maharaYT/ SaOxaiNak &

Aaraogya ivaVanagarI ,zaNao

saMcailat :

SahapUr
“DhaNaU talaU@yaatIla ija. Pa.marazI SaaLa
QaumaKot
yaoqaIla [ya%ta 5 vaI cyaa ivadyaaqyaa-Mnaa
[Mga`jaI ivaYayaaMcyaa
vaacanaaMt yaoNaayaa samasyaa va %yaavairla ]paya
yaaojanaa”
saMSaaoQak : jagaidSa baabau maacCI, baI.e , baI.eD\
baI.eD\ pirxaocyaa AMSat: put-tosaazI ko.ija.esa\.AQyaapk
mahaivaValayaanao saadr kolaolaa SaaoQainabaMQa.
saMSaaoQak :
maaga-dSa-k :
jagaidSa baabau maacCI
P`aa.EaI.vaa$Mgasao sar

SaOxaiNak vaYa- :
sana : 2009- 10

saMSaaoQanaacao
SaIYa-k
“DhaNaU talaU@yaatIla ija. Pa.marazI SaaLa
QaumaKot
yaoqaIla [ya%ta 5 vaI cyaa ivadyaaqyaa-Mnaa
[Mga`jaI ivaYayaaMcyaa
vaacanaaMt yaoNaayaa samasyaa va %yaavairla
]paya yaaojanaa”
 ?Nainado-Sa
sauQaairt AByaasak`maanausaar baI.eD\.pirxaocyaa
AMSat: put-tosaazI SaaoQainabaMQa ha ]pk`ma Aaho.yaa
]pk`maaMtga-t sadr saMSaaoQana ho AByaasak`maacaaca ek
Baaga Aaho.P`astut saMSaaoQanaacaa P`aSna jaaNaUna tao
saaoDivaNyaasaazI P`aa.EaI. vaa$Mgasao yaaMnaI
vaoLaovaoLI jao Anamaaola maaga-dSa-na kolao.tsaoca
P`aao%saahna idlao %yaacao maI mana:pUva-k AaBaar
maanaIt Aaho.
P`astut saMSaaoQanaasaazI ko.ija.esa\ AQyaapk
mahaivaValayaatIla P`aacaaya- EaI.Qavala sar va %yaaMcao
Anya sahkarI P`aaQyaapk vagaa-nao vaOya@tIk maaga-dSa-
na kolao.%yaacaP`amaaNao SaaoQainabaMQa PaUNa-
krNyaasaazI laagaNaarI saMdBa- pustko va maaga-dSa-na
doNaayaa ga`Mqapala AaiNa %yaaMcao sahkarI yaaMcao maI
AaBaarI Aahoat.
 saMSaaoQana kaya- puNa- krNyaasaazI jyaa SaaLocaI
inavaD krNyaat AalaI %yaa SaaLotIla mau#yaaQyaapk,
iSaxak, kma-caarI, ivadyaaqaI-, palak yaaMcyaa sahkayaa-
bad\dla %yaaMcao maI ?NaI Aahaot.maaJao [tr sahkarI ima~
AaiNa malaa saMgaNakacaI madt krNaayaa sava-
sahkayaacao maI AaBaarI Aahaot.
punha ekda ha saMSaaoQana inabaMQa putI-krNyaasa
P`a%yaxa AP`a%yaxa sahkaya- krNyaacyaa vya@tIcao maI
sadOvaI ?NaI Aaho.

saMSaaoQak

jagadISa
baabau maacCI

P`amaaNap~
P`amaaiNat krNyaat yaoto kI, “DhaNaU
talaU@yaatIla ija. Pa.marazI SaaLa QaumaKot yaoqaIla
[ya%ta 5 vaI cyaa ivadyaaqyaa-Mnaa [Mga`jaI ivaYayaaMcyaa
vaacanaaMt yaoNaayaa samasyaa va %yaavairla ]paya
yaaojanaa krNao” ha SaaoQainabaMQa ko.ija.esa\. baI.eD
AQyaapk mahaivaValayaat SaOxaiNak vaYa- 2009 10 hyaa
vaYaI- mauMba[- ivaVaipzacyaa baI.eD. pirxaocyaa AMSat:
pUt-tosaazI saadr kolaolaa Aaho . P`aa.EaI. vaa$Mgasao sar
(maaga-dSa-k) maaJyaa pUNa- pircayaacao AsaUna ha
SaaoQainabaMQa Ahvaala maaJyaa maaga-dSa-naaKalaI
Anya ivadyaaqyaa-MkDo Agar maUlyamaapna krNaayaa
t%sama saMsqaokDo saadr krNyaat Aalaolaa naahI

maaga-dSa-k
P`aacaaya-
P`aa.EaI.vaa$Mgasao
P`aacaaya- EaI Qavala sar
saMSaaoQak
ku.maacCI jagadISa baabau

sqaL :
ko.ija.esa\.baI.eD\.AQyaapk mahaivadyaalaya SahaPaUr

idnaaMk :
 Anauk`maiNaka
P`akrNa A.k` tpSaIla pRYz
k` k`maaMk
mauKPaRYz I
SaIYa-kacao naava II
?Na inado-Sa III
P`amaaNa p~ IV
1  saMSaaoQanaacaI AaoLK 1
1.1 P`astavanaa. 2
1.2 saMSaaoQanaacaI garja. 3
1.3 samasyaocao mah%va. 4
1.4 samasyaa ivaQaana. 5
1.5 saMSaaoQanaacaI ]d\dIYTo. 6
1.6 saMSaaoQanaacaI kayaa- 7
%mak vyaa#yaa.
1.7 gaRhItko va pirklpnaa. 8
1.8 saMSaaoQanaacaI vyaaPtI va 9
mayaa-da.

2  saMbaMQaIt saMSaaoQana 10
saahI%yaacaa AaZavaa.
2.1 saMSaaoQanaasaazI 11
vaaprlaolyaa saMdBa-
saaih%yaacaa AaZavaa.
2.2 PauvaI- Jaalaolyaa 13
saMSaaoQanaacaa AaZavaa.
2.3 saMSaaoQanaacao 19
vaogaLopNa va ]pyau@tta.
2.4 saMbaMQaIt saaih%yaacao 24
Aqa-inava-cana.
2.5 P`astut saMSaaoQanaacaI 25
vaOiSaYTo.
3  saMSaaoQanaacaI kaya- 26
vaahI
3.1 saMSaaoQana pwtI 27
3.2 AiBaklp 28
3.3 nyaadSa-na 29
3.4 saMSaaoQanaacaI saaQanao 30
3.5 saM#yaaSaas~Iya saaQanao. 33
3.6 saMSaaoQanaacaI P`a%yaxa 34
kaya-vaahI
3.7 saMSaaoQana kaya-pwtIcao 35
vaoLap~k.

4  maaihtIcao saMklana 37
,ivaSloaYaNa AaiNa Aqa-
inava-cana
4.1 maaihtIcao saMklana 38
4.2 maaihtIcao ivaSloaYaNa 39
4.3 maaihtIca Aqa- inava-cana 47

P`akrNa A.k` tpSaIla pRYz

k` k`maaMk
5  saaraMSa inaYkYa- iSafarSaI 48
5.1 saaraMSa 49
5.2 inaYkYa- 52
5.3 iSafarSaI 53
5.4 saMSaaoQanaacaI [tr 54
iSaxakaMsaazI ]pyau@tta.
5.5 puZIla saMSaaoQanaacaI 55
saUcanaa
 5.6 saMdBa- saUcaI 56
6  daKlaa 57
7  samaaraop 58

P`akrNa 1 lao

saMSaaoQanaaivaYayaIcaI
AaoLK
1.1 ) P`astavanaa.

1.2) saMSaaoQanaacaI garja.

1.3) samasyaocao mah%va.

1.4) samasyaa ivaQaana.

1.5) saMSaaoQanaacaI ]d\dIYTo.

1.6) saMSaaoQanaacaI kayaa-%mak

vyaa#yaa.

1.7) gaRhItko va pirklpnaa.

1.7.1) gaRhItko.
1.7.2) pirklpnaa.

1.8) saMSaaoQanaacaI vyaaPtI va

mayaa-da.
1.8.1) vyaaPtI.
1.8.2) mayaa-da.
A) BaaOgaaoilak mayaa-da.
ba) ivaYaya mayaa-da.
k) kala mayaa-da.

1.1 P`astavanaa
 Aaplyaa doSaat svaatMHyaao%tr kaLat SaOxaiNak xao~at
JapaTyaanao P`agatI JaalaolaI idsaUna yaoto. yaa maaihtI
tM~&anaacyaa navayaugaat P`avaoSa krtanaa iSaxaNaacao
saava-i~krNa saaQya krNyaacyaa saMklpat AapNa baaMQalaao
Aahaot.yaa saava-i~krNaat P`aqaimak iSaxaNaalaa mah%vaacao
sqaana doNyaat Aalao Aaho.[Mga`jaI BaaYaolaa saQyaacyaa
kaLat AaMtrraYTI/ya sqaLIya BaaYaa mhNaUna maanyata
imaLalaolaI Aaho.mhNaUna P`aaqaimak iSaxaNaamaQyao
maatRBaaYaolaa jaovaZo mah%va Aaho tovaZo [Mga`jaI
BaaYaolaa sauwa Ananya saaQaarNa mah%va Aaho %yaamauLo
[Mga`jaI BaaYaocaI AaMtrraYTI/ya stravairla garja va AavaSyakta
AaoLKUna Saasanaanao sana 2000 pasaUna [ya%ta 1 laI va
PauZIla vagaa-laa [Mga`jaI ha ivaYaya sa@tIcaa krNyaat Aalaa
Aaho.
ivadyaaqyaa-MmaQyao [Mga`jaI ivaYayaaMtIla EavaNa
BajaNa vaacana va laoKna yaa xamata ivakisat krNyaasaazI
iSaxak naohmaIca P`aya%naSaIla Asatat.pNa ivadyaaqyaa-McaI
[Mga`jaI BaaYaa hI maatRBaaYaa nasalyaamauLo hI BaaYaa
%yaaMnaa vaacanaasa baaolaNyaasa va ilaKaNaasa AvaGaD
vaaTto %yaamauLo yaa xamata ivakisat krNyaasaazI Anaok
ADcaNaI va samasyaa yaot Asatat.ASaa samasyaa “DhaNaU
talaU@yaatIla ija. Pa.marazI SaaLa QaumaKot” yaa SaaLot
saMSaaoQakalaa P`akYaa-nao jaaNavalyaa.%yaamaQyao
ivadyaaqyaa-Mnaa [Mga`jaI SabdaMcao yaaogya vaacana na krta
yaoNao, svar va vyaMjanaacaa yaaogya ]ccaar naahI, tuTk tuTk
vaa@yaaMt vaacana krNao ,eka SabdaMcao Anaok Aqa-
Asalyaasa %yaaMcao vaacana krNyaasa ADqaLa inamaa-Na
haoNao yaasaar#yaa Anaok cauka ivadyaaqyaa-Mcyaa [Mga`jaI
ivaYayaaMcyaa vaacanaaMt AaZLlyaa.mhNaUna
saMSaaoQakalaa ivadyaaqyaa-Mcyaa [Mga`jaI ivaYayaatIla
vaacaNyaacyaa samasyaa dUr krNao garjaocao vaaTlao
mhNaUna inarakrNaasaazI “[Mga`jaI ivaYayaaMcyaa vaacaNyaat
yaoNaayaa samasyaa va %yaavar ]payayaaojanaa” ha
saMSaaoQakanao saMSaaoQanaasaazI ivaYaya inavaDlaolaa
Aaho.

1.2 saMSaaoQanaacaI garja

[Mga`jaI ivaYayaaMcyaa vaacaNyaat [.5 vaI cyaa
ivadyaaqyaa-Mt naohmaI cauka haot Asatat.hyaa samasyaovar
]paya mhNaUna %yaaMcao saMSaaoQana krNao garjao
P`aaPt vaaTlao hI garja puZIla P`amaaNao saaMgata yaotIla.
1) marazI maaQyamaat iSaxaNa GaoNaayaa ivadyaaqyaa-
Mnaa [Mga`jaI ivaYaya [.1 laI pasaUna sana 2000 pasaUna
sa@tIcaa krNyaat Aalaa Aaho.yaa ivaYayaaMt ivadyaaqyaa-
Mnaa Anaok samasyaa va ADqaLo yaotat. mhNaUna %yaa
samasyaa yaaogyavaoLI dUr krNao saMSaaoQakalaa
garjaocao vaaTlao.
2) P`aaqaimak stravar [Mga`jaI ivaYayaatIla samasyaa va
ADcaNaI dURr kolyaa naahI tr [Mga`jaI ivaYayaatIla caukIcyaa
saMklpnaa ivadyaaqyaa-Mcyaa manaat inamaa-Na
haotat.%yaamauLo BaavaI iSaxaNaat jao ADqaLo inamaa-Na
krtIla mhNaUna %yaa samasyaa saaoDivaNao AavaSyak
Aahoo.
3) [Mga`jaI ivaYayaacyaa vaacanaatIla ivadyaaqyaa-McaI
P`agatI vaaZivaNao garjaocao Aaho.
4) saMSaaoQanaatUna P`a%yaxa ivadyaaqaI- iSaxak va
palakaMSaI saMpk- saaQaUna [Mga`jaI ivaYayaacyaa
vaacanaat yaoNaayaa samasyaa saaoDivaNyaasaazI yaaogya
to maaga-dSa-na k$na tI samasyaa saaoDivaNao saaopo
jaato.
5) ivadyaaqaI- [Mga`jaI laoKna kaOSalyaacyaa saMpadNaUk
patLIpya-Mt jaaNyaasaazI yaa saMSaaoQanaacaI garja
vaaTlaI.
 1.3 samasyaocao mah%va
[Mga`jaI BaaYaa ek saMpk- BaaYaa AaMtrraYTI/ya
stravairla Aaho %yaanausaar yaa samasyaocao mah%va
puZIla P`amaaNao saaMgata yaotIla.
1) ivadyaaqyaa-Mcao vaacana kaOSalyao spYT Sauw va
AcaukpNao haoNyaasaazI ivadyaaqyaa-Mnaa [Mga`jaI
ivaYayaaMcyaa vaacanaacaa sarava krayalaa laavaNao
mah%vaacao zrto.
2) [Mga`jaI BaaYaotIla vaacanaamaQyao Sabdacao yaaogya
vaacaNa na krta yaoNao, svar va vyaMjanaacaa yaaogya
]ccaar naahI, tuTk tuTk vaa@yaamaQyao vaacana krNao,
zraivak Sabdavairla P`aBau%va kmaI AsaNao yaasaar#yaa
samasyaa saaoDivaNao mah%vaacyaa
Aahot.
3) [Mga`jaI ivaYayaacaI BaItI GaalavaNyaasaazI hI samasyaa
mah%vaacaI Aaho.
4) [Mga`jaI hI AaMtrraYTI/ya BaaYaa Aaho %yaamauLo
Aaplao ivacaar [Mga`jaIt [traMpya-Mt paohaocaNyaasaazI
AaiNa [traMcao [Mga`jaItIla ivacaar samajaUna GaoNyaasaazI
[Mga`jaI BaaYaocyaa vaacanaatIla cauka TaLNao
mah%vaacao Aaho.
 1.4 samasyaa ivaQaana

“DhaNaU talaU@yaatIla ija. Pa.marazI SaaLa

QaumaKot
yaoqaIla [ya%ta 5 vaI cyaa ivadyaaqyaa-Mnaa
[Mga`jaI ivaYayaaMcyaa
vaacanaaMt yaoNaayaa samasyaa va %yaavairla ]paya
yaaojanaa”
 1.5 saMSaaoQanaacaI ]d\dIYToo
yaa saMSaaoQanaasaazI saMSaaoQakanao
KalaIla ]d\dIYTo inaiScat kolaolaI Aahot
1) [ya%ta pacavaIcyaa ivadyaaqyaa-MmaQaIla [Mga`jaI
ivaYayaatIla vaacanaatUna yaoNaayaa caukacaa SaaoQa
GaoNao.
2) ivadyaaqyaa-Mnaa [Mga`jaI ivaYayaatIla vaacanaat
haoNaayaa cauka sauQaarNyaasaazI ]pk`ma inamaI-tI krNao.
3) ivadyaaqyaa-Mcyaa [Mga`jaI ivaYayaacyaa vaacanaat
haoNaayaa cauka sauQaarNyaasaazI rabavalaolyaa
]pk`maaMcao maulyamaapna k$na %yaaMcaI pirNaamakarkta
AByaasaNao.
 1.6 saMSaaoQanaacaI kayaa-%mak
vyaa#yaa
vairla saMSaaoQanaat saMSaaoQana krtanaa
Anaok kayaa-%mak SabdaMcaa vaapr kravaa laagalaa
Aaho.%yaa SabdaMcyaa kayaa-%mak vyaa#yaa puZIla
P`amaaNao krta yaotIla.
(A) DhaNaU :
 zaNao ijalhatIla ek talauka maasaomaarI va BaatSaotI ho
toqaIola P`amauK vyavasaaya AsaUna DhaNaUtIla
GaaolavaDcao icakU P`aisaw Aahot.
(ba) ija.p.marazI SaaLa :-
DhaNaU talau@yaatIla ijalha pirYadocaI marazI
maaQyamaacaI SaaLa.
(k) maaQyama :-
jyaa BaaYaotUna iSaxaNa Gaotlao jaatat %yaasa
maaQyama mhNatat.
(D) samasyaa :-
dOnaMdIna jaIvanaat sahjair%yaa sauTNaarI samasyaa.
( [) vaacana :-
pustkatIla AQaaoroKaMkIt SabdaMcaa vaa@yaaMcao
yaaogya QvanaI lahrInao vaacaNao baaolaNao pzNa krNao
mhNajao vaacaNa haoya.
( [-) ]pk`ma :-
ivadyaaqyaa-Mcyaa savaa-MigaNa ivakasaasaazI
yaajalaolao ivaivaQa kaya-k`ma, iSaibar haoya.

1.7 gaRhItko va pirklpnaa

1.7.1 (A) gaRhItko :-
1) [Mga`jaI ivaYayaacyaa vaacanaabaabat ivaivaQa ]pk`ma
rabaivalyaasa ivadyaaqyaa-Mcao [Mga`jaI vaacana kaOSalya
ivaksaIt hoato.

1.7.2 (ba) pirklpnaa :-

1) ivadyaaqyaa-Mnaa satt vaacanaacaI savaya laavalyaasa
%yaaMcao vaacana kaOSalyao sauQaarola.
2) ivaivaQa ]pk`maamauLo ivadyaaqyaa-MmaQyao [Mga`jaI
vaacanaacaI gaaoDI inamaa-Na hao[-la.
3) spaQaa-cao Aayaaojana va KoLaWaro ivadyaaqyaa-Mcyaa
manaat vaacanaabad\dla Bar pDola.
 1.8 saMSaaoQanaacaI vyaaPtI va mayaa-
da.
1.8.1 (I) vyaaPtI :-
“[Mga`jaI vaacanaat haoNaayaa cauka va ]pk`ma
inaima-tI” yaa saMSaaoQanaacaI vyaaPtI DhaNau talau@yaatIla
ijalha pirYad marazI SaaLa QaumaKot SaOxaiNak vaYao- 2009 10
[ya%ta 5 vaI maQaIla 10 ivadyaaqyaa-MpurtI hyaa
saMSaaoQanaacaI vyaaPtI Aaho.

1.8.2( II) mayaa-da :-

(A) BaaOgaaolaIk mayaa-da :-
sadrcao saMSaaoQana ho maharaYT/ rajyaatIla
zaNao ijalhatIla vaaDa talau@yaatIla ijalha pirYad marazI SaaLa
QaumaKot SaaLatIla [ya%ta 5 vaI cyaa vagaa-purto mayaa-dIt
Aaho.

(ba) ivaYaya mayaa-da :-

sadrcao saMSaaoQana ho DhaNaU talau@yaatIla
ija.p.marazI SaaLa QaumaKot SaaLotIla [ya%ta 5vaI cyaa ekUNa
ivadyaaqyaa-MpOkI vaacanaat daoYa AsaNaayaa 10
ivadyaaqyaapurtoca mayaa-dIt Aaho.

(k) kala mayaa-da :-

sadrcyaa saMSaaoQanaasaazI 6 maihnyaaMcaI
kalamayaa-da (kalaavaQaI) inaiScat kolaI Aaho.
 P`akrNa 2 ro
saMbaMQaIt
saMSaaoQana
saaih%yaaMcaa
AaZavaa

2.1) saMSaaoQanaasaazI vaaprlaolyaa

saMdBa- saaih%yaacaa AaZavaa.

2.1.1) saMbaMQaIt saMSaaoQanaacao AByaasaacao

mah%va.
2.1.2) saMSaaoQana kalaavaQaIt madt Jaalaolao saMdBa-
saahI%ya.
2.2) PauvaI- Jaalaolyaa saMSaaoQanaacaa AaZavaa.

2.3) saMSaaoQanaacao vaogaLopNa va ]pyau@tta.

2.4) saMbaMQaIt saaih%yaacao Aqa-inava-cana.

2.5) P`astut saMSaaoQanaacaI vaOiSaYTo.

2.1 saMSaaoQanaasaazI vaaprlaolyaa

saMdBa- saaih%yaacaa AaZavaa

2.1.1) saMbaMQaIt saMSaaoQanaacao AByaasaacao

mah%va va garja :
kaoNa%yaahI ivaYayaasaMbaMQaI saMSaaoQana
saaih%ya hatI GaotlyaanaMtr %yaabaabat puvaI- AByaasa
Jaalaa Aaho yaacaa AaZavaa GaoNao k``maP`aaPt Aaho
BaUt puva- saMSaaoQanaacaa AaZavaa GaootlyaamauLo
1) puvaI- yaa ivaYayaat kaoNatI kamao JaalaI ho samajato.
2) saMbaMQaIt va P`astut saMSaaoQanaatIla inaYkYaa-caI
tulanaa krta yaooto.
3) P`astut saMSaaoQanaasaazI ]d\dIYT inaiScat krta yaotat.
4) P`astut saMSaaoQana ho puvaI-cyaa saMSaaoQanaacaI
punaravaR%tI var naahI yaacaI Ka~I krta yaoto.
5) saMbaMQaIt saMSaaoQanaatIla saucaivalaolyaa
]pcaaraMcaa P`ayaaoga saMSaaoQanaat krta yaoto.

2.1.2) saMSaaoQana kalaavaQaIt madt

Jaalaolao saMdBa- saahI%ya
saMSaaoQana kalaavaQaIt puZIla saMdBa-
saahI%yaacaI madt JaalaI

1) svaatI gaaDgaIL “kRtI saMSaaoQana va navaaopk`ma”

baI.eD\ “sauivacaar P`akaSana” yaacaa ]pyaaoga
saMSaaoQana pwtI, nyaadSa- inavaD, maaihtI saMklanaacaI
saaQanao [%yaadI maaihtI imaLivaNyaasaazI Jaalaa.
2) ema\.jaI.marazo “idSaa navaaopk`maacaI” maharaYT/
saMSaaoQana pirYad, puNao P`aqama AavaR%tI 2004 yaa
pustkacaa vaapr saMSaaoQakalaa samasyaaMcaI ]d\dIYT
]pk`ma yaaMcaI maaihtI imaLivaNyaasaazI Jaalaa.

3) EaI.laxmaNa Saas~I jaaoSaI “ivaSvakaoYa” yaaMcyaa

pustkacaa vaapr saMSaaoQakalaa kayaa-%mak vyaa#yaa
pwtIsaazI Jaalaa.

4) Da^.Aar.esa\.saraf “Teaching of English primary school in

india” yaaMcaa vaapr saMSaaoQakanao [Mga`jaI laoKna
kaOSalya sauQaarNyaasaazI ]pk`maacaI yaadI pahNyaasaazI
kolaa.
 2.2 PauvaI- Jaalaolyaa saMSaaoQanaacaa
AaZavaa
P`astut saMSaaoQanaasaazI saMSaaoQakanao
saMdBa- ga`MqaaP`amaaNao baI.eD\ cyaa P`astut
P`abaMQaacaa AaQaar Gaotlaolaa Aaho.

P`abaMQa : 1
 SaIYa-k :
“iBavaMDI SahratIla maalavaDI ija.p.cyaa marazI
maaQyamaatIla [ya%ta 2 rItIla ivadyaaqyaa-Mnaa [Mga`jaI
mauLaxaro AaoLKtanaa va vaacatanaa yaoNaayaa ADcaNaI
va %yaavar ]payayaaojanaa pirNaamakarktocaa AByaasa
krNao”
 saMSaaoQakacao naava :
maaQaurI mahadu GaaoDivaMdo.
 maaga-dSa-k :
saaO.maaQaurI ramaQarNao.
 saMSaaoQanaacaI ]d\dIYTo :
1 mauLaxaraMcyaa AaoLKNyaat va vaacaNyaat kaoNa%yaa
samasyaa ivadyaaqyaa-Mnaa BaoDsaavatat yaacaa SaaoQa
GaoNao.
2 mauLaxaro AaoLKNyaat va %yaacyaa Aaklanaat inamaa-MNa
haoNaayaa samasyaaMcaa SaaoQa GaoNao.
3 vaacana xamatovar P`aBau%va imaLivaNyaasaazI inamaa-Na
haoNaayaa samasyaaMcaa SaaoQa GaoNao.

 saMSaaoQana pwtI - savao-xaNa pwtI.

 inaYkYa-:
1) [MMga`jaI mauLaxaro AaoLKNyaatIla va vaacaNyaatIla
samasyaa AsaNaayaa ivadyaaqyaa-Mcaa SaaoQa Gaota Aalaa.
2) ivadyaaqaI- [Mga`jaI mauLaxaro vaacaNyaacaa inayaimat
sarava k$ laagalao.
3) ivadyaaqyaa-MmaQyao mauLaxaro ]ccaaraMnausaar
vaacaNyaacaI va %yaapasaUna banalaolyaa SabdaMcao vaacana
k$ laagalao.

P`abaMQa :2

 SaIYa-k :
“palaGar talau@yaatIla ijalha pirYad SaaLa
KarokurNa yaoqaIla [.4qaI cyaa ivadyaaqyaa-Mcyaa
[Mga`jaI vaacana ivakasaasaazI kolaolao ]pk`ma inaima-tI
va pirNaamakarktocaa AByaasa krNao”
 saMSaaoQakacao naava :
yaaogaoSa mahadova mha~o
 maaga-dSa-k :
saaO.saaonaalaI jaaQava.
 saMSaaoQanaacaI ]d\dIYTo :
1) [Mga`jaI ivaYayaatIla vaacanaat haoNaayaa caukacaa
SaaoQa GaoNao.
2) [Mga`jaI ivaYayaatIla vyaakrNaacaa Baaga na
samajalyaamauLo haoNaayaa caukacaa SaaoQa GaoNao.
3 ) ivadyaaqyaa-MnaI caukIcao Sabd vaacalyaanao
vaa@yarcanaot haoNaayaa samasyaaMcaa SaaoQa GaoNao.
4) ivadyaaqyaa-Mnaa [Mga`jaI vaacanaacaa yaaogya sarava
k$na haoNaayaa caukaMvar yaaogya ASaI ]pk`ma inaima-tI
krNao
 saMSaaoQana pwtI – vaNa-naa%mak va P`aayaaoigak
pwtI :
 inaYkYa-:
1) [Mga`jaI ivaYayaatIla vaacanaat yaoNaayaa samasyaaMcaa
SaaoQa Gaota Aalaa.

2) [Mga`jaI ivaYayaatIla vyaakrNaacaa Baaga samajalyaamauLo

haoNaayaa cauka Takta Aalyaa.

3) ivadyaaqyaa-Mnaa SabdaMcaI spoilaMga yaaogya kLlyaanao

yaoNaayaa vaacanaatIla samasyaa TaLta Aalyaa.

4) ivadyaaqyaa-Mnaa [Mga`jaI vaacanaacaa sarava vat-maanap~o

tsaoca [tr [Mga`jaI gaaoYTIcyaa pustkaWaro AavaDInao va
kaLjaIpUva-k krNyaat Aalaa.

P`abaMQa : 3
 SaIYa-k :
“zaNao ija.p.SaaLa, karIvalaI yaoqaIla [.3 rI cyaa
ivadyaaqyaa-Mnaa [Mga`jaI mauLaxaraMcao vaacana p@ko
haoNyaamaQyao yaoNaayaa ADcaNaIcaa SaaoQa Gao}na
%yaavar kolaolaI ]pk`mainaima-t va pirNaama karktocaa
AByaasa krNao”
  saMSaaoQakacao naava :
Gart P`aidPa paMDUrMga
 maaga-dSa-k :
saaO.maaQaurI ramaQarNao.
 saMSaaoQanaacaI ]d\dIYTo :
1) [Mga`jaI mauLaxaro AaoLKtanaa haoNaayaa caukaMcaa
SaaoQa GaoNao.
2) [Mga`jaI mauLaxaraMcyaa vaacana krtanaa haoNaayaa
caukaMcaa SaaoQa GaoNao.
3) [Mga`jaI mauLaxaraMcyaa vaacanaaMcaa sarava krtanaa
haoNaayaa caukacaa SaaoQa GaoNao.
4) mauLaxaraMcao vaacana p@ko na haoNyaamaagaIla
karNao SaaoQaUna kaZNao.
 saMSaaoQana pwtI – savao-xaNa pwtI
 inaYkYa-:
1) SaOxaiNak saaih%yaacaa vaapr na krta [Mga`jaI mauLaxaro
iSakivalyaasa tI ivadyaaqyaa-Mnaa samajat naahIt. ]da.ica~o,
mauLaxaraMpasaUna tyaar haoNaayaa SabdaMcaa vaapr
kolyaasa AcaUk samajatat.
2) mauLaxar vaacanaaMcaa sarava ivadyaaqyaa-MkDUna raoja
k$na Gaotlyaasa %yaaMcao vaacana baraobar haoto.
3) [Mga`jaI vat-maanap~o gaaoYTIcaI pustko vaacalyaanao
[Mga`jaI vaacanaat madt haoto.
 P`abaMQa : 4
 SaIYa-k :
“iBavaMDI yaoqaIla mahanagarpailaka SaaLa k`.45
TomaGar paDa yaa SaaLotIla [.6 vaI cyaa marazI
maaQyamaasaazI [Mga`jaI ivaYayaaMcao ASauw vaacana
sauQaarNaosaazI kolaolaI ]pk`ma inaima-tI va
pirNaamakarktocaa AByaasa krNao”
 saMSaaoQakacao naava :
]Yaa iSavaajaI kaLo.
 maaga-dSa-k :
saaO. maaQaurI ramaQarNao.
 saMSaaoQanaacaI ]d\dIYTo :
1) ivadyaaqyaa-Mnaa [Mga`jaI ivaYayaacao vaacana krtanaa
yaoNaayaa samasyaaMcaa SaaoQa GaoNao.
2) [Mga`jaI ivaYayaaMcao vaacana krtanaa ivadyaaqyaa-
Mnaa cauka ka haotat yaacaa SaaoQa GaoNao.
3) ivadyaaqyaa-Mcyaa [Mga`jaI ivaYayaatIla AiBa$caI
AiBavya@tI saMbaMQaIt SaaoQa GaoNao.
4) samasyaolaa Anausa$na Saalaoya ]pk`ma inaima-tI krNao.
 saMSaaoQana pwtI : P`aayaaoigak pwtI
 inaYkYa-:
1) [Mga`jaI ASauw vaacanaat AP`agat ivadyaaqyaa-Mcaa
SaaoQa Gaota Aalaa.
2) vaacanaat ASauwta naoma@yaa kaoNa%yaa izkaNaI
yaoto yaacaI maaihtI JaalaI.
3) ivadyaaqaI- vaacanaacaa drraoja va inamaimat sarava k$
Saktao.
4) ivadyaaqaI- [Mga`jaI vaacanaacaI AavaD inamaa-Na JaalaI.

2.3 saMSaaoQanaacao vaogaLopNa

va ]pyau@tta.
KalaIla maud\dyaaMcyaa baabatIt sadr saMSaaoQana va
saMbaMQaIt saMSaaoQana yaat vaogaLopNa Aaho.

P`abaMQa : 1
1) nyaadSa- :
sadr saMSaaoQanaat saMSaaoQakanao 10 ivadyaaqyaI-
AaiNa 2 iSaxakaMcaI inavaD kolaolaI Aaho.
P`astut saMSaaoQanaat saMSaaoQakanao 10 ivadyaaqaI-
AaiNa 1 iSaxakaMcaI inavaD kolaolaI Aaho.

2) BaaOgaaolaIk mayaa-da :
sadr saMSaaoQana iBavaMDItIla maalavaDI yaoqaIla
ija.p.cyaa SaaLot [ya%ta 2 rIcyaa vagaa-Mpurto mayaa-dIt Aaho.
P`astut saMSaaoQana DhaNaU talau@yaatIla ija.p.marazI
SaaLa QaumaKot yaoqaIla [ya%ta 5 vaIcyaa vagaa-Mpurto mayaa-
dIt Aaho.

3) ]pk`ma :
 sadr saMSaaoQanaat saMSaaoQakanao kolaolao ]pk`ma
iBanna Aaho.
P`astut saMSaaoQanaat saMSaaoQakanao ]pk`maaMtga-t
ivaivaQa vaa@yaaMcaa sarava Anauvaacanaacaa sarava ho
]pk`ma hatI Gaotlao.

4) maaihtI saMklanaacaI saaQanao :

sadr saMSaaoQanaat saMSaaoQakanao iSaxak
maulaaKt, pDtaLa saUcaI, inairxaNa saUcaI, P`amaaNaIt
caacaNyaa [%yaadI saaQanaacaa vaapr kolaa Aaho.
P`astut saMSaaoQanaat saMSaaoQakanao pDtaLa saUcaI,
maulaaKt %yaacaP`amaaNao inairxaNa tM~acaa vaapr kolaa
Aaho.

P`abaMQa : 2
1) nyaadSa- :
sadr saMSaaoQanaat saMSaaoQakanao 10 nyaadSaa-
caI inavaD kolaI Aaho.
P`astut saMSaaoQanaat 10 ivadyaaqaI- AaiNa 1 iSaxakaMcaI
inavaD kolaolaI Aaho.
2) BaaOgaaolaIk mayaa-da :
sadr saMSaaoQana ho palaGar talau@yaatIla
ijalha pirYad SaaLa KarokurNa yaoqaIla [ya%ta 4 qaIcyaa
ivadyaaqyaa-Mcyaa [Mga`jaI vaacana ivakasaasaazI kolaolaI
]pk`ma inaima-tI va pirNaamakarktocaa AByaasa krNao.
P`astut saMSaaoQana ho DhaNaU talau@yaatIla
ija.p.marazI SaaLa QaumaKot yaoqaIla [ya%ta 5 vaI cyaa
vagaa-purto mayaa-dIt Aaho.
3) ]pk`ma :
sadr saMSaaoQanaamaQyao rabaivaNyaat Aalaolao
]pk`ma iBanna Aahot.
P`astut saMSaaoQanaat saMSaaoQakanao [Mga`jaI
vaacanaacaa yaaogya sarava do}na haoNaayaa caukaMvar
yaaogya ASaI ]pk`ma inaima-tI kolaolaI Aaho.
4) maaihtI saMklanaacaI saaQanao :
sadr saMSaaoQanaat inairxaNa saUcaI, pDtaLa
saUcaI va P`amaaiNat caacaNyaa hyaa saaQanaaMcaa vaapr
kolaolaa Aaho.
P`astut saMSaaoQanaamaQyao inairxaNa saUcaI,
pDtaLa saUcaI, va maulaaKt yaacaa vaapr kolaolaa Aaho.
 P`abaMQa : 3
1) nyaadSa- :
sadr saMSaaoQanaat saMSaaoQakanao 12 nyaadSaa-caI
inavaD kolaolaI Aaho
P`astut saMSaaoQanaat 10 ivadyaaqaI- AaiN 1 iSaxakaMcaI
inavaD kolaolaI Aaho.

2) BaaOgaaolaIk mayaa-da :
sadr saMSaaoQana ho zaNao SahratIla
ija.p.karIvalaImaQaIla [ya%ta 3 rI purto mayaa-dIt Aaho.
P`astut saMSaaoQana ho DhaNaU talau@yaatIla
ija.p.SaaLa QaumaKot purto mayaa-dIt Aaho.
3) ]pk`ma :
sadr saMSaaoQana ho [Mga`jaI ivaYayaacyaa
baabatIt AsaUna yaa AMtga-t rabaivalaolao ]pkma puNa-t:
vaogaLo Aaho.
P`astut saMSaaoQanaat rabaivalaolao ]pk`ma iBanna Aaho.
4) maaihtI saMklanaacaI saaQanao :
sadr saMSaaoQanaat inairxaNa saUcaI,
pDtaLa saUcaI maulaaKat saUcaI va caacaNaI hyaa
saaQanaaMcaa vaapr kolaa Aaho.
P`astut saMSaaoQanaamaQyao inairxaNa saUcaI,
pDtaLa saUcaI, va maulaaKt yaacaa vaapr kolaolaa Aaho.
 P`abaMQa : 4
1) nyaadSa- :
sadr saMSaaoQanaat 20 ivadyaaqaI- AaiNa 2
iSaxakaMcaI nyaadSa- mhNaUna inavaD kolaolaI Aaho.
P`astut saMSaaoQanaat 10 ivadyaaqaI- AaiNa 1
iSaxakaMcaI inavaD kolaolaI Aaho.

2) BaaOgaaolaIk mayaa-da :
sadr saMSaaoQana iBavaMDItIla mahanagarpailaka
SaaLa k` . 45 TomaGar paDa purto mayaa-dIt Aaho.
P`astut saMSaaoQana DhaNaU talaU@yaatIla
ija.p.SaaLa QaumaKot, purto mayaa-dIt Aaho.
3) ]pk`ma :
sadr saMSaaoQana ho [Mga`jaI ivaYayaaMsaMdBaa-t
AsaUna yaa AMtga-t rabaivalaolao ]pk`ma puNa-t: iBanna
Aaho.
P`astut saMSaaoQanaat saMSaaoQakanao rabaivalaolao
]pk`ma iBanna Aaho.
4) maaihtI saMklanaacaI saaQanao :
 sadr saMSaaoQanaat inairxaNa saUcaI,
pDtaLa saUcaI maulaaKat P`amaaNaIt caacaNyaa hyaa
saaQanaaMcaa vaapr kolaa Aaho.
P`astut saMSaaoQanaamaQyao inairxaNa saUcaI,
pDtaLa saUcaI, va maulaaKt [%yaadI yaacaa vaapr kolaolaa
Aaho.

P`abaMQa : 5
1) nyaadSa- :
sadr saMSaaoQanaat 25 ivadyaaqaI- AaiNa 2
iSaxakaMcaI inavaD kolaolaI Aaho.
P`astut saMSaaoQanaat 10 ivadyaaqaI- AaiNa 1
iSaxakaMcaI inavaD kolaolaI Aaho.

2) BaaOgaaolaIk mayaa-da :
sadr saMSaaoQana iBavaMDItIla mahanagarpailaka
SaaLa k` . 55 purto mayaa-dIt Aaho.
 P`astut saMSaaoQana DhaNaU talaU@yaatIla
ija.p.SaaLa QaumaKot, purto mayaa-dIt Aaho.
3) ]pk`ma :
sadr saMSaaoQanaat rabaivalaolao ]pk`ma [Mga`jaI
ivaYayaaMbad\dla ivadyaaqyaa-Mt AavaD inamaa-Na vhavaI
mhNaUna AsaUna to iBanna sva$pacao Aahot.
P`astut saMSaaoQanaat saMSaaoQakanao rabaivalaolao
]pk`ma pUNa-t: iBanna Aaho.
4) maaihtI saMklanaacaI saaQanao :
sadr saMSaaoQanaat pDtaLa saUcaI,
inairxaNa, maulaaKat, P`aSnaavalaI hyaa saaQanaaMcaa
vaapr kolaa Aaho.
P`astut saMSaaoQanaamaQyao inairxaNa saUcaI,
pDtaLa saUcaI, va maulaaKt saUcaI [%yaadI yaacaa vaapr
kolaolaa Aaho.
P`astut saMSaaoQanaacaI [tr saMSaaoQanaacaI tulanaa
kolyaasa Asao AaZLUna Aalao kI P`astut saMSaaoQana ho [tr
sava- saMSaaoQanaaSaI Anaok baabatIt vaogaLo Aaho.jasao
nyaadSa-, saMSaaoQana, rcanaa, kaya-xao~ vagaOro.
vairla cacao-tUna ASaa inaYkYa- kaZta yao[-la kI, yaa
saaQanaaMcaa ivaYaya pUNa-t: navaIna AsaUna [tr
kaoNa%yaahI saMSaaoQanaacaI P`at naahI.
 2.4 saMbaMiQat saaih%yaaMcao
Aqa-inava-cana
 puva- caacaNaI :
puva- caacaNaI va$na saMSaaoQakasa Asao
jaaNavalao kI, ivadyaaqyaa-Mnaa [Mga`jaI
ivaYayaaMcyaa vaacanaat Anaok samasyaa yaot
hao%yaa.prMtu hyaa caacaNaInao ivadyaaqyaa-Mt
qaaoDyaa far P`amaaNaat badla GaDUna idsaUna
Aalaa.ivadyaaqyaa-Mnaa [Mga`jaI ivaYayaaMcao
vaacana krNyaasa AavaD inamaa-Na JaalaI.
 ]%tr caacaNaI :
]%tr caacaNaI va$na saMSaaoQakalaa
ivadyaaqyaa-Mnaa ]%tr caacaNaIt imaLalaolao gauNa va
%yaaMcaI T@kovaarI laxaat yaoto. tsaoca ekUNa
ivadyaaqyaa-MpOkI f@t 10 ivadyaaqyaa-MnaI 20 pOkI 20
gauNa P`aaPt kolaolao Aahot.
 puva- caacaNaI ]%tr caacaNaI :
puva- caacaNaI va ]%tr caacaNaI gauNaaMva$na
T@kovaarI, vaarMvaairta va tulanaa%mak AalaoKava$na
Asao laxaat yaoto kI vaarMvaairta A%yalp AsaUna ]%tr
caacaNaIt varcyaa gaTatIla vaarMvaairta jaast
Aaho.yaava$na saMbaMQaIt saMSaaoQanaatIla
]d\dIYTyaaMP`at jaaNyaasa AaKlaolaI idSaa saaqa- zrto,
ho rabaivalaolyaa ]pk`maacao sakara%mak filat Aaho.
 2.5 P`astut saMSaaoQanaacaI
vaOiSaYTyao

1) P`astut saMSaaoQana [Mga`jaI vaacanaat yaoNaayaa

samasyaoSaI saMbaMiQat Aaho.
2) yaa saMSaaoQanaasaazI ekUNa nyaadSa- mhNaUna
10 ivadyaaqyaa-McaI AaiNa 1 iSaxakaMcaI inavaD kolaI
Aaho.
3) P`astut saMSaaoQanaasaazI P`aayaaoigak pwtIcaa
vaapr krNyaat Aalaa Aaho.
4) P`astut saMSaaoQanaacao kaya-xao~ DhaNaU
talau@yaatIla ija.p.SaaLa, QaumaKot hyaa purto mayaa-
dIt Aaho.
 P`akrNa 3 ro
 3.1 saMSaaoQana pwtI
 3.2 AiBaklp.
 3.3 nyaadSa-na.
 3.4 saMSaaoQanaacaI saaQanao.
 3.5 saM#yaaSaas~Iya saaQanao.
3.5.1 T@kovaarI
3.5.2 AalaoK.
3.5.3.sarasarI.
3.5.4 saarNaI.

 saMSaaoQanaacaI P`a%yaxa kaya-vaahI

3.6.1 maulaaKt
3.6.2 puva- caacaNaI
 3.6.3 ]pk`ma inaima-tI
3.6.4 ]%tr caacaNaI

 saMSaaoQana kaya-pwtIcao vaoLap~k.

3.1 saMSaaoQana pwtI

saMSaaoQanaat saMSaaoQana PawtIlaa A%yaMt
mah%va Aaho. “saMSaaoQanaakirta AavaSyak AsalaolaI
maaihtI yaaogya P`amaaNaat P`aaPt k$na doNaayaa ivaQaI
mhNajaoca saMSaaoQana PawtI haoya.”

 saMSaaoQanaacyaa P`aamau#yaanao KalaIla

PawtI Aahot.
1) eoithaisak saMSaaoQana pwtI.
2) vaNa-naa%mak /savao-xaNa saMSaaoQana pwtI.
3) P`aayaaoigak saMSaaoQana pwtI.
sadr saMSaaoQanaat P`aayaaoigak pwtI vaaprNyaat
AalaI Aaho.
 P`aayaaoigak pwtIcaa AvalaMba ka?
“P`a%yaxa P`ayaaoga k$na inaYkYa- kaZNao
mhNajao P`aayaaoigak pwtI haoya”sadr saMSaaoQanaat
[Mga`jaI ivaYayaacyaa vaacanaat yaoNaayaa
samasyaaMcaa ivadyaaqyaa-Mvar P`ayaaoga k$na
mhNajaoca %yaasaazI ivaivaQa ]pk`ma rabavaavao
laagaNaar Aahot. mhNaUna yaa saMSaaoQanaat
saMSaaoQakanao P`aayaaoigak pwtIcaa AvalaMba kolaa
Aaho?

3.2 AiBaklp
 sadr saMSaaoQanaasaazI saMSaaoQakanao
puvaao-%tr ksaaoTI eklagaT AiBaklp yaa AiBaklpacaI
inavaD kolaolaI Aaho.
P`ayaaog samasyaaMca ]pk`maaMcaI AMitma
a pUva- a SaaoQa AMmalabajaavaN caacaN
isqatI aI aI

yaa saMSaaoQanaasaazI pUvaao-%tr ksaaoTI AiBaklp far

]pyau@t Aaho yaa P`akarcyaa AiBaklpat ekca gaTacaI
P`ayaaogaasaazI inavaD kolaI jaato va %yaa gaTacaI
P`ayaaogapUva- va P`ayaaogaanaMtr pahNaI kolaI jaato.
 3.3 nyaadSa-na
saMSaaoQanaamaQyao samasyaocaa AByaasa krtanaa
saMSaaoQakasa Aaplao inaYkYa- pDtaLUna pahNyaasaazI
ivaivaQa tM~o vaapravaI laagatat. %yaamaQaIlaca ek tM~
mhNajao nyaadSa-na haoya.

 nyaadSa- mhNajao namaunaa :

namaunaa yaacaa Aqa- maaozyaa gaTatUna
kaZlaolaa P`aitinaiQak sva$pacaa lahana gaT haoya.
sadr saMSaaoQanaacaI samasyaa [Mga`jaI
ivaYayaatIla vaacana kaOSalya ivakisat krNyaabaabat
Aaho .sadr saMSaaoQana krNyaasaazI
saMSaaoQakanao “AsaMBaavyatovar AaQaairt
namaunaa inavaD pwtI” yaamaQaIla sahotUk nyaadSa-
naacaa vaapr k$na DhaNaU talau@yaatIla ija.p.SaaLa,
QaumaKot SaaLotIla [ya%ta 5 vaI cyaa vagaa-tIla 10
ivadyaaqyaa-McaI nyaadSa- mhNaUna inavaD kolaI
Aaho.
 3.4 saMSaaoQanaacaI saaQanao
P`a%yaok saMSaaoQak saMSaaoQana samasyaoSaI
AavaSyak va ]d\dIYTyaanau$p maaihtI gaaoLa krtao
%yaasaazI saMSaaoQakalaa inarinaraLyaa maaihtI
saMklanaacyaa saaQanaaMcaa ]pyaaoga kravaa laagatao.
 maaihtI saMklanaacaI saaQanao puZIlaP`amaaNao
Aahot.
1) P`aSnaavalaI.
2) inairxaNa caacaNaI.
3) naOitk caacaNaI.
4) P`aasaMigak naaoMdI.
5) pDtaLa saUcaI.

6) maulaaKt saUcaI.
7) pdinaScayana EaoNaI.
yaapOkI sadrcyaa saMSaaoQanaat saMSaaoQakanao
P`aSnaavalaI hyaa saaQanaaMcaa vaapr kolaolaa Aaho.

 P`aSnaavalaI :
 ivaiSaYT samasyaocaa AByaasa krNyaasaazI
saMbaMiQatakDUna %yaabad\dla maaihtI imaLavaI
mhNaUna samasyaocyaa saMdBaa-t ek P`aSnaacaI yaadI
kolaI jaato itlaa “P`aSnaavalaI” Asao mhNatat.
 P`aSnaavalaIcao gauNa :
1) ivastRt sva$pat maaihtI jamaivaNao Sa@ya haoto.
2) vaoLocaI bacat haoto.
3) eka vaoLI Anaok izkaNaI P`aSnaavalaI pazvata yaot
Asalyaanao EamaacaI bacat haoto.
4) P`aSnaaMcyaa ]%traMcao vastuinaYz ivaSlaoYaNa krta
yaoto .
5) inavaodkaMnaa svat:cyaa savaDInao ivacaar k$na ]%tro
Ba$na pazvata yaotat.
6) inavaodkaMkDUna ]%sfut- P`aitk`Iyaolaa vaava Asatao
karNa %yaaMcyaavar P`aSnak%yaa-Mcao dDpNa nasato.
7) svat: inavaodkca ]%tro ilahItao.%yaamauLo ivaSvasanaIya
maaihtI imaLto naava gauPt zovaNyaacaI hmaI Asalyaanao
inavaodkalaa dDpNa nasato.
8) punha punha maaihtI imaLivaNao Sa@ya haoto.

 P`aSnaavalaIcyaa mayaa-da :
1) mayaa-idt ]pyau@tta :
P`aSnaaMcaI kovaL saaxar inavaodkapurta
mayaa-dIt Aaho BaaOgaaoilak P`aakRitk GaTnaaMcaa
AByaasa krtanaa yaa tM~acaa ]pyaaoga naahI.

2) inavaodkacaI Asamaqa-ta :
 sava- inavaodkaMnaa P`aSnaavalaIcaI ]%tro
doNyaacaI xamata Aqavaa [cCa Asatoca Asao
naahI.P`aSnaaMcaa Aqa- caukIcaa laavalaa jaaNyaacaI
Sa@yata Asato.

3) Apoixat P`aitsaad naahI :

Aajapya-Mtcyaa AnauBava Asaa kI inavaodk
P`aSnaavalaI Ba$na pazvaNyaacaa AByaasa krtat.

4) vaOyai@tkta :
P`aSnaaMcaI ]%tro dotanaa inavaodkacao
vaOyai@tk mat %yaa P`aSnaavalaIt Daokavato.

5) [tr P`aitk`Iyaa samajat naahIt :

AaOpcaairktonao P`aSnaacaI ]%tro imaLtat
nao~pllavaI, AaLyaa, hsaU ,AEaU [%yaadI BaavaamaQaUna
idlaolyaa ]%tracaI yaqaaqa-ta badlaU Saktao.

6) AByaasaacaa ApuropNaa :
P`aSnaavalaI tyaar krtanaa AByaasakanao
puroSaI KbardarI GaotlaI trI kahI vaoLI kahI gaaoYTIt
ApuropNaa rahUna jaa} Saktao.

7) P`aitinaiQakta :
P`aSnaavalaI jar kahI zraivak izkaNaI zraivak
laaokaMnaa idlaI tr P`aitinaiQakta ]%tro imaLt naahIt
AByaasaivaYayaacyaa sava- BaagaaMcaa, straMcaa,
pOlaUMcaa AByaasa krNaarI P`aSnaavalaI nasaola tr
AByaasa ekaMgaI hao[-la.
qaaoD@yaat P`aSnaavalaI ho ek saMSaaoQana
saamauga`I imaLivaNyaacao mah%vaacao saaQana Aaho.
maa~ ho saaQana tyaar krtanaa, hataLtanaa va %yaaMcao
ivaSlaoYaNa krtanaa yaaogya tI KbardarI GaotlaI trca
%yaaMcaa fayada haotao.

3.5 saM#yaaSaas~Iya
saaQanao
saM#yaaSaas~Iya saaQanao puZIla P`amaaNao :

 3.5.1 T@kovaarI :
saMSaaoQakanao vaogavaogaLyaa
saMcaakDUna imaLivalaolyaa maaihtIcao sva$p ksao
Aaho ho pahNyaasaazI T@kovaarIcaa ]pyaaoga kolaa.
 3.5.2 AalaoK :
imaLvalaolyaa maaihtIcao vagaI-krNa
kaoYTkaMva$na kolao trI tI maaihtI dubaao-Qa vaaTto
%yaava$na farsaa Aqa-baaoQa haot naahI mhNaUna tI
maahItI AcaUk daKivaNyaasaazI sadr
saMSaaoQanaamaQyao roYaaroKaMcaa vaapr kolaa
Aaho.
 3.5.3 sarasarI :
sarasarI mhNajao gaiNatIya maQyamaana
haoya.

sava- P`aaPtakaMcaI baorIja

sarasarI = ______________
P`aaPtakaMcaI ekUNa saM#yaa

 3.5.4 saarNaI :
saMSaaoQakalaa saarNaIcyaa AaQaaro
]pkaOSalyaaMt haoNaayaa P`agatIcao inaiScat Asao
P`aaPtaMk imaLalao to mhNajao saarNaI haoya.
 3.6 saMSaaoQanaacaI
P`a%yaxa kaya-vaahI
 3.6.1 maulaaKt :
saMSaaoQakanao sava-P`aqama Saalaoya
mau#yaaQyaapkaMcaI BaoT Gao}na %yaacyaa
prvaanagaInao iSaxakacaI maulaaKt GaotlaI.maulaaKt
Gaotanaa saMSaaoQakanao p`qama vaatavarNa inaima-
tIsaazI kahI P`aSna ivacaarlao.
]da.
1) tumacao naava kaya?
2) SaOxaiNak Ah-ta kaya?
3) [ya%ta 5 vaI cyaa vagaa-caI pTsaM#yaa kItI Aaho?
yaanaMtr iSaxakaMnaa maud\dyaalaa Anausa$na
P`aSna ivacaarlao va maulaaKtIcaa samaaraop kolaa.

 3.6.2 puva- caacaNaI :

ivadyaaqyaa-Mcyaa [Mga`jaI ivaYayaaMcyaa
vaacanaat kaozo samasyaa haotat ho SaaoQauna
kaZNyaasaazI saMSaaoQakanao P`aqama puva-
 caacaNaI GaotlaI.ivadyaaqyaa-Mnaa kahI P`aSna
ilaihNyaasa idlao.
Pauva- caacaNaI tpasalyaanaMtr
saMSaaoQakalaa ivadyaaqaI- [Mga`jaI ivaYayaaMcyaa
vaacana krtanaa kaozo cauktat ho samajalao
%yaanausaar puZIla ]pk`maaMcao Aayaaojana kolao
 3.6.3 ]pk`ma inaima-tI :
nyaadSa-naaWaro inavaDlaolyaa 10 ivadyaaqyaa-
MmaQaUna ]id\dYTyaanau$p badla GaDvaUna
AaNaNyaasaazI saMSaaoQakanao puZIla ]pk`maaMcaI
AMmalabajaavaNaI kolaI.

 ]pk`ma k` 1
ivaivaQa vaa@yaaMcaa sarava :
yaa ]pk`maaWaro saMSaaoQakanao
ivadyaaqyaa-MkDUna pustkatIla ivaivaQa vaa@yaaMcaa
sarava k$na Gaotlaa.
 ]pk`ma k` 2
Anauvaacanaacaa sarava :
 yaa ]pk`maat ivadyaaqyaa-Mnaa [Mga`jaI pustkatIla
kahI ]tara vaacaNyaasa saaMigatlaa. %yaaP`amaaNao tao
]tara ivadyaaqyaa-MnaI jaSaacyaa tsaa vaacaUna daKivalaa.

 ]pk`ma k` 3
Eautvaacanaacaa sarava :
yaa ]pk`maat ivadyaaqyaa-Mnaa taoMDI [Mga`jaIcaI
vaa@yao saaMigatlaI va %yaaP`amaaNao ivadyaaqyaa-Mnaa
tI vaa@yao punha taoMDI saaMigatlaI.

 ]pk`ma 4
t@%yaatIla daona ivaBaagaatIla SabdaMpOkI kahI
SabdaMcao vaacana krNyaasa saaMgaNao.
yaa ]pk`maat ivadyaaqyaa-Mnaa kaD-poprvairla
t@%yaatIla daona ivaBaagaat Sabd ilaihlaolao haoto
%yaa SabdaMcao vaacana krNyaasa saaMigatlao.
 ]pk`ma 5
Sauw vaacanaa saMbaMQaI maaga-dSa-na :
yaa ]pk`maat ivadyaaqyaa-Mnaa Sauw vaacana
ksao kravao yaabaabat maaga-dSa-na kolao.

3.6.4) ]%tr caacaNaI :

]pk`ma rabaivalyaanaMtr ivadyaaqyaa-MmaQyao
KalaIla gaaoYTIMcaa ivakasa Jaalyaacao saMSaaoQakasa
AaZLUna Aalao.

1) ivaivaQa ]pk`maamauLo ivadyaaqyaa-Mcyaa vaacanaat

sauQaarNaa JaalaI.

2) vaacanaacyaa saravaamauLo ivadyaaqyaa-MmaQyao

[Mga`jaI ivaYayaabad\dla AavaD inamaa-Na JaalaI.
3) ivadyaaqyaa-Mnaa [Mga`jaI vaacanaabad\dlacaa
%yaacabaraobar baaolaNyaa bad\dlacaa Aa%maivaSvaasa
vaaZlaa.

3.7 saMSaaoQana kaya-pwtIcao

vaoLap~k
A.k` GaTk kalaavaQaI
AazvaDo
1) samasyaa inavaD va Aa^@TaoMbarcaa
maaihtIcao saMklana pihlaa AazvaDa.
2) kRtI saMSaaoQana Aa^@TaoMbarcaa
ivaYayaasaMbaMQaIcao dUsara AazvaDa.
maaga-dSa-na
3) Saalaoya inairxaNaasaazI Aa^@TaoMbarcaa
BaoT itsara AazvaDa.
4) kccao Ahvaala laoKna Aa^@TaoMbarcaa
SaovaTcaa
AazvaDa.
5) saMdBa- saaih%yaacaa naaovhoMbarcaa
AaZavaa pihlaa AazvaDa.
6) ]pk`ma inayaaojana va kaya- naaovhoMbarcaa
vaahI itsara AazvaDa.
7) ]%tr caacaNaI va inaYkYa- naaovhoMbarcaa
SaovaTcaa
AazvaDa.
8) kccao Ahvaala laoKna va iDsaoMbarcaa
du$stI pihlaa AazvaDa.
9) AMitma Ahvaala laoKna va iDsaoMbarcaa
Cpa[- itsara AazvaDa.
10) Ahvaala mahaivadyaalayaat 31 iDsaoMbar
saadr 2009.
 P`akrNa 4 qao

maaihtIcao saMklana,
ivaSlaoYaNa va Aqa-inava-cana

 4.1 maaihtIcao saMklana .

 4,.2 maaihtIcao ivaSlaoYaNa.
 4.3 maaihtIcao Aqa-inava-cana.
 4.1 maaihtIcao saMklana
itsayaa P`akrNaat saMSaaoQakanao
saMSaaoQanaasaazI ivadyaaqyaa-McaI samasyaa laxaat
Gao}na Apoixat ]id\dYTo saaQya krNyaasaazI saMSaaoQana
AiBaklp va maaihtI saMklana P``aivaQaI [%yaadI gaaoYTIcaa
pramaSa- Gaotlaa Aaho.P`astut P`akrNaat saMkilat maaihtIcao
vagaI-krNa ivaSlaoYaNa va Aqa-inava-cana kolao Aaho.
P`astut saMSaaoQanaacao inaYkYa- kaZNyaasaazI ivaivaQa
saaQanaaMmaaf-t jaI maaihtI gaaoLa krNyaat AalaI tI yaa
P`akrNaat maaMDlaI Aaho.%yaa maaihtIcyaa AaQaaro
inaYkYaa-P`at paohaocaNyaasaazI AavaSyak AsalaolaI
saaM#yaIkI P`ak`Iyaa yaa P`akrNaat Aaho.
sava- P`aqama saMSaaoQakanao SaaLocyaa
mau#yaaQyaapk va vaga-iSaxak yaaMcyaaSaI saMpk-
saaQalaa naMtr [Mga`jaI vaacanaatIla yaoNaayaa samasyaa
jaaNaUna GaoNyaasaazI sarava pazat AQyaapna krtanaa
ivadyaaqyaa-Mnaa [Mga`jaI ivaYayaacao vaacana krtanaa
Anaok ADcaNaI yaotat ho jaaNavalao. %yaamauLo
jaaNavalaolaI samasyaa inarakrNaasaazI kahI ]pk`ma
rabaivalao to KalaIla P`amaaNao
1) ivadyaaqyaa-Mnaa ivaivaQa vaa@yaaMcaa sarava idlaa.
2) fLyaavairla vaa@yaaMcao Sauw vaacana krNyaacaa sarava
idlaa .
3) SabdaMcao ]ccaar samajaavaUna saaMgaUna to
kaoNa%yaavaoLI kaoNato ]ccaar kravao ho saaMigatlao.
4) raoja GarI vat-maanap~ vaacaNyaasa saaMigatla.
5) vaa@yaat yaoNaaro jaaoDSabdaMcao vaacana ksao
kravao to saaMigatlao ]da.I’m = I am.
ASyaa P`akaro ]pk`ma rabaivalyaanaMtr ivadyaaqyaa-
Mnaa ]%tr caacaNaI doNyaat AalaI.]%tr caacaNaIt
ivadyaaqyaa-Mnaa puva- caacaNaIt va ]%tr caacaNaItIla
gauNaaMcyaa P`amaaNaava$na saMSaaoQakanao
maaihtIcao yaaogya P`akaro saMklana, ivaSlaoYaNa va Aqa-
inava-cana kolao.
 4.2 maaihtIcao ivaSlaoYaNa
saMSaaoQakanao maaihtI saMklanaacyaa
P`aSnaavalaI, maulaaKt ,pDtaLa saUcaI yaa saaQanaaWaro
P`aqama pUva- caacaNaI GaotlaI. yaamaQyao inadSa-naasa
Aalaolyaa samasyaaMcaI pDtaLa saUcaI puZIla P`amaaNao :

t@ta k` 1
pDtaLa saUcaI (pUva- caacaNaI)
A.k` ivadyaaqyaa-McaI P`aSna k`maaMk
naavao 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1
0
1) dugao-Sa baabau maacCI
2) dyaa-vatI hirScaMd`
maacCI
3) Aimala saUroSa maacCI
4) Ajaya jagana maacCI
5) AMikt EaavaNa maacCI
6) rakoSa idlaIp maacCI
7) tojasa hirScaMd` maacCI
8) iva&oSa sauroSa maacCI
9) kamaoSa kRYNaa
maacCI
10) dugao-Sa iksana maacCI
11) Amaaola kaiSanaaqa
maacCI
12) &anaoSvar baabau
maacCI
13) idnaoSa maQaukr
maacCI
14) baaLkRYNa mahadova
maacCI
15) raoSana iksana maacCI
16) ivaBaa sauroSa maacCI
17) Baavanaa maat-MD
maacCI
18) dSa-naa gaNaoSa
maacCI
19) P`aitxaa hirScaMd`
maacCI
20) saaonala mahadova
maacCI

vairla t@%yaava$na saMSaaoQakanao ivadyaaqyaa-

Mcyaa ekUNa saM#yaopoxaa iktI T@ko ivadyaaqyaa-MnaI
P`aSna k`maaMk 1 to 10 baraobar saaoDivalao Aahot .
yaasaazI T@kovaarI kaZlaI Aaho trI maaihtI puZIla P`amaaNao
:

t@ta k` 2

A.k` P`aSna ivadyaaqaI- T@kovaarI

k`maaMk saM#yaa
haoya naahI haoya naahI
1) P`a.k`.1 09 11 90 % 110 %
2) P`a.k`.2 16 04 160 % 40 %
3) P`a.k`.3 17 03 170 % 30 %
4) P`a.k`.4 18 02 180 % 20 %
5) P`a.k`.5 16 04 160 % 40 %
6) P`a.k`.6 08 12 80 % 120 %
7) P`a.k`.7 12 08 120 % 80 %
 8) P`a.k`.8 08 12 80 % 120 %
9) P`a.k`.9 19 01 190 % 10 %
10) P`a.k`.10 19 01 190 % 10 %

yaa t@%yaava$na Asao laxaat yaoto kI ivadyaaqyaa-

Mnaa P`aSna k` 1, 6, 8 ho saaoDvaNyaasa Anaok samasyaa
hao%yaa, ho saMSaaoQakacyaa laxaat Aaho.
ASaa P`akaro pDtaLa saUcaI cyaa AaQaaro pUva-
caacaNaI ivadyaaqyaa-Mcyaa [Mga`jaI vaacanaat haoNaayaa
caukaMcaa pDtaLa haoNyaasaazI saMSaaoQakanao
ivadyaaqyaa-Mnaa imaLalaolao gauNaaMcaa gauNadana t@ta
tyaar kolaa Aaho tao PauZIla P`amaaNao

t@ta k` 3
pUva- caacaNaIcao gauNadana
A.k` ivadyaaqyaa-McaI P`aaPt gauNa T@kovaarI
naavao
1) dugao-Sa baabau 12 60 %
maacCI
2) dyaa-vatI hirScaMd` 16 80 %
maacCI
3) Aimala saUroSa 14 70 %
maacCI
4) Ajaya jagana 14 70 %
maacCI
5) AMikt EaavaNa 12 60 %
maacCI
6) rakoSa idlaIp 06 30 %
maacCI
7) tojasa hirScaMd` 12 60 %
maacCI
8) iva&oSa sauroSa 18 90 %
maacCI
9) kamaoSa kRYNaa 14 70 %
maacCI
10) dugao-Sa iksana 14 70 %
maacCI
11) Amaaola 18 90 %
kaiSanaaqa
maacCI
12) &anaoSvar baabau 18 90 %
maacCI
13) idnaoSa maQaukr 18 90 %
maacCI
14) baaLkRYNa 14 70 %
mahadova maacCI
15) raoSana iksana 06 30 %
maacCI
16) ivaBaa sauroSa 12 60 %
maacCI
17) Baavanaa maat-MD 12 60%
maacCI
18) dSa-naa gaNaoSa 16 80%
maacCI
19) P`aitxaa hirScaMd` 12 60%
maacCI
 20) saaonala 14 70%
mahadova maacCI

vairla t@%yaacyaa AaQaaro saMSaaoQakanao yaa

maaozyaa AakDovaarIlaa saMixaPt $p doNyaasaazI va itcaa
yaaogya irtInao Aqa-baaoQa haoNyaasaazI vaarMvaairta
saarNaI tyaar kolaI.tI vaarMvaarta saarNaI puZIla P`amaaNao :

t@ta k` 4
gauNa taLyaacyaa KuNaa vaarMvaairta
0-5 |||||| 6
6 - 10 ||||| 5
11 - 15 |||| 4
16 - 20 ||||| 5
ekUNa 20

gauNaaMkavalaItIla gauNaaMkaMcao ivatrNa eka

dRYTIxaopat samajaNyaasaazI vaarMvaairta ivaBaajana
kaoYTkava$na saMSaaoQakanao stMBaalaoK kaZlaa Aaho
tao puZIla P`amaaNao
yaa gauNadana t@yaava$na saMSaaoQakanao sarasarI
kaZlaI Aaho . sarasarI mhNajao P`aaPtakaMcaI baorIja,
BaagaIlao ivadyaaqaI- ekUNa saM#yaa yaalaaca
maQyamaana Asao mhNatat.

P`aaPtakaMcaI baorIja EX1

maQyamaana m 1 = --------------------- m 1 = --------------
----
ivadyaaqaI- saM#yaa N
202
m1 = --------------------
20
m = 1.1
ASaa P`akaro pUva- caacaNaItIla samasyaa saMSaaoQakalaa
jaaNavalyaa va saMSaaoQakanao %yaacaI dKla Gao}na
]pk`ma rabaivalao.

]%tr caacaNaI :
saMSaaoQakanao pDtaLa saUcaI naUsaar
ivadyaaqyaa-Mcyaa naaoMdI Gaotlyaa va %yaaWaro
ivadyaaqyaa-Mcyaa P`agatIcaa AalaoK kaZlaa yaamaQyao
pUva-caacaNaI va AMitma caacaNaI yaatIla ivadyaaqyaa-McaI
AalaolaI P`agatI namaUd kolaI Aaho.
saarNaI t@ta k` 1
A.k` inavaDlaolyaa P`aaPt gauNa T@kovaarI
ivadyaaqyaa-McaI
naavao
1) dugao-Sa baabau 20 100 %
maacCI
 2) dyaa-vatI 20 100 %
hirScaMd` maacCI
3) Ajaya jagana 20 100 %
maacCI
4) AMikt EaavaNa 20 100 %
maacCI
5) ivaBaa sauroSa 20 100 %
maacCI
6) Baavanaa maat- 20 100 %
MD maacCI
7) &anaoSvar 20 100 %
baabau maacCI
8) idnaoSa maQaukr 20 100 %
maacCI
9) saaonala 20 100 %
mahadova maacCI
10) dSa-naa gaNaoSa 20 100 %
maacCI

vairla t@%yaava$na yaa maaozyaa AakDovaarIlaa

saMixaPt $p do}na itcaa inaiScat Aqa-baaoQa haoNyaasaazI
saMSaaoQakanao vaarMvaarIta saarNaI tyaar kolaI Aaho tI
puZIla P`amaaNao

gauNa taLyaacyaa KuNaa vaarMvaairta

0-5 - -
6 - 10 - -
11 - 15 - -
16 - 20 ||||| ||||| 10
ekUNa -10
 gauNaavalaItIla gauNaacao ivatrNa eka
dRiYTxaopat samajaNyaasaazI vaarMvaarIta ivaBaajana
kaoYTkava$na saMSaaoQakanao stMBaalaoK kaZlaa Aaho
tao stMBaalaoK puZIla P`amaaNao
 pUva- caacaNaI va AMitma caacaNaI
t@ta k` 1
A.k ivadyaaqyaa pUva- ]%tr pUva- ]%tr
` -McaI caacaNa caacaNa caacaNaI caacaNaI
naavao I I
gauNa gauNa T@kovaar T@kovaar
I I
1) dugao-Sa 12 20 60 % 100 %
baabau
maacCI
2) dyaa-vatI 12 20 60 % 100 %
hirScaMd`
maacCI
3) Ajaya 06 20 30 % 100 %
jagana
maacCI
4) AMikt 12 20 60 % 100 %
EaavaNa
maacCI
5) ivaBaa 14 20 70 % 100 %
sauroSa
maacCI
6) Baavanaa 14 20 70 % 100 %
maat-MD
maacCI
7) &anaoSvar 06 20 30 % 100 %
baabau
maacCI
8) idnaoSa 12 20 60 % 100 %
maQaukr
 maacCI
9) saaonala 12 20 60 % 100 %
mahadova
maacCI
10) dSa-naa 14 20 70 % 100 %
gaNaoSa
maacCI

vairla t@%yaacao inairxaNa kolyaasa Asao laxaat yaoto

kI, pUva- caacaNaI poxaa ]%tr caacaNaIt ivadyaaqyaaM-naa
AiQak gauNa imaLalao Aahot.mhNajaoca rabaivalaolyaa
]pk`maatUna ivadyaaqyaa-Mcyaa [Mga`jaI ivaYayaacaI
samasyaa hI bayaaca P`amaaNaat kmaI JaalaI Aaho ho
sakara%mak pirNaamaava$na idsaUna yaoto.

t@ta k` 2
gauNa taLyaacyaa KuNaa vaarMvaairta
0-5 ||||| | -
6 - 10 ||||| -
11 - 15 |||| -
16 - 20 ||||| ||||| |||||

yaa gauNadana t@%yaava$na saMSaaoQakanao sarasarI

kaZlaI Aaho tI puZIla P`amaaNao :

P`aaPtakaMcaI baorIja
maQyamaana M 2 = -------------------
ivadyaaqaI- saM#yaa
 EX1
M2 = ----------------
N
200
M 2 = ------------
10
M2 = 20
naMtr saMSaaoQakanao PaUva- caacaNaI va ]%tr
caacaNaI yaa daonhI caacaNyaaMcyaa inakalaaMcaI tulanaa
krNyaasaazI ivadyaaqyaa-Mcyaa gauNaacyaa naaoMdI
Gaotlyaa T@kovaarI va AalaoK kaZUna %yaacaI JaalaolaI
P`agatI namaUd kolaI Aaho.
t@ta k` 2 va$na Asao laxaat yaoto kI, 0- 5 pya-Mt pUva-
caacaNaIt 6 ivadyaaqyaa-Mnaa gauNa imaLalao prMtu 0 -5
maQyao ]%tr caacaNaIt kaoNaalaahI gauNa imaLalao naaiht.
6- 10 maQyao 5 ivadyaaqaI- , 11- 15 maQyao 4 ivadyaaqaI- va
16 -20 maQyao 5 ivadyaaqaI- haoto toca ]%tr caacaNaIt
ekUNa sava- 10 ivadyaaqyaa-MnaI ]%tr caacaNaIt 20 pOkI
gauNa imaLalao Aahot.
ASaa P`akaro AalaoKava$na Asao laxaat yaotoa kI pUva-
caacaNaIt 0 to 5 gaTat 6 ivadyaaqaI-, 6 to 10 gaTat 5 ,11 to 15
yaa gaTat 4 va 16 to 20 yaa gaTat 5 ivadyaaqaI- Aahot .prMtu
]%tr caacaNaIt gaTat Anauk`mao P`a%yaok ivadyaaqyaa-laa
20 pOkI 20 gauNa P`aaPt Jaalao Aahot.
 4.3 maaihtIcao Aqa-inava-cana
 pUva- caacaNaI :
1) t@ta k` 1 :
yaa t@%yaava$na saMSaaoQakalaa Asao jaaNavalao
kI P`aSna k` 1 6 7 8 ho ivadyaaqyaa-MnaI caukIcao
saaoDivalao tr 2 3 4 5 9 10 ivadyaaqyaa-MnaI baraobar
saaoDivalao Aahot

2) t@ta k` 2 :
yaa t@%yaava$na saMSaaoQakalaa Asao laxaat Aalao
kI 2 3 4 5 9 10 Anauk`mao ivadyaaqyaa-MnaI baraobar
saaoDivalao.

3) t@ta k` 3 :
yaa t@%yaava$na ivadyaaqyaa-Mnaa pUva- caacaNaIt
imaLalaolyaa gauNaaMcaI T@kovaarI laxaat yaoto

4) t@ta k` 4 :
yaa vaarMvaairta saarNaIva$na Asao laxaat yaoto kI k` 0 to
5 gaTat 6 ivadyaaqaI-, 6 to 10 gaTat 5, 11 to 15 yaa gaTat 4,
va 16 to 20 yaa gaTat 5 ivadyaaqaI- Aahot
  ]%tr caacaNaI
1) t@ta k` 1 :
yaa t@%yaava$na saMSaaoQakalaa Asao samajalao kI
ivadyaaqyaa-Mnaa ]%tr caacaNaIt imaLalaolao gauNa va
%yaaMcaI T@kovaarI laxaat yaoto

2) t@ta k` 2 :
yaa t@%yaava$na saMSaaoQakalaa Asao samajalao kI,
0 to 5 yaa gaTat ekhI ivadyaaqaI- naahI.6 to 10, 11to 15, yaa
gaTat ekhI ivadyaaqaI- naahI 16 to 20 gaTat sava-
ivadyaaqyaa-Mnaa 20 pOkI 20 gauNa P`aaPt Jaalao Aahot

 pUva- caacaNaI va ]%tr caacaNaI :

pUva- caacaNaI va ]%tr caacaNaI
gauNaaMva$na T@kovaarI vaarMvaarIta va
tulanaa%mak AalaoKava$na Asao laxaat yaoto kI
vaarMvaairta A%yalp AsaUna ]%tr caacaNaIt varcyaa
gaTatIla vaarMvaairta jaast Aaho yaava$na
saMbaMiQat kRtI saMSaaoQanaatIla ]id\dYTyaaP`at
jaaNyaasa AaKlaolaI idSaa saaqa- zrto ho
rabaivalaolyaa ]pk`maacao sakara%mak filat Aaho.
P`akrNa 5 vao

saaraMSa, inaYkYa- va iSafarSaI.

 5.1 saaraMSa.
5.1.1 P`aastivak.
5.1.2 inaiScat samasyaa.
5.1.3 vyaaPtI va mayaa-da.
5.1.4 saMSaaoQanaacaI ]id\dYTo.
5.1.5 saMSaaoQanaacaI kaya-P`aNaalaI.
 5.2 inaYkYa-
 5.3 iSafarSaI.
 5.4 saMSaaoQanaacaI [tr iSaxa,kaMsaazI
]pyau@tta.
 5.5 puZIla saMSaaoQanaacaI saUcanaa.
 5.6 saMdBa- saUcaI.
 5.1 saaraMSa
5.1.1 P`aastaivak :
SaaLovar BaoT do}na maUlyamaapna P`aik`yaot
saMSaaoQakanao [Mga`jaI vaacana krtanaa yaoNaayaa
samasyaa yaa saMbaMQaI caacaNaI GaotlaI haotI prMtu yaa
caacaNaIt ivadyaaqyaa-Mnaa AitSaya kmaI gauNa imaLalao
haoto yaava$na saMSaaoQakacyaa laxaat Aalao kI, [ya%ta 5
vaI cyaa ivadyaaqyaa-Mcyaa [Mga`jaI vaacana krtanaa Kup
cauka haot Aaho prMtU [Mga`jaI yaa ivaYayaacao dOnaMidna
jaIvanaat KUp mah%vaacao sqaana Aaho mhNaUna tI
samasyaa saaoDivaNao A%yaMt garjaocao Aaho ho
saMSaaoQakalaa jaaNavalao AaiNa saMSaaoQakanao
P`astut saMSaaoQanaat [ya%ta 5 vaI cyaa [Mga`jaI
ivaYayaatIla vaacaNaat haoNaayaa cauka krNaayaa
ivadyaaqyaa-MsaazI kolao.
 P`astut saMSaaoQanaacaI kaya-vaahI yaaogya P`akaro
vhavaI mhNaUna kRtI saMSaaoQanaacaI kaya-vaahIcao TPpo
PaaDNyaat Aalao Aahot.kRtI saMSaaoQanaamaQyao
1) pUva- caacaNaI
2) ivaSaoYa ]pk`ma
3) ]%tr caacaNaI
yaaP`amaaNao krNyaat Aalao.

5.1.2 inaiScat samasyaa :

DhaNaU talau@yaatIla ija.p.marazI SaaLa QaumaKot
yaoqaIla [ya%ta 5 vaI cyaa ivadyaaqyaa-Mnaa [Mga`jaI
ivaYayaacyaa vaacaNaat haoNaayaa cauka
sauQaarNyaasaazI ]pk`maaMcao Aayaaojana va %yaacyaa
pirNaamakarktocaa AByaasa.

5.1.3 vyaaPtI va mayaa-da.

saMSaaoQakanao mauL samasyaa DhaNaU
talau@yaatIla ija.p.marazI SaaLa, QaumaKot yaa SaaLotIla
[ya%ta 5 vaIcyaa vagaa-tIla ivadyaaqyaa-Mcyaa [Mga`jaI
ivaYayaaMcyaa vaacanaat yaoNaarI samasyaa hI Aaho.
  vyaaPtI :
ijalha :- zaNao
talauka :- DhaNaU
Sahr :- DhaNaU
SaaLa :- ija.p.marazI SaaLa, QaumaKot.
[ya%ta :- 5 vaI
ivaYaya :- [Mga`jaI
SaOxaiNak vaYao- :- 2009- 10
 mayaa-da :
sadr saMSaaoQana ho P`aaqimak SaaLa QaumaKot yaa
SaaLotIla [ya%ta 5vaIcyaa vagaa-tIla 10 ivadyaaqyaa-
MpurtI mayaa-dIt Aaho.

5.1.4 saSaaoQanaacaI ]id\dYTyao :

1) [Mga`jaI ivaYayaaMcao vaacana krtanaa ivadyaaqyaa-
Mcyaa haoNaayaa caukacaa SaaoQa GaoNao.
2) [Mga`jaI ivaYayaacao vaacana krtanaa ivadyaaqyaa-Mcyaa
haoNaayaa cauka du$st krNyaasaazI ]pk`mainaima-tI krNao.
3) ivadyaaqyaa-Mcyaa [Mga`jaI vaacanaatIla cauka
TaLNyaasaazI kolaolyaa ]pk`ma inaima-tI pirNaamakrkta
tpasaNao.
 5.1.5 saMSaaoQanaacaI kaya-P`aNaalaI.
A) saMSaaoQanaacao mah%va Asao kI
“ DhaNaU talau@yaatIla ija.p.SaaLa, QaumaKot maQaIla
[ya%ta 5 vaI cyaa ivadyaaqyaa-Mnaa [Mga`jaI ivaYayaatIla
vaacana krtanaa haoNaayaa cauka sauQaarNyaasaazI
kolaolaI ]pk`mainaima-tI.
yaa samasyaa ivaQaanaacaI pUt-ta krNyaasaazI
saMSaaoQakanao P`aayaaoigak inavaD kolaI
vaoLaovaoLI SaaLolaa BaoT do}na %yaavar ]pk`maacaI
P`a%yaxa AMmalabajaavaNaI k$na %yaacaI pirNaamakarkta
tpasalaI.

ba )namaunaa inavaD :
saMSaaoQakanao ]prao@t inarakrNaasaazI
AsaMBaavya pwtItIla sahotUk nyaadSa-na
inavaDlao.saMSaaoQakanao DhaNaU talau@yaatIla
ija.p.marazI SaaLa, QaumaKotcaa namaunaa ivadyaaqaI--
iSaxak namaunaa inavaDlaa Aaho.

k) sadr kRtI saMSaaoQana P`aklpasaazI saMSaaoQakanao

P`aSnaavalaI, maulaaKt, pDtaLa saUcaI yaa saaQanaaMcaa
vaapr kolaa Aaho.

D) Aqa- inava-cana :
saMSaaoQakanao Aaplyaa samasyaaMcaI inagaiDt
Asaa ivadyaaqaI- saUcaIcaa vaapr k$na %yaava$na yaaogya
tI T@kovaarI kaZUna saaMi#yakIya maaihtIcao ivaSloaYaNa
kolao Aaho va AalaoK kaZUna %yaacao Aqa-PaUNa- Asao
Aqa-inava-cana kolao Aaho
 5.2 inaYkYa-
ija.p.SaaLa, QaumaKot maQaIla [ya%ta 5 vaI cyaa
ivadyaaqyaa-Mnaa [Mga`jaI ivaYayaatIla vaacana krtanaa
haoNaayaa caukaMcaa SaaoQa Gao}na ]payayaaojanaa
krNao hyaa saaQanaaMcao inaYkYa- puZIla P`amaaNao
Aahot.
1) ivadyaaqyaa-Mnaa [Mga`jaI ivaYayaaMcyaa
vaacanaaMcaI AavaD inamaa-Na JaalaI.
2) ivadyaaqyaa-Mcyaa manaatIla [Mga`jaI ivaYayaacaI
iBatI kmaI JaalaI.
3) ivadyaaqyaa-Mnaa [Mga`jaI ivaYayaacyaa
vaacanaabaabat barocasao inayama kLtat.
4) AcaukpNao [Mga`jaI ivaYayaacao Eautvaacana krtat.
 5.3 iSafarSaI
A) mau#yaaQyaapkasaazI iSafarSaI :
1) [Mga`jaI idvasa saajara krNao.
2) [Mga`jaI ivaYayaasaMbaMQaI ivadyaaqyaa-Mnaa
P`aa%saahna doNyaasaazI pairtaoiYak va baixasao
doNao.
3) t& vya@tIcao vyaa#yaana AayaaojaIt krNao.
4) ivadyaaqyaa-Mnaa AavaSyak %yaa sauivaQaa ]plabQa
k$na doNao.
5) [Mga`jaI ivaYayaacao ivaivaQa KoLacao Aayaaojana
krNao.
6) SaaLot drraoja [Mga`jaI vat-maana p~acao vaacana
krNao.

ba) iSaxakaMsaazI iSafarSaI :

1) [Mga`jaIcao vaacana ivadyaaqyaa-Mnaa naaoT krta
yaavao yaasaazI [Mga`jaI ivaYayaat ivadyaaqyaa-Mnaa
P`aBau%va saMpadna kravao Asao AQyaapna
iSaxakaMnaI kravao.
2) iSaxakaMnaI ekmaokaMcao saahayya Gao}na [Mga`jaI
ivaYayaasaazI ]pk`ma rabavaavao.
3) iSaxakaMnaI KoLaWaro iSaxaNa yaa pwtIcaa AvalaMba
kravaa.
4) P`a%yaok GaTkasaazI iSaxakaMnaI SaOxaiNak
saaih%ya vaapravao va SaOxaiNak saaih%yaacaI inaima-
tI kravao .
5) ivadyaaqyaa-Mnaa [Mga`jaI ivaYayaat gaaoDI inamaa-
Na vhavaI mhNaUna ivaivaQa ]pk`ma rabavaavao.

k) ivadyaaqyaa-MsaazI iSafarSaI :
1) ivadyaaqyaa-nao [Mga`jaI ivaYayaacao vaacanaacaa
inayaimat sarava kravaa.
2) ivadyaaqyaa-MnaI manaacaI ekaga`ta vaaZvaavaI.
3) ivadyaaqyaa-MnaI [Mga`jaI ivaYayaacyaa vaacanaakDo
mana: pUva-k laxa idlao pahIjao.
 5.4 saMSaaoQanaacaI [tr
iSaxakaMsaazI ]pyau@tta
AQyayana -AQyaapna krtanaa yaoNaayaa samasyaa
bayaaca AMSaI saaoDivaNyaajaaogaI Asatat.sadr
saMSaaoQana P`aklpamauLo iSaxakaMnaI AQyaapnaat
BaoDsaavaNaayaa samasyaa to dUr k$ Saktat.
1) yaa saMSaaoQanaacaa ]pyaaogaI [Mga`jaI ivaYaya
iSaxakaMnaa ivadyaaqyaa-Mcyaa AjaUna kaoNa%yaa
cauka hao} Saktat yaacaI klpnaa yao[-la.
2) cauka haoNyaamaagacaI saMBaavya karNao kaoNatI
AsaU SaktIla ho samacaNyaasaazI ho saMSaaoQana
]pyau@t zrola.
3) saMBaavya karNao dUr krNyaasaazI vaogavaogaLyaa
]pk`maacaI AMmalabajaavaNaI krta yao[-la yaacaI maaihtI
yaa saMSaaoQanaamauLo [tr iSaxakaMnaa imaLola.
4) navanavaIna P`aklp va ]pk`ma yaasaMbaMQaI [tr
iSaxakaMnaa maaga-dSa-na imaLola.
5) [Mga`jaI ivaYayaasaazI navanavaIna pwtI va AQyaapna
saaih%ya kaoNakaoNato vaapravao yaasaMbaMQaI
maaihtI imaLola.
 5.5 puZIla saMSaaoQanaacaI
saUcanaa
sadr saMSaaoQana ho ija.p.marazI SaaLa
QaumaKot yaoqaIla [ya%ta 5 vaI cyaa ivadyaaqyaa-Mnaa
[Mga`jaI ivaYayaacao vaacana krtanaa yaoNaayaa
samasyaa dUr krNyaasaazI kolaolao Aaho puZIla kaLat [tr
saMSaaoQana krtIla %yaaMnaa saMSaaoQak puZIla
saucanaa do} Saktao.
1) vairla saMSaaoQana ho [ya%ta 5 vaI vyatIrI@t [tr vagaa-
MvarhI kravao.
2) ivadyaaqaI- saM#yaa jaast nasaavaI.
3) saMSaaoQanaasaazI ekavaoLI daona pwtIcaa vaapr
kolaa jaa} Saktao.
4) ]pk`ma rabaivatanaa jaastIt jaast SaOxaiNak
saaih%yaaMcaa vaapr kravaa.
5) [Mga`jaI ivaYayaacao yaaogya maaga-dSa-na kravao.
6) ]id\dYT saMSaaoQana kaLat pUva- tyaarI haoNaarI
AsaavaI.
7) pirklpnaa pDtaLUna pahta yaoNaarI AsaavaI.

5.6 saMdBa- saUcaI

A.k laoKkacao pustkacao P`akaSan san

` naava naava a a
1) svaatI kRtI sauivaca 200
gaaDgaIL saMSaaoQana ar 4
va P`akaSan
navaaopk`ma a
2) ema.jaI.maraz idSaa maharaY 200
o navaaopk`maa T/ rajya 9
caI SaOxaiN
ak
 pirYad,
puNao
3) pMiDt bansaI SaOxaiNak nautna 199
ibaharI kRtI P`akaSan 5
saMSaaoQana a, puNao
4) iva.ra.iBMataD SaOxaiNak nautna 200
o saMSaaoQana P`akaSan 4
pwtI a
5) Da^.ba.Jaa.ma kRtI fDko 200
aLI saMSaaoQana P`akaSan 4
va a
navaaopk`ma

daKlaa
 ija.p.marazI SaaLa, QaumaKot
ta- DhaNaU, ija- zaNao
P`ait,
P`aacaaya-/ mau#yaaQyaapk
ija.p.marazI SaaLa, QaumaKot
ta- DhaNaU, ija- zaNao
ivaYaya : saMSaaoQana SaaoQainabaMQa
pUNa- kolyaabaabat.

mahaodya,
vairla ivaYayaanvayao ko.ija.esa\.baI.eD\ AQyaapk
mahaivadyaalayaacyaa SaOxaiNak vaYa- 2009- 10 hyaa
vaYaI- mauMba[- ivadyaapIzacyaa baI.eD\ pirxaocyaa
AByaasak`maanaUsaar [ya%ta 5 vaI cyaa ivadyaaqyaa-Mnaa
[Mga`jaI ivaYayaaMcyaa vaacanaabaabat yaoNaayaa
samasyaa va %yaavairla ]payayaaojanaa ha ivaYaya
saMSaaoQanaasaazI inavaDlaolaa Aaho %yaasaazI
saMSaaoQakanao Aamacyaa SaaLotIla [ya%ta 5 vaI caa
vaga- inavaDlaa haota.ho saMSaaoQana krtanaa
saMSaaoQakanao malaa AaiNa maaJao sahkarI iSaxak
[ya%ta 5vaI cao vaga-iSaxak tsaoca ivadyaaqyaa-MSaI
P`a%yaxa cacaa- k$na %yaacaI P`a%yaxa caacaNaI Gao}na
yaaogya maulyamaapna kolao Aaho tsaoca %yaavar
]payayaaojanaa mhNaUna Aamhasa maaga-dSa-na kolaolao
Aaho. saMSaaoQakanao ha SaaoQainabaMQa AitSaya
P`aamaaiNakpNao puNa- kolaa Aaho.%yaabad\dla ho
P`amaaNap~ doNyaat hrkt naahI.
izkaNa :
mau#yaaQyaapkacaI sahI
idnaaMk :
iSa@ka Stamp.

samaaraop
ASaa P`akaro saMSaaoQakanao 5vaI cyaa ivadyaaqyaa-
Mnaa [Mga`jaI vaacanaat yaoNaayaa samasyaa jaaNaUna
GaoNyaasaazI saMSaaooQana kolao Aaho.%yaat %yaalaa
yaoNaayaa ivadyaaqyaa-Mnaa kaoNakaoNa%yaa
mamasyaaMnaa taoMD dyaavao laagat haoto.%yaa
samasyaocaI jaaNa JaalaI Aaho.%yaa samasyaovar AByaasa
k$na saMSaaoQakanao ivadyaaqyaa-Mnaa maaga-dSa-na
kolao AaiNa iSaxakaMsa ivadyaaqyaa-Mt sauQaarNaa
GaDavaI mhNaUna %yaaMnaa yaaogya to P`aao%saahna
kayao- krNyaacao maaga-dSa-na kolao %yaatUna
ivadyaaqyaa-Mnaa fayada Jaalaolaa AsaUna %yaaMcaI
vaacanaacaI AavaD inamaa-Na JaalaI Aaho.%yaamauLo ho
saMSaaoQana saaqa- zrlao Aaho.