Celesta

Die celesta of celeste (Frans) is 'n idiofoon wat by wyse van 'n klawerbordinstrument gespeel word. Dit lyk soos 'n regop klavier (vier- of vyf-oktaaf), al beskik dit oor kleiner sleutels en 'n baie kleiner kas, of 'n groot houtmusiekboks (drie-oktaaf). Die sleutels is verbind met hamers wat 'n gegradueerde stel metaal- (gewoonlik staal-) plate of stawe slaan wat oor houtresonators gehang word. Vier- of vyf-oktaafmodelle het gewoonlik 'n demperpedaal wat die klank kan onderhou of demp. Die drie-oktaaf-instrumente het nie 'n pedaal nie as gevolg van hul klein "tafelblad"-ontwerp. Een van die bekendste werke wat die celesta gebruik, is Tsjaikofski se "Dans van die Suikerpruimfeetjie" uit Die Neutekraker.

Die klank van die celesta is soortgelyk aan dié van die glockenspiel, maar met 'n baie sagter en meer subtiele klank. Hierdie eienskap het die instrument sy naam gegee, celeste, wat "hemels" in Frans beteken. Die celesta word dikwels gebruik om 'n melodielyn wat deur 'n ander instrument of afdeling gespeel word, te verbeter. Die delikate, klokagtige klank is nie hard genoeg om in volle ensemble-afdelings gebruik te word nie; derhalwe word die celesta selde as soloinstrument aangewend.

Die celesta is 'n transponerende instrument; dit klink een oktaaf hoër as die geskrewe toonhoogte. Daar bestaan 'n verskeidenheid instrumente met klankreekse van drie tot vyf en 'n halwe oktawe. Die instrument se vier-oktaafklankreeks word algemeen beskou as C₄ tot C₈. Die fundamentele frekwensie van 4186 Hz maak hierdie een van die hoogste toonhoogtes wat algemeen gebruik word. Die oorspronklike Franse instrument het 'n klankreeks van vyf oktaaf gehad, maar omdat die laagste oktaaf as ietwat onbevredigend beskou is, is dit uit latere modelle weggelaat. Die standaard Franse vier-oktaaf-instrument word nou geleidelik in simfonieorkeste vervang deur 'n groter, vyf-oktaaf Duitse model. Alhoewel dit 'n lid van die perkussie-familie is, word dit in orkesterme meer as lid van die klawerbordafdeling beskou, en gewoonlik deur 'n klawerbordspeler gespeel. Die celesta-deel word gewoonlik op twee notebalke geskryf.

Die celesta is in 1886 uitgevind deur die Paryse harmoniumbouer Auguste Victor Mustel. Sy vader, Charles Victor Mustel, het die voorloper van die celesta, die tipofoon, in 1860 ontwikkel. Hierdie instrument het klank voortgebring deur stemvurke aan te slaan in plaas van die metaalplate wat in die celesta gebruik sou word. Die dulcitone het net soos die tipofoon gefunksioneer en is gelyktydig in Skotland ontwikkel; dit is onduidelik of hul skeppers bewus was van mekaar se instrument.^[1] Die tipofoon/dulcitone se gebruik is beperk deur sy lae volume, dit is te laag om in 'n volle orkes gehoor te word.

Tsjaikofski word gewoonlik beskou as die eerste groot komponis wat die instrument gebruik het in 'n werk vir simfonieorkes. Hy het dit die eerste keer gebruik in sy simfoniese gedig Die Voyevoda, Op. post. 78, première in November 1891.^[2] Die volgende jaar het hy die celesta gebruik in gedeeltes van sy ballet Die Neutekraker (Op. 71, 1892), veral in die Variation de la Fée Dragée (algemeen bekend as die Dans van die Suikerpruimfeetjie), in reaksie op instruksies van die Balletmeester Marius Petipa dat die musiek soos "...druppels water wat uit fonteine skiet...moet klink".^[3]

Ernest Chausson het Tsjaikofski egter voorafgegaan deur die celesta in Desember 1888 te gebruik in sy insidentele musiek wat geskryf is vir 'n klein orkes vir La tempête ('n Franse vertaling deur Maurice Bouchor van William Shakespeare se The Tempest).^[4]

Die celesta word ook op noemenswaardige wyse gebruik in Gustav Mahler se Simfonie nr. 6, veral in die 1ste, 2de en 4de bewegings, in sy Simfonie nr. 8 en sy Das Lied von der Erde. Karol Szymanowski het dit in sy Simfonie No. 3 gebruik. Gustav Holst het die instrument in sy 1918-orkeswerk The Planets aangewend, veral in die finale beweging, Neptunus, the Mystic. Dit verskyn ook prominent in Béla Bartók se Musiek vir Strykinstrumente, Perkussie en Celesta van 1936. Ottorino Respighi het dit in 'n aantal van sy werke ingesluit, veral die "Romeinse drieluik" van simfoniese gedigte. George Gershwin het 'n celestasolo in die partituur van An American in Paris ingesluit. Ferde Grofe het ook 'n uitgebreide cadenza vir die instrument geskryf in die derde beweging van sy Grand Canyon Suite. Sjostakowitsj het dele vir celesta in sewe van sy vyftien simfonieë ingesluit, veral in sy Vierde Simfonie se coda .

Die twintigste-eeuse Amerikaanse komponis Morton Feldman het die celesta in baie van sy grootskaalse kamerstukke gebruik, soos byvoorbeeld sy Crippled Symmetry en For Philip Guston, en in verskeie van sy orkesmusiek en ander stukke.

Die celesta word gebruik in Carl Orff se kantate Carmina Burana (1936),^[5] en in sommige 20ste eeuse operas soos die Silwerroos-toneel in Der Rosenkavalier (1911).^[6]

Die klawerbord-glockenspiel deel in Mozart se Die Towerfluit word vandag deur 'n celesta gespeel.^[7]

• "Celesta", The New Grove Dictionary of Music and Musicians, tweede uitgawe, geredigeer deur Stanley Sadie en John Tyrrell (Londen, 2001).
• "Celesta", The New Grove Dictionary of Jazz, tweede uitgawe, geredigeer deur Barry Kernfeld (Londen, 2002).

Wikimedia Commons bevat media in verband met Celestas.

• "Songs for Celesta", deur Marc Sanchez