P.D. Rossouw

Pieter Rossouw
Ds. P.D. Rossouw
Naam	Pieter Daniël Rossouw
Geboorte	17 Oktober 1845 Kaapstad, Kaapkolonie
Sterfte	11 Oktober 1896 Fraserburg, Kaapkolonie
Kerkverband	Nederduits Gereformeerd
Gemeente(s)	Uniondale, Steynsburg, Franschhoek, Fraserburg
Jare aktief	1870–1896
Kweekskool	Kweekskool, Stellenbosch

Ds. Pieter Daniël Rossouw (Kaapstad, 17 Oktober 1845 – Fraserburg, 11 Oktober 1896) was 'n predikant in die Nederduitse Gereformeerde Kerk en 'n vroeë Afrikaanse letterkundige.

Die letterkundige prof. P.J. Nienaber beskryf hom as "een van die eerste en knapste Afrikaanse digters en skrywers, 'n voorstander van Afrikaans in 'n tyd toe die Kerk oor die algemeen baie vyandig was teenoor die 'kombuistaal'". Nienaber skryf: "Dit het destyds moed vereis vir 'n predikant om hom openlik ten gunste van Afrikaans uit te spreek, en veral nog in Afrikaans te skryf. Maar ds. Rossouw het nog verder gegaan as wat 'n evangeliedienaar in daardie dae geoorloof was: Hy het die eerste preke in Afrikaans in die gehate Patriot geskryf onder die titel 'Evangeli in di Volkstaal'."^[1] L.B. Odendaal in die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel III skryf ds. Rossouw "se belangrikste bydrae tot die taalstryd lê in Afrikaanse klerikale geskrifte, en sy digwerk is ongetwyfeld van betekenis".^[2] John Kannemeyer staan net een sin in Die Afrikaanse literatuur 1652–2004 aan P.D. Rossouw af: "Van Pieter Daniel Rossouw (1845–1896) word vandag veral die hekelvers 'Stellaland' onthou, 'n gedig wat betrekking het op die herroeping van die Engelse kommissaris Mckenzie van die republiek Stellaland en waarin hy met die herhaling van die naam en die drie rymklanke in elke strofe 'n volkse spoteffek bereik."^[3]

Daniël Pieter Rossouw was nog jonk toe sy vader oorlede is, waarna sy moeder uit Kaapstad na Burgersdorp verhuis het. Hy moes in 'n winkel werk om in sy moeder se onderhoud te voorsien. Op skool aan die plaaslike Albert Academy het hy die aandag getrek van die skoolhoof, dr. John Brebner, wat 'n groot inspirasie was vir die jong mense op Burgersdorp. Van kleins af het Daniël Rossouw 'n groot begeerte gehad om te leer. Dr. Brebner het moeite gedoen om die begaafde leerling vir verdere studie aan die Suid-Afrikaanse Kollege na Kaapstad, waarheen hy is met karige middele, en vir teologiese opleiding aan die NG Kerk se Kweekskool na Stellenbosch te stuur. Die latere ds. Rossouw het dikwels vertel hoe hy 'n klein kamertjie gehuur en by die lig van 'n walvisolielampie tot laat in die nag studeer het. Gedurende vakansietye het hy werk van allerlei aard gedoen om geld te vind vir verdere studie. Toe hy na die kweekskool op Stellenbosch is, het dit beter gegaan met sy geldelike sake, hoewel hy nog altyd spaarsaam moes leef.

Op 12 Maart 1869 het hy sy studie as teologiese student voltooi en is tot die kerkdiens gelegitimeer. Dis nie bekend waar hy oral in tydelike hoedanigheid gewerk het nie. In Julie 1869 het hy ook op Uniondale 'n diens gehou, en so het hy daar bekend geword.

Hy is getroud met mej. Sophia Agnes Johanna Human, die dogter van Jurgen Johannes Human. Een van ds. Rossouw se seuns, Pierre Daniël Rossouw, het as skoolinspekteur goeie opgang in die onderwysveld gemaak. 'n Kleinseun van hom, dr. Pierre Ettienne Rousseau, was hoof van die staatsonderneming op Sasolburg. Ds. Rossouw is op 21 Januarie 1870 op Uniondale ontvang en die dag daarna deur ds. J.G.J. Horak van Mosselbaai bevestig. Ds. Kuys sou hom kom ontvang het, maar is weens ernstige siekte tuis verhinder. Die verrigtinge is ook bygewoon deur ds. M.C. Botha van Knysna en ds. George Murray van Willowmore. Die plaaslike Independente Sendingkerk is verteenwoordig deur eerw. Dower. Die Saterdagaand ná die bevestiging is 'n spesiale kerkraadsvergadering onder voorsitterskap van ds. Horak gehou. Met 'n gepaste woord het die konsulent die gemeente aan sy eerste leraar oorhandig. Nadat ds. Rossouw met 'n kort en hartlike woord geantwoord het, is die vergadering verdaag tot die Maandagmôre om vyfuur. Die notule van die vergadering lui: "Op Maandag ochtend op den bepaalden tyd kwam de gehele kerkraad weder byeen."

Die heel dringendste probleem waarmee die kerkraad te doen gekry het, was huisvesting vir die leraar. 'n Komitee is aangestel om die saak te behartig, maar hulle het besluit om liewer te wag ten einde die leraar self daaroor te raadpleeg by sy aankoms. Mnr. F. Taute van Molenrivier het sy woning en erf op Uniondale vir 'n pastorie teen £550 aangebied. Hierdie aanbod is van die hand gewys en die kerkraad besluit om voorlopig 'n woonhuis te huur. Toe kom die geldsake aan die beurt. Die kassier-diaken rapporteer dat daar nog 'n tekort van £25 op die lopende rekening was, behalwe die £300 skuld vir die aankoop van die Lyon-erwe. Die dorp het in 1856 ontstaan toe die eienaars van elk van die twee dele van die plaas Rietvallei, menere James Stewart en ene Du Preez, elkeen 'n dorpie aangelê het, naamlik Hopedale en Lyon. Die dorpies het aan mekaar gegrens, maar daar was onenigheid tussen die twee eienaars tot hulle op 24 September 1865 'n brief aan die NG Ring van George geskryf het waarin hulle te kenne gegee het dat hulle graag die dorpies wou verenig as Uniondale. Daarom vra hulle die ring moet hier 'n gemeente die NG gemeente George afstig. Die ring het op 19 Oktober 1865 aan die versoek voldoen en op 20 Januarie 1866 is die gemeente amptelik gestig met ds. A.G.M. Kuys van George as konsulent. Hy het die gemeente vier jaar lank bedien.

Die kerkraad het onderneem om twee basaars te organiseer, want die uitgawes sou van toe af baie hoër as vroeër wees. Die kerkraad het onderneem om £200 aan die nuwe leraar jaarliks te betaal en 'n voorleser-koster is teen £50 per jaar in diens geneem. Die omstrede aankoop van die erwe het ook op die lappe gekom. Ds. Rossouw wou hierdie skuld ook so gou moontlik afbetaal sien. Aangesien mnr. Wehmeyer nie meer lid van die kerkraad was nie, is diaken A.N. Smuts in sy plek tot diaken-kassier verkies. Maar in die praktyk is die inkomste- en uitgaweboek deur die dominee self gehou. By die oorname van die boeke het ds. Rossouw die uittredende diaken-kassier hartlik bedank "voor zijne jaren lange en trouwe diensten", en die vertroue uitgespreek dat hy nog lank die gemeente in alle opsigte behulpsaam sou wees. Drie kerkraadslede, te wete C. J. Fourie, H. J. Kritzinger en J. H. Barnard, het onderneem om die £300 aan die kerk voor te skiet ten einde die skuld op die erwe af te betaal. Ds. Rossouw, wat ook as scriba opgetree het, het onderneem om met die verbandhouers, Barry en Neven, oor die afbetaling van die skuld, en die oorneem van die kerkerwe te onderhandel. Aangesien hy self geen ervaring van sulke transaksies gehad het nie, nader hy 'n ou skoolvriend, prokureur John Cairncross van Mosselbaai, om die saak vir hom af te handel. Mnr. Wehmeyer, wat self as agent opgetree het, het dit as 'n mosie van wantroue in hom beskou. In die verlede het hy altyd in saketransaksies opgetree, maar nou is hy verbygegaan.

Toe die erwe-kwessie op 'n latere kerkraadsvergadering bespreek is, het van die kerkraadslede op beledigende wyse van mnr. Wehmeyer gepraat. As gevolg daarvan het 'n skerp briefwisseling tussen Wehmeyer en ds. Rossouw gevolg. Mnr. Wehmeyer eis dat die uitdrukkinge wat in die openbaar teen hom gebesig is, (die kerkraadsvergaderings is steeds met ope deur gehou) nou ook in die openbaar teruggetrek word. Aan mnr. Wehmeyer is die geleentheid gegun om die kerkraad oor die geskil te ontmoet. By hierdie byeenkoms het die twee partye besluit om die kwessie uit die weg te ruim en mekaar die broederhand te reik. Ongelukkig sou dit later blyk dat die wedersydse wantroue voortgeduur het, en die direkte aanleiding was tot 'n ongelukkige hofsaak.

Intussen het Cairncross in opdrag van die kerkraad voortgegaan om die koopsom op die erwe af te betaal en die transportaktes deur sy Kaapstadse verteenwoordigers deur te sit. Dit was 'n blye dag toe hy kon rapporteer dat die kerkraad uiteindelik in besit was van die transportbriewe van al sy besittings op Uniondale en Krakeel. Aan prokureur Cairncross moes sowat £125 betaal word, wat ook die opgeloopte rente op die koopsom ingesluit het. Ondanks al die verhoogde en ekstra uitgawes kon ds. Rossouw aan die einde van die jaar met 'n klein batige saldo spog. Aandag is ook gewy aan sake te Krakeel; 'n taamlike som geld is bestee om die bouvallige kerkgeboue te herstel. Vier dienste sou voortaan jaarliks daar gehou word pleks van net twee. Sondae tussen die predikant se besoeke is die dienste gelei deur die onderwyser en voorleser, D.P. Terburgh, wat sedert 1855 daar gewerk het. Hy kon nie altyd goed oor die weg kom se met die mense op Krakeel nie en een keer wou die kerkraad selfs vir Terburgh en een van die Strydoms weens hul onchristelike optrede teenoor mekaar onder sensuur plaas. Dit het nie so ver gekom nie, maar 'n tydjie daarna het Terburgh sy betrekking neergelê en elders in die gemeente as onderwyser en winkelier 'n bestaan gevind. Ook op Uniondale het die voorleser, J. van der Werff, bedank en in diens van die Independente kerk as onderwyser te Dysselsdorp opgetree.

Die kerkraad het gesukkel om 'n permanente opvolger te kry. Eers het mnr. P. Mostert die betrekking as koster gevul. Daarna het F.W. Schmidt die driedubbele pos van koster, voorleser en onderwyser op Uniondale 'n tydjie gevul. Met die aanstelling van die jongeheer Pieter Cornelis Schoonees in 1872 as voorleser en koster teen £50 per jaar is die kosterprobleem op Uniondale opgelos. As jong seun was hy vanaf 1858 sy vader, mnr. L. A. Schoonees, koster en voorleser op Mosselbaai, behulpsaam. Die twee voorleser-gesinne, Terburgh en Schoonees, is deur die huwelik met mekaar verbind: Die twee seuns Schoonees, P. C. en L. J., is met twee susters Terburgh getroud. Soos die eerste Schoonees op Mosselbaai sy seuns van jongs af geleer het om hom in sy werk by te staan, so het ook Uniondale se Schoonees sy seuns dikwels ingespan om soos hul vader en grootvader ook die rol van "klokluider" te vervul.

In 1872 het die kwessie van 'n eie pastorie ter sprake gekom, want die pastoriegesin het nog altyd in 'n gehuurde huis van mnr. J. Stewart gewoon. Dit was dieselfde man wat in 1865 saam met mnr. A.L. du Preez belowe het om 'n pastorie aan die gemeente te skenk. Die kerkraad het hom van hierdie verpligting ontslaan nadat Du Preez insolvent geraak het en hy aan die kerkraad 'n belofte van erwe gegee het. Maar ook hierdie belofte is nog nie nagekom nie, tot die kerkraad 'n konferensie met mnr. J. Stewart kon reël in die teenwoordigheid van mnre. Wehmeyer en M.P. Zondagh wat in 1865 in die kerkraad gedien het. Uiteindelik bied mnr. Stewart £15 aan om ook van sy laaste verpligting ontslaan te word. Die jaar daarop knoop die kerkraad weer onderhandelings met mnr. Stewart aan. 'n Ander huis van mnr. Stewart het in die mark gekom en die kerkraad het met hom ooreengekom om dit vir £700 aan te koop. Hierdie huis (die huidige pastorie) is destyds deur die Engelse predikant, eerw. Dorrell, bewoon en hy het tegelykertyd die huidige pastoriesaaltjie vir sy Engelse gemeentetjie as kerkgebou gebruik, solank hy nog besig was met die bou van die Engelse kerkie wat nog op Uniondale staan.

Onmiddellik ná die koop van die pastorie is begin met herstelwerk daaraan. Die grondvloere is vervang deur duursame geelhoutplanke wat te Haarlem aangekoop is. Nieteenstaande die stygende uitgawes kon die gemeente nog die mas opkom, danksy die ywer waarmee ds. Rossouw self gewerk het en sy kerkraadslede mee inspireer het. Veral in die Krakeel-wyk het die lidmate se bydraes baie mooi gestyg. In 1872 byvoorbeeld het die Krakeel-basaar sowat £172 opgelewer wat sowat £66 beter was as die Uniondale-basaar. Nieteenstaande die ontsettende droogte van 1875 het die twee basaars daardie jaar tog £270 opgelewer. Dit het so goed gevorder dat voordat ds. Rossouw die gemeente verlaat het, die pastorie sonder skuld die eiendom van die gemeente was.

Al het dit op materiële gebied heelwat beter begin gaan, hoofsaaklik danksy die opkomende volstruisboerdery, was die kerkraad somtyds diep besorg oor die geestelike toestande veral in sommige dele van die gemeente. Die onrusbarende gevalle van onsedelikheid en smokkelhandel in drank is in die godsdiensverslae van daardie jare dikwels genoem. In die godsdiensverlag van 1874 word die skokkende broedermoord van daardie jaar vermeld. 'n Sewentienjarige seun, Theunis J. Swart, is deur sy ouer broer, Hendrik, op barse wyse gebied om die dag die vee te gaan oppas. Theunis was nie heeltemal normaal nie, en was reeds desperaat weens die baasspelerige wyse waarop die ander lede van die gesin hom behandel het. In sy woede het hy 'n geweer gegryp en sy broer koelbloedig doodgeskiet. Die seun is op Oudtshoorn verhoor en ter dood veroordeel. In die betreklike rustige en vredeliewende atmosfeer van Uniondale se gemeenskap het dit groot sensasie veroorsaak.

Robert Pace was 'n winkelier en een van die eerste inwoners van Lyon. As getroue ondersteuner van mnr. G.W.B. Wehmeyer op politieke en kerklike gebied, was hy een van die eerste mense wat op die waarborglys vir die predikantsalaris £10 gewaarborg het. In 1865 was hy reeds in 'n hofsaak betrokke toe die vrugtebome op sy erf moedswillig deur ander inwoners op die dorpie beskadig is. Die regter wat die hofsaak op George verhoor het, het hom by dié geleentheid baie ongunstig oor die dorpie Lyon uitgelaat: "Lyon waar die zaak was voorgevallen moet een ellendige plaats wezen, en dat liet hoog tyd werd aan zulke gevallen een einde te maken." Hy het gevolglik die aanhitser van die wandaad tot ses maande tronkstraf veroordeel. George se kerkraad het die voorval ook in 'n ernstige lig beskou omdat nog twee vooraanstaande inwoners, volgens die gelewerde getuienis, hulle aan drankmisbruik skuldig gemaak het. Daarna was Pace weer in 'n geskil met die ouderling Dannhauser betrokke, maar die kerkraad het dit besleg.

Teen einde 1876 het hy 'n ernstige saak teen die kerkraad aanhangig gemaak wat die gemeente baie nadelig getref het. Op die vendusie van die Lyon-erwe het drie Jode, die gebroeders Gompert, 'n blok erwe gekoop. Hulle het 'n tydelike gebou daarop opgerig en as winkel ingerig. Hulle is egter later Kimberley toe en het hul erwe te koop aangebied, waarop Pace hierdie erwe aangekoop en op sy naam laat transporteer het. By die maak van die kaart van die dorp Lyon het die landmeter, Melvill, 'n baie ernstige fout gemaak ten opsigte van dié blok erwe. Op die kaart is die blok erwe as blok T gemerk, maar volgens die ligging van die erwe sowel as die omskrywing van die grenslyne moes dit eintlik blok J gewees het. Pace wou die fout in sy grondbriewe laat herstel, maar aangesien die oorspronklike verkoper, A.L. du Preez, in Transvaal was, kon dit nie gebeur nie. Toe Wehmeyer in 1867 die "remaining extent of Lyon" vir die kerk aankoop, het die blok wat T gemerk was (maar eintlik J moes gewees het) kerkeiendom geword. Die kerkraad het dus gereken dat blok J hul eiendom was en dat Pace dit onwettig besit.

In die Junie-notule van 1876 is opgeteken dat die kerkraad besluit het om 'n veiling van die kerkerwe in September a.s. te hou. Die volgende aanmerking in die notule wys daarop dat die kerkraad die erwe in blok J soos aangegee op die kaart as hul eiendom beskou, al het die Gomperts reeds in die sestigerjare 'n tydelike gebou op die grond gebou. "Als ook om uittevinden wie het fondament op het erf Blok J no. 6 en aan de kerk toebehoorende heeft opgebroken en zoo de dader ontdekt worde om dan tegen hem door den agent der gemeente de noodige stappen te nemen." Hierdie aanhaling bewys dat die kerkraad bewus daarvan was dat die betrokke erf tevore bewoon is. Tog het die kerkraad voortgegaan met sy voorneme en op die vendusie is erf no. 6, Blok J aan diaken D.J. Swart verkoop, al het Pace op die vendusie heftig beswaar aangeteken. Hy wou die afslaer en ds. Rossouw aan die hand van die dorpplan verduidelik dat die betrokke erf volgens die beskrywing van die hoekbakens en die grenslyne daarvan die erf is wat hy van die Gompert-broers gekoop het. Ds. Rossouw het sy humeur verloor en die kaart uit die hande van Pace geruk en die afslaer, G. Haese, opdrag gegee om voort te gaan met die vendusie.

Volgens latere getuienis tydens die hofsaak het ook Wehmeyer aan een van die kerkraadslede verduidelik dat die verkoop van die erwe onwettig was. Omdat Wehmeyer die erwe in 1860 verkoop het, het hy eerstehandse kennis daaromtrent gehad, maar die gevoelens het teen hierdie tyd reeds so hoog geloop dat geen skikking meer moontlik was nie. Dr. J.A. Heese skryf in die gemeente Uniondale se eeufees-gedenkboek:^[4] "Daardie 23 September 1876 was werklik 'n noodlottige dag in Uniondale se gemeentegeskiedenis. In 'n groot mate is die pragtige bouwerk van beide die heer Wehmeyer en ds. Rossouw deur die hofsaak tot in die grond afgebreek." Die aand is die verkoping van die erwe op die kerkraadsvergadering bespreek en goedgekeur. Daar het die aand ook 'n petisie gedien, geteken deur 23 lede van die gemeente, waarin 'n gemeentevergadering oor die finansiële aangeleenthede van die gemeente geëis is. Mnr. Wehmeyer was die eerste ondertekenaar van die petisie. Die kerkraad besluit egter "dat het beneden hare waardigheid is, om van gemelde petitie kennis te nemen". Dié hooghartige besluit het verder daartoe bygedra dat Pace, gesteun deur Wehmeyer, 'n interdik teen die verkoop van die erwe onder blok J by die hooggeregshof aangevra het. As gevolg daarvan is 'n hofbevel in Desember 1876 teen ds. Rossouw en die kerkraadslede individueel gedien waarby die verkoop van die erwe in blok J voorlopig opgehef is, tot die kerkraad in 'n hofsaak sy reg op die erwe kon bewys.

Op spesiale kerkraadsvergaderings gehou op 9 en 23 Desember het die kerkraad besluit om sy reg in 'n hofsaak te toets. Op 'n latere vergadering (op 31 Maart 1877) het die kerkraad prokurasie aan ds. Rossouw verleen om namens die kerkraad regsverteenwoordiging te verkry om sy saak te bepleit. Ds. Rossouw is daarop Wellington toe om die dienste van ds. Andrew Murray waar te neem en tegelyk naby die Kaap vir die hofsaak te wees. In Het Volksblad van 5 Junie 1877 verskyn die koerantverslag van die hofuitspraak oor die saak wat op 1 Junie uitgewys is. Die hofsaak sou vroeër gedien het, maar die skip waarmee die hoofgetuies na die Kaap sou gaan, is eers deur 'n storm na die hawe by Mosselbaai teruggedwing. Een van die kerkraad se vernaamste getuies het nie kans gesien om 'n tweede storm te trotseer nie, en het teruggedraai Uniondale toe. Die ander getuies vir die kerkraad, G. Haese en J. Cairncross, was mense wat eers ná i860 na Uniondale gekom en dus nie oor eerstehandse kennis van die vendusie van i860 beskik het nie. Daarenteen was die getuies vir Pace, Wehmeyer en M. P. Mostert, ou inwoners van Lyon.

Die kerkraad se prokureurs, Buchanan en Jones, het besef dat die kerkraad se saak verlore was en wou ds. Rossouw nie self in die getuiebank roep nie. Die uitspraak van die hoofregter bygestaan deur regter Denyssen was verdoemend teen die kerkraad. Laasgenoemde het die optrede van die kerkraad as "schandelyk" beskryf. Die kerkraad moes die volle hofkoste van meer as £500 betaal. Gelukkig was ds. Rossouw se skoonvader, mnr. J.J. Human, in staat om byna die hele bedrag voor te skiet. Slegs 'n geringe gedeelte van die hofkoste is uit gemeentegeld betaal. Ds. Rossouw en die meeste kerkraadslede het hul hand diep in hul sak gesteek en onder mekaar is byna £150 bygedra om mnr. Human terug te betaal. Die kerkraadslede het met kollektelyste by die gemeentelede om "vrywillige" bydraes aangeklop. Omtrent £350 is so byeengebring sodat voor ds. Rossouw se vertrek, die grootste gedeelte van die skuld aan mnr. Human vereffen is.

Dr. J.A. Heese skryf^[5] teen ds. Rossouw is soms die aantyging gemaak dat hy die gemeente in die skuld gedompel het en toe padgegee het. "Dit is nie waar nie. Dit is wel waar dat ds. Rossouw se impulsiewe optrede hom baie ongewild gemaak het by 'n deel van die gemeente en veral nadat die hofuitspraak so verdoemend teen die kerkraad was. Hy het reeds 'n beroep na die gemeente Maraisburg van die hand gewys, maar toe hy in 1878 na die nabygeleë Steynsburg beroep word, het hy besluit om te gaan. Sy besluit is soos te verstane is, met gemengde gevoelens ontvang." Uit koerantbriewe en berigte is dit duidelik dat een deel van die gemeente bly was dat hy weggaan, maar die Onder-Langklowers was baie geheg aan hom en het swaar afskeid geneem van hul "geliefde leraar". In 'n koerantberig daaroor verklaar 'n korrespondent dat Krakeel eintlik die hoofdorp van die gemeente moes gewees het en dat die Langklowers kans sien om met Krakeel as middelpunt 'n eie gemeente te stig. Ook ds. W.A. Joubert, sy opvolger, getuig dat ds. Rossouw nieteenstaande sy impulsiewe aard tog baie gelief was by 'n groot deel van sy gemeente.

Die NG gemeente Franschhoek was ná die vertrek van ds. Jacobus George Joubert Krige (1873–1881) ses maande vakant totdat ds. Rossouw, indertyd die leraar van Steynsburg, in die gemeente verwelkom is. Op 8 September 1881 het 'n groot aantal gemeentelede die nuwe leraar 'n paar myl buite die dorp tegemoet gegaan en op feestelike wyse ingebring. Op 9 September het die bevestiging plaasgevind in 'n goed gevulde kerk, waar 'n hele aantal predikante teenwoordig was, naamlik di. J.H. Neethling (konsulent), J.G.J. Krige (vorige leraar), E.Z.J. de Beer, A. Murray, J. Stegmann en prof. J. Marais. Ds. Neethling, wat die bevestigingsrede gehou het, het oor die visvangs in Lukas 5 gespreek en die intreepreek het gegaan oor Eksodus 3:14 (Statebybel): "En God zeide tot Mozes: IK ZAL ZIJN, Die IK ZIJN ZAL! Ook zeide Hij: Alzo zult gij tot de kinderen Israëls zeggen: IK ZAL ZIJN heeft mij tot ulieden gezonden!".^[6]

In die tyd het 'n mens van Steynsburg nog met 'n seereis na Franschhoek gekom. Ds. Rossouw is per wa na Port Elizabeth en van daar per boot, die Nubian, na Kaapstad. Die hele reis het byna £70 gekos, en omdat ds. Rossouw nie 'n volle vier jaar op Steynsburg gebly het nie, moes 'n gedeelte van sy reiskoste van Uniondale na Steynsburg, naamlik £25, vergoed word. Met die vertrek van ds. Krige het die gemeente die regeringstoelaag tot die salaris van die predikant verloor. Tog het die gemeente nie daaraan getwyfel dat alle verpligtinge in verband met die instandhouding van die eredienste nagekom sou word nie. Ten spyte van die verlies van die toelaag was die gemeente vol moed en het die saak van die vergroting van die kerkgebou waarvan daar reeds sprake was in die tyd van die vorige predikant, dadelik aandag geniet. Op 3 Oktober 1881 het die kerkraad besluit om 'n gemeentevergadering te belê wat op 20 Oktober gehou sou word. Op hierdie vergadering is 'n boukommissie aangestel om op sake in te gaan. Toe die verslag van die kommissie voor die kerkraadsvergadering van 15 November gelê is, het dit geblyk dat daar by die gemeentelede groot verskil van gevoele was omtrent die wyse waarop die kerk vergroot moes word. Die kerkraad besluit dus om die saak nogeens voor 'n gemeentevergadering op 21 November te lê. Wat die uitslag van die vergadering was, is moeilik om vas te stel, maar na alle waarskynlikheid is daar ooreengekom om die gebou met twee vleuels te vergroot en kon die werk begin.

Weer het die water vir die pastorie aandag vereis. Daar is 'n skikking met die munisipaliteit gemaak waarby 3/4 duim water onafgebroke, en die volle straal gedurende ses uur op twee dae in die week vir die pastorie afgestaan sou word. Om die saak finaal af te handel is G.J. Kriel uit die kerkraad benoem om saam met iemand uit die munisipaliteit die saak met die goewerment te beslis. Jac. Hugo, wat weer die saak van die water tussen hom en die kerkraad aangeroer het, moes wag op die uitslag van genoemde kommissie. Volgens verslag is die water aan die munisipaliteit gegee op voorwaarde dat die pastorie 'n genoegsame aandeel sou kry. Die kerkraad het darem ten einde die pastorie van drinkwater te voorsien op sy vergadering van 2 Oktober 1882 besluit om pleks van 'n pyp aan te lê 'n put op die pastoriegrond te maak om te sien of water gekry sou word, en indien die put beantwoord, om dan 'n pomp op te sit. In 1882 kon die godsdiensverslag sê dat hoewel die goewermentstoelaag gemis word, die Here gesorg het selfs waar die algemene omstandighede nie te goed was nie. Die verslag deel mee dat in weerwil van "de gedruktheid in den handel, de aanwezigheid van de pokken in de Kaapstad en de algemene schaarsheid der tijden" wat op Franschhoek miskien meer gevoel is as op ander plekke, die kollektes by die eredienste net soveel was as die vorige jaar en veel meer as die twee vorige jare. Die dankfees was ook besonder goed en die sustentasiefonds is opgebou tot 'n bedrag van £758 6s. 8d.

Gedurende ds. Rossouw se tyd is daar 'n aanvang gemaak met die aanddienste pleks van in die namiddag, en dit word meegedeel dat die jongmense die dienste goed bywoon. Hoewel ds. Rossouw nie lank op Franschhoek gebly het nie is daar met deeglikheid voortgebou. Aan die einde van 1882 het hy 'n beroep na Fraserburg aangeneem en op 28 Januarie 1883 het hy afskeid geneem. Omdat ds. Rossouw nie 'n volle vier jaar op Franschhoek was nie, het Fraserburg nou aan die beurt gekom om reisonkoste aan Franschhoek te vergoed.

Nadat ds. Bamberger sy demissie van die NG gemeente Fraserburg aanvaar het, het die kerkraad sy eerste beroep op 25 September 1882 uitgebring op ds. Adriaan Moorrees van die NG gemeente Richmond. Hy het die beroep van die hand gewys, waarna die gemeente ds. Rossouw op 20 November daardie jaar met volstrekte meerderheid beroep het. Op 5 Februarie 1883 is ds. Rossouw in die gemeente verwelkom en bevestig. D.A. Kotzé skryf: "As sy voorganger se funksie hier die van fondamentlêer was op tydelik gebied, dan was syne die van grondlêer van geestelike werk en geestelike waardes. 'n Opvolger van hom verklaar dat hy 'gesond gesaai en diep geploeg' het. Dit is ook asof die beloop van omstandighede hom hierin behulpsaam was. Daar was byna voortdurend droogte gedurende sy verblyf alhier. Hierdie tydelike beproewing het skuldbesef in die harte van onverskilliges gewerk, met die gevolg dat die gemeente aan geestelike verdieping verryk en vergoed is, vir wat sy aan tydelike waarde verloor het."

Tydens ds. Rossouw se dienstyd het sendingwerk en onderwys die wagwoorde van die gemeente geword. Die lidmate het sending- en onderwysbewus geword onder sy besieling. In 1951, met die viering van die gemeente se eeufees, het van die oudste lidmate hom beskryf as "'n groot sielwinner, skool- en sendingman". Hy was knap in organisasiewerk, beslis in sy optrede en 'n wakker prediker. Skaars 'n jaar ná sy aankoms kon die kerkraad reeds aan die Ring rapporteer dat "sedert zyne bevestiging, heeft de Kerkeraad het genoegen kunnen smaken, van in de volstrekste harmonie met hem te kunnen samen werken, in het bevorderen van de eeuwige, zoowel als van de tydelyke belangen der Gemeente". As dit nie gebeur het nie, skryf Kotzé, "sou die omvang van die rampe wat daaruit kon voortspruit, nie te bepaal en te voorsien gewees het nie, want groot, haas onbeskryflike droogtes, het die streek voortdurend en genadeloos geteister". In 1884 is melding gemaak van buitengewone, aanhoudende droogte. Dit was so erg dat huisbesoek onmoontlik tot sy reg kon kom. Nogtans het die leraar gereeld buitekerke besoek en so met die gemeentelede in voeling gebly. Die droogte was so noodlottig vir die onderwys dat dit die pogings wat die kerkraad reeds aangewend het om weer die kerkskole op gesonde grondslag te plaas, vergeefs gemaak het. Nogtans is twee Sondagskole, een vir wit mense en een vir bruin mense, op die dorp in stand gehou, waarin die nuttige werk ten spyte van die droogte. Die droogtes het ook veroorsaak dat baie gemeentelede "in ver en vreemde streke moes rondswerf om weiding vir hulle vee te vind". Dit ten spyt, het die opkoms by die openbare dienste bemoedigend gebly.

"Meer as een getuig dat hy sy volstrekte onafhanklikheid van God nog nooit so diep gevoel het soos nou nie," was die slotwoorde van 'n Ringsverslag uit dié tyd. Die droogte van 1884 het in 1885 sulke afmetings aangeneem dat as die Opperwese "die harte van ander landgenote jeens ons nie oopgemaak het nie sou ganse huisgesinne van gebrek omgekom het. Maar geld en provisie is ons mildelik gestuur waarvoor ons die Heer prys. Aan hulle sal ons ons dank verskuldig wees solank as ons lewe." 'n Komitee is in die lewe geroep om hulp te verleen aan die noodlydendes. Die lede het drie maal per week vergader "en nou terwyl die provisie byna geheel uitgereik is, en ons binne enige dae niks meer sal hê nie, is daar nog geen einde aan die nood, maar het ons alle rede om met groot besorgdheid aan die onmiddellike toekoms van menig huisgesin te dink. Dat daar vele verarm is, hoef ons nie te sê nie, dit spreek vanself. Gemeentelede met groot huisgesinne, kort gelede nog in besit van 'n goeie vermoë het alles verloor, en moet nou genadebrood eet, en is van ander afhanklik vir die dak oor hulle hoof. Hoe dit verder met die ongelukkiges sal gaan, weet die Heer alleen, daar die gevaar nog nie verby is nie en die nood meer aan die toeneem is."

Die gemeente was teen hierdie tyd so te sê ontvolk, want oor 'n groot gedeelte het dit toe twee jaar laas gereën. Die boere het reeds rondgeswerf op soek na weiding in die distrikte Prieska, Hopetown, Richmond, Britstown en Murraysburg, selfs tot by die Sneeuberge en Middelburg, Kaap. In hierdie tyd is die bidure in die gemeente vermeerder van een wat al 20 jaar bestaan het, tot vier. In Februarie 1887, toe die nood op sy hoogste was en groot benouing geheers het, was daar gedeeltelike uitkoms. Daar was weer vooruitgang in die opvoeding te bespeur en ook het die gemeente hul roeping verband met die sending begin besef. Wat veral hiertoe bygedra het, was 'n baie geseënde sendingkonferensie wat aan begin van Junie in die gemeente gehou is. Die oorgrote meerderheid van die lidmate het dit bygewoon. 'n Aansienlike som is bygedra tot die delging van die Binnelandse Sendingskuld. Maar die verbetering was net tydelik, want in die Ringsverslae van 1888, en die daaropvolgende jaar, is daar weer sprake van 'n droogte. Die voorafgaande sewe jaar was die sewe maer jare in Fraserburg se bestaan. Vanaf 1882 was daar nooit voldoende water en toereikende weiding in die gemeente nie. "Onze menschen hebben honderden, wat zeggen wy, duizenden van ponden sterling moeten uitgeven voor huur van weiveld, voor het koopen van water in vreemde streken. Bowendien zyn er in die jaren duizenden van schapen omgekomen. Zelfs in de laatste vyftien maanden zyn er ettelyke duizende schapen van gebrek gestorven, en waar men verlede jaar 2,000 lammeren kreeg, heeft men vanjaar schaarsch 1,000, en in een ander geval waar men 3,000 lammeren kreeg, heeft men vanjaar geen 400."

Nogtans het leraar en gemeente, te oordeel na die kerkraadsnotule, gevoel dat God hulle nie verlaat het nie. "Dog onze God was niet alleen in het midden van de brandende Braambos, en heeft hem bewaard, maar heeft denzelven door zyn Alvermogende Kracht instaat gesteld, te midden van, de vlammen niet alleen welig te groeijen maar ook de heerlijkste vruchteii van zich aftewerpen." Vandaar hulle bydraes van £14 vir die Betsjoeanalandse gemeente; £5 vir Binnelandse Sending; nog £15 vir Sending; £14 10s. vir die Kweekskool en, ten spyte van nog vooroordeel teen sending en sendelinge, nog £20 7s. vir hierdie saak. Selfs die dankoffer het bo verwagting goed opgelewer. Aan kontant alleen is £450 geïn. Dan was daar nog 500 skape en twee perde om te verkoop. Op 1 September die dag waarop die dankofferfees sou begin, was dit droër as ooit. Die nood was op sy hoogste. Die mense wat nog nie getrek het nie, het ook al aan trek begin dink. Toe, in die nag van 5 September, het reën oor die hele distrik uitgesak en daarna het dit ál meer gereën. Die oggend toe die dankfees begin, het die gemeenteskuld nog £1 183 beloop. Op 1 Oktober het dit reeds op £840 gestaan en daar was geen rente agterstallig nie. Bowendien het die Kerkraad nog 650 skape, twee perde en twee bale wol op hande gehad. Dit het dus weer beter gegaan en die toekoms het rooskleuriger gelyk. Die Sondagskole het vordering gemaak. Daar is omgesien na die sendingarbeid in die gemeente. Die mansbiduur, wat die leraar gehou het, "is zeer gezegend"; die vrouebiduur ook. Die buitewyksbidure het ook hul werk hervat.

Ongelukkig het die jaar 1889 weer droog ingesit en droog deurgehou. Damme was steeds droog; fonteine het gedurig swakker geword; velde is verskroei deur verdorrende en verskroeiende winde; saailande het niks buiten stof opgelewer nie. "Op vele plaatsen gaat de stank der doode schapen op, rondom de kraalen, terwyl men tevergeefs uitsiet naar uitkomst. Nauwelyks zyn wy begonnen ons te verblyden over gunstige teekenen voor regen , die wy aan de lucht aanschouwen, of de wind gaat naar het westen, en er komt eene haast onverdragelyke kouden, waardoor de toestand van zaken nog hachelyker word gemaakt." Eers in Desember 1889 het oorvloedige reëns geval "zoodat de droogte nu zoo als wy vertrouwen voor goed is opgebroken, en het gansche gelaat van ons distrikt veranderd is". Die lammeroes van 1890 was dan ook baie geseën — baie tweelinge. In 1889 was die skuld van die gemeente nog £1 000, maar die geloof in die toekoms was so sterk dat die dankfeesopbrings van 1890 toereikend was om die hele skuld te delg. Van 1891 af het die gemeente aan niemand iets geskuld nie. In hierdie tyd het ds. Rossouw byna ongelooflik herstel van 'n ernstige, vier jaar lange siekte.

In 1890 is die kerkraad vergroot met vier lede, twee ouderlinge en twee diakens. Daar is ook 'n gemeentevergadering gehou om te besluit of die kerkraad daartoe behoort oor te gaan om 'n traliewerk om die kerk te laat oprig. Die gemeente was ten gunste van so 'n stap mits die koste nie meer as £1 000 beloop nie. Op 12 Januarie 1891 het ds. Rossouw aan die kerkraad gerapporteer hy tydens die afgelope Sinodesitting die here De Waal en de Kock, vermoedelik handelaars, geraadpleeg het in verband met die prys van so 'n traliewerk. Hulle het onderneem om na 'n firma in Skotland te skryf en kwotasies te vra. Die antwoord was dat so 'n traliewerk die gemeente £600 in Tafelbaai gelewer, sou kos. Die skeepsvrag van £120 was ingesluit. Die heer Frans Maritz het die materiaal van die naaste spoorwegstasie vervoer teen 2/6 per 100 pond min £5, wat hy laat val het as sy bydrae tot die saak. Die kerkraad het besluit dat die traliewerk behoorlik ingewy moes word omdat die tye verbeter het en 'n feestelike stemming die gemeente ná al die jare van beproewing geen kwaad sou doen nie. Prof. Nicolaas Hofmeyr van die Stellenbosse Kweekskool is uitgenooi om as feesredenaar op te tree. Hierdie eer is hom aangedoen omdat hy die voorstel om 'n traliewerk om die kerk op te rig, aan die leraar gedoen het. Die oorweging was dat dit sou bydra tot die aantreklikheid van die gebou en dat dit sou pas by die vereiste stemming van afsondering en gewydheid van 'n Godshuis. Die hoogeerwaarde professor het nie kans gesien om na Fraserburg te kom nie, en die kerkraad moes van sy spyt daaroor verneem op 3 Oktober 1892 nadat die traliewerk reeds op 3 September ingewy is. Die totale koste van die traliewerk was einde ten laaste £1 320.

Op 3 Desember 1892 moes ds. Rossouw die kerkraad verlof vra. Die moeisame arbeid gedurende die lang jare van teisterende droogte, die ontberings van die gemeente, gepaardgaande met bekommernis en sorge vir die herder, het sy kragte uitgeput en hom gebreek. Kotzé skryf: "Skuld en armoede van kerk en lidmaat onderskeidelik, die siekte van sy gewaardeerde en onontbeerlike hulp, sy vrou, het nie in sy klere gaan sit nie. Dit was te veel vir vlees en bloed, want ds. Rossouw het 'n teer hart in hom omgedra. Hy het saam gevoel en saam gely. Nou sou hy liggaamlik ondergaan saam met baie van sy gemeentelede wat in die stryd ongemerk gekwyn en ondergegaan het." Ds. Rossouw was van plan om Boland toe gaan om "aan het Strand" te rus en aan te sterk en te herstel. Op 23 Januarie 1893 het die raad 'n brief van hom en twee doktersertifikate behandel, waaruit dit geblyk het dat sy gesondheidstoestand ernstig was. Die Kerkraad was terneergedruk en skryf aan hom 'n brief waarin hulle hul "hartelyke spyt te kennen geeft over de bezoekende hand Gods, die thans op onzen geliefde Leeraar rustende is" en dat aan hom verlof toegestaan word vir ses maande. Die verlof het hom baie goed gedoen en hy het weereens sy werk hervat en nog vier jaar sy geseënde arbeid in die gemeente voortgesit, hoewel hy nooit heeltemal gesond was nie. Sy kragte het gaandeweg afgeneem, en in Oktober 1896 was sy gesondheidstoestand bedenklik.

Op 11 Oktober 1896 is ds. Rossouw, wat 14 jaar leraar van die gemeente Fraserburg was, oorlede. De Zuid-Afrikaan skryf op 15 Oktober as volg oor Fraserburg se ontslape leraar: "Hy was 'n Evangeliedienaar wat oorvloei het van 'n diepe erns, 'n heilige vuur en 'n onuitputbare arbeidskrag. Hy was nie alleen prediker nie, maar 'n deelnemende vriend in die beste sin van die woord van armes en beproefdes." Ds. E.Z.J. de Beer sê (in De Vereeniging): "Hij was een prediker van ongewone zalving." Vir hulle wat hom as student in Kaapstad geken het, was sy sukses op die preekstoel 'n groot verassing omdat hy in sy jongelingsjare baie gehakkel het. P.J. en G.S. Nienaber skryf in Geskiedenis van Afrikaanse letterkunde: "Ds Rossouw was ook begaafd met 'n fyn humorsin. So vertel ds. De Beer dat hy tydens 'n Sinodesitting 'n swaar verkoue gehad het en dikwels die sakdoek moes gebruik met 'n luidrugtigheid wat hinderlik was. Ds. Rossouw buk toe vooroor en sê vir hom: 'Broeder u moet toch niet zoveel uw eigen trompet blazen.'"

Op 26 Oktober 1896 het die kerkraad te boek gestel "hoe diep zy het groote verlies gevoeld, dat de Kerk in het algemeen en die gemeente in het byzonder, geleden heeft door zijn vroegtydigen dood. Dat de Kerkraad zyn getrouwe arbeid in de gemeente hoog waardeerd en Gode dankzeg voor hetgeen Hy in hem aan de Kerk en de gemeente geschonken heeft." Ds. Rossouw is onder blyke van groot en innige deelname begrawe in die kerkgebouterrein. Die gemeente het vir hom in dankbare herinnering 'n grafmonument opgerig. Ook die dorpsraad het sy nagedagtenis geëer deur die naam Rossouwstraat, wat destyds deur die dorp se sakekern geloop het.

Dr. J.A. Heese skryf in 1966 in die eeufees-gedenkboek van die NG gemeente Uniondale: "Ds. Rossouw verdien 'n ereplek onder ons eerste taalleiers".^[7]

Op 4 Oktober 1878 het 'n brief van ds. Rossouw in Die Afrikaanse Patriot verskyn waarin hy die publikasie van preke in Afrikaans in die blad bepleit het. Skaars drie maande later, op 10 Januarie 1879, het Die Afrikaanse Patriot dan ook 'n Afrikaanse preek van ds. Rossouw gepubliseer, die heel eerste keer dat 'n Afrikaanse preek in druk verskyn het.^[8] Sy Afrikaanse preke is in 1881 in boekvorm uitgegee onder die titel "Godsdienstige stukke". Ds. Rossouw het in die Patriot van 28 September 1884 verduidelik waarom hy in Afrikaans skryf: "Ons skryf in di Afrikaanse taal omdat ons weet dat dit werklik 'n taal is, en dat di argumente van di voorstanders daarvan, nog nooit weerleg is ni, en nooit weerleg kan word ni. 'n Ander rede is, omdat 'n mens ver hom in di Afrikaanse taal kragtiger kan uitdruk dan in Hollands, en omdat daar 'n seggingskrag, 'n direktheid, 'n onnoembare iets is, wat in baing tale nie word gevonde ni. Ook verstaan di meeste van onse mense dit beter dan iets anders, en word die veragterste van ons landgenote daardeur in di gelegenheid gesteld om omtrent di dinge wat di saligheid van sy siel aangaan te hoor lees in 'n taal wat hy alle dage spreek en hoor."

P.J. en G.S. Nienaber skryf in Geskiedenis van Afrikaanse letterkunde: "Ds, Rossouw het van hart tot hart gepraat met sy lesers en ook nie geskroom om hulle naas die versoeningsdood van Christus die vreeslikheid van die hel voor te hou nie." Hulle gee dan die volgende voorbeelde: "O hoe verskriklik sal dit nie wees nie, als daar onder die lesers van die Patriot 'n vader of moeder is wat 'n onsedelike lewe ly, wat ver hulle skuldig maak aan sonde wat ons liewer nie kan noem nie! Ouers wat drink!!... Ons verseker u of u jong of oud is, dat daar 'n hel is, 'n eeuwige verdoemenis, 'n skrikkelike plaas der pyniging, voor hulle wat die saligheid uit die hand van die Heere Jesus nie aanneem nie. Laat dus vir u geseg, en kom nie in die verdoemenis." Op 12 Desember 1879 het ds. Rossouw se preek gehandel oor die vraag: Wat die sonde is? en aan die einde van sy preek vra hy aan die sondaar: "Het jy nog nooit gebeef by die gesig van jou sonde, of gesidder by die gedachte aan die hel en die eeuwige verdoemnis? Beef dan vandag, sidder dan vandag!!" Sy preke was baie gewild en is met graagte gelees. Van oral het hy briewe van waardering gekry en getuienisse van lesers wat tot bekering gekom het. Deur die Patriot, skryf Nienaber, het hy mense bereik wat nooit in 'n kerk gekom het nie, wat nooit hul Bybel gelees het of nooit deur 'n predikant besoek is nie. Dié preke is nietemin op 31 Oktober 1884 gestaak.

Die invloed daarvan was groot, nie alleen om hul godsdienstige waarde nie, maar ook vir die bevordering van Afrikaans as taal in 'n tyd toe dit baie moed gekos het om in Afrikaans te skryf.^[9] Aan die "Bijbelsch Dagboek" (1880) het hy saam met ds. S.J. du Toit en ander predikante meegewerk. Die doel van die boek was om die Nuwe Testament binne 'n jaar deur die huisgesin te laat deurlees. By die verskillende Skrifafdelings was daar 'n toepaslike verklaring en Psalmverse om te sing. Kort voor sy heengaan in 1896 het hy nog in opdrag van ds. Andrew Murray 'n Nederlandse vertaling van John Foxe se boek onder die naam "Het Nieuwe Martelaarsboek. Eene Geschiedenis van de vervolgingen der Christelijke Kerk" laat verskyn. Hierin is die verskriklike martelinge waaraan die Christene onderhewig was vanaf die marteldood van die eerste Martelaar, Jesus Christus, uitvoerig en, volgens prof. Nienaber, "besonder boeiend" verhaal. Volgens ds. Rossouw se kleinseun Leon Rousseau het dié vertaling "daartoe bygedra om Nederlanders en Afrikaners minder verdraagsaam teenoor die Katolieke Kerk te maak".^[10]

By sy bedrywige lewe as leraar in 'n groot gemeente wat tydens die eerste sewe jaar van sy bediening byna deurentyd onder knellende droogtes gebuk gegaan het, het ds. Rossouw ook tyd gevind om aan sy literêre aanleg uiting te gee deur die skryf van gedigte in Afrikaans, Nederlands en Engels. Van sy Nederlandse gedigte het onder die skuilnaam "P.D.R. van Uiendal" in die Kaapstadse koerant De Zuid-Afrikaan verskyn het. Ook Engelse gedigte, een oor die Slag van Majuba, het in die South African News verskyn. Onder die skuilnaam, Cefas, het die algemeen bekende Afrikaanse gedig "John MacKensie moenie grens nie" in Die Afrikaanse Patriot van 29 Augustus 1884 verskyn.

Hiermee het hy sy naam gevestig en bekend geraak onder die volk. Dit het betrekking op die republiekies Stellaland en Goosen, wat in 1882 deur blankes gestig is in die gebied van die kapteins Montsioa en Mankoroane, wat oorwin is deur Moshette en Massouw met behulp van hierdie blankes. By die Konvensie van Londen in 1884 is die republiekies tussen Engeland en Transvaal verdeel. Die Engelse gedeelte het direk onder ryksbeheer gestaan en eerw. John Mackenzie is aangestel as kommissaris daarvan. John Mackenzie was miskien 'n goeie sendeling, maar geen staatsman nie, veral wat sy naturellepolitiek betref. Sir Hercules Robinson het self ingesien dat sy aanstelling 'n fout was en het hom daarom teruggeroep.^[11] Prof. Nienaber skryf hy was "tuis in die werke van die beste Hollandse en Engelse digters".

Stellaland

Aan die adres van John Mackenzie

John Mackensie, moenie grens nie! Ja, jou tyd was kort; jy het nie kan toon nie wat daar in jou woon nie; sonder seremonie moes jy somaar vort!

John Mackensie, moenie grens nie! Jy moes gou laat vat; ag, die swarte brawe moet nou goud gaan grawe as die "Boers" hul slawe - en jy in die pad

John Mackensie, moenie grens nie - word nie stapelgek! Van jou fraaie drome is daar niks gekome; hulle bly maar drome - en jy moet laat trek!

John Mackensie, moenie grens nie - ons het medely!. Jy het nie gebrom nie om so ver te kom nie; wie was nie verstom nie? En nou moet jy gly!

John Mackensie, moenie grens nie - ons doet niks as sug! Wie kon dit voorspelle dat hul jou sou kwelle tot jy heen moes snelle, bondel op die rug?

John Mackensie, moenie grens nie - hou jou by jou lees! Want dit hou geen steek nie om die wet te preek nie as jy dit self breek nie -

Jy is daar gewees!!

Leon Rousseau (gebore 5 Maart 1931^[12] en oorlede op 24 Februarie 2016), die Afrikaanse skrywer, uitgewer en medestigter van die uitgewery Human & Rousseau, skryf in 2013 in die Kerkbode^[13] hoe hy sy oupa, ds. Rossouw, se Statebybel oopgemaak het nadat dit 60 jaar ongelees op sy rak gestaan het. Hy het dit geërf by sy pa, Pierre, wat gebore is op 22 Februarie 1882 en 14 jaar oud was toe sy predikant-pa sterf en self op 22 November 1954 oorlede is.^[14] Rousseau skryf nie hoeveel kinders ds. Rossouw gehad het nie (ander bronne gee dit aan as agt), maar wel dat hy die familienaam verander het deur sy kinders “Rousseau” te doop. "Oupa was dikwels met die Bybel of met ’n preek in sy werkkamer doenig, en Ouma met haar talryke kroos." Pierre het sy pa se Werkbybel geërf. In 1901 het die 19-jarige seun by genl. Kritzinger se invallende kommando’s aangesluit en is hy ernstig gewond. Hy is later as Kaapse rebel ter dood veroordeel, maar begenadig. Enkele jare ná die Driejarige Oorlog is hy getroud met die 20-jarige Elise Gerdener, Leon Rousseau se ma. Dié Elisabeth Luise Rousseau was die suster van prof. G.B.A. Gerdener^[15] en tante van die kleurryke politikus Theo Gerdener. Pierre Rousseau was later skoolhoof op Worcester.

Die Rossouw-egpaar het agt kinders gehad:^[16]

• Sophia Agnes Johanna Rousseau (getroude van Knobel),^[17] 23 Februarie 1870 – 7 November 1916
• Gideon Jacobus Rousseau, 5 Februarie 1875 – 30 Oktober 1918
• Johannes Zacharias Human Rousseau, gebore 15 Junie 1878
• Catharina Maryna Elizabeth Rousseau (getroude van Van der Merwe),^[18] 16 Oktober 1879 – 27 Junie 1964
• Pierre Daniël Rousseau, 22 Februarie 1882 – 20 November 1954
• Andrew Murray Rousseau, 21 Julie 1884 – 20 November 1941^[19]
• Maria Luise Rousseau (getroude van Michau),^[20] gebore 1 Maart 1890–1915
• Johan Heinrich Bruchhauser Rousseau, 25 Maart 1894 – 10 Oktober 1900^[21]

• (af) Heese, dr. J.A. 1966. Die kerk in die wolke. Eeufees-gedenkboek Uniondale, 1866–1966. Uniondale: NG Kerkraad.
• (af) Kannemeyer, J.C.. 2005. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Kaapstad en Pretoria: Human & Rousseau.
• (af) Kotzé, D.A. 1951. Die Gemeente Fraserburg. 'n Eeufees-gedenkboek (1851–1951). Fraserburg: NG Kerkraad.
• (af) Krüger, prof. D.W. en Beyers, C.J. (hoofred.). 1977. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel III. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers.
• (af) P.J. Nienaber en G.S. Nienaber. 1941. Geskiedenis van die Afrikaanse letterkunde. Pretoria: J.L. van Schaik, Bepk.
• (af) Nienaber, P.J. 1949. Hier Is Ons Skrywers! Biografiese Sketse van Afrikaanse Skrywers. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel.
• (af) Oberholster, ds. J.A.S. 1945. Eeufees-Gedenkboek Franschhoek. 'n Oorsig van die Geskiedenis van die Gemeente, 1845–1945. Franschhoek: NG Kerkraad.
• (af) Olivier, ds. P.L.. 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.

• Besonderhede oor die heruitgawe in 1943 van ds. Rossouw se Afrikaanse preke, "Evangeli in di volkstaal".