Suid-Afrika-Wet

Die Suid-Afrika-Wet is die wet waardeur die Unie van Suid-Afrika tot stand gekom het en het bepaal dat die eenwording van die vier Britse kolonies in Suid-Afrika moes plaasvind binne 'n jaar na die aanname van die wet in 1909.

Dit het gevolg op die Nasionale Konvensie van 1908 tot 1909 waar verteenwoordigers van die Kaap en Natal en die voormalige Boere-republieke die wetsontwerp opgestel het wat die land tot 'n selfregerende dominium binne die Britse Statebond sou verenig.

Dit het beteken die Kaapkolonie, Natal, Transvaal en Oranjerivier-kolonie sou van 'n bepaalde dag in 1910 af nie meer elk 'n eie regering hê nie, maar sou geregeer word deur die regering en parlement van die nuwe, verenigde staat, die Unie van Suid-Afrika. Die Britse koning sou 'n dag afkondig waarop hierdie verandering in Suid-Afrika sou plaasvind. Die dag was 31 Mei 1910, tot op die dag agt jaar ná die ondertekening van die Vrede van Vereeniging en uiteindelik ook presies 51 jaar voor republiekwording in 1961.

Aan die begin kon daar geen volledige Unie-parlement wees nie omdat dit onmoontlik was om Unie-Volksraadslede te kies voordat daar 'n regering was op wie se aanbeveling die goewerneur-generaal 'n verkiesing kon uitskryf. Daarom moes daar eers 'n regering in die lewe geroep word wat die reëlings vir 'n verkiesing kon tref en wat die goewerneur-generaal kon versoek om 'n verkiesing uit te skryf.

Dit was wel moontlik om 'n regering te hê voordat daar 'n verkiesing was omdat die Suid-Afrika-Wet aan die goewerneur-generaal die mag gegee het om persone as ministers te benoem al was hulle nog nie lid van die Unie-Volksraad of die Senaat nie. Dit was ook nie vir sulke persone nodig om binne drie maande lid van die Volksraad of Senaat te word soos die Grondwet later sou vereis nie, want hierdie bepaling het eers ná die eerste algemene verkiesing van krag geword.

Veertien dae voordat die Unie tot stand sou kom, het lord Gladstone, die eerste goewerneur-generaal, in Tafelbaai aangekom, waar hy verwelkom is deur die vier laaste eerste ministers van die vier kolonies. Twee dae later het sy eksellensie genl. Louis Botha versoek om 'n kabinet saam te stel. Hierdie kabinet sou optree as voorlopige regering vir die Unie totdat 'n algemene verkiesing plaasvind. Die regering moes feitlik onmiddellik na lord Gladstone se aankoms gevorm word, want daar was baie belangrike konstitusionele en administratiewe aangeleenthede wat voor 31 Mei deur die nuwe regering gereël moes word.

Ná samesprekinge met verskeie mense in Suid-Afrika en ná sorgvuldige oorweging het die goewerneur-generaal se keuse op Botha geval en so het hy in Mei 1910 opgehou om eerste minister van Transvaal te wees en eerste minister van die Unie van Suid-Afrika geword.

Die Suid-Afrika-Wet het bepaal dat Kaapland 51 setels sou hê, Transvaal 36, die Oranje-Vrystaat en Natal 17 elk. 'n Afbakeningskommissie is voor Uniewording aangestel om die verdeling van al vier provinsies in die vasgestelde getal kiesafdelings waar te neem. Volgens die Suid-Afrika-Wet moes 'n herafbakening na elke vyf-jaarlikse sensus onderneem word. Daarom is 'n tweede Afbakeningskommissie in 1912 aangestel na die uitslag van die 1911-sensus bekend gemaak is. Die derde Afbakeningskommissie is in Julie 1919 onder voorsitterskap van sir J.H. Lange aangestel en die vierde, onder die voorsitterskap van Lange, wat na sy dood vervang is deur sir A.W. Mason, in Desember 1922. Laasgenoemde se werk was gegrond op die sensus van 3 Mei 1921.

Die Suid-Afrika-Wet het bestuursvorme bepaal wat in 'n groot mate gegrond was op die Westminster-stelsel. Die wetgewende liggaam (of Parlement) sou twee kamers hê: 'n Unie-Volksraad, wie se lede vir 'n tydperk van vyf jaar deur 'n meerderheidstem in enkelvoudige kiesafdelings verkies sou word, en 'n Senaat, wie se lede die vier provinsies gelykwaardig sou verteenwoordig en wie se lede op grond van 'n stelsel van proporsionele verteenwoordiging deur dienende Unie-Volksraadslede en lede van die Provinsiale Rade verkies is.

Net soos in Brittanje, op wie se regeringstelsel die Suid-Afrika-Wet gegrond was, is die Unie-Volksraad ook as die "laerhuis" bestempel, hoewel dit verreweg die belangrikste van die twee huise was. Dit is daar waar geskilpunte gevoer en wetgewing hulle beslag gekry het.

• Böeseken, dr. A.J., Krüger, prof. D.W. en Kieser, dr. A. 1953. Drie eeue. Die verhaal van ons vaderland. Kaapstad: Nasionale Boekhandel.
• Schirmer, Peter. 1981. Die beknopte geïllustreerde ensiklopedie van Suid-Afrika. Johannesburg: Central News Agency (Edms.) Bpk.