Spook

Die geloof in spoke is een van die mees algemene kenmerke van die bonatuurlike en mistiese filosofie en spruit voort uit die oortuiging dat die mens 'n individuele skepsel is, wat uit twee heeltemal verskillende substansies gevorm is, wat onafhanklik van mekaar kan bestaan: Gees (die menslike siel) en materie (die menslike liggaam).

Die meeste godsdienste aanvaar hierdie dualistiese sienswyse en beskou die liggaam as 'n tydelike en verganklike verskynsel, terwyl die menslike siel of gees as 'n ewigdurende fenomeen voorgestel word, wat nie deur die menslike dood geraak word nie. Daar word aangeneem dat die siel ná die afsterwe van 'n mens na 'n ander wêreld toe gaan (byvoorbeeld die "Hemel" of "Paradys" van die Christendom en Islam, die "Nirvana" van die Boeddhisme of enige ander "Wêreld van Geeste").

Af en toe slaag 'n siel, volgens sommige filosofiese en godsdienstige oortuigings, egter nie daarin om na die ander wêreld te gaan nie en bly gevolglik in die stoflike wêreld gevange. Tradisionele legendes beweer dat dit veral voorkom as die dood van 'n mens deur enige tragiese gebeure soos moord of selfmoord veroorsaak is. Daar word dikwels aangeneem dat die gees van die oorledene gereeld as 'n spook by die toneel van sy tragiese afsterwe verskyn.

Die spoke van volksverhale is nie-stoflike wesens met bonatuurlike vermoëns, wat nogtans oor menslike eienskappe beskik. Hulle is die oorsaak van onnatuurlike verskynsels of staan in nou verband daarmee. Volgens tradisionele oortuigings verskyn spoke veral tydens die spookuur (tussen middernag en een uur) as deurskynende wesens met 'n menslike gedaante of as wesens met 'n laken oor hulle hoof.

Die geloof in spoke is 'n kenmerk van die meeste kulture, alhoewel die woord spook in sy meer presiese betekenis net na die geeste van oorledenes verwys.

Volgens die skrywer George Tyrrell en ander deskundiges is daar vier of vyf hoofkategorieë van spoke:

• Eksperimentele spoke, waarby die geeste van lewende mense deur misterieuse magte op verskillende plekke verskyn.
• Spoke, wat tydens 'n persoonlike krisis van mense by hulle verwante verskyn. Dikwels word mense, wat as dergelike spoke verskyn, deur 'n noodlottige ongeluk bedreig.
• Sogenaamde "post-mortem-spoke", wat eers ná die dood van 'n mens verskyn en baie op die oorledene lyk. Mense, by wie hierdie soort spoke verskyn, ly daarna dikwels aan skok.
• "Egte" spoke, wat die meeste verskyn en geen verbintenis met die mense het vir wie hulle verskyn nie. Hulle verskyn soms eeue ná die afsterwe van 'n mens en is gewoonlik aan 'n bepaalde omgewing, byvoorbeeld 'n "spookhuis", gebonde.
• "Astraalgeeste", wat in die antieke oosterse godsdienste as die geeste van sterre en planete beskou is. In die middeleeuse emonologie is astraalgeeste sowel gevalle engele asook die siele van oorledenes of geeste, wat uit vuur ontstaan het en tussen aarde, hemel en hel sweef en by geen van hierdie drie sfere behoort nie.
• Klopgeeste tree veral snags op en veroorsaak geraas soos byvoorbeeld die tipiese klopgeluide.

Die Romeine het spoke as die rustelose siele van oorledenes beskou, alhoewel hierdie soort oortuigings deur destydse skrywers en filosowe dikwels belaglik gemaak is. Volgens die tradisionele Romeinse oortuigings, wat deur skrywers soos Plinius, Plutargus en Plinius oorgelewer is, het spoke veral snags by die begraafplekke van hulle sterflike oorskotte verskyn. Dikwels het die spoke van vermoordes hulle moordenaars gepla: Die spook van sy vermoorde broer het gereeld aan keiser Caracalla verskyn, en keiser Nero is deur die spook van sy moeder Agrippina gepla. Ná sy dood het Nero self 'n spook geword, net soos Caligula, wat verskyn het totdat sy susters sy liggaam verbrand het.

Dit was vir Romeine belangrik om met die geeste van oorledenes te versoen, onder meer deur hulle begrafnis volgens die Romeinse tradisies te reël. Tydens die fees van die sogenaamde Lemoeralië (afgelei van Latyns lemures, die "gieriges" of geeste van die oorledenes) op 9, 11 en 13 Mei het Romeinse huisvaders teen middernag opgestaan, kaalvoet na buite gegaan en met die vingers geklap om sodoende die spoke te verdryf. Daarna was hulle verplig om hul hande met pure fonteinwater te was, swart bone in die mond te neem, die bone agter hulle te gooi en hierdie prosedure nege keer te volg, om hulle en hul gesinne los te koop van die spoke.

Die Kelte van Wes-Europa het meer as 2 000 jaar gelede 1 November as die Keltiese Nuwejaarsdag en die Tamanfees ter ere van die Songod gevier. 31 Oktober, die Keltiese Oujaarsaand (volgens sommige deskundiges is dit moontlik slegs as die Einde van die Somer gevier), was egter gewy aan Samhain, die God van die Doderyk.

Volgens die Keltiese oortuigings was die siel van 'n sondaar met sy afsterwe gewoonlik in die liggaam van 'n dier gevange. 31 Oktober was die dag van Samhain se regspraak, en op hierdie feesdag kon mense hom oorreed om die siele van oorledenes vry te laat.

Samhain was ook die dag van besondere rituele, wat die lewende mense met hulle verlede en hulle voorvaders in aanraking gebring het. Die Kelte het geglo dat die geeste en demone van oorledenes en voorvaders op hierdie dag uit hulle grafte verrys om in huise te spook en die oes te bederf. Spys en drank is voor die huise geplaas om die geeste te versoen.

Aangesien die geeste volgens die Keltiese godsdiens kennis van die geheime van die hiernamaals en die toekoms gehad het, was Samhain 'n geskikte dag vir die Druïde, waarop hulle voorspellings meer presies sou kon wees en voortekens deur hulle noukeuriger gelees kon word.

Veral in die laat 19de eeu het wetenskaplikes belang gestel in spoke, en daar is selfs pogings onderneem om spoke in laboratoria te laat verskyn. Hierdie belangstelling is aangewakker deur die destydse gewildheid van die spiritualistiese filosofie, wat baie aanhangers in Engelstalige lande gehad het. Nogtans is daar geen wetenskaplike bewys opgelewer dat spoke wel bestaan nie, en die belangstelling is eerder misbruik deur twyfelagtige mediums, wat steeds as bedrieërs ontmasker is.

Aangesien daar geen materialisties-empiriese bewyse vir spoke opgelewer kan word nie, erken die moderne wetenskap nie die bestaan van geeste of soortgelyke fenomene nie. Vanuit 'n historiese perspektief gesien, is die beweerde verskynings van spoke meestal subjektiewe en onopsetlike waarnemings van natuurfenomene.

Psigologiese verklarings beskou spoke as fenomene, wat deur die waarnemers slegs ingebeeld is. Alhoewel die verskynings van geeste in verskillende kulture deur die eeue heen baie ooreenkomste toon, het dit eerder te make met die besonderhede van die menslike psige as met die bestaan van egte spoke.

Britse wetenskaplikes van die Universiteit van Coventry het gedurende hulle navorsings oor spookverskynings 'n belangrike ontdekking gemaak. Volgens hulle word die waarneming van spoke deur infraklank veroorsaak - onhoorbare klankgolwe met lae frekwensies. Hierdie infraklank word gewoonlik deur wind, voertuie, elektriese apparate, branders van die see of aardbewings veroorsaak en lei by mense - wat dit nie kan hoor nie, maar wél aanvoel - tot vreesreaksies, ademloosheid en siddering. Aangesien die frekwensie van die infraklank 16 hertz beloop, begin die menslike oogappels, wat 'n resonansfrekwensie van 18 siklusse per sekonde het, saam met die infraklank tril en vae visioene waarneem.

Misterieuse verskynings in spookhuise en -kastele is dus meestal die gevolg van wind, wat teen die mure waai en infraklank in die gange en ander dele van die geboue veroorsaak.

• Spookplekke in Suid-Afrika