Antieke filosofie

Antieke filosofie of klassieke filosofie is gewoonlik die benaming vir die filosofie van die klassieke Griekse en sommige Romeinse filosowe. Dit begin in die sesde eeu vC en duur tot die vyfde eeu nC en kan verdeel word in drie periodes: die pre-sokratiese tydperk (sesde eeu - vyfde eeu vC), die bloeityd (vyfde en vierde eeu vC) en 'n post-klassieke tydperk (derde eeu voor - vyfde eeu nC).

In antieke tye het filosofie ook onderwerpe ingesluit wat later in afsonderlike wetenskappe verdeel is, soos fisika, sielkunde, biologie, kosmogonie, ens. Aanvanklik was Griekse filosowe primêr besig met die vraag oor die oorsprong en bestaan van die wêreld, met die groot stap was dat mens wegbeweeg van die tradisionele mites wat ook daarop fokus. Met die sofiste en Sokrates verkry die filosofie 'n sosiale aspek, en kom vrae oor menslike gedrag na vore. Met Plato, bloei die metafisika, maar in 'n sekere sin inkorporeer hy al die voorafgaande, en berei voor vir wat na hom kom. Sy filosofie is 'n reusagtige struktuur waarin alles met mekaar verband hou, hoewel hy besig is met die natuurfilosofie, met die vraag wat kennis is, en hoe 'n samelewing daaruit moet sien. Met Aristoteles word die verskillende dissiplines geskei, want vir hom is nie alles met alles verbind nie. Hy is ook die uitvinder van die logika. Hellenistiese filosofie gaan dan oor taalkundige filosofie en logika (die stoïsisme), en vir die natuurverklarings verwys dit gedeeltelik na die filosowe voor Sokrates se tyd, maar meer en meer kom die kwessie van menslike geluk na vore, en hoe om innerlike vrede te bereik. Met die neo-platonisme kom 'n mistieke element na vore.

Die vroegste tydperk is die pre-sokratiese tydperk. Die Westerse filosofie begin in Milete, en die heel eerste Griekse denkers staan dus bekend as die Miletiese natuurfilosowe. Hul ondersoekveld was heeltemal gefokus op die ekstern waarneembare en uiteindelik die archè, as die primêre beginsel. Dit het nie net ingesluit wat tans filosofie genoem word nie, maar ook alles wat vandag wetenskap genoem word. Geen volledige werk het van hierdie vroeë skrywers bewaar gebly nie. Alle Griekse filosofie van voor die tyd van Sokrates staan bekend as die pre-sokratiese filosofie. Hierdie filosofie was hoofsaaklik kosmologies en kosmogonies van aard. Die pre-sokrate het eers 'n fundamentele verklaring vir die natuurverskynsels wat hulle rondom hulle waargeneem het, gesoek, soos son- en maansverduisterings en die jaarlikse herhalende vloede van die Nyl nadat Sirius verskyn het. Hulle het doelbewus nie 'n beroep op die tradisionele antieke Griekse godsdiens gemaak nie.

Die pre-sokratiese filosowe het hulself onderskei van hul voorgangers. Behalwe dogmatiese bewerings oor die oorsprong en konstruksie van die wêreld, bevat hulle werke ook beredeneerde argumente vir verskillende wêreldbeskouings, verduidelikings waarom iets nie net waar is nie, maar ook waarom dit vreemd sou wees as dit anders was. Volgens Thales van Milete dryf die aarde byvoorbeeld op water. Dit verklaar nie net die voorkoms van aardbewings nie, maar maak hulle onvermydelike verskynsels.

Die metode wat hierdie vroeë Griekse filosowe gebruik om hul antwoorde op te stel, was net so belangrik soos die vrae (waar kom alles vandaan, waar gaan alles heen? Die pre-sokratiese filosowe het waarneming saam met rede gebruik om die aard van die wêreld rondom hulle te verduidelik. Alhoewel latere filosowe die relatiewe waarde van beide waarneming en rede later deeglik bespreek het, het hulle na 2 500 jaar fundamenteel verenig met die gebruik van hierdie metodes wat die vroeë filosowe gebruik het.

Dit is 'n probleem om die idees van die pre-sokrate duidelik te spesifiseer,weens die gebrekkige oorlewing van hul werke. Al wat behoue gebly het is slegs teksfragmente, saam met aanhalings en opsommings van latere filosowe en skrywers.

Daar was ook die sofiste. Van Protagoras (± 490 - 420 vC), die beroemdste sofis^[1], kom die relativistiese stelling: "Die mens is die maat van alle dinge. Van die dinge wat hulle is en van die dinge wat hulle nie is nie. Hierdie nogal duister en vatbare stelling is waarskynlik gerig op die voorkoms van die natuurlike filosowe op 'n super persoonlike waarheid en / of benadruk die subjektiwiteit van oordele. Die optrede van die sofiste het ook in die algemene sin van die (jong) Atheense publiek anti-tradisionele gevoelens gegenereer. Die sofiste beklemtoon in hul opvoeding die sosiale optrede, veral openbare spraak. So kan iemand soos Gorgias (± 480 - 399 vC) in die geskiedenis eerder as 'n spreker as 'n sofis gereken word.

Die volgende tydperk ontvou in Athene, wat uitloop op die Akademeia van Plato en die Lykeion van Aristoteles en die werke wat daar geskep word.

Sokrates (470-399 vC) is 'n ietwat problematiese figuur; hy het sy roem te danke aan sy dood (veroordeel om die gifbeker te drink) en aan Plato, wat hom as hoofspreker in sy dialoë laat optree. Sokrates self het niks geskryf nie. Dit is seker dat hy 'n betwiste figuur in Athene was, en hy is deur baie tydgenote beskou as een van die sofiste. Maar sonder twyfel het hy 'n stimulerende uitwerking op die intellektuele ontwikkeling van Plato en ander gehad. In latere klassieke filosofie word sy naam gebruik deur byna alle bewegings om die perfekte manier aan te dui. Dit is nie moontlik om definitief vas te stel wat Sokrates se standpunte was nie. Byna alles wat aan Sokrates toegeskryf kan word, kan teruggevoer word na wat Plato hom laat sê. Menings verskil in watter mate Plato historiese Sokrates praat, of hierdie Sokrates bloot Plato se standpunte uitdruk.

In Plato (428-347 vC) se werk, wat in sy geheel behoue gebly het, kan ontwikkeling gesien word. Hierdie ontwikkeling sluit in van die eerste sogenaamde aporetiese dialoë (dit wil sê, hulle stel slegs vrae op, maar erken geen antwoord as voldoende nie) deur middel van klassieke werke soos die Simposium, die Staat en die Phedrus, wat meer kreatiewe idees uitbeeld (insluitend die onsterflikheid van die siel), word gevorder tot die bestaan van die sogenaamde ewige idees (die Ideëleer^[2]) Latere werke sluit in die Theetetus en die Sofis, waarin Plato ons kennisproses hanteer, en wat 'n baie kritiese ingesteldheid toon, ook met betrekking tot die probleme wat met die bestaan van die idees verband hou.

Plato is nie net 'n filosoof nie, maar ook 'n skrywer. Dit beteken dat die lees van elkeen van sy werke op sigself 'n stimulerende aktiwiteit kan wees. Dit verklaar ook waarom sy totale werke oorleef, en waarom hy so 'n ongekende invloed op die hele verdere filosofie kan uitoefen.

Aristoteles (384-322 vC) was 'n student van Plato. Slegs die werke wat vir onderwys en navorsing binne 'n klein kring bedoel was, het behoue gebly. Die styl waarin hierdie werke geskryf word, is dus minder 'literêr' as dié van Plato, maar word dikwels gekenmerk deur 'n soort telegram of notisiestyl. Aristoteles het baie ondersoek gedoen (byvoorbeeld op die gebied van biologie, politiek en letterkunde) en het dikwels al sy vorige sienings oor 'n onderwerp in sy eie navorsing betrek. Hy is die uitvinder van logika ('n inventaris van geldige redenasie, onafhanklik van hul inhoud), 'n dissipline wat vir hom nie deel van die filosofie is nie, maar dit voorafgaan. Sy teorie van kategorieë, die ontrafeling van die betekenisse van die Griekse werkwoord "om te wees" is gebaseer op Plato se Sofis. Laasgenoemde is 'n goeie voorbeeld van hoe Aristoteles op Plato se werk bou, sonder om dit altyd te erken.

Om die wêreld te kaarteer, gebruik hy die konsepte van vorm^[3] en materie: alles rondom ons bestaan uit hierdie twee elemente. Hiervan is die vorm die noodsaaklikste waarna 'n voorwerp genoem word. (As die materie van 'n deur hout is, verwys ons na hierdie voorwerp as 'n deur, nie as hout nie.) Die dinamika in sy teleologiese wêreldbeskouing word ondervang deur sy konsepte van tydigheid en potensiaal: die hout is tans nie 'n deur nie, maar het wel die potensiaal.

In teenstelling met die ander Hellenistiese strominge word die inhoud van epikurisme hoofsaaklik bepaal deur sy stigter Epikurus (341-270 vC). Hy het talle werke oor die wêreld en die natuur geskryf, paradoksaal geglo dat dit nie oor die waarheid gaan nie, maar oor die uitwerking wat hierdie sienings op mense kan uitoefen. Die uiteindelike doel van die filosofie is menslike geluk. In sy fisika verwys Epikurus terug na die atomiste, met die verskil dat hy met clinamen werk: 'n onvoorspelbare laterale beweging binne die (gereelde) vertikale beweging van atome, wat op 'n menslike vlak met vrye wil en meer algemeen ooreenstem met die onvoorspelbaarheid van die bestaan. Die beweging van die atome deur die leë ruimte het geen doel nie, daar is geen plan of hoër doelwit waaraan jy jou moet gehoorsaam nie.

Afwesigheid van vrees en pyn waarborg ons geluk. Goed en kwaad meet dus epikurisme deur sensasies van plesier en pyn. Hierdeur is dit dikwels goed om van 'n klein plesier af te sien, want dit is voorsienbaar dat dit later deur ongemak of berou gevolg sal word. Die toppunt wat hierdeur bereik kan word, is die ataraxia: die toestand waarin ons nie versteur word deur enige vrees of pyn nie, 'n toestand van innerlike onverstoorbaarheid. Die mens is dan nog steeds oop vir die vreugde van vriendskap.

In teenstelling met die Stoïste, het Epikurus voorgestel om uit die openbare lewe te onttrek (leef in geheimhouding), 'n siening wat onder andere deur Cicero bygedra het tot 'n sekere ongewildheid van epikurisme. Dit is dan aangebied asof dit 'n oppervlakkige leerstelling was (die tradisionele "bon vivant"). Hierdie optrede het op sy beurt epikurisme verdag onder Christelike filosowe gemaak, wat vanselfsprekend agterdog gehad het oor 'n filosofie wat die lewe as betekenisloos sou beskou en geen voorsieningheid erken nie.

Na die Epikurus is die Romeinse digter Lucretius (98 - 55 vC) die bekendste Epikurs. In sy De rerum natura het hy die leerstellings van Epikurus op 'n hoogs geïnspireerde en gedetailleerde wyse uiteengesit. Hy probeer menslike vrese te bestry, veral die vrees van die gode en die dood. In Epikurus se materialistiese wêreldbeskouing is die dood bloot die beëindiging van die lewe, daar is niks anders om te vrees nie. Die gode is daar, maar bemoei hulle nie met ons nie. Lucretius se posisie binne die Romeinse kultuur is uniek: hy skryf as 'n persoon, nie as 'n Romein nie; by hom kom mens nie patriotisme teë nie. Hy is een van die grootste Latynse digters.

Ons het slegs fragmente van die kompromielose ou stoïsisme oor. Tog is dit moontlik om hierdie leerstelling grootliks te herbou, waarvan Zeno van Citium (333 - 262 vC) die stigter is. Volgens die stoïsme is alles materie (nie net rede en siel nie, maar ook, byvoorbeeld, eienskappe). Dit is gebaseer op hul kriterium dat slegs liggame invloed kan uitoefen en ondergaan. Die stoïsisme soek nie 'n waarheid 'agter' die verskynsels, soos Plato met sy Ideëleer nie, maar beskou die verskynsels as ons enigste moontlikheid van kennis. Op die vraag of hierdie bron betroubaar gemaak kan word, het Chrysippus (280 - 206 vC), die tweede vader van die stoïsisme, lank gesprekke met die skeptikus Carneades gehad.

Die stoïsisme stel dit ten doel om apatheia te bereik, die toestand waarin mens nie meer deur emosies (pathè) versteur word nie.^[4] Hier is dit 'alles of niks': mens kan nie halfpad op pad na die toestand wees nie. Slegs die stoïstiese wyse het hierdie toestand bereik. Dit vereis 'n intellektuele ingesteldheid: volgens Chrysippus is emosies nie iets anders as verkeerde oordele nie. Byvoorbeeld, dit is net die foutiewe oordeel dat mens hartseer moet erken in 'n sekere situasie wat ons hartseer maak, nie daardie situasie self nie. Hierdie een kan nie beheer word nie, en word deterministies bepaal; daar is 'n ewige terugkeer van ons kosmos.

Panaetius (185 - 112 vC), wat die stoïsisme in Rome bekend gestel het, vorm saam met Posidonius (135 - 51 vC), die middelste stoïsisme, wat meer menslike eienskappe toon. So, volgens Posidonius, is emosie nie meer 'n verkeerde oordeel nie, maar 'n onafhanklike ding in ons siel.

Die later stoïsisme het egter die grootste invloed op Europa vanaf die Renaissance uitgeoefen, deels omdat werke in hul geheel beskikbaar geword het, en deels omdat hier die teoretiese aspekte vervaag ten gunste van etiek. Die bekendste verteenwoordiger hiervan is die Romein Lucius Annaeus Seneca (3 vC - 65 nC). Sy filosofie is baie persoonlik en toon goeie insig in mense. Hy is stoïs, maar nie dogmaties nie: hy dink baie van die teoretiese filosofiese besprekings is haarklowery. Wat belangrik is, is die filosofie van die lewe, die filosofie wat 'n mens beter kan maak. 'Beter' in die sin dat dit nuttiger vir die mensdom is, maar ook vryer en meer onafhanklik as individu. Deur sy flitsende styl het hy sy insigte ingeskep. Op grond van sy lewenservaring (hy was op 'n jong ouderdom ernstig siek, was hy verban, het jare lank by die hof van Nero gewerk)kan hy - skynbaar moeiteloos - advies gee vir baie situasies.

Nog 'n verteenwoordiger van die latere stoïsisme is Epictetus (50-130 nC), wat die verskil tussen sake in ons beheer (sienings, begeertes) en sake buite ons beheer (reputasie, gesondheid) beklemtoon: verwarring tussen hierdie twee kategorieë is die bron van frustrasie.

Nog 'n manier om gemoedsrus te bereik, was wat Pyrrho van Elis bevorder het (± 365 - 275 vC.). Deur ons oordeel op te skort onder alle omstandighede (epochè) en om te erken dat mens nie seker kan weet nie, kom daar 'n innerlike vrede.

Nog 'n tak van antieke skeptisisme is dié van Carneades (219 - 128 vC). Hy betwis die siening dat die mens die waarheid kan ken. Daar is genoegsame waarskynlikhede vir die daaglikse lewe. Hiermee word bedoel 'n afgeleide, praktiese, waarskynlikheid wat ontstaan op grond van kombinasies van voorheen ontvangde sensoriese indrukke. Hy bedoel dat die verhoudings van ons indrukke met die onderliggende voorwerpe nie waarskynlik sal wees nie.

'n Derde bekende skeptikus was Aenesidemus (1ste eeu vC). Die sogenaamde tien trope word aan hom toegeskryf: die argumente teen die betroubaarheid van sensoriese persepsie, asook agt trope teen kousaliteit.

Sextus Empiricus (2de eeu nC) is ons belangrikste, maar ietwat wydlopende bron vir die kennis van antieke skeptisisme. Nog 'n bron is die werk van Cicero (106 - 43 vC). Sy meriete op die gebied van filosofie is hoofsaaklik op die gebied van popularisering. Hy het dele van die Griekse filosofie aan die Romeine bekendgestel, wat Latynse terme as qualitas bekendgestel het. As 'n filosoof beweer hy dat hy 'n ondersteuner van die (skeptiese) Nuwe Akademie is, maar soms neig hy na die stoïsisme, en soms sê hy dat alle filosofiese bewegings, behalwe epikurisme, net deur terminologie onderskei word. Hy sien 'n filosofiese opvoeding as 'n goeie opvoeding vir 'n woordvoerder en politikus, soos 'n soort 'algemene ontwikkeling'.

Die sogenaamde Sokratiese skole (Megarisi, Sinisi, Cyrenaeisi) is van minder belang. Kenmerkend vir hulle is die ontkenning van alle verhewe filosofiese (metafisiese, wetenskaplike, etiese) voorstellings. Die sinikus Diogenes (404 - 323 vC) is die bekendste van almal, maar hy is veral skuldig aan die anekdotes oor sy gedrag (insluitend sy lewe in 'n vat). Die naam van die megariaan Diodoros is gekoppel aan die sogenaamde hoofargument, aangaande die konsep moontlik ten opsigte van verlede en toekomstige gebeure.^[5]

Plotinus het homself as Plato se eksegeet gesien, sonder die strewe om sy eie filosofie te hê. Maar in sy interpretasie van Plato, is baie elemente onmiskenbaar afgelei van Aristoteles en die filosowe na hom. Hiermee staan hy in 'n lang tradisie, maar tog het die neo-platonisme by hom begin, weens die kwaliteit van sy werk. Hierdie werk, die Enneaden, is moeilik toeganglik, maar enigiemand wat daardeur dring, vind pragtige beelde waarmee hy sy abstrakte metafisika in woorde probeer stel. Vir hom is die kosmos 'n ewige emanasie van die hoogste beginsel (Die Een), na die Gees ("Nous"), via die siel na materie. Hier geld, hoe verder weg van die 'Een', hoe minder 'vlak' of mag word behaal. Dit kan egter nie tydelik verstaan word nie, maar slegs as 'n voorstelling van die struktuur van ons wêreld. Ons vind ook hierdie onderverdeling op 'n sielkundige, individuele vlak: mense kan daarna streef om terug te keer na die Een. Die mens vind sy hoogste besef hierin. Hierdie toestand kan slegs bereik word na 'n langtermyn-filosofiese studie, en is nie iets permanent vir die mens nie. Verder was Plotinus 'n uitgesproke teenstander van die gnosis.

Proclus (± 410 - 485 nC) is die sistematikus binne die neo-platonisme. Sy werk is dus baie “droër” as dié van Plotinus, maar die studie van sy Elemente van Teologie het 'n waarde vir die kennis van lewende neo-platonisme wat vergelykbaar is met dié van die studie van anatomie vir die kennis van die lewende liggaam^[6]. Sy manier van filosofie deur middel van stellings en hul bewyse sal in die Middeleeue gevolg word en kan nog by Baruch Spinoza gevind word.

Boethius is 'n baie merkwaardige figuur, want met sy Consolatio Philosophiae (Vertroosting van Filosofie) het hy 'n suiwer klassieke filosofiese werk geskryf, met sy Latynse vertalings van Griekse filosofiese werke wat sy tyd nodig het, maar terselfdertyd het hy Christelike teologiese werke geproduseer, byvoorbeeld De Trinitate (Oor die Drie-eenheid). Sy werk is wyd gelees in die Middeleeue. Vandag word sy Consolatio nog gelees en vertaal. Hierdie skryfwerk het ontstaan gedurende die tydperk waarin hy gevange geneem is, en is geskryf om homself te troos vir sy hartseer lot. Daartoe voer Lady Philosophia 'n gesprek met hom, wat beskou kan word as die finale dromslag van die antieke filosofie.

Klaus Held: Trefpunt Plato (Nederlandse vertaling deur Tineke Davids). Hierdie boek bied 'n duidelike oorsig van die klassieke filosofie.

Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Nederlandse Wikipedia vertaal.