Somerset-Oos

Somerset-Oos (ingesluit KwaNojoli)
Dorp
Somerset-Oos  Somerset-Oos se ligging in Oos-Kaap
Koördinate: 32°43′S 25°3′O / 32.717°S 25.050°O / -32.717; 25.050
Land	Suid-Afrika
Provinsie	Oos-Kaap
Distrik	Sarah Baartman
Munisipaliteit	Bloukraanroete
Stigting	1825
Regering
• Genoem na	Lord Charles Somerset
Oppervlak [1]
• Totaal	72,8 km2 (28,1 vk. myl)
Hoogte	820 m (2 690 ft)
Bevolking  (2011)
• Totaal	18 825
• Digtheid	259/km2 (670/vk. myl)
Rasverdeling (2011) [1]
• Wit mense	7.2%
• Indiërs/Asiërs	0.4%
• Bruin mense	32.2%
• Swart mense	59.8%
• Ander	0.5%
Taal (2011) [1]
• Xhosa	51.8%
• Afrikaans	42.9%
• Engels	3.7%
• Ander	1.6%
Poskode (strate)	5850
Poskode (posbusse)	5850

Somerset-Oos is 'n dorp in die Oos-Kaap in die Kaapse Middellande aan die voet van die boomryke Boschberg, 185 km noord van Gqeberha en 820 meter bo seespieël geleë. Dit lê ook aan die teerpad tussen Oos-Londen en Kaapstad. Somerset-Oos is 'n gewilde binnelandse vakansieoord vir mense wat aan die kus in Gqeberha en omstreke woon. Van die dorp se aantreklikhede is onder meer 'n museum, die Walter Battiss-kunsmuseum en 'n nabygeleë natuurreservaat. Daar is ook 'n woonwapark met alle moderne geriewe. Somerset-Oos het 'n bestendige bevolking, want in 2007 was hier na raming 16 176 inwoners, slegs sowat 500 meer as in 1996. In 2013 was die skatting 17 908, skaars 700 meer in 2008 se 17 271.^[2]

Die eerste setlaar in die gebied was Willem Prinsloo.^[3] Hy het hom onder die Bosberg kom vestig, baie na aan die huidige museum, vroeër die NG gemeente Somerset-Oos se pastorie waarin vier predikante agtereenvolgens gewoon het. Prinsloo was die nieamptelike veldkornet van die distrik waarin minstens 20 ander gesinne hulle teen die jaar 1774 gevestig het. Hulle het ’n versoekskrif aan die koloniale owerheid in die Kaap gerig met ’n versoek om ’n drosdy en gemeente hier te vestig. So het Graaff-Reinet ontstaan. Op ’n tydstip het Prinsloo dele van sy plaas afgestaan en ’n boer genaamd Otto het kom woon op die deel wat nou as Bestershoek bekendstaan. Later het ook die familie Trichardt en die Besters gevolg.

Lord Charles Somerset (1767–1831), goewerneur van die Kaapkolonie van 1814 tot 1826, wou die voorstel van goewerneur sir John Cradock en goewerneur Caledon uitvoer dat ’n nedersetting aan die indertydse oosgrens gevestig moes word en aanvoorwerk gedoen vir ’n plan om ’n proefplaas in die omgewing uit te lê. Die Amerikaanse plantkundige dr. Mackrill het opdrag gekry om ’n geskikte plaas te kry en is aangesê om drie plekke te ondersoek: die Gamtoosvallei, die Swartkopsvallei en Bosberg, wat hy dan ook gekies het. Die plaas is in 1815 tot stand gebring met die doel om veeteelt in die Kaapkolonie te verbeter en om vars produkte aan soldate aan die grens te lewer. Dié plaas is Somerset Farm genoem.

Tien jaar later, in 1825, is die projek laat vaar, ’n nuwe drosdy uitgevaardig en die dorp Somerset aangelê. Die amptelike stigtingsdatum is 11 Maart 1825.^[4] Die agtervoegsel is eers sowat 30 jaar later bygevoeg om dit van Somerset-Wes te onderskei.

Somerset-Oos het in Februarie 1884 munisipale status verkry (volgens 'n ander bron Februarie 1837^[5]). Die dorp was dikwels betrokke in die Kaapse grensoorloë. Vandag is dit 'n sentrum vir wol- en ander boerderybedrywighede.

Teen 1880 het Somerset-Oos twee klein privaat skole vir meisies gehad terwyl seuns onderrig ontvang het aan die Gill-kollege, opgerig in 1869. Ds. J.H. Hofmeyr het die kerkraad oorreed om 'n meisieskool te bou en te finansier en vir dié doel is 'n stuk grond in Pauletstraat aangekoop. Die hoeksteen is op 19 Julie 1881 gelê en die gebou ontwerp deur die Duits gebore argitek Carl Otto Hager, wat ook die dorp se NG kerk ontwerp het wat vandag nog gebruik word. Die eerste prinsipale van die Bellevue Seminarie vir Meisies was Jan Wright van Aberdeen in Skotland. Sy het later ds. Hofmeyr se broer ds. Arend Hofmeyr van Hanover se tweede vrou geword. Die skool het in 1925 'n hoërskool geword en in 1965 met Gill-kollege saamgesmelt onder laasgenoemde se naam. Deesdae huisves die gebou, 'n provinsiale erfenisterrein, die Umzi Wethu Opleidingsakademie vir Kwesbare Jeugdiges.

Somerset-Oos is die tuiste van een van die roemrykste skole in die Oos-Kaap,^[6] die tweetalige, gemengde Gill-kollege (gestig in 1867), asook die gelyknamige laerskool.

Die skool is in 1869 gestig danksy ’n erflating van dr. William Gill (1783–1863), ’n geneesheer en wolboer, as ’n hoërskool en universiteitsopleidingsentrum vir seuns en jongmans. Die oorspronklike gedagte was dat dit die Oostelike Provinsie (Oos-Kaap) se universiteit moes word, maar weens strawwe mededinging van die Rhodes-universiteitskollege in Grahamstad, wat destyds soos vandag ’n veel groter en belangriker nedersetting as Somerset-Oos was, kon Gill-kollege nie aan die vereiste voldoen wat die status van 'n universiteitskollege beperk het tot ’n instelling waar meer as 75 studente jaarliks matriek behaal het. Gevolglik verloor Gill-kollege sy universiteitstatus in 1903 en word 34 jaar ná sy ontstaan slegs ’n hoërskool.

Toe die erflating nie meer aangewend kon word vir die instandhouding van Gill-kollege nie, het die Privaat Wet op die Gill-kollegekorporasie van 1912 dit wettig gemaak om die bemaking aan te wend vir tersiêre beurse. Die fonds word tot vandag toe geadministreer deur die Gill-korporasie, wat jaarliks vier of vyf beurse toeken aan studente wat aan ’n Suid-Afrikaanse universiteit wil gaan studeer.

Die bedoeling was dat Gill ’n opleidingsinstelling vir seuns en jongmans sou wees, maar dit het een van die eerste tersiêre instellings geword wat dames toegelaat het. Van 1928 af het Gill opnuut net seuns aanvaar en het ’n seunskool gebly tot 1965, toe Gill-kollege en die Hoër Meisieskool Bellevue saamgesmelt het. Die skool besit uitsonderlike, geskiedkundige geboue, ondermeer die oorspronklike gebou wat in 1869 in gebruik geneem is en wat nou as skoolbiblioteek dien. Die senior seunskoshuis is in 1892 ingewy. Die lowerryke skoolterrein is besonder ruim en sluit ook die aangrensende, gelyknamige laerskool in. Gill-kollege het tot 2012 reeds drie Springbok-rugbyspelers opgelewer.^[7]

Die William Oates-skool aan die voet van die Bosberg is genoem na eerw. William Oats, oorspronklik 'n Wesleyaanse predikant en 'n Suid-Afrikaner wat sy opleiding in Grahamstad en op Somerset-Oos en aan Lovedale op Alice gekry het. Eerw. Oates het uit die Hope Church, die Kongregasionalistiese kerk vir bruin lidmate bedank, maar in 1868 weer tot die amp toegetree. Hy het in 1880 die predikant van die Hollandssprekende Kongregasionalistiese kerk vir bruin mense op Somerset-Oos geword en in die amp aangebly tot en met sy dood in 1927.

Somerset-Oos se provinsiale museum is eiesoortig omdat dit in ’n natuurgebied geleë is – aan die voet van die Bosberg.^[8] Kort nadat die dorp aangelê is, is die grond waarop die museum nou geleë is aan die Wesleyaanse sendelinge gegee sodat hulle ’n kapel en begraafplaas kon bou. Die kapel is voltooi en in 1828 ingewy, maar die grond en omliggende grond is enkele jare later aan die NG gemeente Somerset-Oos oorgedra en in 1835 is die kapel in ’n pastorie vir die gemeente omskep.

Dié doel het die gebou 105 jaar lank vervul toe vier predikante agtereenvolgens hier gewoon het: George Morgan (tot 1841), John Pears (tot 1866), Jan-Hendrik Hofmeyr (tot 1908) en sy seun John Murray. Hierna is die huis aan laasgenoemde se seun dr. Jan-Hendrik Hofmeyr verkoop. In 1971 het die indertydse eienaar, K.S. Birch, die huis as ’n museum beskikbaar gestel en in 1972 het dit ’n provinsiale museum geword. Enkele maande daarna is die

Die Georgiaanse huis met die Bosberg wat skilderagtig daaragter uittroon, is statig geleë tussen hoë inheemse bome en besit ’n lieflike roostuin. Die geelhoutdalkbalke en –vloere is vervaardig van bome op Bosberg. Die eertydse pastorie is gemeubileer met oudhede wat gewild was aan die einde van die 19de eeu. Die museum is weeksdae van 08:00 tot 17:00 oop vir die publiek. Daar is ’n klein winkel met plaaslike produkte en poskaarte, terwyl die bestuur in 2012 begin het om ’n biblioteek in te rig waarin skoolkinders die dorp se ryke verlede sal kan navors.

Dié kunsmuseum het sy oorsprong gehad toe die kunstenaar Walter Battiss sy versameling van sy eie kunswerk in 1981 tydens ’n seremonie voor die wit gewelhuis in Pauletstraat aan die inwoners van Somerset-Oos en Suid-Afrika bemaak.^[9]

Die verdiepinghuis is in die vroeë jare van die dorp se bestaan as ’n offisiersmenasie opgerig en het lank gelede aan die gesin Battiss behoort wat dit van 1914 tot 1917 as privaat hotel bedryf het. Geldnood het hulle gedwing om die onderneming te laat vaar en so verhuis hulle na Koffiefontein in die Vrystaat toe die latere kunstenaar 11 jaar oud was. Die gebou is ’n straatblok vanaf die Somerset-Oos-museum in die mees geskiedkundige straat op die dorp geleë. Dit huisves nou die grootste versameling van Battiss se werk in Afrika en is in 1999 ten volle opgeknap nadat ernstige agteruitgang aan die gebou aan die lig gekom het.

In November 2006 is die honderdjarige herdenking van sy geboorte en die 25ste herdenking van die opening van die Walter Battiss-kunsmuseum gevier in die spesiaal versierde gebou met voordrag, sang en voorlesings uit sy boek Fook deur Battiss se vriend Walter Saunders. Die museum word in samewerking met die dorpsmuseum bestuur en huisves ook die Bloukraan-toerismeburo.

Die verklaarde nasionale gedenkwaardigheid in Pauletstraat is opgerig uit die erflating van Dorothy Evans, die weduwee van ds. John Evans, van 1818 tot aan sy dood in 1823 die eerste leraar van die NG gemeente Cradock en een van die vroegste Skotse predikante wat in die 19de eeu die tekort aan leraars in die Nederduitse Gereformeerde Kerk moes kom aanvul. Kort ná haar man se dood het mev. Evans verhuis na die dorp Somerset wat in 1825 gestig is. Hier het sy gewoon tot haar dood in 1842 toe sy agter die teenswoordige dorpsmuseum begrawe is.

Evans het haar huis en erf in Pauletstraat aan die Londense Sendinggenootskap bemaak. In Desember van haar sterfjaar het die superintendent van die genootskap se Suid-Afrikaanse sending suksesvol by goewerneur sir George Napier aansoek gedoen om 'n jaarlikse toelaag van £20 as vergoeding vir 'n onderwyser vir die bruin mense van Somerset. 'n Predikant is na Suid-Afrika gestuur en in 1844 reeds is 'n kerk vir die bruin, Hollandssprekende gemeente op mev. Evans se erf opgerig. Die Londense Sendinggenootskap het later opgegaan in die Kongregasionalistiese Kerk.

Die gebou is later jare tot 'n nasionale gedenkwaardigheid verklaar, maar nadat dit in die besit van die Afrikaanse Protestantse Kerk gekom het, het dié gemeente die marmersteen by die ingang verwyder. Ná dreigemente van 'n hofsaak, is die steen teruggeplaas, maar 'n plant is daarvoor geplant om dit minder opsigtelik te maak.

Vir volledige artikel, sien NG gemeente Somerset-Oos

Voor die afstigting as 'n afsonderlike gemeente in 1825, het een deel van die distrik Somerset-Oos onder Graaff-Reinet geval en die suidelike gedeelte onder Uitenhage.

Tydens 'n vergadering in die Somersetse drosdy op 9 Julie 1825 is amptelik besluit om by die goewerneur aansoek te doen om 'n kerk op die dorp op te rig en 'n afsonderlike gemeente te stig. Die goewerneur het die versoek deurgestuur aan die destydse koloniale sekretaris, graaf Bathurst, en na onderhandelinge is toestemming tot die stigting van die 15de gemeente in Suid-Afrika verleen.

In Oktober van die stigtingsjaar is ds. George Morgan as eerste predikant van Somerset aangestel, asook 'n kerkraad bestaande uit twee ouderlinge (Robert Hart en F.J. van Aardt), en vier diakens (Gideon Joubert, Michael Bosch, Willem Prinsloo en P.M. Bester).

Die lidmaattal van die gemeente het in 1973 meer as 1 200 getel, in 1990 was dit 960 en in 2007 962 – 'n uitsondering op die gewone patroon van plattelandse ontvolking. Die NG gemeente Visriviervallei, wat in 1958 met sy swaartepunt op Kookhuis afgestig is, is in 2007 by Somerset-Oos ingelyf. Dié inlywing het, wat getalle betref, geen uitwerking op die ou moedergemeente gehad nie, want in 2012 was Somerset-Oos se lidmaattal steeds 959.

Tydens sy reise deur die Oostelike Provinsie in 1848 het Kaapstad se biskop Gray, wie se vrou, Sophia, tallose Anglikaanse klipkerke in Suid-Afrika ontwerp het, besoek aan Somerset gebring. Die tekort aan predikante het hom ontstel, want op sy reis van sowat 1 500 km deur die destydse Kaapkolonie het hy net een van sy kerk se predikante teëgekom. Hy het toe gereël dat 20 Anglikaanse predikante uit Engeland emigreer en omdat hy geglo het dat daar genoegsame Engelse setlaars in die kolonie was, het hy ook onderneem om die gebied van 'n geskikte rektor te voorsien.

Sowat sewe jaar later, in 1855, is die klein Anglikaanse kerk en die Anglikaanse kerkhof (in Pauletstraat) ingewy. Die kanselruimte en die konsistorie is in 1883 by die oorspronklike gebou aangebou. Die All Saints Church spog met pragtige gedenkventers. Belanghebbendes probeer sedert 2012 om dit tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar te kry.

Die plaaslike gemeente van die Afrikaanse Protestantse Kerk is een van die oudste in dié kerkverband en is reeds op 3 September 1987 gestig. Omdat daar in 2013 slegs 49 belydende en nege dooplidmate in die gemeente was, het hulle 'n bedieningsooreenkoms met die gemeente Port Elizabeth wie se ds. L.D. Greyling ook vir Somerset-Oos verantwoordelik is. Die AP-kerkgebou is geleë by Pauletstaat 67.^[11]

Vir die doeleindes van Sensus 2011 is ’n gebied van 71,27 km² as die hoofplek Somerset-Oos afgebaken. Dit is amper drie maal groter as die 24,12 km² van Sensus 2001; daarom is die syfers van die twee volkstellings nie vergelykbaar nie. Die totale bevolking was volgens Sensus 2011 13 619, sowat 5 000 meer as die kleiner gebied se bevolking in 2001. Die swart (6 294) en bruin (5 850) bevolking is nagenoeg ewe groot, terwyl daar 1 338 wit inwoners was en 136 Indiërs en ander. Die vroulike deel van die bevolking was 52,49 persent en die manlike 47,51 persent. Afrikaanssprekendes was die grootste taalgroep, naamlik 7 394 (56,78 persent), vergeleke met 4 933 (37,88 persent) Xhosasprekendes en slegs 472 (3,62 persent) Engelssprekendes.^[12]

In die munisipale verkiesing van 2011 het die African National Congress altesaam 12 691 oftewel 63,55 persent van stemme in die Bloukraanroete-munisipaliteit gekry, vergeleke met 6 631 (33,19 persent) vir die Demokratiese Alliansie (DA). Onafhanklike kandidate het 659 stemme gekry. Geen ander partye het aan die kiesstryd deelgeneem nie. Die munisipale raad bestaan uit 11 lede, van wie sewe aan die ANC toegewys is en vier aan die DA. Die DA kon net een wyksverkiesing wen, vergeleke met die ANC se vyf. Die oorblywende vyf lede is op grond van proporsionele verteenwoordiging aangewys.

In die munisipale verkiesing van 2006 het die ANC 13 579 stemme gekry en 74,40 persent van die steun op hom verenig. In daardie verkiesing het die DA 4 070 stemme gekry en sy persentasie was 22,30 persent. Uit die destydse 10 setels, het die ANC agt gekry en die DA twee.

Somerset-Oos se plaaslike weekblad, die Somerset Budget, nou bekend as die Somerset Budget & Pearston Advocate, is in 1886 opgerig deur W.S. Duxbury, wat ook die eerste redakteur was. Talle koerante het met die Budget meegeding, maar hulle het almal sedertdien gevou. In 1897 is die koerant deur dr. F.M. McIntyre aan Edward Charles Sellick verkoop, maar tydens die Eerste Wêreldoorlog het ’n sindikaat onder voorsitterskap van J.S.B. Holden dit in besit geneem.

Destyds was die redakteur adv. Borchenhagen van Bloemfontein, maar hy is kort daarna, in 1920, opgevolg deur Fred Knoetze. Onder dié getroue ondersteuner van eers die Suid-Afrikaanse (SAP) en daarna Verenigde Party (VP) se redakteurskap het daar ’n groot oplewing gekom. Na bewering het hy dikwels aan genl. Jan Smuts geskryf wanneer die rigting wat die SAP ingeslaan het, hom nie aangestaan het nie. Indertyd was die koerant sterk polities ingestel.

Knoetze het die redakteurskap meer as 20 jaar lank beklee en teen die einde van sy dienstyd het hy Philippus Jacobus van der Walt van Humansdorp genader. Knoetze en Van der Walt het die bates van Somerset Budget Limited in 1945 teen £1 260 uitgekoop en ’n vennootskap gevorm. Ondanks die verandering van eienaarskap was die koerant steeds ’n getroue VP-ondersteuner.

Toe Knoetze se gesondheid begin agteruitgaan, het Van der Walt sy aandeel in die vennootskap in 1951 uitgekoop. Ná Knoetze se uittrede het die koerant minder polities geraak, hoewel dit lojaal gebly het aan die VP. Van der Walt se seun, Albert, die huidige (2013) eienaar, het in 1960 gematrikuleer en hom by sy vader aangesluit, wat in 1981 oorlede is.

Albert van der Walt het dit op hom geneem om die Budget uit te bou tot ’n streekskoerant. Eerste aan die beurt was die Winterberg Nuus van Adelaide wat Van der Walt oorgeneem het en as afsonderlike publikasie uitgegee het. Dié koerant het gesirkuleer op Adelaide, Bedford en Fort Beaufort en met Van der Walt se oorname het ’n afsonderlike koerant vir laasgenoemde dorp herleef. Hoewel die inhoud grotendeels dieselfde was, het daar toe drie afsonderlike drukname bestaan: Somerset Budget, Winterberg Nuus en Fort Beaufort Advocate. Die maatskappy het ’n takkantoor op Adelaide geopen en een op Fort Beaufort beoog.

Later het die inlywing van die Cradock Courant aan die beurt gekom toe die eienaars, Quartus Janse van Rensburg en sy seun Quentin, nie met dié Cradockse koerant wou voortgaan nie. Einde 2004 het gemeenskapsleiers en die sakekamer van Middelburg, Oos-Kaap, die Van der Walts genader om ook ’n koerant daar uit te gee. Dit was die begin van die Middelburg Courant.

Somerset-Oos se omgewing bied geleentheid vir heelwat buitemuurse bedrywighede. Die Bosberg-voetslaanpad strek oor 'n 15 km sirkelroete en begin en eindig op die plaas Bestershoek aan die voet van die Bosberg. In die oornaghut op die kruin van die berg is daar slaapplek vir 10 mense. Twee wildkamproetes begin by Bestershoek-oord en strek oor onderskeidelik 4 en 7 km deur die Bosberg-natuurreservaat-wildkamp. ’n Kort en maklike roete oor anderhalf kilometer begin by Bestershoekdam.

Die Bosberg-natuurreservaat beslaan 2 050 ha uiteenlopende habitatte van suurveld in die hoërliggende streek tot rotsplato’s wat met fynbos oortrek is en beboste klowe met witstinkhout- en geelhoutwoude.

Veral in die winter bied talle plase in die omgewing jagtogte aan met die geleentheid om onder meer impalas, koedoes, springbokke, njalas en rooiribbokke te skiet.

• Walter Battiss 1906–1982 – kunsskilder
• Carel du Plessis 1960 – Springbokrugbyspeler
• Michael du Plessis 1958 – Springbokrugbyspeler
• Hannes Marais 1941 – Springbokrugbyspeler
• Jakes Gerwel 1946–2012 – akademikus, politikus en sakeman
• Ds. Charles Murray Hofmeyr, 1876–1930 – NG predikant
• Ds. Henry Lindo Webb 1875–1948 – NG predikant

• Somerset-Oos (kiesafdeling)
• Lys van dorpe in Suid-Afrika

• 
  Hofmeyrskool
• 
• 
• 
  'n Uitsig oor die dorp uit die rigting van Bosberg.
• 
  Beaufortstraat verbind die NG kerk met wat 105 jaar lank die NG pastorie was, maar nou die dorpsmuseum huisves.
• 
  Somerset-Oos is besonder boomryk, soos trouens ook die omliggende landskap.
• 
  In die hoofstraat is 'n tak van al die vername handelsbanke.
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
  Die Presbiteriaanse kerk.
• 
• 
  Die stadsaal en munisipale kantoor.
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
  McCaughey's Apteek is in 1876 opgerig^[13]
• 
• 
• 
• 
• 
  Die gastehuis Angler and Antelope se eetkamer is geleë in 'n Rooms-Katolieke kerkie wat in 1906 opgerig is^[14]
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

• (en) Schoeman, Chris. 2013. The Historical Karoo. Cape Town: Zebra Press.
• (en) World Gazetteer
• (af) Olivier, ds. P.L. (samesteller), Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers, 1952.
• (af) Van Rene, Adri-Louise (hoof: Tydskriftemaatskappy). 2012. Jaarboek van die NG Kerke 2012. Wellington: Tydskriftemaatskappy.
• (af) Die geskiedenis van die Somerset Budget & Pearston Advocate Geargiveer 15 Desember 2013 op Wayback Machine. URL besoek op 8 Oktober 2013.

Wikimedia Commons bevat media in verband met Somerset East.

• Die dorp se amptelike webwerf
• Inligting vir toeriste Geargiveer 18 April 2007 op Wayback Machine
• Hope sneeu 'laat ysbere uitkom' en Oos-Kaap bibber Geargiveer 12 Oktober 2015 op Wayback Machine, Die Burger, 26 Julie 2011 (eerste sneeu in Somerset-Oos die afgelope 75 jaar).
• Die webtuiste van die plaaslike weeklblad, die Somerset Budget & Pearston Advocate. Geargiveer 9 Augustus 2013 op Wayback Machine