Sint-Janskerk (Maastricht)

De Sint-Janskerk was in de middeleeuwen een van de vier parochiekerken van Maastricht.^{[noot 1]} De kerk ontleent haar naam aan Johannes de Doper en werd rond 1200 gesticht door het kapittel van Sint-Servaas om als doop- en parochiekerk voor de Sint-Servaasparochie te fungeren. Hierdoor werd de Sint-Servaaskerk ontlast en kon deze uitsluitend als kapittel- en bedevaartkerk gaan functioneren. Op de zaterdagen voor Pasen en Pinksteren trokken de kanunniken van Sint-Servaas in processie naar de Sint-Jan om er het doopwater te wijden. Bij die gelegenheid zong het kerkkoor de kanunniken vanaf de eerste torentrans van de Sint-Jan toe.^[2] De Sint-Janskerk werd in 1218 voor het eerst genoemd. De huidige kerk stamt uit de 14e en het begin van de 15e eeuw. In 1414 werd de gotische doopkapel toegevoegd. De oorspronkelijke toren stortte op 8 juni 1366 in na een hevige storm. De huidige toren werd na een lang herstel in de tweede helft van de vijftiende eeuw voltooid met de bouw van de hoge lantaarn.

Na de inname van Maastricht door Frederik Hendrik in 1632, ging de kerk definitief over in protestantse handen, na al eerder korte tijd door de protestanten opgeëist te zijn. Vanaf eind 1633 was het de hoofdkerk van de Nederduits gereformeerden in Maastricht.^[2] De voormalige sacristie ging dienstdoen als consistoriekamer. De wandschilderingen met katholieke voorstellingen verdwenen onder een laag witte kalk en kwamen pas bij een restauratie begin 20e eeuw tevoorschijn. De Sint-Servaaskerk bleef wel katholiek na 1632. De verstandhouding tussen de protestantse en katholieke buren was niet altijd even harmonieus. In de 17e eeuw klaagde de kerkenraad van de Sint-Jan over het "wolvendansen", het wild beieren van de klokken van de Sint-Servaas om de preek in de Sint-Jan te verstoren.^[3] In 1659 ontstond een geschil tussen de kerkenraad en de beeldhouwer en ivoorsnijder Johannes Boissier over het marmeren grafmonument dat deze gemaakt had voor Margarita Elisabet Cabeliaeu-de Gryse, echtgenote van Jacob Cabeliaeu.^[4] De kerkenraad vond het monument, waarop beide echtelieden als figuur zouden worden afgebeeld, te katholiek.^{[2][noot 2]}

De toren heeft niet altijd de markante rode kleur gehad; in geschriften wordt melding gemaakt van de kleuren geel (vroeg 18e eeuw) en wit (vroeg 19e eeuw). De kerk is meerdere keren gerestaureerd: in 1713 (door stadsarchitect Gilles Doyen), daarna in 1774 (toren hersteld en rood geschilderd), ca. 1800 (interieur gewit), in 1822 (toren hersteld en rood geschilderd) en in 1843-44 (interieur middenschip). In 1877-1885 volgde de grote restauratie o.l.v. Pierre Cuypers (o.a. torendak hersteld), gevolgd in 1909-1912 door de restauratie o.l.v. Willem Sprenger (Vrijthof-ingang dichtgemetseld, doopkapel hersteld). In 1967 en in de periode 1981-1985 ten slotte werd de kerk opnieuw gerestaureerd o.l.v. Waalko Dingemans (in 1967 het interieur; later de toren, kosten 4,3 miljoen gulden).^[5][6] Tijdens deze laatste restauratie werd in 1983 de toren opnieuw rood geverfd.^{[noot 3]}

• 
  Interieur in 1820 (Philippe van Gulpen)
• 
  Kerktoren midden 19e eeuw (Alexander Schaepkens)
• 
  Restauratietekening toren, ca. 1870 (Pierre Cuypers)
• 
  Torenrestauratie in 1982
• 
  Sint-Janskerk in 2022

De Sint-Janskerk is in gebruik als kerkgebouw van de Protestantse Gemeente Maastricht-Heuvelland, een kerkgemeenschap van de Protestantse Kerk in Nederland (PKN). De PKN ontstond in 2004 door een fusie van de Nederlandse Hervormde Kerk en de Gereformeerde Kerken in Nederland. Dit laatste kerkgenootschap had tot 1990 een eigen kerkgebouw in Maastricht (de Sterrepleinkerk), maar de van oorsprong Hervormde Sint-Janskerk werd uiteindelijk de hoofdkerk van de Samen op Weg-, later PKN-gemeente.

In de kerk vinden regelmatig concerten plaats, onder andere tijdens het jaarlijkse festival voor religieuze muziek Musica Sacra. Rond 9 januari vindt er de dies-viering van de Universiteit Maastricht plaats. In maart, tijdens de internationale kunstbeurs TEFAF, wordt er een beurs van antieke boeken en prenten gehouden.

De kerk is in de zomer (Pasen tot einde herfstvakantie) dagelijks te bezichtigen, behalve op zondagen, omdat er dan kerkdiensten plaatsvinden. In de zomer kan tevens de bijna 80 meter hoge toren (de hoogste van Maastricht) worden beklommen. De hoofdingang van de kerk bevindt zich aan het Henric van Veldekeplein.

• Lijst van hoogste kerktorens in Nederland