Wys bron van Pretoria

U het geen regte om om hierdie bladsy te wysig nie, vir die volgende rede:
Hierdie bladsy is beskerm om wysigings en ander aksies te verhoed.
U het toestemming om die bronteks te bekyk en te kopieer.
{{Inligtingskas Suid-Afrikaanse dorp
| naam                    = Pretoria
| ander_naam              = 
| inheemse_naam           = 
| nedersetting_tipe       = Stad
| beeld_stadsilhoeët      = Montage of Pretoria.jpg
| beeld_alt               = 
| beeldbyskrif            = Kloksgewys van links-bo: Pretoria-stadskern, [[Voortrekkermonument]], Kerkplein, Paleis van Justisie, [[Loftus Versfeld]], Admingebou van die [[Universiteit van Pretoria]] en die [[Uniegebou]].
| beeld_vlag              = Flag of Pretoria, South Africa.svg
| beeld_seël              = 
| beeld_skild             = Coat of arms of Pretoria.svg
| bynaam                  = Jakarandastad
| slagspreuk              = ''Præstantia Prævaleat Prætoria''<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.crwflags.com/fotw/flags/za-preto.html |title=Pretoria (South Africa) |publisher=Crwflags.com |accessdate=12 Februarie 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190327190006/https://www.crwflags.com/fotw/flags/za-preto.html |archive-date=27 Maart 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><br /><small>''([[Latyn]] vir: "Mag Pretoria toonaangewend in uitnemendheid wees")''</small>
| beeld_kaart             = 
| duimdrukkeretiketposisie= regs
| kaart_onderskrif        = 
| latd  = 25 |latm  = 44 |lats  = 46
| longd = 28 |longm = 11 |longs = 17
| provinsie               = Gauteng
| distrik                 = 
| munisipaliteit          = Stad Tshwane
| hoofplek                = 
| stigtingsdatum          = [[16 November]] [[1855]]<ref>{{en}} {{cite web |title=Chronological order of town establishment in South Africa based on Floyd (1960:20-26) |url=http://upetd.up.ac.za/thesis/available/etd-07212011-123414/unrestricted/05back.pdf |pages=xlv-lii |archive-url=https://web.archive.org/web/20190713023732/http://upetd.up.ac.za/thesis/available/etd-07212011-123414/unrestricted/05back.pdf |archive-date=13 Julie 2019 |url-status=live |df=dmy-all |accessdate=24 September 2016}}</ref>
| regeringvoetnotas       = 
| regeringstipe           = <!-- Wyknommer -->
| leier_party             = [[Demokratiese Alliansie|DA]]
| leiertitel              = [[Burgemeester]]
| leiernaam               = [[Cilliers Brink]]
| leiertitel1             = 
| leiernaam1              = 
| leiertitel2             = 
| leiernaam2              = 
| oppervlakvoetnotas      = 
| oppervlak_totaal_km2    = 687.54
| oppervlak_metro_km2     = 6298
| hoogte_m                = 1339
| bevolkingvoetnotas      = 
| bevolking_totaal        = 741651
| bevolking_soos_op       = 2011
| bevolking_metro         = 2921488
| bevolkingsdigtheid_metro_km2 = 460
| bevolking_demonym       = Pretorianer
| bevolkingnota           = 
<!-- demografie (deel 1) -->
| demografie1_voetnotas   = 
| persent_swart           = 42,0%
| persent_kleurling       = 2,5%
| persent_asiër           = 1,9%
| persent_wit             = 52,5%
| persent_ander           = 1,2%
<!-- demografie (deel 2) -->
| demografie2_voetnotas   = 
| demografie2_titel1      = [[Afrikaans]]
| demografie2_info1       = 47,7%
| demografie2_titel2      = [[Engels]]
| demografie2_info2       = 16,4%
| demografie2_titel3      = [[Noord-Sotho (taal)|Noord-Sotho]]
| demografie2_info3       = 8,0%
| demografie2_titel4      = [[Tswana]]
| demografie2_info4       = 5,4%
| demografie2_titel5      = Ander
| demografie2_info5       = 22,5%
| poskode                 = 0002
| poskode2                = 0001
| skakelkode              = 012
| sensuskode              = 799035
| webwerf                 = [http://www.tshwane.gov.za/ Tshwane-munisipaliteit]
}}

'''Pretoria''' ([[Suid-Ndebele]]: ''iPitori'') is (as die administratiewe hoofstad) een van die drie hoofstede van die [[Suid-Afrika|Republiek van Suid-Afrika]] en is geleë in die provinsie [[Gauteng]], ongeveer 50&nbsp;km noord van [[Johannesburg]]. Die stadsgebied word deurkruis deur die [[Magaliesberg]]reeks.

[[Lêer:Prétoria-skyline.jpg|duimnael|links|Pretoria se stadshorison]]
Pretoria is op 16 November 1855<ref>{{en}} Allen, Vivien, ''Kruger's Pretoria'', A.A. Balkema Publishers, Cape Town, 1971, bl. 2.</ref> deur die [[Voortrekkers]] gestig en het in 1860 die hoofstad van die [[Zuid-Afrikaansche Republiek]] (ZAR) geword en in 1910 [[Transvaal]] ook die nuutgestigte [[Unie van Suid-Afrika]] se uitvoerende hoofstad geword. [[Kaapstad]] is sedert 1910 die wetgewende hoofstad en [[Bloemfontein]] die geregtelike hoofstad.

In vergelyking met die naburige Johannesburg het Pretoria, wat eers in 1931 stadstatus verkry het, teen 'n stadiger tempo gegroei. Eers toe die [[Nasionale Party]] in 1948 aan bewind gekom het, het Pretoria gaandeweg in belangrikheid toegeneem. Die stad dien tans oorwegend as 'n administratiewe sentrum, en die plaaslike dienstesektor verskaf die meeste werkgeleenthede. Nogtans beskik Pretoria oor 'n nywerheidsbasis, wat veral op die yster- en staalbedryf, asook motorvervaardiging steun, en dien daarnaas as 'n spoorwegsentrum.

Pretoria se tersiêre opvoedingsinstellings sluit die [[Universiteit van Suid-Afrika]] (gestig in 1873 en tans een van die vernaamste instellings ter wêreld vir afstandsonderwys), die [[Universiteit van Pretoria]] (gestig in 1908) en die [[Tshwane-Universiteit vir Tegnologie]] in.

Sedert 2000 vorm Pretoria deel van die [[Stad Tshwane Metropolitaanse Munisipaliteit]]. Op 7 Maart 2005 het die Stad Tshwane Metropolitaanse Munisipaliteit onder gesag van die ANC in 'n vergadering besluit om die Stad Tshwane formeel as 'n geografiese pleknaam te registreer op die databasis van die [[Suid-Afrikaanse Geografiese Nameraad]] (SAGNR) in terme van die SAGNR Wet 118 van 1998. Sedertdien was die vorige Tshwane metroraad in 'n omstrede [[Pretoria-Tshwanenaamverandering|proses betrokke om Tshwane]] as die amptelike en enigste naam van die stad te vestig.<ref>{{en}} [http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/4584211.stm Pretoria name change is approved]</ref><ref>{{af}} [http://www.beeld.com/Suid-Afrika/Nuus/Pta-net-n-wit-buurt-premier-20120220 ''Beeld'', 21 Februarie 2012]</ref> In Augustus 2007 het die [[Suid-Afrikaanse Geografiese Nameraad]] egter bevestig dat Pretoria se naam nie verander sal word nie. Tot in 2024 is die stad se amptelike naam nie verander nie en dit blyk nou al meer onwaarskynlik dat dit hoegenaamd nog sal gebeur.

== Etimologie ==
In 1855 is Pretoria gestig deur [[Marthinus Wessel Pretorius|Marthinus Pretorius]], 'n [[Voortrekkers|Voortrekkerleier]], en hy het dit na sy vader, [[Andries Pretorius]], genoem. Ander name was ''Pretoria Philadelphia'', ''Pretorium'' en ''Pretoriusdorp''.<ref>{{en}} {{cite book |author=Peter E. Raper |title=Dictionary of Southern African Place Names |publisher=Internet Archive |url=https://archive.org/details/DictionaryOfSouthernAfricanPlaceNames/page/n373/mode/2up?view=theater |accessdate=23 Mei 2024 |page=373 |year=1987}}</ref>

== Geografie ==
[[Lêer:Magaliesberg08.jpg|duimnael|links|Pretoria word deur die [[Magaliesberg]]reeks deurkruis]]
[[Lêer:Pretoria SBD, a, vanaf Fort Wonderboom.jpg|duimnael|links|Die sentrale besigheidsdistrik van Pretoria soos gesien vanaf Fort Wonderboom]]
[[Lêer:Pretoria Panorama.jpg|duimnael|links|Uitsig vanaf [[Klapperkop]] na die [[SABS]]-kantore, die koshuise van Tuks se [[Groenkloof]]kampus, die Lukasrandtoring en die middestad van Pretoria]]
Pretoria is in die noordooste van die provinsie Gauteng geleë, sowat 56&nbsp;km noord van Johannesburg en 260&nbsp;km wes van [[Nelspruit]] af. Pretoria lê 1&nbsp;339 meter<ref>{{en}} [http://www.freemaptools.com/elevation-finder.htm ''Elevation Finder – freemaptools.com'', Hoogte bo seevlak aangedui: Stadsaal van Pretoria, 27 Junie 2014]</ref> bo [[seevlak]] in 'n warm, beskermde en vrugbare vallei wat deur die berge van die [[Magaliesberg]]reeks omring word. Pretoria is 'n baie aangename en kosmopolitiese stad, geleë in die oorgangsgebied tussen die [[Hoëveld]]- en die [[Bosveld]]-gebiede. As gevolg van sy ligging het Pretoria 'n besonder ryk [[voël]]lewe.

=== Klimaat ===
Pretoria het 'n [[subtropiese klimaat]] met warm, vogtige [[somer]]s en gematigde, droë [[winter]]s. Daar word 'n gemiddelde 300 sonskyndae per jaar in Pretoria aangeteken.

{{Tabel weergemiddeldes
|locatie=Pretoria
|bron = NOAA Pretoria gemiddelde klimaat 1961–1990<ref name="NOAA-PTA">{{en}} {{cite web | url = ftp://ftp.atdd.noaa.gov/pub/GCOS/WMO-Normals/RA-I/UA/68262.TXT | title = Pretoria Climate Normals 1961–1990 | publisher = [[National Oceanic and Atmospheric Administration]] | accessdate = 6 Julie 2014}}</ref>
| jan_gem=22.6           | jan_gem_ns=135
| feb_gem=22.1           | feb_gem_ns=76
| mrt_gem=21.0           | mrt_gem_ns=79
| apr_gem=17.9           | apr_gem_ns=54
| mei_gem=14.7           | mei_gem_ns=13
| jun_gem=11.5           | jun_gem_ns=7
| jul_gem=11.9           | jul_gem_ns=3
| aug_gem=14.7           | aug_gem_ns=5
| sep_gem=18.6           | sep_gem_ns=20
| okt_gem=20.1           | okt_gem_ns=72
| nov_gem=21.0           | nov_gem_ns=101
| dec_gem=21.9           | dec_gem_ns=108
| jaar_gem=18.2          | jaar_gem_ns=673

| jan_gem_min=17.8       | jan_gem_max=28.5
| feb_gem_min=17.3       | feb_gem_max=28.0
| mrt_gem_min=16.1       | mrt_gem_max=26.9
| apr_gem_min=12.6       | apr_gem_max=24.1
| mei_gem_min= 8.2       | mei_gem_max=21.8
| jun_gem_min=4.8        | jun_gem_max=18.9
| jul_gem_min=4.8        | jul_gem_max=19.5
| aug_gem_min=7.6        | aug_gem_max=22.1
| sep_gem_min=11.9       | sep_gem_max=25.5
| okt_gem_min=14.4       | okt_gem_max=26.6
| nov_gem_min=15.8       | nov_gem_max=27.0
| dec_gem_min=16.8       | dec_gem_max=28.0
| jaar_gem_min=12.3      | jaar_gem_max=24.7

| jan_a_min=10.9         | jan_a_max=36.2
| feb_a_min=11.0         | feb_a_max=36.3
| mrt_a_min=5.5          | mrt_a_max=34.6
| apr_a_min=3.5          | apr_a_max=32.5
| mei_a_min=0.7          | mei_a_max=29.4
| jun_a_min=-1.4         | jun_a_max=25.4
| jul_a_min=-0.6         | jul_a_max=25.5
| aug_a_min=-1.2         | aug_a_max=28.6
| sep_a_min=2.3          | sep_a_max=33.5
| okt_a_min=3.6          | okt_a_max=34.6
| nov_a_min=6.6          | nov_a_max=35.7
| dec_a_min=6.5          | dec_a_max=35.0
| jaar_a_min=-1.4        | jaar_a_max=36.3

| zujan = 8.41
| zufeb = 8.40
| zumrt = 8.19
| zuapr = 8.19
| zumei = 9.12
| zujun = 9.03
| zujul = 9.33
| zuaug = 9.51
| zusep = 9.48
| zuokt = 8.88
| zunov = 8.45
| zudec = 8.77

| rdjan = 11
| rdfeb = 8
| rdmrt = 8
| rdapr = 5
| rdmei = 2
| rdjun = 1
| rdjul = 1
| rdaug = 1
| rdsep = 2
| rdokt = 6
| rdnov = 9
| rddec = 11

| lvjan = 62
| lvfeb = 63
| lvmrt = 63
| lvapr = 63
| lvmei = 56
| lvjun = 54
| lvjul = 50
| lvaug = 45
| lvsep = 44
| lvokt = 52
| lvnov = 59
| lvdec = 61
}}

=== Administratiewe stadsgebied ===
Die Metropolitaanse Munisipaliteit Stad Tshwane, wat op 5 Desember 2000 gestig is, het 'n oppervlakte van 2&nbsp;199 vierkante kilometer en sluit naas Pretoria ook talle dorpe in sy metropolitaanse gebied in, waaronder [[Centurion]] (vroeër Verwoerdburg), [[Akasia]], [[Soshanguve]], [[Mabopane]], [[Atteridgeville]], [[Ga-Rankuwa]], [[Winterveld]], [[Hammanskraal]], [[Temba]], [[Pienaarsrivier (dorpie)|Pienaarsrivier]], Krokodilrivier en [[Mamelodi]].

== Geskiedenis ==
=== Vroeë geskiedenis ===
[[Lêer:Church street 1881.jpg|duimnael|links|Pretoria se [[Kerkstraat, Pretoria|Kerkstraat]] in 1881]]
[[Lêer:Hotel de ville de Pretoria.jpg|duimnael|'n Standbeeld van [[Andries Pretorius]] voor die [[Stadsaal van Pretoria]]]]
Die eerste setlaars in die gebied van die huidige Pretoria was lede van die Nguni-stam, wat later as [[Ndebele (persoon)|Ndebele]] (letterlik "vlugtelinge") of Matabele bekend gestaan het. Enkele honderd jaar lank het hulle die vrugbare [[Apiesrivier]]streek as veetelers bewoon voordat [[Zoeloes|Zoeloe]]-krygers met hul aanvalle in die vroeë [[19de eeu]] verwoesting in die gebied gesaai het. Baie Nguni is in dié aanvalle dood, terwyl die oorlewendes noordwaarts gevlug en hulle in die gebied van die huidige [[Zimbabwe]] gevestig het. Die streek was vervolgens tydelik onbewoon.<ref>{{en}} James Bainbridge: ''South Africa, Lesotho & Swaziland''. E-boek-uitgawe. Lonely Planet Publications 2009, bl. 425</ref>

Volgens historiese dokumente het [[Voortrekker]]gesinne soos die [[Van der Walt]]s, [[Prinsloo]]s en Bronkhorsts hulle in die periode tussen 1832 en 1842 in die [[Fonteinedal]] gevestig – gelyktydig het ook die eerste [[Tswanas|Tswana]]-setlaars na die Pretoriagebied gekom.<ref>{{en}} [http://www.eastern.co.za/artikel.asp?nID=410 Eastern Nuus/News, Desember 2005: ''Fonteinedal bears the first white settlers'' Besoek op 19 Junie 2008] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061006153649/http://www.eastern.co.za/artikel.asp?nID=410 |date=6 Oktober 2006}}</ref> Die broers Lucas en Gert Bronkhorst was die eerste boere in die gebied wat op die plase [[Groenkloof]] en [[Elandspoort]] geboer het. Die eerste huis in die gebied is deur J.G.S. Bronkhorst in 1840 in die Fonteinedal opgerig.

'n Aantal [[Afrikaner]]gesinne het hulle rondom die nabygeleë dorp Elandspoort gevestig. Die plaaslike bewoners het hul dorp in 1854, twee jaar nadat die [[Sandrivierkonvensie]] die onafhanklikheid van die gebied noord van die [[Vaalrivier]] bevestig het, tot kerkplaas van Sentraal-Transvaal laat verklaar. Elandspoort het sodoende 'n belangrike plek vir nagmale, dope en huwelike geword. Die Voortrekkerleier kommandant-generaal [[Marthinus Wessel Pretorius]] het land in die Apiesriviervallei aangekoop wat daarna deur die regering van die ZAR oorgeneem is, met die voorneme om hier 'n permanente gebou vir die Boererepubliek se Volksraad te vestig; dit was immers reeds voorspelbaar dat hier 'n beduidende nedersetting sou ontstaan.

Pretoria is in 1855 deur M. W. Pretorius amptelik as Pretoria Philadelphia ("Die Broederskap van Pretoria") gestig en na sy vader [[Andries Pretorius]] genoem, wat ná sy oorwinning oor die [[Zoeloes]] in die [[Slag van Bloedrivier]] as 'n volksheld vereer is. Andries Pretorius het ook 'n belangrike rol by die onderhandelinge met [[Groot-Brittanje]] gespeel, wat in 1852 met die ooreenkoms van Sandrivier tot die onafhanklikheid van Transvaal onder die nuwe naam Zuid-Afrikaansche Republiek gelei het.

Die dorp het destyds uit sowat tagtig huise met 'n bevolking van 300 bestaan. In 1856 het 'n raadgewer van die president, [[Andries du Toit]], een van sy [[Basotho]]-[[perd|ponies]] teen die hele gebied van die huidige [[voorstad]] [[Arcadia, Pretoria|Arcadia]] geruil. Vir die volgende twee jaar was hy besig met die opmeting van sy besit. Die gebied is deur Stephanus Meintjies ontwikkel, en 'n nabygeleë koppie, [[Meintjieskop]], is na hom vernoem. Die destydse dorpsgebied het van Potgieterstraat in die weste tot by Prinsloostraat in die ooste en van Boomstraat in die noorde tot by Scheidingstraat in die suide gestrek.

=== Hoofstad van die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) ===
[[Lêer:Kerkstraat, Pretoria 1890s.jpg|duimnael|links|Pretoria se Kerkstraat, 1890's]]
[[Lêer:Melrose house SA.jpg|duimnael|Melrose-huis net oorkant Burgerspark]]
[[Lêer:00000-Pretoria City Hall-s.jpg|duimnael|Die Stadsaal is in 1935 ingewy – vier jaar nadat Pretoria stadstatus verwerf het]]
Pretoria het op 1 Mei 1860 die hoofstad van die ZAR geword en is tydens die [[Eerste Vryheidsoorlog]] tussen Desember 1880 en Maart 1881 deur Britse troepe beleër.

George Heys, 'n boorling van Durban en geesdriftige sakeman wat hom in 1879 in Pretoria gevestig het, het in 1882 sy koetsvoerdiens ''Express Saloon Coach Service'' gestig. Die koetse het van Kerkplein op drie hoofroetes na [[Kimberley]], [[Barberton]] en [[Polokwane|Pietersburg]] vertrek. Die ''Abbot-Downing''-koetse, wat Heys ingespan het, was handgemaak en is van [[New Hampshire]] in die [[Verenigde State]] ingevoer. Destyds is die koetse, waarvan elkeen agtien tot twintig passasiers en tot drie en 'n halwe ton posstukke kon vervoer, deur feitlik alle belangrike koetsmaatskappye gebruik.<ref>{{af}} McDonald, Elsa: ''Victoriaanse ondernemerskap''. In: ''Suid-Afrikaanse Panorama'', volume 32, nommer 6 (Junie 1987), bl. 35</ref>

Die kaartjie vir 'n koetsreis was allesbehalwe goedkoop – die span van tien perde moes elke tien tot vyftien myl vervang word. Die reis tussen Pretoria en Johannesburg het destyds ongeveer vyf uur geduur – mits die koets nie in die [[Sesmylspruit]] of die [[Jukskeirivier]] vasgeval het nie.<ref>{{af}} Mc Donald (1987), bl. 36</ref> George Heys se vervoersaak het ook 'n kontrak met die posmeester-generaal van die ZAR, Nicolaas van Alphen, gehad, maar dit het met die aankoms van die eerste trein uit Kaapstad op Pretoria se stasie ten einde geloop. Heys was nogtans 'n welgestelde man en het in 1884 besluit om 'n statige herehuis, Melrose Villa (wat later [[Melrose-Huis]] genoem is), in Maréstraat (later Jacob Maréstraat) vir homself en sy gesin te laat bou. Planne vir die spoghuis is opgetrek deur die Londense argitek W.T. Vale. Die Heys-gesin het sy intrek in 1887 geneem en drie jaar later is die villa nog eens vergroot. George Heys is in 1939 tydens 'n besoek aan Engeland oorlede,<ref>{{en}} [http://www.artefacts.co.za/main/Buildings/bldgframes.php?bldgid=7053 ''Artefacts.co.za: House George Heys, Melrose House. Besoek op 20 Junie 2017'']</ref> maar sy afstammelinge het nog tot in 1967 hier gewoon. Die herehuis is daarna aan die Pretoriase stadsraad verkoop wat dit gerestoureer en as museum vir die publiek oopgestel het.

Die [[Tweede Vryheidsoorlog]], wat van 1899 tot 1902 tussen die Boererepublieke en die Verenigde Koninkryk gewoed het, het tot die ondergang van die ZAR gelei en 'n tydperk van Britse oorheersing in Suid-Afrika ingelui. Pretoria het op 5 Junie 1900 gekapituleer en is vervolgens deur troepe onder die bevel van lord [[Frederick Sleigh Roberts]] ingeneem. Lord Roberts het van die Sikhs, wat hom op sy veldtogte in Indië bygestaan het, saamgebring na Pretoria en in Melrose-huis ingetrek. Die huis het ook die hoofkwartier van die Britse leër in die stad geword, terwyl die half voltooide Paleis van Justisie in 'n militêre hospitaal vir gewonde soldate omgeskep is. Met die ondertekening van die [[Verdrag van Vereeniging|Vredesooreenkoms van Vereeniging]] in die eetkamer van Melrose-huis is die oorlog kort voor middernag op 31 Mei 1902 in Pretoria amptelik beëindig.

George Heys het saam met sy vriende, waaronder die sakelui Edmund en George Bourke, 'n baie belangrike rol in die ekonomiese, professionele, politieke en sosiale lewe van Pretoria gespeel.<ref name="McDonald 1987, bl. 37">{{af}} McDonald (1987), bl. 37</ref> Almal het goeie betrekkinge met president Paul Kruger gehandhaaf en talle liefdadige geskenke aan die stad gemaak, waaronder 'n verpleeginrigting vir gewonde soldate in 'n klein gebou langs die ''Staats Model School'' in Van der Walt Straat (1899), die kerksaal van die Metodiste-kerk in Sunnyside en die klokkespel in die stadhuis in Paul Krugerstraat.<ref name="McDonald 1987, bl. 37" />

=== Hoofstad van Suid-Afrika ===
[[Lêer:Wesvleuel van die Uniegebou, b, skemerlig.jpg|duimnael|Wesvleuel van die Uniegebou]]
[[Lêer:Svgfiles-2016-08-23-13-28-10-799512-7903192702451629801.svg|duimnael|Setels in die stadsraad ná die 2016-verkiesing
{{columns-list|2|
{{sleutel|#1F78B4|[[Demokratiese Alliansie|DA]]}}
{{sleutel|#33A02C|[[African National Congress|ANC]]}}
{{sleutel|#910C0C|[[Ekonomiese Vryheidsvegters|EFF]]}}
{{sleutel|#FE850D|[[Vryheidsfront Plus|VF+]]}}
{{sleutel|#949494|Ander}}}}]]
Die Afrikanerrepublieke ZAR en [[Oranje-Vrystaat]] is met die [[Kaapkolonie]] en [[Natal (kolonie)|Natal]] in 1910 verenig in die Unie van Suid-Afrika, met Pretoria as sy administratiewe hoofstad (terwyl Kaapstad die parlementêre en wetgewende hoofstad geword het). In die tydperk tussen 1860 en 1994 het Pretoria ook as die setel van die provinsiale regering van Transvaal gedien.

Op 14 Oktober 1931 het Pretoria amptelik stadstatus gekry. Danksy die vestiging van akademiese en wetenskaplike instellings word Pretoria ook as die akademiese hoofstad van Suid-Afrika beskou – dit is die tuiste van 'n aantal universiteite en navorsingsinstellings, onder andere die [[Universiteit van Pretoria]], die Universiteit van Suid-Afrika (UNISA) en die [[Wetenskaplike en Nywerheidnavorsingsraad]] (WNNR).

Pretoria se [[Kerkstraat, Pretoria|Kerkstraat]] was een van die teikens van die [[ANC]] se terreuraanvalle in Suid-Afrika in die vroeë 1980's. Op 25 Januarie 1980 het drie ANC-lede in die voorstad Silverton 25 mense as gyselaars aangehou. In ruil vir hulle het die terroriste die vrylating van Nelson Mandela geëis. Al drie ANC-mans en twee blanke vrouens is in die voorval dood. Die [[Kerkstraat-bomontploffing]] het op 20 Mei 1983 die dood van agtien mense tot gevolg gehad en 217 mense beseer.

In 'n rassisties gemotiveerde aanval het 'n blanke man, Barend Strydom, op 15 November 1988 vyf swart burgers op Strydomplein doodgeskiet.<ref>{{en}} [http://www.sahistory.org.za/topic/pretoria-timeline-1800-2009?page=2 ''www.sahistory.org: Pretoria Timeline 1800–2009. Besoek op 19 Mei 2015'']</ref>

Op 24 November 1995 het Pretoria sy eerste swart burgemeester, [[Johannes Ramokhoase|Slo Ramokhoase]], gekry.

Vandag vorm Pretoria staatkundig deel van die Stad Tshwane Metropolitaanse Munisipaliteit, één van die drie van Suid-Afrika se agt metropolitaanse gebiede wat in die provinsie Gauteng geleë is.

Vanaf 19 Augustus 2016 tot 12 Februarie 2019 het [[Solly Msimanga]] as burgemeester van Pretoria gedien nadat hy die DA tot 'n oorwinning in die [[Suid-Afrikaanse munisipale verkiesing van 2016|munisipale verkiesing op 3 Augustus 2016]] gelei het. Die DA vorm 'n koalisieregering met die [[Afrika Christen Demokratiese Party]] en die [[Vryheidsfront Plus]].<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.news24.com/SouthAfrica/News/live-tshwane-elects-a-mayor-20160819 |title=As it happened: Amidst much ANC heckling, the DA's Msimanga becomes Tshwane mayor |date=19 Augustus 2016 |accessdate=13 November 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200518000732/https://www.news24.com/SouthAfrica/News/live-tshwane-elects-a-mayor-20160819 |archive-date=18 Mei 2020 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> Nadat Solly Msimanga op 18 Januarie 2019 sy kandidatuur tydens die [[Suid-Afrikaanse algemene verkiesing van 2019]] as premier vir Gauteng en sy bedanking as burgemeester vir 11 Februarie 2019 aangekondig het, is Stevens Mokgalapa op 12 Februarie 2019 as sy opvolger gekies.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.enca.com/news/new-tshwane-mayor |title=Stevens Mokgalapa elected new Tshwane mayor |date=12 Februarie 2019 |accessdate=20 November 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009111218/https://www.enca.com/news/new-tshwane-mayor |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Op 26 Februarie 2020 het Mokgalapa egter van sy pos uitgetree.<ref>{{en}} {{cite news |last1=Moatshe |first1=Rapula |title=Tshwane mayor Stevens Mokgalapa bows out |url=https://www.iol.co.za/pretoria-news/tshwane-mayor-stevens-mokgalapa-bows-out-42969024 |accessdate=30 Oktober 2020 |agency=IOL |date=19 Februarie 2020}}</ref>

Op 5 Maart 2020 het die provinsiale regering van Gauteng Pretoria onder administrasie geplaas en vervolgens is die raad ontbind. 'n Nuwe raad sou binne 90 dae gekies word.<ref>{{en}} {{cite news |last1=Deklerk |first1=Aphiwe |title=Tshwane municipality dissolved 'for the sake of its residents' |url=https://www.timeslive.co.za/politics/2020-03-05-tshwane-municipality-dissolved/ |accessdate=30 Oktober 2020 |newspaper=TimesLIVE |date=5 Maart 2020}}</ref> Ná maande se regsuitdagings het op 27 Oktober 2020 die [[Appèlhof van Suid-Afrika]] die besluit van die provinsiale regering omvergewerp. Op 30 Oktober 2020 is [[Randall Williams]] van die DA tot nuwe burgemeester van Pretoria verkies.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://citizen.co.za/news/south-africa/politics/2377746/randall-williams-elected-new-executive-mayor-of-tshwane/ |title=The ANC made a surprise announcement before the vote that it would not be fielding any candidates. |publisher=[[The Citizen]] |date=30 Oktober 2020 |accessdate=30 Oktober 2020}}</ref> Op 13 Februarie 2023 het hy egter sy onmiddellike bedanking as burgemeester aangekondig.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.news24.com/news24/politics/government/randall-williams-says-resignation-as-tshwane-mayor-in-best-interest-of-coalition-government-20230213 |title=Randall Williams says resignation as Tshwane mayor in 'best interest' of coalition government |publisher=[[Nuus24]] |author=Malaika Ditabo |date=13 Februarie 2023 |accessdate=17 April 2023}}</ref> Williams is eers opgevolg deur [[Murunwa Makwarela]], maar Makwarela is op 28 Maart 2023 opgevolg deur [[Cilliers Brink]].<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.timeslive.co.za/politics/2023-03-28-cilliers-brink-is-the-newly-elected-mayor-of-tshwane/ |title=Cilliers Brink is the newly elected mayor of Tshwane |publisher=TimesLIVE |date=28 Maart 2023 |accessdate=17 April 2023}}</ref>

== Infrastruktuur ==
=== Historiese 
[[Lêer:Prinshof 349-Jr, Arcadia, Sunnyside, Muckleneuk.jpg|duimnael|'n Uitsig oor die voorstede Prinshof 349-Jr, Arcadia, Sunnyside en Muckleneuk – met drie bekende bakens: die [[Steve Biko Akademiese Hospitaal]] (in die voorgrond), Lukasrand-toring (in die agtergrond regs) en Fort Klapperkop (links bo)]]
Binne vyf dekades ná sy stigting is Pretoria van 'n moderne stedelike infrastruktuur voorsien. Belangrike mylpale was die bou van 'n NG Kerkgebou in 1857, die ontstaan van 'n formele skoolstelsel in 1859, die vestiging van 'n posdiens in 1864 en 'n telegraafdiens in 1877, die opening van die eerste spoorwegverbinding in 1893, die voorsiening van elektriese verligting in 1892, die publikasie van die eerste plaaslike [[koerant|dagblad]] in 1898, die vestiging van 'n rioleringstelsel in 1904 en die opening van elektriese tremlyne in 1910.<ref>{{en}} Kevin Shillington: ''Encyclopedia of African History. Volume 3. P–Z Index: Pretoria''. New York, NY 2005: Fitzroy Dearborn 2005, bl. 1229</ref>

=== Moderne 
[[Lêer:SA Pretoria Church square.JPG|duimnael|links|Kerkplein in die middestad van Pretoria]]
Pretoria se strategiese ligging, sy aangename klimaat en die beskikbaarheid van hoogs-opgeleide mannekrag het van die stad 'n leidende onderwys- en navorsingsentrum gemaak. Daar word geraam dat tussen 85 en 90 persent van alle navorsings- en ontwikkelingsaktiwiteite in Suid-Afrika in Pretoria gekonsentreer is. Belangrike instellings sluit [[Krygkor]], die [[Suid-Afrikaanse Mediese Navorsingsraad]], die [[Wetenskaplike en Nywerheidnavorsingsraad]] (WNNR), die Navorsingsraad vir Menslike Wetenskappe en tersiêre instellings soos die [[Universiteit van Suid-Afrika]] (UNISA), die [[Universiteit van Pretoria]] (UP) en die [[Tshwane-Universiteit vir Tegnologie]] in.

Daar bestaan goeie toegangsroetes van Johannesburg ([[N1 (Suid-Afrika)|N1]]), [[Polokwane]] (N1), [[Noordwes]] ([[N14 (Suid-Afrika)|N14]]) en [[Witbank]] ([[N4 (Suid-Afrika)|N4]]).

Die Tshwanemetro beplan ook 'n kringspoor wat as 'n stedelike ontwikkelingskorridor sal dien met 'n pendelspoorwegverbinding as basis wat óm die Pretoriastadskern sal loop as deel van 'n geïntegreerde multimodus-vervoerstelsel vir Tshwane. Pretoria is slegs 28&nbsp;km van die [[O.R. Tambo Internasionale Lughawe]], 35&nbsp;km van [[Lanseria-lughawe]] en word ook bedien deur die [[Wonderboomlughawe]] wat binne die stadsgrense is. Daar word beplan om Wonderboomlughawe te ontwikkel tot 'n derde internasionale lughawe in Gauteng.

Inwoners en sakeondernemings in Pretoria en omstreke sal ook baat by die ''Tshwane Global Digital Hub''-projek waarvolgens die bestaande [[optiese vesel]]-infrastruktuur in die metropool benut gaan word om bekostigbare breëband-internettoegang en ander inligtings- en kommunikasiedienste te verskaf.

Die Tshwanemark in die weste van Pretoria is die tweede grootste mark in Suid-Afrika. Die mark het 'n nasionale en internasionale kliëntebasis. Die mark se hoofbedryf is die koop en verkoop van varsprodukte insluitend vrugte en groente, vleis en blomme, maar dit het ook fasiliteite vir grootmaatverpakking, verwerkingsondernemings en grootmaat koeldrankverkope.

== Vervoer ==
=== Spoorvervoer ===
[[Lêer:9 2 258 0082-Pretoria-Railway Station-s.jpg|duimnael|Die hoofstasie van Pretoria]]
Pendelaardienste in Pretoria en omgewing word deur ''[[Metrorail]]'' bedryf. Roetes verbind die middestad met [[Germiston]] en Johannesburg in die suide, [[Atteridgeville]] in die weste, [[Ga-Rankuwa]] in die noordweste, [[Soshanguve]] in die noorde en [[Mamelodi]] in die ooste.

''[[Gautrein]]'' se hoëspoed-treindienste verbind die oostelike voorstad Hatfield met Pretoria se hoofstasie en loop suidwaarts via Centurion, [[Midrand]], [[Sandton]] en [[Rosebank, Gauteng|Rosebank]] tot in Johannesburg, asook uit na die [[O.R. Tambo Internasionale Lughawe]].

[[Pretoriastasie]] is die vertrekpunt vir die luukse ''[[Bloutrein]]'' op pad na Kaapstad. 'n Ander luukse treindiens, ''Rovos Rail'' se safari-treinritte, vertrek vanaf [[Capital Park]], 'n spoorwegstasie in 'n koloniale boustyl. Suid-Afrikaanse spoorweggeesdriftiges het Herculesstasie as vertrekpunt vir hulle outydse treinritte gekies.

=== Lugvervoer ===
Die [[Wonderboomlughawe]] lê sowat 8&nbsp;km buitekant die stad. 'n Opknappingsproses is tans aan die gang, alhoewel die omgewingsinpakstudie, wat in 2004 gedoen is, getoon het dat die geraasbesoedeling al klaar hoog is. Die projek om die aanloopbaan te verleng is destyds afgekeur omdat die geraas van nog meer (en nog groter) vliegtuie die omgewing negatief sou beïnvloed.<ref>{{en}} [http://www.wonderboomairport.co.za/ Wonderboomlughawe]</ref><ref>{{af}} [http://www.zambi.co.za/artikel.asp?nID=482 Verdere ontwikkeling van lughawe in vooruitsig] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304194715/http://www.zambi.co.za/artikel.asp?nID=482 |date=4 Maart 2016}} (Julie 2006)</ref><ref>{{en}} [http://wikimapia.org/30495/ Padkaart en satellietfoto van die Wonderboomlughawe]</ref>

== Jakarandastad ==
[[Lêer:Jacaranda Trees Pretoria.jpg|duimnael|links|Jakarandabome in Pretoria se middestad, met die [[Uniegebou]] aan die bokant van die foto]]
[[Lêer:Straatnaamveranderings, a, Pretoria.jpg|duimnael|Soos elders in Suid-Afrika het ook in Pretoria baie inwoners en besighede as gevolg van politieke oorwegings van adres verander sonder dat hulle hiervoor moes verhuis]]
Pretoria se bynaam "Jakarandastad" verwys na die sowat 70&nbsp;000 [[jakaranda]]bome wat in en om Pretoria groei en in Oktober met hulle pragtige perskleurige bloeisels 'n besondere karakter aan die stad gee. Die eerste twee bome is in 1888 deur [[J.D. Cilliers]], 'n plaaslike tuinier, in sy tuin by Myrtle Lodge, Celliersstraat in Sunnyside geplant. Hy het die plantjies van 'n Kaapstadse boomkweker bekom wat hulle uit [[Rio de Janeiro]] in [[Brasilië]] ingevoer het. Die twee bome staan vandag op die terrein van die Laerskool Sunnyside.<ref>{{af}} Boshoff, Dawie: ''Jakarandastad vier fees''. In: Suid-Afrikaanse Panorama, jaargang 35, nommer 2 (Maart/April 1990), bl. 73</ref>

Die [[jakaranda]] is afkomstig uit die tropiese dele van Suid-Amerika en behoort tot die familie [[Bignoniaceae]]. Daar is sowat vyftig spesies van jakarandabome. Die een, wat as 'n uitheemse boom in warmer klimaatstreke van Suider-Afrika aangetref word, word ''Jacaranda mimosifolia'' genoem.

Teen die einde van die 19de eeu het die blom- en boomkweker James Clark jakarandasaad uit Australië ingevoer en jakarandabome op groot skaal begin kweek. In November 1906 het hy tweehonderd klein boompies aan die Pretoriase Stadsraad geskenk wat hulle in die destydse Kochstraat (tans Bosmanstraat) geplant het. Die stadsingenieur Walton Jameson, wat vinnig as "Jakaranda Jim" bekend gestaan het, het 'n program van stapel gestuur om orals in Pretoria jakarandabome aan te plant. In 1971 was daar reeds 55&nbsp;000 jakarandabome in die stad.<ref>{{af}} Boshoff (1990), bl. 75</ref>

Die meeste jakarandas, wat in Pretoria aangetref word, is ligpers, maar in Herbert Bakerstraat in Groenkloof is daar ook wit jakarandas aangeplant.

Die Jakarandakarnaval is 'n ou tradisie wat in die periode tussen 1939 en 1964 gereeld gehou is. Nadat die fees in 1964 gestaak is, het dit twintig jaar lank nie meer plaasgevind nie en is eers in 1985 weer hervat. Die feestelikhede sluit onder meer 'n kleurryke optog en die kroning van die Jakarandakoningin in.<ref>{{af}} Boshoff (1990), bl. 73</ref>

== Demografie ==
[[Lêer:Tshwane 2001 dominant population group map.svg|duimnael|links|Dominante bevolkingsgroepe in Tshwane
{{columns-list|2|
{{sleutel|#fb8072|[[Swart Suid-Afrikaners|Swartes]]}}
{{sleutel|#8dd3c7|[[Kleurlinge]]}}
{{sleutel|#80b1d3|[[Asiatiese Suid-Afrikaners|Asiërs]]}}
{{sleutel|#ffffb3|[[Blanke Suid-Afrikaners|Blankes]]}}}}
{{sleutel|#bebada|Geen dominante nie}}]]
[[Lêer:Tshwane 2001 dominant language map.svg|duimnael|Meerderheidstale in Tshwane
{{columns-list|2|
{{sleutel|#8dd3c7|[[Afrikaans]]}}
{{sleutel|#ffffb3|[[Engels]]}}
{{sleutel|#bebada|[[Suid-Ndebele]]}}
{{sleutel|#80b1d3|[[Zoeloe]]}}
{{sleutel|#fdb462|[[Noord-Sotho (taal)|Noord-Sotho]]}}
{{sleutel|#fccde5|[[Tswana]]}}
{{sleutel|#ffed6f|[[Tsonga]]}}}}
{{sleutel|#d0d0d0|Geen meerderheidstaal}}]]
Afhangende van die geografiese definisie van Pretoria beloop die stad se totale bevolking tussen 'n half en byna drie miljoen. Die laasgenoemde syfer geld vir die Tshwane-munisipaliteit waarvan Pretoria deel uitmaak. Pretoria is sedert sy stigting tradisioneel een van die demografiese sentra van Afrikaanssprekendes in Suid-Afrika. So was Pretoria in 1991 naas Wynberg, 'n voorstad van Kaapstad, die sensusdistrik met die grootste getal Afrikaanssprekendes. Afrikaans word tans deur meer as 400&nbsp;000 Pretorianers as huistaal gepraat. Ander omgangstale in die Pretoria-omgewing sluit onder meer [[Tswana]], [[Engels]] en [[Suid-Ndebele]] in.

Die grootste etniese groep naas [[Afrikaners]] is [[Noord-Sotho's]]. Terwyl die historiese stadsgebied steeds merendeels deur blankes bewoon word, huisves voorstede soos Soshanguve en Atteridgeville 'n hoofsaaklik Swart bevolking. Indiërs is tradisioneel in die voorstad Laudium en sy omgewing saamgetrek, alhoewel baie Pretorianers van Indiese afkoms hulle in histories blanke voorstede gevestig het. Die opkoms van 'n groeiende swart middelklas is een van die belangrikste sosio-demografiese ontwikkelinge sedert die einde van die beleid van rasseskeiding.

'n Ander is die feit dat die getal armlastige blankes in Pretoria, soos elders in die land, groter is as ooit tevore. Dit is veral on- of halfgeskoolde Afrikaners uit die werkersklas wat nie in die voorspoed van die nuwe Suid-Afrika kan deel nie. Nadat president [[Jacob Zuma]] reeds twee keer 'n besoek aan die Bethlehem-plakkerskamp in die weste van die hoofstad gebring het, het hy Mandeladag op 18 Julie 2013 gevier deur huise aan die gemeenskap van Danville te oorhandig. Danville is 'n vlagskip-projek om weg te doen met die Bethlehem-plakkerskamp wat oorwegend deur arm wit gesinne bewoon word.<ref>{{af}} [http://afrikaans.news24.com/Suid-Afrika/Nuus/Zuma-vier-Mandeladag-in-Danville-20130715 ''Zuma vier Mandeladag in Danville''. In: ''Nuus24'', 15 Julie 2013]</ref>

{| class="wikitable"
! Jaar !! Totaal !! [[Kleurlinge|Bruines]] !! [[Swart mense|Swartes]] !! [[Blanke Suid-Afrikaners|Blankes]] !! [[Asiatiese Suid-Afrikaners|Asiërs]] !! Nie gespesifiseer
|-
| '''2001'''<ref>{{en}} [https://census2001.adrianfrith.com/place/TSH Die 2001-sensussyfers soos weergegee deur Adrian Frith]. URL besoek op 13 November 2017.</ref> || 1&nbsp;982&nbsp;234 || 38&nbsp;705 || 1&nbsp;439&nbsp;021 || 474&nbsp;376 || 30&nbsp;132 || —
|-
| '''2011'''<ref>{{en}} [https://census2011.adrianfrith.com/place/799 Die 2011-sensussyfers soos weergegee deur Adrian Frith]. URL besoek op 13 November 2017.</ref> || 2&nbsp;921&nbsp;488 || 58&nbsp;788 || 2&nbsp;202&nbsp;847 || 586&nbsp;495 || 53&nbsp;744 || 19&nbsp;614
|}

=== Historiese 
[[Lêer:RSA Pretoria 10.jpg|duimnael|Woonstelblokke in Arcadia]]
Vir die grootste deel van sy geskiedenis het die stad se status as setel van Suid-Afrika se blanke regering, net soos die diskriminerende afbakening van sy stadsgrens, verseker dat Pretoria as die enigste van die land se groot stede deur 'n blanke en merendeels Afrikaanssprekende bevolking bewoon is.<ref name="Shillington 2005">{{af}} Shillington (2005), bl. 1229</ref> Pretoria was ook die eerste groot nedersetting waar 'n rasgebaseerde hiërargiese stelsel deur wette verskans is. Swart en bruin bewoners was die laagste sosiale en ekonomiese klas wat voor 1900 nie eens toegelaat is om op die sypaadjies te loop nie. Dié beleid is eers ná die Britse oorname geleidelik laat vaar.<ref>{{af}} [http://dspace.nwu.ac.za/handle/10394/5135 ''Noordwes-Universiteit – F J Nöthling (1979): Gekleurdes en Pretoria se sypaadjies. Besoek op 8 Julie 2015'']</ref>

Saam met die vestiging van nywerhede in die 20ste eeu, waaronder die wapenbedryf en vervaardigers van vervoertoerusting, het 'n Afrikaanssprekende werkersklas ontstaan. Vervolgens is die stad se demografiese, sosiale, politieke en kulturele karakter in 'n groot mate bepaal deur die staatsdiens, swaar nywerhede en 'n groot kompleks van militêre basisse net suid van die stadsgebied. Blanke staatsamptenare met middelmatige salarisse het voordeel getrek uit werkreservering en met hul vraag na betaalbare behuising bygedra tot die ontstaan van eenvormige woonstelblokke wat die blanke voorstede oorheers het.<ref name="Shillington 2005" />

=== Joodse gemeenskap ===
{{Hoofartikel|Jode in Suid-Afrika}}
[[Lêer:00000-Sammy Marks Fountain-Pretoria-s.jpg|duimnael|links|Die Sammy Marks-fontein]]
[[Lêer:Old Sinagogue, Pretoria.JPG|duimnael|Die [[Sinagoge, Paul Krugerstraat|Ou Sinagoge in Paul Krugerstraat]]]]
Pretoria het 'n klein Joodse gemeenskap van ongeveer 3&nbsp;000.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.sazionism.co.za/history-of-pretoria-jewry.html |title=South African Jewry: History of Pretoria Jewry |publisher=Support Association for Zionism |accessdate=21 Julie 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150721043724/http://www.sazionism.co.za/history-of-pretoria-jewry.html |archive-date=21 Julie 2015}}</ref> Joodse burgers het al sedert die stigting van die stad in die 19de eeu deel van sy bevolking gevorm en 'n belangrike bydrae tot sy industriële en ekonomiese groei gelewer. De Vries, die eerste Joodse inwoner van Pretoria, was 'n gesiene burger wat as staatsaanklaer, lid van die Volksraad en baanbreker vir Afrikaans gefungeer het. 'n Ander bekende Joodse Pretorianer was [[Sammy Marks]].

Ander Joodse setlaars, waarvan baie immigrante uit [[Litaue]], het in hul oorsprongslande dikwels min kans gekry om 'n deeglike opvoeding soos De Vries te ontvang en was aanvanklik nòg Nederlands of Afrikaans nòg Engels magtig. Baie van hulle het slegs [[Jiddisj]] gepraat en 'n heenkome as winkeleienaars in die plaaslike kleinhandelbedryf gevind. Die meeste Joodse inwoners het in die [[Anglo-Boereoorlog|Anglo-Boereoorloë]] onsydig gebly, alhoewel enkele mans as vrywilligers by die ZAR-magte aangesluit het.

Die Hebreeuse gemeente van Pretoria is tussen 1890 en 1895 gestig, en in 1898 is die eerste [[Sinagoge, Paul Krugerstraat|sinagoge in Paul Krugerstraat]] ingewy. 'n Tweede sinagoge, wat as Groot Sinagoge bekendgestaan het, het sy deure in 1922 geopen. Albei sinagoges is intussen nie meer in gebruik nie. 'n Hervormde sinagoge, ''Temple Menorah'', is in die vroeë 1950's geopen.

Die Joodse gemeenskap van Pretoria het sy bloeitydperk in die vroeë 20ste eeu beleef toe daar talle Joodse sportklubs, welsynsorganisasies en jeuggroepe bestaan het. Ná 1948 het baie Joodse inwoners na Kaapstad of Johannesburg verhuis.

Die sinagoge in Paul Krugerstaat is in 1952 deur die regering onteien om plek te maak vir die nuwe gebou van die Hooggeregshof waar veral hofsake teen lede van opposisiebewegings gevoer is, waaronder dié teen [[Nelson Mandela]], [[Walter Sisulu]] en 26 ander weens [[hoogverraad]] tussen 1 Augustus 1958 en 29 Maart 1961, en die Rivonia-saak in 1963.

Twee [[Jode|Joodse]] skole het in Pretoria ontstaan – die Miriam Marks-skool, wat in 1905 gestig is, en die Carmel-skool wat sy deure in 1959 geopen het. Net die laasgenoemde, wat tans ook as sinagoge dien, bestaan tans nog. Pretoria se hervormde Joodse gemeente deel sy rabbi met die Johannesburgse gemeente, terwyl hul sinagoge nie meer bestaan nie. Dienste vind in die privaat wonings van gemeentelede plaas.

=== Boeddhistiese gemeenskap ===
'n Boeddhistiese sentrum, die Jang Chup Chopel-sentrum («Sentrum van lig»), is vroeg in Januarie 2015 deur Duan Pienaar of Gyalten Nyima (aldus die monniknaam wat hy aangeneem het), in Waverley in Pretoria-Moot geopen. Pienaar is die enigste Afrikaner wat deur 'n gemeenskap van hoogs selektiewe Tibettaanse tantriese Boeddhiste in Balyuppe in die suide van Indië ingeseën is. Sy leer- en inseëningsmeester Lama Choden Rinpoche is naas die [[Dalai Lama]] die hoogste tantriese meester. Pienaar, wat meer as twintig jaar lank Boeddhistiese leerstellings studeer, het twee jare in Indië deurgebring.<ref>{{af}} ''En daar verrys toe 'n Boeddhiste-sentrum''. In: ''Pretoria Moot Rekord'', 24 April 2015, bl. 5</ref><ref>{{af}} [https://www.netwerk24.com/Nuus/Boere-Boeddhis-begin-sentrum-in-Pretoria-20150415 ''netwerk24.com, 15 April 2015: Boere-Boeddhis begin sentrum in Pretoria. Besoek op 30 Julie 2019'']</ref>

== Ekonomiese basis ==
[[Lêer:Pretoria CBD1.jpg|duimnael|Die sakekern van Pretoria]]
Een van die pioniers van die plaaslike yster- en staalbedryf was [[Cor Delfos]], wat in 1916 'n [[hoogoond]] in Pretoria opgerig het. Dié bedryf was gegrond op Suid-Afrika se eie grondstowwe. Nogtans het 'n lewensvatbare nywerheid eers met die hulp van die regering tot stand gekom. Die Suid-Afrikaanse yster- en staalbedryf is as staatsbeheerde nywerheid gevestig, en die Pretoria-aanleg van die destydse Suid-Afrikaanse Yster- en Staalkorporasie ([[Yskor]]) is in 1930 opgerig. Toe die [[Tweede Wêreldoorlog]] in 1939 uitgebreek het, het die aanleg se jaarlikse produksie reeds meer as 300&nbsp;000 ton beloop.

Pretoria is nog steeds 'n sentrum van die Suid-Afrikaanse yster- en staalbedryf, alhoewel die stad nou ook oor 'n beduidende motor-, spoorweg- en masjienboubedryf beskik. Volgens 'n ondersoek van die [[Noordwes-Universiteit]] in [[Potchefstroom]] is Pretoria die derde belangrikste ekonomiese sentrum in die land na Johannesburg en Kaapstad. Die metropolitaanse gebied van Pretoria lewer sowat nege persent van Suid-Afrika se bruto geografiese produk op.

== 
[[Lêer:Afrikaanse Hoër Seunskool night shot.jpg|duimnael|'n Nagfoto van die [[Afrikaanse Hoër Seunskool]]]]
Die bekendste tuiste van onderwys in Pretoria is die [[Tshwane-Universiteit vir Tegnologie]], die [[Universiteit van Pretoria]] en die [[Universiteit van Suid-Afrika]] (afstandsonderwys).

Van die skole in Pretoria sluit in:
{{columns-list|3|
* [[Afrikaanse Hoër Meisieskool]]
* [[Afrikaanse Hoër Seunskool]]
* [[Hoërskool Langenhoven]]
* [[Hoërskool Lyttelton Manor]]
* [[Hoërskool Menlopark]]
* [[Laerskool Danie Malan]]
* [[Laerskool Elarduspark]]<ref>{{af}} {{cite web |url=https://maroelamedia.co.za/nuus/sa-nuus/lardies-rou-na-ongeluk-leerling-eis/ |title=‘Lardies’ rou ná ongeluk leerling eis |work=[[Maroela Media]] |first=Christel |last=Cornelissen |date=20 November 2019 |accessdate=20 November 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200524112448/https://maroelamedia.co.za/nuus/sa-nuus/lardies-rou-na-ongeluk-leerling-eis/ |archive-date=24 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref>
* [[Laerskool Jopie Fourie]]
* [[Laerskool Menlopark]]
* [[Hoërskool Silverton]]
* [[Hoërskool Tuine]]
* [[Pretoria Boys High School]]
}}

== Sport ==
[[Lêer:Loftus Versfeld Stadium.jpg|duimnael|links|[[Loftus Versfeld]] in Pretoria]]
[[Lêer:Hokkiewedstryd by Tshwane-Universiteit vir Tegnologie se Pretoriakampus.jpg|duimnael|'n [[Hokkie]]wedstryd by [[Tshwane-Universiteit vir Tegnologie]] se Pretoriakampus]]
[[Lêer:St Alban's College, krieket, Pretoria.jpg|duimnael|links|'n Krieketwedstryd by St Alban's College, [[Lynnwood Glen]], Pretoria]]
[[Lêer:Pilditch Stadium.jpg|duimnael|Pilditch is 'n veeldoelstadion in [[Pretoria-Wes]]]]
Een van die gewildste [[sport]]soorte in Pretoria is [[rugby]]. [[Loftus Versfeld]] is die tuiste van die [[Blou Bulle]] wat in die binnelandse [[Curriebeker]] meeding en huisves ook die [[Bulls (Superrugbyspan)|Bulls]] van die internasionale [[Superrugby]]toernooi. Die Superrugbyspan Bulls wat deur die Blou Bulle bestuur word, het die toernooie van [[2007 Super 14-seisoen|2007]], [[2009 Super 14-seisoen|2009]] en [[2010 Super 14-seisoen|2010]] gewen. Daarbenewens dien Loftus Versfeld ook as tuiste van die sokkerspan [[Mamelodi Sundowns]].

Pretoria se Loftus Versfeld is al vir wedstryde van internasionale toernooie soos die [[Rugbywêreldbeker 1995]], [[FIFA Sokker-Konfederasiebeker in 2009]] en [[FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 2010]] ingespan.

Pretoria beskik oor drie sokkerspanne wat in Suid-Afrika se hoogste sokkerafdeling, die [[Premier Sokkerliga]], speel. Hulle is [[Mamelodi Sundowns]] en [[Supersport United]]. Supersport United was die PSL-kampioene 2008–09. Na die 2011/2012-seisoen is die [[Universiteit van Pretoria FC]] bevorder om by die Suid-Afrikaanse Premier Sokkerliga (PSL) aan te sluit.<ref>{{en}} {{cite web |author=Premier Soccer League |url=http://www.supersport.com/football/national-first-division/news/120513/Tuks_secures_Premiership_promotion |title=Tuks secure Premiership promotion – SuperSport – Football |publisher=SuperSport |date=13 Mei 2012 |accessdate=16 November 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200307091843/https://supersport.com/football/national-first-division/news/120513/Tuks_secures_Premiership_promotion |archive-date=7 Maart 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.sowetanlive.co.za/sport/2012/05/10/amatuks-make-it-to-top-flight |title=AmaTuks make it to top flight |publisher=Sowetan LIVE |date=10 Mei 2012 |accessdate=16 November 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170702021117/http://www.sowetanlive.co.za/sport/2012/05/10/amatuks-make-it-to-top-flight |archive-date=2 Julie 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref>

[[Krieket]] is ook 'n gewilde sportsoort in Pretoria en is reeds tydens die bestaan van die Zuid-Afrikaansche Republiek gespeel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.espncricinfo.com/story/_/id/23275675/ |title=&#124; Cricket News &#124; Global |publisher=ESPNcricinfo |date=28 Augustus 2002 |accessdate=20 November 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200524112322/https://www.espncricinfo.com/story/_/id/23275675 |archive-date=24 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.titans.co.za/history-of-titans-cricket.html |title=History of Titans Cricket |publisher=Titans.co.za |date=10 Julie 2014 |accessdate=18 Julie 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140818125633/http://titans.co.za/history-of-titans-cricket.html |archive-date=18 Augustus 2014 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> Aangesien die stad self oor geen internasionale krieketstadion beskik nie, word ook geen internasionale wedstryde in Pretoria aangebied nie. Pleks daarvan word die nabygeleë [[Centurion]] se [[SuperSport-park]], 'n [[toetskrieket]]stadion, ingespan. Hier speel die [[Proteas|Suid-Afrikaanse nasionale krieketspan]] van sy tuiswedstryde. Tydens die [[Krieketwêreldbeker 2003]] is vyf wedstryde hier gespeel en tydens die [[Kampioenetrofee 2009]] agt, waaronder die eindstryd. Die plaaslike franchise-span vir Pretoria is die [[Titans (krieketspan)|Titans]], hoewel [[Northerns krieketspan|Northerns]] soms tydens Suid-Afrikaanse provinsiale toernooie in die stad gespeel het, maar hulle is later by die Titans ingelyf. Ná afloop van die 2020/21-seisoen is die span tydens 'n hervorming van Suid-Afrikaanse krieket ontbind.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.espncricinfo.com/story/revamped-two-tier-south-african-domestic-structure-ready-to-take-off-1254217 |title=Revamped two-tier South African domestic structure ready to take off |publisher=ESPNcricinfo |author=Firdose Moonda |date=8 Maart 2021 |accessdate=3 Mei 2021}}</ref> Baie van Pretoria se krieketspelers speel vir die [[Proteas]], insluitende die voormalige kapteins [[AB de Villiers]] en [[Faf du Plessis]].

Die Pretoria Transnet Blindkrieketklub is tans die grootste Blindkrieketklub in Suid-Afrika. Hulle krieketveld is by die Transnet Ingenieurswesekampus op Lynettestraat, die tuiste van verskeie gestremde krieketspelers. PTBCC het al baie suksesvolle blindkrieketwedstryde met gestremde liggaamspanne soos die Suid-Afrikaanse Binnenshuise Krieketspan en TuksCricket juniorakademie aangebied. Noordelike Blindkrieket is die provinsiale liggaam wat PTBCC en Filefelfia Hoërskool bestuur. Die Noordelike Blindkrieketspan het die o/40 nasionale Blindkriekettoernooi, wat in April 2014 in Kaapstad gehuisves is, gewen.<ref>{{zh}} {{cite web |url=http://www.ptbcc.com |title=魁斗财经 |website=www.ptbcc.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20180806030159/http://ptbcc.com/ |archive-date=6 Augustus 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref>

== Besienswaardighede ==
=== Kerkplein ===
[[Lêer:Old Raadsaal, Church Square Pretoria 004.jpg|duimnael|links|Die Ou Raadsaal van die [[Zuid-Afrikaansche Republiek|ZAR]]]]
[[Lêer:Old Post Office, Church Square, Pretoria.JPG|duimnael|Die ou Poskantoor op Kerkplein]]
[[Lêer:Teetuin en konferensiegerief, Pretoria Nasionale Botaniese Tuin.jpg|duimnael|Teetuin en konferensiegerief in die Nasionale Botaniese Tuin]]
[[Lêer:Die skip University of pretoria.JPG|duimnael|Die [[Universiteit van Pretoria]] se [[Administrasiegebou UP|administrasiegebou]] staan algemeen bekend as "Die Skip"]]
Die [[Kerkplein, Pretoria|Ou Kerkplein]] is die geskiedkundige middelpunt van Pretoria, wat vroeër ook 'n gewilde bymekaarkomplek vir burgers en handelaars was. 'n Aantal statige ou geboue, wat 'n belangrike rol in die geskiedenis van die stad gespeel het, en die [[Krugerstandbeeld|monument ter ere van President Paul Kruger]] verleen 'n besonderse karakter aan die plein.

Die hoeksteen van die [[Ou Raadsaal, Pretoria|Ou Raadsaal]] is op 6 Mei 1889 deur president Kruger gelê, en teen Desember 1891 was die gebou voltooi. Die Volksraad het egter reeds op 5 Mei 1890 in die halfvoltooide Raadsaal vergader wat uiteindelik in 1892 sonder enige amptelike seremonie in gebruik geneem is.<ref>{{af}} [http://www.boerevryheid.co.za/forums/archive/index.php/t-260.html ''www.boerevryheid.co.za: Die geskiedenis van Pretoria''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110821144735/http://www.boerevryheid.co.za/forums/archive/index.php/t-260.html |date=21 Augustus 2011}}</ref> Die vier klokke in die toring is in 1894 in werking gestel. Die Raadsaal het oorspronklik net oor twee verdiepings beskik; 'n derde verdieping is eers met die instelling van die Tweede Volksraad bygevoeg. Bo-op die toring is 'n vrouefiguur aangebring wat die Vryheid voorstel; hierdie beeld was aanvanklik kaalkop, en volgens oorlewering het president Kruger 'n helm vir die figuur laat vervaardig wat met klinknaels vasgeheg is. Die hout, wat vir dekoratiewe doeleindes gebruik is, het uit [[Noorweë]] gekom en is van daar na 'n timmermanswinkel op die [[Orkney, Skotland|Orkney-eilande]] noord van [[Skotland]] geneem waar dit verwerk en later na [[Durban]] verskeep is. Die houtwerk is uiteindelik per spoor na Charlestown toe en verder per [[ossewa]] na Pretoria vervoer.<ref>{{af}} Boshoff, Dawie: ''Kultuurerfenis''. In: ''Suid-Afrikaanse Panorama'', jaargang 35, nommer 1 (Januarie/Februarie 1990)</ref>

Ook op Kerkplein geleë is die Poskantoormuseum wat die geskiedenis en ontwikkeling van die Suid-Afrikaanse poswese behandel. Naas die geskiedenis van telefoon- en telegraafkommunikasie staan filatelie sentraal in die museum se konsep. Sy versamelings sluit 'n driekwartmiljoen [[posseël]]s in.

=== Nasionale Botaniese Tuin ===
{{Hoofartikel|Pretoria Botaniese Tuin}}
Die Pretoria Nasionale [[Botaniese tuin|Botaniese Tuin]] is sowat 8&nbsp;km oos van Pretoria se middestad in die stadsdeel Brummeria geleë. Die tuin, wat 'n oppervlak van 76 hektaar beslaan, bied 'n uitstekende oorsig oor Suid-Afrika se ryk flora in die verskillende klimaatsones van die land, met 'n omvangryke [[herbarium]] en 'n groot sukkulentetuin. Geriewe in die tuin sluit 'n besoekersentrum, teetuin en kongresfasiliteite in.

=== Erasmuskasteel ===
[[Lêer:The Erasmus House.JPG|duimnael|links|Die Erasmuskasteel]]
Die Victoriaanse herehuis, wat in die volksmond as Erasmuskasteel bekend staan, is een van Pretoria se bekendste landmerke – nie alleen vanweë sy ligging op 'n klein heuwel langs die N1-snelweg in die suidooste van die stad waar dit soos 'n klein kasteel oor die golwende landskap troon nie, maar ook omdat snaakse stories daarmee verbind word. So word dit dikwels as spookhuis voorgestel.

Die huis se geskiedenis strek terug tot 1903 toe Jochemus Johannes Petrus Erasmus, wat op die plaas Garsfontein geboer het, oor die nodige middele beskik het om vir sy gesin 'n statige woning – iets wat hy 'n "ordentlike" huis genoem het – teen 'n koste van altesaam £7&nbsp;200, insluitende ekstras, te laat bou. Gordyne en ander versierings is uit [[Engeland]] ingevoer. Na bewering het hy sy welgesteldheid aan sy handelsbetrekkinge met Engelse te danke gehad.

Ná twaalf maande se bouwerk is dit met 'n groot plegtigheid ingewy. Die huis, wat deur die Nederlandse argitek Frans van der Ben en die Italianer G. Monbello ontwerp is en destyds ''Bella Vista'' genoem is, het [[Victoriaanse tydperk|Victoriaanse]] stylelemente bevat, soos 'n breë stoep aan drie kante met houtrelings en versierings, met aksente van Art Nouveau-ontwerpkuns wat sigbaar is in die sierwerk van die deure, vensters, stoepe en daktorings,<ref>{{af}} Heila van Rensburg: ''Pretoria se ou huise''. In: ''Suid-Afrikaanse Panorama'', volume 31, nommer 5, Mei 1986, bl. 31</ref> maar was tog uniek in Suid-Afrika ten opsigte van sy onsimmetriese dakontwerp met gebroke vlakke en verskeie geweltjies en torinkies wat as versierings aangebring is. Anders as die meeste woonhuise in die [[Suidelike Halfrond]] kyk die Erasmuskasteel in 'n suidelike rigting uit – dit beteken dat dit relatief koud in die wintermaande is.

Die onderste vlakke van die huis het uit 17 vertrekke bestaan, waarvan ses as slaapkamers gedien het. Net die onderste twee vlakke is bewoon, met 'n solder boontoe en 'n hoërgeleë uitkykplatform wat met 'n leer bereik kon word en vanwaar trappies tot 'n stutpilaar in die toring lei. 'n Klein venster in die toring bied 'n uitsig oor die [[Hoëveld]]-landskap. Die oorspronklike kombuiskompleks het los van die huis gestaan en uit 'n kombuis, 'n maalkamer, 'n meelkamer, 'n spens, 'n kelder en 'n outydse bakoond bestaan.

Ná die afsterwe van Jochemus Johannes Petrus Erasmus en sy vrou Johanna Jacoba het die huis tussen 1949 en 1967 leeg gestaan en in verval geraak. Blykbaar was hul testamente so ingewikkeld dat familielede dit moeilik gevind het om in die huis te gaan woon. In 1950 het die Erasmuskasteel bekendheid verwerf deur 'n Afrikaanse rolprent (''[[Hier’s ons weer]]'') wat hier gemaak is en waarin [[Al Debbo]] en [[Frederik Burgers]] die hoofrolle vertolk het. Dit was juis spooktonele, wat in die film voorgekom het, waaraan die gebou sy latere reputasie as spookhuis te danke het.

Toe die Erasmus-familie in 1976 teruggekeer het, was die kasteel saam met die omliggende terrein al lank deur die Transvaalse Provinsiale Administrasie onteien, en daar was planne om 'n nuwe hospitaal daar op te rig wat die H.F. Verwoerd-hospitaal sou vervang. Dit is uiteindelik nie verwesenlik nie. Die Erasmusse het nie in die kasteel ingetrek nie, en dit is verwaarloos totdat Emus Erasmus met herstelwerk begin het, alhoewel hy nooit self daar gewoon het nie. Uiteindelik is die kasteel in die 1980's deur Krygkor gerestoureer wat dit as deel van sy hoofkwartier gebruik het.

=== Ander besienswaardighede ===
[[Lêer:Die Voortrekkermonument, 2 Januarie 2018, Morné van Rooyen.jpg|duimnael|Die Voortrekkermonument]]
[[Lêer:9 2 258 0021-GrootKerk-Pretoria-s.jpg|duimnael|Die Groot Kerk op die hoek van Vermeulen- en Bosmanstraat]]
Ander besienswaardighede en toeristeaantreklikhede sluit in:
* Die [[Uniegebou]], ontwerp deur die argitek Sir [[Herbert Baker]].
* [[Standbeeld van Nelson Mandela (Uniegebou)]]
* Die [[Voortrekkermonument]] in die suide van die stad is 'n monument ter herinnering aan die [[Groot Trek]].
* [[Vryheidspark (Suid-Afrika)|Vryheidspark]]
* [[Marabastad, Pretoria|Marabastad]]

==== Godsdienstige geboue ====
* Die Miriammentempel, die oudste [[Hindoe]]tempel in Pretoria, is in 1905 opgerig en aan Miriammen, die godin van siektes, gewy
* Queenstraatmoskee
* Sint Alban's Katedraal
* Vermeulenmoskee

==== Kunsgalerye en museums ====
[[Lêer:Pretoriase kunsmuseum 1.jpg|duimnael|Pretoriase Kunsmuseum]]
{{columns-list|2|
* [[Anton van Wouw-huis]]
* [[Ditsong Nasionale Kultuurhistoriese Museum]]
* [[Ditsong Nasionale Natuurhistoriese Museum]]
* [[Edoardo Villa-museum, Pretoria|Edoardo Villa-museum]]
* Eksteen-Vervoertegnologiemuseum
* [[Fort Klapperkop]] en die Militêre Museum
* Galery van die [[Pretoria Kunsvereniging]]
* [[Krugerhuis]] (Die woning van die president van die ZAR, [[Paul Kruger]]).
* [[Mapungubwe-museum]]
* [[Melrosehuis]] (Die [[Vrede van Vereeniging]] wat 'n einde gebring het aan die [[Tweede Vryheidsoorlog]] is in 1902 hier geteken)
* [[Pionier-opelugmuseum]]
* [[Pierneefmuseum]]
* Pretoria Destinations
* [[Pretoriase Kunsmuseum]]
* [[Sammy Marksmuseum]]
* [[Suid-Afrikaanse Lugmagmuseum]]
* [[Unisa-kunsgalery]]
}}

==== Parke en natuurgebiede ====
[[Lêer:Austin Roberts-voëlreservaat, dam en skuiling.jpg|duimnael|Austin Roberts-voëlreservaat]]
{{columns-list|2|
* [[Austin Roberts-voëlreservaat]]
* [[Burgerspark]]
* [[Faerie Glen-natuurreservaat]]
* [[Fonteinedal]]
* [[Groenkloof Natuurreservaat]]
* [[Jan Cellierspark, Pretoria|Jan Cellierspark]]
* [[Magnoliadal]]
* [[Moreletakloofnatuurreservaat]]
* [[Moreletaspruit]]
* [[Nasionale Dieretuin van Suid-Afrika|Die Nasionale Dieretuin van Suid-Afrika]]
* [[Rietvlei Natuurreservaat]]
* [[Springbokpark, Pretoria|Springbokpark]]
* [[Strubendam-voëlreservaat]]
* [[Venningpark]]
* [[Wonderboom-natuurreservaat]]
}}

==== Teaters ====
{{columns-list|2|
* [[Asbosteater]]
* [[Atterburyteater]]
* [[Brooklynteater]]
* [[The Barnyard Theatre]], Parkview
* Die [[Kleinteater]]
* [[Die Lier (UP)|Die Lier]]
* [[Maskerteater]]
* [[Pierneefteater]]
* [[Suid-Afrikaanse Staatsteater|Die Staatsteater]]
}}

== Winkelsentrums ==
[[Lêer:Sammy Marks Square, Pretoria.JPG|duimnael|Sammy Marks Plein, Pretoria]]
[[Lêer:Besigheidsentrum in Lynnwood Manor, Pretoria.jpg|duimnael|'n Besigheidsentrum het in Lynnwood Manor langs die Nasionale Roete 1 ontstaan]]
{{columns-list|2|
* Atterbury Boulevard
* Atterbury Value Mart
* Brooklyn-sentrum*
* Brooklyn Design Square
* Centurion-winkelsentrum*
* Hatfield Plaza*
* Irene Village Mall*
* Kolonnade-sentrum*
* Mall @ Reds*
* Menlyn Retail Park
* [[Menlyn Park]]-winkelsentrum*
* Parkview-sentrum
* Sammy Marks Square
* Sancardia-winkelsentrum
* Sterland*
* Sunny Park
* The Grove-winkelsentrum*
* Woodlands Boulevard*
* Wonderboom Junction-winkelsentrum
* Wonderpark-winkelsentrum*
}}
; Notas:
* 'n Asterisk (*) beteken dat die winkelsentrum 'n teaterkompleks met ten minste vier teaters het.
* Die ysskaatsbaan by die Kolonnade-sentrum is in 2012 gesluit omdat dit nie meer finansieel lewensvatbaar was om dit te onderhou nie.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.iolproperty.co.za/roller/news/entry/tshwane_s_kolonnade_ice_rink |title=Tshwane's Kolonnade ice rink to relocate |accessdate=12 Februarie 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009105716/http://www.iolproperty.co.za/roller/news/entry/tshwane_s_kolonnade_ice_rink |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref>
* Die Grove-winkelsentrum het in 2014 'n ysskaatsbaan geopen.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.thegrovemall.co.za/ice_rink.htm |title=The Grove Ice rink |accessdate=4 Julie 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150627051610/http://www.thegrovemall.co.za/ice_rink.htm |archive-date=27 Junie 2015 |url-status=dead |df=dmy-all }}</ref>

== Susterstede ==
{{columns-list|3|
* {{vlagikoon|Staat Palestina}} [[Betlehem]], [[Staat Palestina|Palestina]]
* {{vlagikoon|Verenigde State van Amerika}} [[Washington, D.C.]], [[Verenigde State van Amerika|Verenigde State]]
* {{vlagikoon|Republiek China}} [[Taipei]], [[Republiek China]] ([[Taiwan (eiland)|Taiwan]])
* {{vlagikoon|Oekraïne}} [[Kiëf]], [[Oekraïne]]
* {{vlagikoon|Iran}} [[Teheran]], [[Iran]]
* {{vlagikoon|Azerbeidjan}} [[Bakoe]], [[Azerbeidjan]]
* {{vlagikoon|Jordanië}} [[Amman]], [[Jordanië]]
* {{vlagikoon|Nederland}} [[Delft, Nederland|Delft]], [[Nederland]]
}}

== Sien ook ==
* [[Lys van dorpe in Suid-Afrika]]
* [[Gereformeerde kerk Pretoria]]
* [[NG gemeente Pretoria]]

== Verwysings ==
{{Verwysings|4}}

== Bronne ==
* {{en}} {{cite book |title=Guide to the Transvaal |year=1905 |publisher=Johannesburg Reception Committee |author1= H.T. Montague Bell |author2= C. Arthur Lane |chapter=Pretoria |url=https://books.google.com/books?id=OeRnrH19kwMC&pg=PA9|ref= {{harvid|Bell|1905}}}}
* {{en}} {{citation |publisher = Sampson Low, Marston & Company |publication-place = Londen |editor1 = A. Samler Brown |editor2=G. Gordon Brown |title = Guide to South Africa |publication-date = 1906 |edition=14th |url= https://books.google.com/books?id=GYdJAAAAYAAJ&pg=PA398 |chapter=Pretoria}}
* {{en}} {{cite book |publisher = Routledge |isbn = 1-884964-03-6 |title = International Dictionary of Historic Places: Middle East and Africa |publication-date = 1996 |editor=Noelle Watson |location=UK |chapter=Pretoria |author=Patrick Heenan |pages=592+ |url=https://books.google.com/books?id=R44VRnNCzAYC|ref= {{harvid|Heenan|1996}}}}
* {{en}} {{cite book |chapter=Pretoria, South Africa |year=1999 |edition=3rd |title= Penguin Encyclopedia of Places |editor=John Paxton |isbn=978-0-14-051275-5}}
* {{en}} {{cite book|agency=South African Democracy Education Trust|title= Road to Democracy in South Africa: 1960–1970|year= 2004|publisher=Zebra|isbn=978-1-86872-906-7 |chapter=The PAC and the POQO in Pretoria, 1958–1964 |author= Sello Mathabatha |url= https://books.google.com/books?id=qIQttVhKf3EC |page=299+|ref= {{harvid|Mathabatha|2004}}}}
* {{en}} {{citation |chapter=Pretoria |title=Encyclopedia of African History |editor=Kevin Shillington |location= Londen |publisher= Routledge |year= 2005 |page=1229+ |url=https://books.google.com/books?id=umyHqvAErOAC}}
* {{en}} {{cite book|author1=Vivien Allen|author2=Hannes Meiring|title=Kruger's Pretoria: Buildings and Personalities of the City in the Nineteenth Century|year=2007|publisher=Protea Book House|isbn=978-1-86919-102-3}}

== Eksterne skakels ==
{{CommonsKategorie}}
{{Wikt|Pretoria}}
* {{en}} {{Wikivoyage|Pretoria}}
* {{en}} [http://www.tshwane.gov.za/ Munisipale webtuiste]
* {{en}} [http://www.satour.co.za/ SA Toerismeraad webtuiste] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141205185039/http://www.satour.co.za/ |date=5 Desember 2014}}
* {{en}} {{cite web|url=https://www.britannica.com/place/Pretoria|title=Pretoria|publisher=[[Encyclopædia Britannica]]|accessdate=23 Mei 2024}}

{{Suid-Afrikaanse distriksmunisipaliteit navbox|TSH}}
{{SA grootste stede}}
{{Hoofstede in Afrika}}
{{Normdata}}
{{Voorbladster}}

[[Kategorie:Pretoria| ]]
Sjablone wat op hierdie bladsy gebruik word:
Keer terug na Pretoria.
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/wiki/Pretoria"