Slag by die Teutoburgerwoud

Slag by die Teutoburgerwoud
Deel van Romeins-Germaanse oorlöe
Senotaaf van Marcus Caelius, „gestorwene in die Oorlog van Varus“ (bello Variano)
Datum September 9 n.C. Ligging Moontlik by uitgrawings in die omgewing van Kalkriese, Duitsland Resultaat Germaanse oorwinning
Strydende partye
Romeinse Ryk	Germane (Cheruskers, Marsers, Chatte, Bruktere, Chauke en ander stamme)
Bevelvoerders
Publius Quinctilius Varus	Arminius
Sterkte
Drie legioene, drie ridderafdelings en ses militêre eenhede	Onbekend
Ongevalle
Net enkele oorlewendes	Onbekend

In die Slag van Varus (ook: Slag by die Teutoburgerwoud of Herman se slag, of volgens Romeinse skrywers as clades Variana, of „Varus nederlaag“ aangedui), het drie Romeinse legioene tesame met hul troepe en gevolg, onder Publius Quinctilius Varus, in die herfs van 9 n.C. 'n vernietigende nederlaag gely teen 'n Germaanse krygsmag onder leiding van Arminius, seun van die opperhoof van die Cherusker-stam.^[1]

'n Agtste van die totale Romeinse krygsmag is gedurende hierdie slag uitgewis. Ná hierdie slag het die Romeine geen verdere poging aangewend om die gebied regs van die Ryn tot by die Elbe deel te maak van die Romeinse Ryk nie. Die ligging van die slag is nog nie met sekerheid vasgestel nie, alhoewel nuwe ontdekkings daarop dui dat 'n deel van die slag heel moontlik in 'n argeologiese uitgrawingsgebied naby Kalkriese in die Wiehengebergtes in Osnabrücker Land, Duitsland plaasgevind het.^[2]

Varus se tog was deel van 'n omvangryke plan om die Romeinse ryk uit te brei na die gebied oos van die Ryn en noord van die Alpe. Hierdie veldtog is reeds in 15 v.C. deur Augustus se stiefseuns Drusus en Tiberius van stapel gestuur. Drusus het gedurende die tydperk 12 v.C. tot en met sy dood in 9 v.C. verkenningstogte aan die oostekant van die Ryn deurgevoer en het onder andere die Elbe- en Saale-riviere bereik.^[3]

Vanaf die Ryn oor die Drusus-Kanaal, die fossa Drusiana, die Suidsee en die Noordsee, het die Romeinse vloot die operasie ondersteun. Die doelwit van die Romeine was om die gebied tussen die Ryn en die Elbe, wat deur die Germane gekoloniseer was, permanent onder Romeinse heerskappy te bring. Om dit te vermag, het die Romeine militêre kampe aan die Ryn, Lahn, Lippe (rivier), Ems en ook by die Noordsee aangebring en probeer om die guns van die Germane in hierdie gebiede te wen.

Die verkenningstogte van Drusus was die eerste fase in die groter plan en het uiteindelik op 1 Januarie 7 v.C. onder Tiberius tot 'n suksesvolle einde gekom.^[3]

Tiberius het intussen Pannonië verower en het na die dood van sy broer die plan voortgesit totdat hy in 6 v.C. op 'n selfverkose ballingskap gegaan het. Verdere sukses om die guns van die mense te verower, is deur Lucius Domitius Ahenobarbus (Konsul 16 v.C.) en na sy terugkeer, deur Tiberius in 4 v.C. bereik.^[4]

Tydgenote het reeds oor die katastrofale uitkoms van hierdie militêre gebeurtenis geskryf. So het Plinius die ouere bv. reeds in sy werk Naturalis Historia nie net oor die Germaanse stamme berig nie (boek 3 uit 'n ensiklopedie van 37 boekdele), maar ook in 'n verhandeling, wat uit 20 boeke bestaan, oor die Germaanse oorloë geskryf. Ongelukkig is hierdie verhandeling nie meer bekombaar nie.

Onder die huidig toeganklike bronne tel:^[5]

Outeur	Werk	Datum van oorsprong
Ovidius	Tristia III, 12, 45–48 en IV, 2	10 en 11 n.C.
Marcus Manilius	Astronomica, I, 896–903	voor 14
Strabon	Geographica, VII, 1, 4	voor 18
Velleius Paterculus	Historiae Romanae, II, 117–119	30
Tacitus	Annales, I, 59–62	Begin van die tweede eeu
Sueton	De vita Caesarum, Vita Divi Augusti, 23 en 49, Vita Tiberi, 17 en 18	Openbaar gemaak na 120
Florus	Epitome de T. Livio Bellorum omnium annorum DCC Libri duo, II, XXX, 29–39	Gedurende die eerste gedeelte van die tweede eeu
Cassius Dio	Ῥωμαϊκὴ ἱστορία (Romeinse geskiedenis), LVI, 18–22	Begin van die derde eeu

Geen van hierdie outeurs het eerstehandse kennis van die slag gedra nie. Plinius en Velleius Paterculus het wel persoonlike ondervinding met die Germane gehad, terwyl Tacitus en Cassius Dio verskeie geskiedeniswerke, wat mettertyd verlore gegaan het, as bronne gebruik. Werke wat vraagtekens laat ontstaan, is die Germanenkriege of die Historien deur Aufidius Bassus,^[6] Hierdie bronne kan dus nie as meer as spekulasie beskou word nie.

Die geskrewe geskiedenis bied uitsluitlik 'n Romeinse perspektief van die gebeurtenis, want daar bestaan geen geskrifte van die verloop van die gebeurtenis uit 'n Germaanse (of ander) oogpunt nie. Verder beoordeel alle Romeinse skrywers Varus baie negatief, alhoewel dit moontlik is omdat dit nodig was om 'n sondebok te vind wat verkwalik kon word vir die nederlaag van die Romeinse legioene.

Berigte oor die verloop van die slag verskil van bron tot bron, en selfs geografiese beskrywings van die slagveld soos bv. nat, stormagtige weer en digte woude is waarskynlik niks meer as die tipiese voorstelling wat Romeinse skrywers van die Noordelike lande gehad het. Daar kan dus uit die bronne geen klinkklare bewys verkry word van presies wat gebeur het nie, behalwe dat die Romeine 'n nederlaag gely het en dat drie legioene in Germanië uitgewis is.

Die somerhoofkwartier van Varus en drie van sy legioene was diep in die Cherusker-gebied geleë, aan die wesoewer van die Weser-rivier. Die oorblywende twee legioene het óf by die Ryn óf in Hesse agtergebly.

Alhoewel die presiese datum van die slag nie in historiese bronne aangedui word nie, is dit seker dat dit plaasgevind het toe Varus en sy legioene op pad terug was na hulle winterhoofkwartier toe. Vermoedelik wou Varus die Militêre Straat na Vetera, 'n plek in die nabyheid van Xanten, vir die terugtog neem, maar 'n boodskap oor 'n opstand wat op hierdie weg sou plaasvind, het hom oorreed om 'n omweg deur 'n onbekende gebied te neem. Arminius en sy samesweerders het vooruitgegaan en so vir Varus in 'n sorgvuldig beplande lokval gelei.

Daar word aanvaar dat Varus se krygsmag bestaan het uit drie Romeinse legioene (Legio XVII, Legio XVIII, en Legio XIX), ses taktiese eenhede van nie-Romeinse troepe en drie kavallerie-eskadronne (alae), met altesaam ongeveer 15 000 tot 20 000 soldate. Hierdie optog kon tussen 15 en 20 km lank gewees het.^[7]

In 'n lewendige beskrywing berig die Romeinse geskiedkundige Cassius Dio,^[8] ongeveer 200 jaar na die gebeurtenis, oor die toestande waaronder die slagting plaasgevind het. In hierdie berig beskryf Cassius Dio hoe die gebergtes op die weg vol klowe en ongelyke grond was en dat die bome so dig en oorgroei was dat die Romeine selfs voor die lokval gesukkel het om 'n weg vir hulself deur dig beboste gebied te baan. Voeg daarby stormagtige reënweer en die weg was amper onbegaanbaar en verwarrend. Cassius Dio beskryf verder dat die Germane, wat vertroud was met al die paadjies, skielik van oral oor gelyktydig van ver af op die Romeine losgebrand het, en toe hulle geen weerstand ondervind nie, die verwoesting van naby af voortgesit het.

Daar word ook beskryf dat Varus en sy bevelvoerders so gevrees het dat hulle gevange geneem sou word of dood gemaak sou word, dat hulle besluit het om hulself om die lewe te bring. Toe dit bekend geword het dat hulle leier homself om die lewe gebring het, het die krygsmag oorgegee en van die soldate het hulle leier se voorbeeld gevolg terwyl ander hulle wapens weggegooi en oorgegee het. Vlug kon hulle nie, selfs al wou hulle.

Arminius sou bewus gewees het dat die Germaanse troepe geen kans gestaan het teen die Romeine as hulle in 'n oop terrein moes veg nie. Vir die aanval het hulle dus gewag totdat die Romeinse troepe gedwing is deur die wilde natuur om uitgestrek in 'n lang ry te loop en het hulle so geprobeer om die troepe van mekaar te skei.

Volgens Cassius Dio het die aanval vier dae en drie nagte geduur, terwyl Varus geprobeer het om die Ryn te bereik. Die eerste twee nagte was hy in staat om in die nag kamp op te rig, maar teen die vierde dag ^[9] was die stryd gewonne.

Die Romeinse geskiedkundige Publius Cornelius Tacitus^[10] beskryf hoe die slagveld gelyk het toe Germanicus dit in die jaar 15 n.C. gevind het:

Die eerste kamp van Varus kon deur sy grootte en hoe die hoofgebied gemerk was, uitgeken word as die werk van drie legioene. Langsaan kon 'n mens aan die half ineengestorte mure en die vlak grafte die plekke sien waar die res byeen gekom het. In die middel van die oop veld het verbleikte bene óf versprei óf in hope gelê, afhangende of dit van die vlugtelinge of van die troepe afkomstig was. Daarnaas het stukkende wapens en ook perde-karkasse gelê en aan boomstamme was skedels vasgemaak. In die nabyheid het altare van die barbare gestaan, waar Tribune en Centurions (Romeinse offisiere) geslag is.

Die twee legioene wat deur Varus se kleinnefie Lucius Nonius Asprenas gelei is, het ontkom aan die debakel. Volgens Paterculus het hulle teruggekeer na die Ryn en die vlugtelinge gehelp.

Volgens die Romeinse geskiedkundige Suetonius was Keiser Augustus so geskud deur die nuus van die nederlaag dat hy herhaaldelik sy kop teen die mure van sy paleis gestamp het en geskree het Quintili Vare, legiones redde! ('Quintilius Varus, gee my Legioene terug!').

Die nommers van die drie legioene wat uitgewis was is nooit weer gebruik nie. Dit is 'n unieke gebeurtenis in die geskiedenis van die Romeinse Ryk.

Hierdie oorlog het 'n 40-jarige periode van Romeinse uitbreiding stopgesit wat na die einde van burgeroorloë begin het. Augustus se stiefseun, Tiberius, het by hom oorgeneem en gereed gemaak vir verdere oorloë.

Die Germane het tot 'n groot mate voordeel getrek uit die oorwinning en het geleidelik begin om na 'n hoër ontwikkelingsvlak te beweeg, alhoewel hulle ver was van politieke eenheid. Daar word vermoed dat dit die doel was van Arminius, wat onmiddellik na die slag Arminius Varus se kop aan die Germaanse leier Marbod, koning van die Marcomanni gestuur, wie dit dan terug na Varus se familie in Rome gestuur het en in die oorlog wat op die slag gevolg het, neutraal gebly het.

Die oorwinning van die Varusslag was die resultaat van fyn beplanning wat die optrede van die Romeine, onder deeglik uitgewerkte omstandighede, uitstekend voorspel het. Dit was verder indrukwekkend dat Arminius daarin geslaag het om oor die jare 'n koalisie uit ten minste elf Germaanse stamme te vorm, ten spyte van die feite dat die Germaanse stamme welbekend was vir hulle onafhanklikheid en onwilligheid om in 'n groep saam te werk.

As wraak teen Arminius se aanval, het die Romeine onder leiding van Germanicus nog 'n paar aanvalle geloods teen die Germane, voordat die Romeine teen 16 n.C. finaal uit die gebied onttrek het. Die Germane het hul vryheid geniet, alhoewel handel tussen die Romeine en die Germane in hierdie gebied basies doodgeloop het omdat geen handeldrywers vanuit die Romeinse gebied meer na Germanië gekom het nie ^[11]

Vandat die geskiedenis van Varus se nederlaag in die 15de eeu weer bekendheid verwerf het, was hierdie slag as 'n beslissende slag beskou wat die verdere uitbreiding van die Romeinse ryk na die noorde van Europa gekniehalter het. Veral in die 19de eeu het hierdie siening grond gewen omdat dit 'n integrale rol gespeel het in die mitologie van Duitse nasionalisme.

Nietemin het navorsers in die afgelope paar jare begin om hierdie interpretasie te bevraagteken en het redes uitgewys waarom die Ryn 'n praktieser grens was vir die Romeinse Ryk as enige ander rivier in Germanië. Dit was bv. redelik eenvoudig om troepe langs die Ryn te ondersteun uit die Middellandse See deur middel van die Rhône- en Moesel-riviere. Troepe wat langs die Elbe was, sou ondersteun moes word vanuit roetes wat óf oor land gegaan het óf met die hulp van skepe wat deur die gevaarlike Atlantiese oseaan sou moes vaar.

Ekonomies gesproke het die Ryn reeds dorpe en stede ondersteun. Gedurende hierdie tyd was Noord-Germanië onderontwikkeld, het baie min dorpe gehad en baie min oorskot-voedsel. Dus word geargumenteer dat die Ryn 'n logieser keuse was omdat dit baie makliker bereikbaar was vanuit Rome en ook dat dit baie maklik was om 'n groot hoeveelheid troepe te ondersteun.^[12]

Vir amper 2000 jare was die presiese ligging van die konflikgebied onbekend. Die belangrikste wenk oor die ligging was 'n verwysing na die saltus Teutoburgiensis in seksie i.60-62 van Tacitus se Annale – gebied wat nie "te ver" van die land tussen die boonste gedeelte van die Lippe-rivier en die Eems-rivier in Sentraal-Wesfale was nie.

Vanaf die 16de eeu was daar vele teorieë oor die ligging van die konflikgebied. Daar is ten minste 700 plekke as die moontlike slagveld geïdentifiseer. Die populêrste teorie was dat die slag by die Teutoburgerwoud, 'n bergreeks aan die grens van Münsterland, plaasgevind het.

Die realiteit was dat die Teutoburgerwoud sy naam eers in 1672 gekry het, toe prins-biskop Ferdinand von Fürstenberg Tacitus se werke gelees het en die nabygeleë bergreeks herken het in die beskrywings. Sonder verdere bewyse, het hy die bergreeks herdoop na Teutoburgerwoud.

'n Bietjie meer as 300 jaar later in 1987, is 'n opwindende ontdekking naby Kalkriese gemaak, wat daarop gedui het dat die slag besmoontlik hier plaasgevind het: Romeinse militêre oorskot, grafte met mensbeendere en ander bewyse is hier gevind. Hierdie gebied was die enigste potensiële konflikgebied waar argeologiese oorblyfsels gevind is,^[11] en is tot vandag toe die enigste antieke slagveld ter wêreld wat voldoen aan die beskrywings van die ligging wat deur die bronne oorgelewer is.^[13]

Alhoewel die meerderheid navorsers glo dat hierdie uitgrawings wel daarop dui dat die slag hier plaasgevind het, is daar ander navorsers wat nie saamstem dat die ontdekkings 'n klinkklare bewys van die ligging is nie, omdat dit moontlik net daarop dui dat daar wel 'n geveg hier plaasgevind het, maar nie dat dit noodwendig Varus en Arminius se slag was nie.

Antieke Bronne

• Cassius Dio: Römische Geschichte. Duitse vertaling deur Otto Veh, Band 3 (= Boeke 44–50) en 4 (= Boeke 51–60), Artemis-Uitgewers, Zürich 1986, ISBN 3-7608-3672-0 en ISBN 3-7608-3673-9
• Velleius Paterculus: Römische Geschichte. Historia Romana. Vertaling en Latyns/Duitse uitgawe deur Marion Giebel, Reclam, Stuttgart 2004, ISBN 3-15-008566-7
• Sueton: Gedetailleerde antieke biografie uit die versameling van die keiserlike biografieë van Gaius Iulius Caesar tot Domitianus. Vele uitgawes, byvoorbeeld met Duitse vertalings van: Gaius Suetonius Tranquillus: Sämtliche erhaltene Werke. Magnus, Essen 2004, ISBN 3-88400-071-3
• Publius Cornelius Tacitus: Annalen. Lateins/Duits heruitgawe deur Erich Heller, 5. Aufl., Artemis & Winkler, München/Zürich 2005, ISBN 3-7608-1645-2
• Hans-Werner Goetz/Karl-Wilhelm Welwei: Altes Germanien. Auszüge aus antiken Quellen über die Germanen und ihre Beziehungen zum Römischen Reich. 2 dele, WBG, Darmstadt 1995, ISBN 3-534-05958-1
• Joachim Herrmann (Argeoloog) (Uitgewer): Griechische und lateinische Quellen zur Frühgeschichte Mitteleuropas bis zur Mitte des 1. Jahrtausends u. Z. Deel 1: Von Homer bis Plutarch (8. Jh. v. u. Z. bis 1. Jh. u. Z.). Berlyn 1988, ISBN 3-05-000348-0; Deel 3: Von Tacitus bis Ausonius (2. bis 4 Jh. u. Z.). Berlyn 1991, ISBN 3-05-000571-8
• Dieter Kestermann (Uitgewer): Quellensammlung zur Varus-Niederlage. Horn 1992, ISBN 3-88080-063-4
• Lutz Walther (Uitgewer): Varus, Varus! Antike Texte zur Schlacht im Teutoburger Wald. Lateins-Grieks-Duits. Reclam, Stuttgart 2008. ISBN 978-3-15-018587-2.

Navorsingsliteratuur

• Wilm Brepohl: Neue Überlegungen zur Varusschlacht. Aschendorff, Münster 2004, ISBN 3-402-03502-2 (in Duits)
• Boris Dreyer: Arminius und der Untergang des Varus. Warum die Germanen keine Römer wurden. Klett-Cotta, Stuttgart 2009, ISBN 978-3-608-94510-2 (in Duits)
• Gesa von Essen: Hermannsschlachten. Germanen- und Römerbilder in der Literatur des 18. und 19. Jahrhunderts, Wallstein Verlag, Göttingen 1998, ISBN 3-89244-312-2 (in Duits)
• Mamoun Fansa (Uitgewers): Varusschlacht und Germanenmythos. Eine Vortragsreihe anlässlich der Sonderausstellung Kalkriese – Römer im Osnabrücker Land in Oldenburg 1993. 3de Uitgawe. Isensee, Oldenburg 2001 (Argeologiese verslag vanuit Noordwes Duitsland, Aanhangsel 9) ISBN 3-89598-235-0 (in Duits)
• Joachim Harnecker: Arminius, Varus und das Schlachtfeld von Kalkriese. Eine Einführung in die archäologischen Arbeiten und ihre Ergebnisse. 2de uitgawe. Rasch, Bramsche 2002 ISBN 3-934005-40-3 (in Duits)
• Ralf Günter Jahn: Der Römisch – Germanische Krieg (9–16 n.C.). Dissertasie. Bonn 2001 (in Duits)
• Ralf-Peter Märtin: Die Varusschlacht. Rom und die Germanen. S. Fischer Verlag, Frankfurt am Main 2008, ISBN 978-3-10-050612-2 (in Duits)
• Günther Moosbauer: Die Varusschlacht, Beck'sche Reihe, Uitgewer C. H. Beck Wissen, München 2009, ISBN 978-3-406-56257-0 (in Duits)
• Michel Reddé, Siegmar von Schnurbein (Uitgewers): Alésia et la bataille du Teutoburg. Un parallèle critique des sources. Jan Thorbecke Verlag, Ostfildern 2008 (Aanhangsels van Francia, uitgegee deur die Duitse historiese instituut Parys, Volume 66), ISBN 978-3-7995-7461-7 (in Frans)
• Wolfgang Schlüter (Uitgewer): Römer im Osnabrücker Land. Die archäologischen Untersuchungen in der Kalkrieser-Niewedder Senke. Rasch, Bramsche 1991, ISBN 3-922469-57-4 (in Duits)
• Wolfgang Schlüter: Archäologische Zeugnisse der Varusschlacht? Die Untersuchungen in der Kalkrieser-Niewedder Senke bei Osnabrück, in: Germania 70, 1992, S. 307–402. (in Duits)
• Wolfgang Schlüter: Rom, Germanien und die Ausgrabungen von Kalkriese. Internationaler Kongress der Universität Osnabrück und des Landschaftsverbandes Osnabrücker Land e.V. vom 2. bis 5. September 1996. In: Osnabrücker Forschungen zu Altertum und Antike-Rezeption 1. Osnabrück 1999, ISBN 3-932147-25-1 (in Duits)
• Michael Sommer: Die Arminiusschlacht. Spurensuche im Teutoburger Wald. Alfred Kröner Verlag, Stuttgart 2009, ISBN 978-3-520-50601-6 (in Duits)
• Peter S. Wells: Die Schlacht im Teutoburger Wald. Artemis & Winkler, Düsseldorf/Zürich 2005, ISBN 3-7608-2308-4 (in Duits)
• Rainer Wiegels (Uitgewer): Die Varusschlacht. Wendepunkt der Geschichte? (Archäologie in Deutschland, Sonderheft). Theiss, Stuttgart 2007, ISBN 978-3-8062-1760-5 – met bydraes van Rainer Wiegels, Armin Becker, Johann-Sebastian Kühlborn, Günther Moosbauer en andere (in Duits)
• Rainer Wiegels, Winfried Woesler (Uitgewers): Arminius und die Varusschlacht. Geschichte – Mythos – Literatur. 3de geaktualiseerde en uitgebreide uitgawe, Schöningh, Paderborn 2003, ISBN 3-506-79751-4 (in Duits)
• Reinhard Wolters: Hermeneutik des Hinterhalts. Die antiken Berichte zur Varuskatastrophe und der Fundplatz von Kalkriese. In: Klio. 85/2003, S. 131–170. (in Duits) – Wolters tel onder die prominentste kritikusse van die aanname dat die argeologiese uitgrawings deel vorm van die Varusslag
• Reinhard Wolters: Die Schlacht im Teutoburger Wald. Arminius, Varus und das römische Germanien, München 2008, ISBN 978-3-406-57674-4. (Rezension)

Uitstellingskatalogis

• 2000 Jahre Varusschlacht. Imperium – Konflikt – Mythos. Herausgegeben vom LWL-Römermuseum / Museum und Park Kalkriese / Landesverband Lippe. 3 Bde., Theiss, Stuttgart 2009, ISBN 3-8062-2277-0. – Katalogis met taalryke opstelle van bekende navorsers.

• Arminius / Varus. The Battle of the Teutoburg Forest – Internet-Portal „Westfälische Geschichte“, LWL-Institut für westfälische Regionalgeschichte, Münster Geargiveer 23 Januarie 2020 op Wayback Machine

Wikimedia Commons bevat media in verband met Slag by die Teutoburgerwoud.

• Hierdie artikel, of gedeeltes daarvan, is uit die volgende Wikipedia-artikel vertaal: Varusschlacht
• Hierdie artikel, of gedeeltes daarvan, is uit die volgende Wikipedia-artikel vertaal: Battle of the Teutoburg Forest