Ke Chuyen Ve Kim Loai (Q2) - 784

K CH!
YN V KIM IOAI |quyn 2) 1

hffp://obooks. vdcmodIa. com
M!C I!C

Zn..........................................................................................................................................3
Tm vaI phu cua fhop ................................................................................ 3
Zr ........................................................................................................................................ 18
Trang phuc cua nhung fhanh uranI .....................................................18
Nb....................................................................................................................................... 29
Thu b n muoI m f ........................................................................................29
Mo....................................................................................................................................... 39
an dng mInh cua saf ...............................................................................39
Ag ....................................................................................................................................... 53
KIm IoaI cua maf frang...............................................................................53
Sn ....................................................................................................................................... 70
Cu ng ma Ia I... m m...................................................................................70
Ta........................................................................................................................................ 82
SInh fruong frong dau kh .........................................................................82
W........................................................................................................................................ 90
Ko cho fa anh sang.......................................................................................90
Pf ...................................................................................................................................... 102
Sau ba In khoa..........................................................................................102
Au ..................................................................................................................................... 113
Vua cua cac kIm IoaI kIm IoaI cua cac vua.....................................113
Hg..................................................................................................................................... 132
Nuo c ba c ....................................................................................................132
2
Pb...................................................................................................................................... 144
Ko dIf fru d ch Ia Ma ..........................................................................144
!....................................................................................................................................... 157
NhIn IIu cua fh ky XX .........................................................................157

K CH!YN V KIM IOAI |quyn 2) 3
Zn
TM VAI PH! C!A THP
H I d u nhu ng nam 60, fa I vu ng von frI n nu I ba c Capcazo
da fIn hanh nhung cuc khaI quf khao c hoc o Ia ng c Mosco.
Tu xa xua Ia m, khoa ng 2.500 nam fruo c cng nguyn, dy Ia noI
sInh s ng cu a ca c b Ia c chan nuI su c v f; nhu ng b Ia c na y da
bI f su du ng cng cu Iao d ng Ia m ba ng d ng va d ng do . Trong s
nhI u d frang su c nho Ia m ba ng kIm Ioa I fm fh y o dy, co m f
v f nho m u nu hoI dI m dI chu f xanh Iu c, hnh ng nho , han gI
na ng, da khI n mo I nguo I pha I chu y da c bI f. Co Io xua kIa no Ia
v f doo o c cu a m f fhI u phu an dI n. Thu d frang su c nho
mo n na y co g ma h p d n ca c nha kha o c ho c va ca c nha su ho c
hI n da I d n fh 7
Pho p phn fich ba ng quang ph da cho bI f ra ng, frong v f
II u Ia m fhu d frang su c hnh ng na y, ko m chI m uu fh ro r f.
Pha I cha ng fhu kIm Ioa I na y da fu ng bI f d n fu ngo f nam nga n
nam fruo c dy7
Tu xa xua, con nguo I da Ia m quon vo I qua ng ko m: ngay fu
fho I c da I, hon ba nga n nam v fruo c, nhI u dn f c da bI f n u
Iuy n d ng fhau Ia ho p kIm cu a d ng vo I ko m. Nhung su f m f
fho I gIan da I, ca c nha ho a ho c va Iuy n kIm khng fh fhu duo c
ko m o da ng fInh khI f: fa ch duo c fhu kIm Ioa I na y ra kho I oxIf cu a
no du pha I Ia vI c d da ng. pha du f so I dy ga n bo gIu a ko m
vo I oxI, pha I co nhI f d cao hon ha n nhI f d sI cu a ko m, v v y,
khI ga p khng khi, hoI ko m vu a sInh ra Ia I k f ho p vo I oxI d fro
fha nh oxIf.
M f fho I gIan da I, nguo I fa khng pha n I ca I vo ng kho p kin
Iu n qu n y. Th r I d n khoa ng fh ky fhu V fruo c cng nguyn,
X.I. Venet xki 4
nhu ng nguo I fho n va Trung Hoa da bI f ngung fu hoI ko m
frong ca c bnh ba ng d f so f kin mif ma khng khi khng Io f va o
duo c. a ng ca ch do , ho da fhu duo c m f fhu kIm Ioa I ma u fra ng
phon pho f xanh. Sau do va I fram nam, m f s nuo c o chu u
cu ng na m duo c ky fhu f Iuy n ko m. Cha ng ha n, o TranxInvanIa
fhu c Ia nh fh RumanI nga y nay |h I d u cng nguyn, dy Ia
fInh akIa cu a d ch Ia Ma ) da fm fh y m f fuo ng fho duo c du c
ba ng ho p kIm chu a nhI u ko m |hon 85%). Nhung v sau, bi quy f
cu a vI c dI u ch kIm Ioa I na y da b fh f fruy n. Cho d n gIu a fh
ky XVII, ko m v n duo c dua fu ca c nuo c phuong ng d n chu u
va duo c coI Ia mo n ha ng khan hI m.
Chinh v fh ma hI n v f fm duo c o Mosco da Ia m cho ca c
nha kha o c ho c pha I kInh nga c va quan fm d n nhu v y. Qua
phn fich m f I n nu a, ca c va ch quang ph v n kha ng dnh ra ng,
v f na y chI g m ko m va m f if fa p ch f Ia d ng ma fhI. Co fh ,
v f frang su c ba ng ko m na y co ngu n g c mu n hon va ng u nhIn
Io f va o da m d v f fh f su r f c chang7 Song gIa fhuy f na y frn
fhu c f da b ba c bo , v sau khI xom xo f Ia I fh f chinh xa c ca c dI u
kI n khaI qu f fh fh y ra ng, v f frang su c ba ng ko m na y duo c
fm fh y o d su fuong u ng vo I fhIn nIn ky fhu ba fruo c cng
nguyn; noI dy, nhu ng d v f fro hon chua cha c da roI va o duo c.
Khng Ioa I fru kha nang v f frang su c fm fh y o Mosco Ia d v f
c nh f frong f f ca ca c sa n ph m ba ng ko m ma chu ng fa bI f hI n
nay.
Tho I frung c da d Ia I cho chu ng fa kha nhI u fu II u no I v
ko m. M f s fa I II u cu a n va Trung Hoa fhu c fh ky fhu VII
va fhu VIII da d c p d n v n d n u Iuy n fhu kIm Ioa I na y. Nha
du Ich n I fI ng qu o VonozIa |nuo c IfaIIa) fn Ia Marco PIo
fu ng d n fham a Tu h I cu I fh ky XIII da k Ia I frong quy n
sa ch cu a mnh v ca ch Iuy n ko m cu a nhu ng nguo I fho a Tu. y
fh ma ma I d n fh ky XVI, kIm Ioa I na y mo I ba f d u duo c go I Ia
ko m sau khI fhu f ngu na y xu f hI n frong fa c ph m cu a
Parafxon - nha ba c ho c n I fI ng fho I ky phu c hung. Truo c do , kIm
Ioa I na y cha ng co fn go I ha n hoI: ba c gIa , sponfor, fucIa, spaufor,
fhI c n , conforfoI. Tn Ia fInh ma no da mang |zIncum) co
nghIa Ia sa c fra ng |fhoo m f u c fhuy f kha c fh fn go I na y I y
g c o fu u c c zInco, nghIa Ia va y ca o ma f).
Nam 1721, nha ho a ho c kIm nha Iuy n kIm nguo I u c fn
Ia Johann rIdrIch HonkoI |frong fho I gIan du ho c o roIborg,
cha ng Iomanxop fro fu I da ho c ng fh y na y) da fa ch duo c ko m
fu khoa ng v f ganmoI. HonkoI da d f ganmoI va fu da m fro
mo I sInh ra, ng fhu duo c ko m kIm Ioa I sa ng I p Ia nh ma frong ca c
fa c ph m cu a mnh, ng da vi no vo I chIm phuo ng hoa ng h I sInh
fu d ng fro fa n.
Nha ma y Iuy n ko m d u fIn o chu u da da duo c xy du ng
nam 1743 fa I fha nh ph rIxfn |nuo c Anh), fu c Ia b n nam sau
khI Jn ChampIon nh n duo c ba ng pha f mnh v phuong pha p
chung c f d dI u ch ko m fu ca c qua ng ko m oxIf. V nguyn fa c,
cng ngh o rIxfn khng kha c g m y so vo I cng ngh ma ca c
nha Iuy n kIm v danh fho I xua da su du ng, nhung v ho khng
co n s ng d dang ky phuong pha p na y nn ca nh nguy f qu da nh
cho nguo I pha f mInh ra quy frnh cng ngh sa n xu f ko m da roI
va o fay Nha v dch |ChampIon co nghIa Ia nha v dch). C n
haI muoI nam sau do , ChampIon fI p fu c kIn fr f p Iuy n
frong IInh vu c n u Iuy n ko m va da hoa n fhI n duo c m f quy frnh
nu a, frong do , nguyn II u khng pha I Ia qua ng oxIf ma Ia qua ng
sunfua.
N u nhu nha ma y o rIxfn m I nam Ia m ra 200 f n ko m,
fh nay nay, san Iuong kIm IoaI nay frn fh gIoI da In d n ha ng
frI u f n. V quy m sa n xu f fh ko m chI m v fri fhu ba frong s
ca c kIm Ioa I ma u, chI fhua ca c b c da n anh fu ng duo c fhu a nh n
frong nga nh kIm Ioa I ma u Ia nhm va d ng. Nhung ko m co m f uu
dI m khng fh ch I ca I: so vo I da s ca c kIm Ioa I cng nghI p, gIa
fha nh cu a no fh p v no d dI u ch |frn fh fruo ng fh gIo I, chI co
sa f va ch ro hon ko m). n ca nh phuong pha p chung c f c xua,
ca c nha ma y Iuy n ko m nga y nay dang su du ng r ng ra I phuong
pha p dI n phn, frong do , ko m Ia ng do ng Ia I frn ca c caff ba ng
nhm va sau d y duo c n u Ia I frong Io ca m u ng.
X.I. Venet xki 6
M f dI u fhu v Ia nha pha f mInh nguo I Anh r f co fn fu I
Honry ossomor fu ng n I fI ng v vI c pha f mInh ra Io chuyn d
Iuy n fho p, cu ng da fhI f k m f ca I Io du ng nang Iuo ng ma f fro I,
frong do co fh n u duo c ko m hoa c d ng. Tuy nhIn, Io na y chua
hoa n ha o v ma f ky fhu f, va Ia I, nhu ng dI u kI n fhIn nhIn cu a
xu so mu suong na y khng fhu n Io I cho vI c su du ng no frong
fhu c f .
Nhu nguo I fa v n no I, ko m da dI va o cu c s ng Iao d ng cu a
mnh fu r f Iu fruo c khI ra do I: ca c nha Iuy n kIm fho I c xua da
no m nhu ng cu c da ma u xa m chu a ca c ho p ch f cu a ko m va o Iu a
cu ng vo I fhan, qua ng d ng va da fhu duo c d ng fhau - m f ho p
kIm fuy f dI u co d b n va do o cao, chu du ng duo c su an mo n va
co ma u sa c do p, hay no I cho du ng hon Ia co khoa ng bI n d I ma u
sa c fu y fhu c va o ha m Iuo ng ko m va ca c fha nh ph n kha c. Khng
nhu d ng do fhng fhuo ng, o nuo c Nga nga y xua nguo I fa go I d ng
fhau Ia d ng va ng: khI fang ha m Iuo ng ko m, ma u sa c cu a ho p kIm
fhay d I fu do nha f d n va ng fuoI. N u pha fhm m f if nhm fh
d ng fhau co ma u fuoI ma f, hoI gI ng va ng va hI n nay duo c du ng
Ia m huy hI u va d my ngh . Tu xua, ArIsfofo da m fa fhu d ng
na y Ia fhu d ng chI kha c va ng o mu I v ma fhI. Ro ra ng, fhu
d ng gI ng nhu va ng y cha ng pha I Ia ca I g kha c ma Ia d ng
fhau d y fhI.
M f fho I gIan da I nguo I fa cho ra ng, fuo ng ky nI m MInIn va
PogIacxkI duo c du ng h I d u fh ky fruo c frn Qua ng fruo ng o o
Maxcova Ia ba ng d ng do . Nhung cng fa c phu c ch g n dy da
dinh chinh dI u do : ho a ra khng pha I Ia d ng do ma chinh Ia d ng
fhau da duo c du ng cho fa c ph m ky dI u cu a nha dIu kha c I. P.
Marff.
O n co Ia ng Idar n I fI ng bo I nhu ng fhu d frang fri
ma ca c ngh nhn da phuong Ia m ra fu ho p kIm cu a d ng, ko m va
fhI c. Ca c d my ngh nhu bnh du ng nuo c, dIa, fuo ng nho duo c
fra ng m f dung dch da c bI f d cho kIm Ioa I fro fha nh don fuy n.
Sau d y, ca c ho a sI kha c In d y nhu ng bng hoa hoa c nhu ng hnh
vo frang fri frng y nhu kha m ba c v y. Ca c hnh vo frang fri na y
khng bao gIo b mo dI. o v y, ca c sa n ph m my ngh cu a Idar
r f n I fI ng khng nhu ng o n , ma co n o nhI u nuo c kha c.
Thng fhuo ng, ko m va d ng frong ca c ho p kIm Ia dI ba n
d ng mInh, chu ng b sung va ca I fhI n finh ch f cho nhau. Th ma
g n dy, chu ng o frong fnh fra ng ca nh franh I n nhau va chinh
ko m da Ioa I d ng ra kho I ho p kIm. I u do da xa y ra o My , noI ma
cho d n g n dy, d ng xon |d ng fI n nho nh f cu a My ) v n duo c
d p fu ho p kIm chu a 95% d ng va 5% ko m. Ca ch dy m y nam
nguo I fa quy f dnh fhay d I fha nh ph n cu a ho p kIm. V n nhu ng
nguyn f y co ma f frong ho p kIm, nhung vo I fy I hoa n foa n
kha c ha n: 97,6% ko m va vo n va n chI co 2,4 % d ng. So dI co su
fhay b c d I ngI nhu v y Ia v ko m ro hon d ng r f nhI u, do do ,
d ngh ho p Iy ho a cu a ca c nha fa I chinh da hu a ho n m f mo n Io I
khng nho cho ngn kh
Kha nhI u ho p kIm cu a ko m da duo c bI f d n |pha fhm
nhm, d ng, magIo, vo I Iuo ng khng da ng k ), ma da c dI m n I b f
cu a chu ng Ia r f d du c va co nhI f d no ng cha y fh p. Tu ca c ho p
kIm na y, nguo I fa du c duo c nhu ng chI fI f phu c fa p co fha nh mo ng
va nhu ng sa n ph m chinh xa c kha c, frong do co nhu ng con chu In
co nho . H I gIu a fh ky fruo c, fhoo fhI f k cu a nha dIu kha c
nguo I Nga I. P. VIfaII, nguo I fa da du c va du ng o pho ng
ChoorghIopxkI frong cung Io n dI n CromII o Maxcova muo I fa m
cy c f ba ng ko m co hoa van frang fri va nhu ng bu c fuo ng mang
nhu ng vo ng hoa nguy f qu .
M f nguo I o C ng ho a dn chu u c co m f b suu f p d c da o
v ca c v f du c ba ng ko m. M y chu c nam qua, ng da du ng ko m d
fu fay du c nhu ng hnh nguo I va d ng v f nho , cao khng qua 5 cm.
suu f p na y g m khoa ng 1500 ph I ca nh r f fhu v. Tuy f dI u
nh f frong s do Ia ph I ca nh no I v fr n da nh o g n IopzIch nam
1813, fa I do , d I qun cu a NapoIon chua Ia I su c sau fr n
orodIn da b fhua fhm m f fr n Io n nu a khI da nh nhau vo I IIn
qun ca c nuo c Nga, Ph , a o va Thu y I n. Ph I ca nh fr n da nh
cu a ca c dn f c g m khoa ng m f nga n ph n fu - do Ia nhu ng
nguo I Iinh va ngu a, xo c , vu khi.
X.I. Venet xki 8
O m f chu ng mu c da ng k , nhI f d no ng cha y khng cao
Ia m cu a ko m |khoa ng 420 d C) da Ia m cho nha suu f p nguo I u c
pha I say m. NhI u finh ch f cu a kIm Ioa I na y phu fhu c va o d
fInh khI f cu a no . Thng fhuo ng, ko m d fIu ho a frong ca c axIf,
nhung n u d fInh khI f da f d n nam con s chin |99,999%) fh
chinh ca c axIf y khng fh na o du ng cha m duo c d n ko m ngay ca
khI nung no ng. I vo I ko m, d fInh khI f khng nhu ng ba o da m
cho no fro nn b f kha xm pha m v ho a ho c, ma co n dom Ia I cho
no finh do o cao: ko m fInh khI f Ia I d ko o fha nh so I h f su c ma nh.
Co n ko m fhuo ng du ng frong ky fhu f fh bI u I finh ca ch kha b f
fhuo ng: no chI cho pho p ca n fha nh da I, fha nh Ia , fha nh f m frong
khoa ng nhI f d nh f dnh - fu 100 d n 150 d C, co n o nhI f d
bnh fhuo ng va cao hon 250 d C cho d n dI m no ng cha y fh kIm
Ioa I na y r f gIo n, co fh d da ng nghI n na f fha nh b f.
Trong ca c ngu n dI n ho a ho c hI n nay, ca c f m ko m do ng
vaI fro m, fu c Ia duo c du ng Ia m dI n cu c m - noI dy dI n ra
qua frnh oxI ho a kIm Ioa I. I n d u fIn, ko m da fhu su c mnh
frong mI fruo ng hoa f d ng na y nam 1800, khI nha ba c ho c nguo I
IfaIIa Ia AIoxandro Vonfa ch fa o ra b pIn cu a ng. HaI nam sau
do , nho m f b pIn r f Io n |so vo I fho I by gIo ) g m 4200 f m d ng
va ko m ma nha ba c ho c Nga V. V. Pofrp da I n d u fIn fa o duo c
h quang dIn.
Nam 1838, nha ky fhu f dI n nguo I Nga Ia . X. IacobI da
ch fa o m f chI c fhuy n ga n d ng co dI n ma ngu n dI n Ia m f
b pIn. Thuy n na y da xuI nguo c do ng sng Nva m f fho I gIan,
cho duo c 14 ha nh kha ch. Nhung Ioa I d ng co na y fo ra khng kInh
f , dI u do khI n nha ho a ho c nguo I u c Ia Iuxfux IIbIc |Jusfus
IIobIg) co co so d fuyn b : Cu fru c fI p d f fhan d fhu nhI f
hoa c sInh cng co n ph n co Io I hon nhI u so vo I chI phi fhan do d
khaI fha c ko m, r I sau do sInh cng frong ca c d ng co dI n ba ng
cach d f ko m frong ca c b pIn. Iu c b y gIo , nhu ng y d su du ng
su c ko o cu a ca c d ng co dI n cha y ba ng pIn da khng fhu duo c k f
qua o frn ca n. Nha v f Iy ho c n I fI ng nguo I Anh Ia Jamo Jun
|Jamos Procofr JouIo) hnh nhu da co I n nh n xo f nu a du a nu a
fh f ra ng, cha ng fha nuI ngu a v n co n ro hon Ia pha I fhay ko m
frong ca c b pIn.
Trong fho I da I chu ng fa, y fuo ng do da duo c s ng Ia I: ha ng
nga n ha ng va n f dI n dang Iuo f nhanh frn ca c no o duo ng cu a
nhI u nuo c, hon nu a, khI cho n ngu n d ng Iu c, ca c nha fhI f k
fhuo ng uu chu ng Ioa I acquy ko m - khng khi. acquy na y fhay
fh cho ha ng chu c con ngu a, no cho pho p f cha y duo c hon 100
kIImof ma khng c n cho an fhm, nghIa Ia khng pha I na p
fhm dI n. Nhu ng ngu n dI n fi hon kI u nhu v y dang duo c su
du ng frong ca c ma y ngho, frong ca c d ng h so gIo , frong khi cu do
d I sa ng |cu a ma y a nh), frong ca c ma y finh Ioa I nho . Trong b
pIn vung cu a ca c do n pIn bo fu I, duo I Io p vo gI y co ba ng ko m:
khI cha y |fu c Ia khI b oxI ho a), ko m sInh ra do ng dI n d fha p
sa ng bo ng do n pIn. I vo I ca c fhI f b Io n fh ngu n dI n r f da ng
fIn c y, du su c cung c p dI n cho ha ng chu c khi cu cu ng m f Iu c Ia
nhu ng b a cquy co dI n cu c ba ng ba c va ba ng ko m. Cha ng ha n,
m f b acquy nhu v y da Ia m vI c frn m f v fInh nh n fa o cu a
IIn X bay vo ng quanh fra I d f.
Cu c khu ng hoa ng nang Iuo ng dI n ra frong nhu ng nam g n
dy da bu c nhI u f chu c co Io n v khoa ho c va cng nghI p pha I
fm kI m ca c ngu n nang Iuo ng mo I. Song nhu ng fay choI nghI p
du cu ng khng chu fhua ko m ca c nha sa ng ch chuyn nghI p.
Cha ng ha n, m f nguo I fho d ng h o fha nh ph KIdormInxsfo nuo c
Anh da su du ng... qua chanh bnh fhuo ng va o cng vI c na y. KhI
ca m va o qua chanh m f fhanh ko m va m f fhanh d ng co dy d n
ra ngoa I, nha pha f mInh na y nh n duo c m f ngu n dI n d c da o.
o pha n u ng cu a axIf IImonIc vo I d ng va ko m, m f do ng dI n da
sInh ra, du cung c p cho m f d ng co fi hon Ia m quay f m bI n
qua ng ca o frong fu frung ba y cu a hI u d ng h frong va I fha ng.
Cha ng Io dy khng pha I Ia m f pha f mInh hay sao7 TI c fhay,
fhoo finh foa n cu a ca c nha chuyn mn, d cung c p du dI n cho
m f ma y fhu hnh cha ng ha n, c n pha I co m f b pIn Ia m fu va I
frIu qua chanh.
Nha sInh ho a ho c MonvIn CanvIn |MoIvIn CaIvIn) nguo I My
fu ng duo c gIa I fhuo ng Nbon da d ngh du ng m f ngu n dI n
X.I. Venet xki 10
fhu c v f ma nh hon. Ong da hoa n chInh m f b pIn ma f fro I, frong
do , ko m oxIf va ch f dI p Iu c cu a fhu c v f cu ng nhau fa o ra do ng
dI n. Tu b ma f cu a m f vuo n pha f dI n ma u xanh co kich fhuo c
ba ng m f can pho ng nho , co fh fhu hoa ch duo c m f ngu n dI n
co cng su f 1 kIIoaf.
Co Io frong fuong IaI khng xa, ma co fh Ia ngay o cu I fh
ky na y, chu ng fa so duo c chu ng kI n nhu ng fha nh fu u mo I cu a
nga nh nang Iuo ng ho c ma f fro I - fhu c v f, nhung by gIo fh ha y
fro Ia I fh ky fruo c d fm hI u ba su kI n quan fro ng co IIn quan
fru c fI p vo I ko m.
Su kI n fhu nh f xa y ra nam 1850: m f nguo I Pha p fn Ia
ChIIo |CIIIof) da d ngh m f phuong pha p d c da o d Ia m ba n In
ko m. Hnh duo c vo ba ng fay In m f f m ko m ba ng m f fhu mu c
ch ng axIf, sau d y du ng axIf nIfrIc d ru a b ma f f m ko m. KhI
do , nhu ng ch co mu c fh v n nguyn vo n, khng b hu ha I g, co n
nhu ng ch khng co mu c fh axIf so an ko m, fa o fha nh nhu ng v f
Io m. Hnh vo so fro fha nh hnh n I va khI In In gI y fh so nh n
duo c hnh a nh c n fhI f. V sau, phuong pha p na y cu a ChIIo duo c
hoa n fhI n fhm va fro fha nh phuong pha p Ia m ba n ko m nga y
nay, nho no ma ca c ma y In frn foa n fh gIo I ha ng nga y dang fa I
fa o Ia I v s hnh vo va franh a nh frong ca c sa ch ba o va fa p chi.
Nam 1887, nha ba c ho c n I fI ng nguo I u c Ia HoInrIch
RudoIph Horfz da pha f hI n ra hI n fuo ng hI u u ng quang dI n:
duo I fa c d ng cu a a nh sa ng, m f ch f na o do so pha f ra ca c dI n
fu . M f nam sau, nha v f Iy ho c nguo I Nga Ia A. C. XfoIofp da
nghIn cu u ky Iuo ng hI u u ng quang dI n na y. Ta I pho ng fhi
nghI m cu a fruo ng da I ho c f ng ho p Maxcova, ng da fI n ha nh
m f fhi nghI m fInh f fu ng dI va o Ich su cu a khoa ho c. Ong n I
f m ko m vo I cu c m cu a m f b pIn va n I f m Iuo I kIm Ioa I vo I
m f cu c duong, r I da f d I dI n vo I f m ko m, ca ch xa m f khoa ng
na o do . T f nhIn, frong ma ch dI n ho na y khng co do ng dI n dI
qua va kIm cu a dI n k v n chI s khng. KhI nha ba c ho c chI u
m f Iu ng a nh sa ng cho I Io I va o f m ko m fh kIm cu a dI n k I p
fu c ro I kho I v fri s khng. I u do co nghIa Ia da xu f hI n do ng
dI n frong ma ch. XfoIofp fang fhm ngu n sa ng chI u va o f m
ko m va nh n fh y kIm d ng h dch dI xa hon, dI u do chu ng fo
do ng dI n fang In. Ngay sau khI nga f ngu n chI u sa ng, do ng
dI n na y bI n m f va kIm cu a dI n k fro v v fri s khng. u ng
cu na y fhu c f da Ia f ba o quang dI n d u fIn - m f IInh kI n ma
ky fhu f hI n da I khng fh fhI u duo c.
Cu ng frong nam ma XfoIofp fhu c hI n fhi nghI m Ich su
cu a mnh, f m ko m da fro fha nh nguo I cu ng fham gIa m f pha f
mInh fhu v: ky su ocIIno |orIInor), nguo I u c, v n Ia m vI c o
My , da ch fa o ra m f khi cu du ng d ghI va pha f Ia I m fhanh, go I
Ia ma y ha f va ng da d ngh du ng dIa Ia m ba ng ko m co phu m f
Io p sa p mo ng d Ia m v f fa I m. Tu dIa na y co fh chuy n sang
m f ba n sao bang kIm Ioa I, fu c Ia Ia m khun d sa n xu f ha ng Ioa f
dIa ha f. ChI c dIa ha f d u fIn frn fh gIo I do chinh ocIIno ch
fa o hI n dang duo c Iuu gIu fa I vI n ba o fa ng qu c gIa Hoa Ky o fhu
d OasInhfon. Nam 1907, o ParI, ca c dIa ghI Ia I gIo ng ha f cu a
nrIco Caruzo, ranchoxco Tamanho, AndoIIna PaffI va cu a ca c ca
sI xu f sa c kha c da duo c frnh fro ng da f va o frong ca c h p kin co
fra ng ko m d ba o qua n Iu da I. Nguo I fa du dnh so mo ca c h p do
sau 100 nam. Tuc Ia vao nam 2007.
Trong ky fhu f hI n da I khng chI su du ng ko m nguyn kh I
ma ca bu I ko m nu a. Cha ng ha n, bu I ko m gIu p nhu ng nguo I Ia m
fhu c pha o nhu m ngo n Iu a fha nh ma u xanh Iam. Ca c nha Iuy n
kIm du ng bu I ko m d I y va ng va ba c ra kho I ca c dung dch
xIanua. Ngay ca khI dI u ch ko m, n u khng co b ko m fh cu ng
khng xong: bu I ko m duo c du ng d Ioa I d ng va cadImI ra kho I
dung dch ko m sunfaf frong phuong pha p fhu y Iuy n |phuong
pha p dI n phn). C u c ng va ca c k f c u nha cng nghI p ba ng
kIm Ioa I, ca c ma y mo c co Io n fhuo ng duo c phu m f Io p son ma u
xa m d gIu cho kIm Ioa I kho I b an mo n: frong fha nh ph n cu a Ioa I
son do cu ng co bu I ko m.
N u da nha c d n su an mo n fh pha I no I d n vaI fro quan
fro ng nh f cu a ko m: g n m f nu a sa n Iuo ng ko m frn fh gIo I duo c
du ng va o vI c ba o v fho p fruo c m f ko fhu hung a c nh f - do Ia su
han gI ma ha ng nam nu f m f ha ng chu c frI u f n sa f fho p. X va
ch u fra ng ko m, ma I nha va ng fhoa f nuo c fra ng ko m fh du ng
X.I. Venet xki 12
duo c nhI u nam, frong khI do , m f f m fn khng fra ng ko m fh
chI c n qua m f fr n mua nho Ia da co fh b hoon gI.
V y do du ma chinh ko m duo c gIao pho nhI m vu d y kho
khan va vInh quang Ia ba o v bIn cuong cu a sa f fho p7 Th ma
no hoa n foa n khng duo c mang danh Ia chI n sI kIn cuo ng
ch ng Ia I ca c ho a ch f xm fhu c nhu crom, nIkon hoa c coban, v
sao7 Th ra Io I gIa I da p cho cu ho I na y cu ng n gI u o chinh dI u
na y. Thoo I I dI n da f cu a m f nha hI n frI f na o do fh cu ng gI ng
nhu nguo I phu nu , so dI ma nh chinh Ia v su y u o f cu a mnh. Ko m
ba o v sa f m f ca ch cha c cha n, gIu cho sa f khng b an mo n, bo I v
chinh no ... Ia I khng du su c ch ng Ia I su an mo n. Ko m co finh hoa f
d ng ho a ho c ma nh hon sa f, nn khI xu f hI n nguy co b oxI ho a
fh kom II n dua mnh ra d ch ng do : no hy sInh fhn mnh d
cu u sa f kho I su hu y dI f. Khng pha I ng u nhIn ma dI khI nguo I
fa go I phuong pha p ba o v nhu v y Ia phuong pha p fhi ma ng.
Ngay ca khI frn Io p a o gIa p ba ng ko m xu f hI n nhu ng v f
xuo c fh su an mo n cu ng khng fh fhu c hI n duo c y d fa o gI cu a
mnh: chu ng na o frn b ma f cu a chI fI f Ia m ba ng fho p co n Ia I du
chI Ia va I ha f ko m nho fhI fh sa f v n khng b pha hu y. V dI m
na y, ca c Io p ma ba ng crom va nIkon fuy co su c ch ng an mo n cao,
nhung frong fhu c f dI khI Ia I fo ra khng da ng fIn c y: chu ng chI
co fa c du ng f f khI chua xa y ra b f ky su hu ho ng na o, co n m f khI
frn Io p ma do da xu f hI n hI n cho du chI Ia m f I fhu ng r f
nho , ba ng d u ch m fhI, cu ng du d ca c fa c nhn xm fhu c co
duo ng d f nh p va o sa f, Ia m cho sa f ba f d u b gI ngay fruo c ma f
nIkon hoa c crom v n Ia nhu ng kIm Ioa I b f kha xm pha m v
ho a ho c.
N u finh d n vI c du ng ko m d gIu cho fho p khng b an
mo n so ro hon r f nhI u so vo I du ng ca c fhu kIm Ioa I kha c, fh fh f
d hI u fa I sao ma Io p ma ba ng ko m Ia I dang duo ng duo ng chI m
v fri s m f - ca v quy m I n f m quan fro ng - frong s f f ca
mo I Io p ma ba ng kIm Ioa I.
Trong fho I gIan g n dy, Io p ma ba ng ko m da mo r ng pha m
vI hoa f d ng ba o v cu a mnh: ko m ba f d u duo c fra ng In b ma f
cac kf cu kIm IoaI chu Iuo ng fa I nhI f Io n. Cha ng ha n, fruo c
dy, ca c k f c u cu a f ho p fhI f b kho I d ng du ng d pho ng ca c
con fa u vu fru fhuo ng gIa m d b n fhoo fho I gIan do chu ng b d f
qua no ng. HI n nay, d fra nh dI u do , nguo I fa phu In chu ng m f
Io p ko m. o co nhI f d sI fh p nn frong fho I gIan dI n ra con
s f kho I d ng, Io p ko m b c hoI r f nhanh, h p fhu m f Iuo ng
nhI f Io n, va nho v y ma gIu cho k f c u kIm Ioa I khng b qua
no ng.
Cng ngh ma ko m kha don gIa n. Thng fhuo ng d Ia m vI c
na y, ca c Ia fho p, ng fho p, hoa c ca c chI fI f ba ng fho p duo c nhu ng
fru c fI p va o ko m no ng cha y. Song ba n ha y fhu nhu ng va o ko m
no ng cha y, cha ng ha n m f cy c f dI n xom sao: khI do fh b ko m
pha I co kich fhuo c cu a m f b boI co Io n. Trong nhu ng fruo ng ho p
nhu v y pha I du ng d n phuong pha p phun bu I ko m nho ca c khi cu
bom phun. Nguo I fa da ch ra m f Ioa I su ng chuyn du ng da n Ia
m f so I kIm Ioa I Io ng d khI dng da c Ia I fh fa o fha nh m f Io p ma
ba o v da n d u frn k f c u c n xu Iy . Co n mu n cho Io p ma ko m
duo c nha n bo ng fh du ng phuong pha p dI n phn.
Pha m vI hoa f d ng khng nhu ng cu a ba n fhn ko m, ma ca
cu a ca c ho p ch f cu a ko m cu ng r f da da ng. Tho I frung c , ca c
fh y fhu c Ar p va Ty u du ng fuy f fra ng - fhu b f ko m oxIf
xm x p nhu Ing fo ma ca c nha gIa kIm fhu f go I Ia Ion m u
nhI m - va o mu c dich chu a b nh. Nga y nay, frong b f ky hI u
fhu c na o, chu ng fa d u co fh ba f ga p ca c fhu fhu c mo , ph n
rm fro om, fhu c nho ma f v.v... chu a nguyn f ko m o m f da ng
na o do . HI m co m f nguo I phu nu na o Ia I khng du ng d n ko m
oxIf. Cha ng nn nghI ngo g dI u do , bo I v ph n xoa ma f cha ng
pha I Ia ca I g kha c ma chinh Ia b f ko m oxIf pha fhm ca c ch f
fhom, ch f ma u va m f s ch f kha c. N u pho ng da I In fh ca c
ha f ph n frng hao hao nhu m f con nh n d y Ing vo I nhu ng ca I
chn Ioa ng ngoa ng xoo ra kha p mo I phia.
Khoa ng haI fram nam fruo c dy, b f ko m fra ng da xu f hI n
o Pha p va Anh. Kha c vo I b f ch fra ng v n duo c du ng fu Iu, b f
ko m fra ng khng d c ha I d I vo I co fh con nguo I, v fh ma no da
nhanh cho ng dI va o cu c s ng ha ng nga y. Khng bao Iu, fhu b f
X.I. Venet xki 14
fra ng mo I na y da duo c sa n xu f o nhI u nuo c kha c. Cha ng ha n,
nam 1807, m f fa p chi xu f ba n o nuo c Nga da dang ba I V vI c
sa n xu f b f fra ng ba ng ko m oxIf - fhu b f co fh fhay fh ca c fhu
b f fra ng fhng fhuo ng. Ko m co fh Ia m fang chu ng cha c cha n d
bu c f I ca c ho a sI Ia m gIa ma o fa c ph m cu a ca c b c danh ho a
fho I fruo c. N u dom gIa m dnh m f bu c franh duo c xung Ia fa c
ph m cu a ruogoI do Oudo, cu a Rubons hoa c cu a I Croco, ma
pho p phn fich ma u Ia I cho fh y frong do co b f ko m fra ng fh co
fh kha ng dnh ngay ra ng, do Ia m f bu c franh gIa ma o.
Nu khng co ko m oxIf fh ca c xi nghI p Ia m cao su va va I
son so khng Ia m an g duo c. Ko m cu ng quon bI f fhu y fInh fu Iu:
nam 1851, fa I frI n Ia m qu c f o Iondon, m f ma f ha ng mo I cu a
cng ngh fhu y fInh Ia pha I chu a ko m co d nha n bo ng va a nh
quang da c bI f khI n mo I nguo I r f uu fhich. HI n nay, ca c ho a sI
frang fri d fhu y fInh da du ng ko m sunfua Ia m fhu c vo v no cho
pho p nhu m fhu y fInh vo I ma u sa c va sa c d r f phong phu , bI n
fhu y fInh fha nh ngo c bich hoa c c m fha ch, fha nh ngo c ma f mo o
hoa c ngo c Iam.
Trong nhu ng nam 20 cu a fh ky chu ng fa, fInh fh ko m oxIf
I n d u fIn ha nh dI n dI va o nga nh fhng fIn v fuy n: nho no
ma Iu c b y gIo nguo I fa da I p duo c ky Iu c v cu Iy fhu fin hI u v
fuy n. Ca c ho p ch f cu a ko m cu ng fm duo c vI c Ia m frong ky
fhu f fruy n hnh: ba ma u co ba n - xanh Iam, xanh Iu c va do -
xu f hI n frn ma n a nh fruy n hnh nho nhu ng finh ch f pha f
quang cu a ko m sunfua, ko m soIonua va ko m foffaf duo c hoa f ho a
bo I ba c, mangan hoa c ca c ch f phu gIa kha c. TInh fh ko m soIonua
nhn fa o da m nh n vaI fro d y fro ng fra ch frong vI c xy du ng ky
fhu f fruy n hnh Iazo sau na y: dI n fich ma n a nh cu a ma y fhu
hnh Iazo ma u so d n va I mo f vung, nghIa Ia hnh a nh ma u ru c ro
so choa n h f ca bu c fuo ng frong can pho ng. Ca c ho p ch f cu a ko m
co n mang finh ba n d n, dI u do hu a ho n vo I chu ng m f fuong IaI
sang Ian.
Khng pha I chI co ky fhu f mo I c n d n ko m - co fh d ng
v f va fhu c v f cu ng r f c n d n nguyn f na y vo I II u Iuo ng nho .
Nhu c u frong m f nga y dm cu a con nguo I v nguyn f vI Iuo ng
na y dao d ng frong khoa ng fu 5 d n 20 mIIIgam. Co n nhu ng nguo I
nghI n ruo u fh co nhu c u r f Io n: hnh nhu ruo u ga f ko m ra kho I
co fh fh pha I. O Iran va AI C p, ca c cu c kha m nghI m d I vo I
nguo I Iu n da cho fh y, so dI chI u cao khng pha f frI n duo c Ia v
frong kh u ph n fhu c an cu a nhu ng nguo I na y chu a m f ha m
Iuo ng ko m r f fh p. Co n nhu ng con chu f ca I ma kh u ph n cu a
chu ng hoa n foa n khng co ko m fh cha ng bao Iu so fro nn hung
du , hay ca n xo nhau. a c dI m finh ca ch na y sau do duo c fruy n
Ia I cho fh h k fI p, ma fh hI n ro nh f Ia o pha I y u.
O m f s d ng v f bI n khng xuong s ng, ko m gIu vaI fro
nhu sa f frong ma u nguo I: frong fro cu a ca c Ioa I fhn m m, dI khI
co d n 12% ko m. Trong no c d c cu a ra n, nh f Ia ra n Iu c va ra n h
mang, co m f ha m Iuo ng ko m da ng k . Ca c nha ba c ho c cho ra ng,
nguyn f na y ba o v ra n kho I chinh no c d c cu a mnh.
Ko m gIu vaI fro quan fro ng ca frong gIo I fhu c v f. Cha ng
ha n, Iu a m co fh b ch f n u frong d f khng co ko m. Trong ca c
Ioa I qua nhu nho, cam, I, co kha nhI u ko m; frong ca chua, ha nh,
xa Ia ch cu ng co ko m; ca c Ioa I n m nhu n m xo p va ng, n m xo p
nu, n m ma o ga , d u chu a nhI u ko m.
Tu fho I xa xua nguo I fa da nh n fh y ra ng, nhI u Ioa I fhu c
v f ua s ng g n co mo qua ng. Cha ng ha n, hoa vIoIof ru ng va hoa
pang - x d ng fhich mo c o nhu ng noI co ko m. Nhu ng nguo I fm
qua ng fho I xua da bI f d n nhu ng da c finh na y cu a cy co ; va ngay
ca ca c nha da ch f hI n nay cu ng su du ng d u hI u do d fm
kI m ca c khoa ng sa n n na u frong Io ng d f.
Khoa ng v f hay ga p nh f cu a ko m Ia sfaIorIf ma nguo I fa co n
go I Ia d gIa ba ng ko m. V nhu ng f I I I g ma fhu da na y pha I
mang ca I fn nha o ba ng nhu v y7 Co Io Ia v fa p ch f cu a ca c
nguyn f kha c Ia m cho khoa ng v f na y co du ma u sa c khI n
nguo I fa d I n I n va nh n nh m sfaIorIf fha nh m f fhu qua ng
kha c na o do . Ta I vu ng nu I AnfaI hay ga p Ioa I qua ng co fn Ia so c
va n - m f fhu h n ho p cu a sfaIorIf va fonspaf nu. Ioa I da va n
na y fhu c su gI ng nhu con so c va n.
X.I. Venet xki 16
Trong fhIn nhIn, ko m fhuo ng o da ng ca c qua ng da kIm
chu a ca d ng, ch, sa f, va nhI u nguyn f hI m. M f frong nhu ng
mo ch - ko m o chu u da fu ng Ia nguyn nhn ra do I cu a ha n
mf quc gIa. Chuyn nay xay ra hI fh ky fruoc, sau khI d ch
NapoIon b da nh ba I fh m f ph n d f daI fhu c d ch na y pha I
ga f v cho ca c nuo c fha ng fr n. KhI phn chIa fa I sa n d f daI,
gIu a nuo c Ha Ian va nuo c Ph da na y sInh su franh ch p v vu ng
Morono na m o ranh gIo I haI nuo c na y. Cu I cu ng, nam 1816, m f
gIa I pha p nhn nhuo ng da duo c ch p nh n: m f ph n cu a vu ng
na y duo c nh p va o nuo c Ha Ian, m f ph n nh p va o nuo c Ph ,
co n ph n ma frn do co mo ko m va ch r f quy gIa |v fh ma xa y
ra su franh ch p) fh duo c fuyn b Ia vu ng frung I p. Nuo c c ng
ho a fi hon Morono ra do I frong b I ca nh nhu v y, no chI m m f
dI n fich chI vo n vo n co 3,3 kIImof vung va vo I dn s chI va I
fram nguo I. Song du sao chang nu a fh chu quy n va khoa ng sa n
cu a d f nuo c v n c n duo c ba o v . ba o v nuo c c ng ho a, m f
qun d I g m... m f qun nhn da duo c fha nh I p - nguo I na y fhu c
hI n chu c nang cu a ca nguo I Iinh I n chu c nang cu a m f v f ng fu
I nh. |Ha n ra ng, khI co ma f ng fa fh aI n y d u kho kha ng dnh:
m f nguo I frn fr n fI n fh khng pha I Ia chI n bInh). n gIu a
nhu ng nam 80 cu a fh ky fruo c, fru Iuo ng ko m va ch frn fhu c f
o dy da can kI f, nhung qu c gIa Morono v n f n fa I cho d n nam
1920, sau do mo I duo c sa p nh p va o nuo c I.
Trong fho I gIan g n dy, nhu ng ngu n cu a ca I fhIn nhIn
kha c fhuo ng da fhu hu f su chu y cu a ca c nha chuyn mn: frong
Iong bIn o , o d su khoa ng haI kIImof, nguo I fa da pha f hI n
duo c nhu ng vIa qua ng s n s f chu a ko m, d ng, ba c. Tu do ra do I
du a n ch fa o m f chI c fa u da c bI f: fu ma n fa u, m f ng hu f so
duo c fha xu ng da y bI n - qua ng hu f na y, qua ng o da ng bu n
nha o so duo c hu f fu da y bI n In. Trn fa u, bu n nha o so duo c ch
bI n fha nh fInh qua ng gIa u ko m.
Nhu v y, qua ng ko m khng nhu ng duo c khaI fha c o frn ca n
ma co n duo c khaI fha c ca o duo I nuo c nu a. Va nhu ng finh ch f cu a
kIm Ioa I na y cu ng nhu ca c ho p kIm chu a no dang duo c nghIn cu u
cha ng nhu ng frong ca c dI u kI n cu a fra I d f ma ca frong khng
gIan vu fru : frong s ca c fh nghI m do ca c nha v f II u ho c
ungarI chu n b d fhu c hI n frn fra m quy da o Cha o mu ng
cu a IIn X, cu ng co fhi nghI m v vI c nuI ca c fInh fh ko m va
dI u ch ho p kIm cu a ko m vo I sa f. Tu vu fru , II u ko m so dom Ia I
dI u g vuI mu ng cho chu ng fa 7
X.I. Venet xki 18
Zr
TRANC PH!C C!A NH!NC THANH !RANI
Nam 1789, khI phn fich m f frong nhu ng bI n chu ng cu a
khoa ng v f zIrIcon, nha ho a ho c nguo I u c Ia MarfIn HonrIch
CIaprf da pha f hI n duo c m f nguyn f mo I ma ng go I Ia
ZIrIconI, nho ma u sa c do p do , khI fh Io ng Ia nh nhu va ng, khI fh
ma u da cam, Iu c kha c Ia I ma u h ng, nn ngay fu fho I AIocxandro
xu MacodonIa, zIrIcon da duo c coI Ia m f fhu da quy . Tn go I na y
co Io Ia xu f pha f fu m f fu a Tu Ia zargun, nghIa Ia Io ng Ia nh
nhu va ng.
ZIrIcon |frong ca c fa I II u co n ga p nhu ng fn go I kha c cu a
khoa ng v f na y: hyacInfh, jacInfh, jargon) fu fho I c xua cha ng
nhu ng da duo c du ng Ia m d frang su c, ma co n duo c coI Ia m f fhu
bu a Ia m cho fra I fIm r n ra ng, xua fan mo I n I phI n mu n va
nhu ng y nghI s u bI, khI n cho fri fhng mInh va Io ng cao fhuo ng
duo c nhn In g p b I. Trong m f fa c ph m no I v y ho c, vo I su
fInh fhng ngh nghI p, m f v y su o nuo c Nga c xua da kha ng
dnh ra ng, ko na o doo h ng ngo c |o nuo c Nga nga y xua, nguo I fa
go I nhI u fhu da quy , frong do co zIrIcon, ba ng m f fn chung Ia
h ng ngo c. HI n nay, fu h ng ngo c du ng d go I ca c fhu da quy
chu a crom nhu ruby, corundum|N. .).) do fh m bn mnh fh so
khng mo fh y nhu ng dI u go m ghI c va ha I hu ng, so vu ng fm va
cao fhuo ng fruo c mo I nguo I.
Nam 1824, nha ho a ho c Thu y I n Ia ocxIIuf da fa ch duo c
zIrIconI o da ng fu do. Tuy nhIn, fho I b y gIo nguo I fa chua fh
dI u ch duo c zIrIconI nguyn ch f, v v y, su f m f fho I gIan da I
khng aI nghIn cu u duo c nhu ng finh ch f v f Iy cu a kIm Ioa I na y.
Cu ng nhu nhI u kIm Ioa I mo I kha c, su f ha ng chu c nam, zIrIconI
khng fh fm cho mnh m f cng vI c vu a y , frong khI do , ca c
kIm Ioa I duo c bI f d n fu Iu nhu sa f, d ng, ch fh da bI f cha o
ha ng, do v y ma chu ng khng b Im va o ca nh m.
Ma I d n d u fh ky cu a chu ng fa, ca c nha ba c ho c mo I cu u
duo c zIrIconI fhoa f kho I mo I fa p ch f va ba f d u nghIn cu u ky
Iuo ng nhu ng finh ch f cu a kIm Ioa I na y. Ho a ra, no co m f ba n
duo ng fhuo ng xuyn Ia hafInI. Trong su f hon 130 nam, ca c nha
ho a ho c khng nh n fh y ra ng, hafInI Iun co ma f frong zIrIconI,
ma dI khI vo I Iuo ng kha Io n. So dI nhu v y Ia v finh ch f ho a ho c
cu a haI nguyn f na y gI ng nhau d n mu c da ng nga c nhIn. Tuy
v y, frong m f s v n d fh gIu a chu ng Ia I co nhu ng m I b f d ng
nghIm fro ng - dI u do so duo c no I d n sau.
ZIrIconI nguyn ch f co b ngoa I gI ng nhu fho p, nhung Ia
m f kIm Ioa I b n hon fho p va co finh do o cao. M f frong nhu ng
finh ch f quan fro ng cu a zIrIconI Ia no co finh b n vu ng r f cao d I
vo I nhI u mI fruo ng xm fhu c. V finh ch f ch ng an mo n fh
zIrIconI vuo f xa ca c kIm Ioa I b n vu ng nhu nIobI va fIfan. Trong
axIf cIohIdrIc 5 % va o nhI f d 60 d C, fho p khng gI b an mo n
khoa ng 2,6 mIIImof frong m f nam, fIfan - g n m f mIIImof, co n
zIrIconI fh if hon m f nga n I n so vo I fIfan. KhI chu fa c d ng cu a
ca c ch f kI m, zIrIconI co su c ch ng do r f cao. V ma f na y fh
fanfaII v n duo c m nh danh Ia chI n sI xu f sa c ch ng an mo n
ho a ho c cu ng pha I chu fhua zIrIconI. ChI co zIrIconI mo I da m
fa m Iu frong ca c ch f kI m chu a amonIac Ia nhu ng ch f kI m
r f ma nh ma f f ca ca c kIm Ioa I kha c, khng co ngoa I I na o, d u
pha I kIng ky .
Nho co d b n an mo n cao nn zIrIconI da duo c su du ng frong
m f IInh vu c y ho c r f quan fro ng Ia ph u fhu f fh n kInh. Ca c
ho p kIm cu a zIrIconI duo c du ng d sa n xu f ko p c m ma u, du ng cu
ph u fhu f va fh m chi frong nhI u fruo ng ho p, co n Ia m chI khu
ca c ch n I frong ca c ca m na o.
Sau khI ca c nha ho a ho c nh n fh y ra ng, n u pha fhm
zIrIconI va o fho p fh nhI u finh ch f cu a fho p so duo c ca I fhI n,
zIrIconI II n duo c x p va o ha ng ca c nguyn f dI u ch f co gIa fr.
X.I. Venet xki 20
Trong IInh vu c na y, hoa f d ng cu a zIrIconI fh hI n o r f nhI u
ma f: no go p ph n Ia m fang d cu ng va d b n, nng cao kha nang
gIa cng, d fh m fI va finh d ha n cu a fho p, Ia m cho fho p Io ng
d ro f, Ia m fan ca c ha f sunfua frong fho p khI n cho c u fru c cu a
fho p fro nn mIn ha f.
N u pha fhm zIrIconI va o fho p k f c u fh finh khng sInh
va y cu a fho p fang In ro r f: kh I Iuo ng m f ma f cu a Ioa I fho p
chua 0,2 - 0,3 % zIrIconI sau khI nung o nhI f d 820 d C frong ba
gIo IIn nho hon 6 - 7 I n so vo I cu ng fhu fho p y, nhung khng
pha fhm zIrIconI.
ZIrIconI co n Ia m fang d b n an mo n cu a fho p In r f nhI u.
Cha ng ha n, sau ba fha ng ngm mnh frong nuo c, kh I Iuo ng m f
ma f cu a fho p k f c u finh quy d I cho 1 mo f kh I Ia 16,3 gam,
frong khI do cu ng v n Ioa I fho p y, song co pha fhm 0,2 %
zIrIconI, fh chI b g y dI 7,6 gam.
Co fh nung fho p zIrIconI d n nhI f d cao ma khng so qua
Iu a. I u do cho pho p fang f c d ca c qua frnh ro n, d p, nhI f
Iuy n va fh m cacbon d I vo I fho p.
C u fru c mIn ha f va d b n cao cu a fho p zIrIconI c ng fhm
vo I finh cha y Io ng f f da cho pho p du ng no d du c ca c v f co fha nh
mo ng hon ha n so vo I khI du c ba ng fho p fhuo ng. Cha ng ha n, fu
fho p zIrIconI nguo I fa da du c duo c ca c chi fI f co fha nh mo ng 2
mIIImof, frong khI do , n u du c ba ng fho p gI ng nhu v y nhu ng
khng pha fhm zIrIconI fh b da y cu a fha nh if nh f cu ng pha I
bang 5 - 6 mIIImof.
ZIrIconI co n Ia nguo I ba n f f cu a nhI u kIm Ioa I ma u. Pha
fhm nguyn f na y va d ng fh d b n va su c chu no ng cu a d ng
fang In r f nhI u ma d d n dI n h u nhu khng gIa m. Ho p kIm
d ng cadImI vo I ha m Iuo ng nho zIrIconI co d b n va d d n dI n
cao. Pha zIrIconI va o ca c ho p kIm nhm fh d b n, d do o, kha
nang ch ng an mo n va su c chu nhI f cu a chu ng fang In ro r f.
KhI duo c pha fhm m f Iuo ng zIrIconI khng da ng k , d b n cu a
ca c ho p kIm magIo - ko m fang In g n g p dI. Trong dung dch
axIf cIohIdrIc 5 % o 100 d C, d b n an mo n cu a ho p kIm fIfan -
zIrIconI cao g p ha ng chu c I n so vo I fIfan nguyn ch f fhuo ng
du ng frong ky fhu f. Thm zIrIconI va o moIIpdon cu ng Ia m cho
kIm Ioa I d cu ng cu a kIm Ioa I na y fang In ro r f. ZIrIconI co n duo c
pha fhm va o d ng fhau chu a mangan, va o ca c Ioa I d ng do chu a
nhm, nIkon, ch.
Ma c d u vaI fro nguyn f dI u ch f d I vo I fho p va ho p kIm
Ia r f quan fro ng va d y vInh du , song zIrIconI khng fh fho a
ma n vo I vaI fro do . No fI p fu c fm kI m va da fm duo c su m nh
fhu c su cu a mnh. Nhung fruo c khI k d n chuy n na y, chu ng fa
ha y fro Ia I ca I nI cu a no - pho ng fhi nghI m cu a MarfIn CIaprf.
u duI Ia va o nam 1789, CIaprf da kha m pha ra khng
nhu ng zIrIconI, ma co n m f nguyn f fuy f dI u nu a co vInh ha nh
do ng vaI fro fo Io n frong khoa ho c va ky fhu f cu a fh ky XX - do
Ia uranI. Ca ba n fhn CIaprf I n b f ky nguo I na o kha c fho I b y
gIo d u khng fh fh y fruo c duo c s ph n cu a haI anh om
zIrIconI va uranI sau na y ra sao. M f fho I gIan da I, duo ng dI cu a
chu ng xa ro I nhau: frong su f 150 nam, khng m f ca I g IIn k f
duo c ca c nguyn f na y. Ma I d n nga y nay, sau m f cu c chIa Iy
da I da ng da ng, haI anh om na y mo I xum ho p Ia I vo I nhau. an
d u, bI f duo c dI u na y chI co m f s r f if ca c nha ba c ho c va ky
su Ia m vI c frong IInh vu c nang Iuo ng ha f nhn - IInh vu c ma
chu ng fa d u bI f, nguo I Ia khng duo c pho p d n. Cu c ga p go da
dI n ra frong Io pha n u ng nguyn fu , noI ma uranI duo c du ng Ia m
nguyn II u ha f nhn, co n zIrIconI fh duo c du ng Ia m vo bo c cho
ca c fhanh uranI. Tuy nhIn, d cho chinh xa c fh pha I ghI nh n
ra ng, fruo c do m y nam, ca c nha ba c ho c My da fhu du ng zIrIconI
Ia m v f II u cho Io pha n u ng ha f nhn da f frn fa u NaufIIus Ia
fa u ng m nguyn fu d u fIn cu a My . Nhung ngay sau do nguo I fa
nh n fh y ra ng, du ng zIrIconI Ia m vo bo c cho ca c fhanh nhIn II u
fh co Io I hon Ia d Ia m ca c chI fI f du ng cu a vu ng hoa f d ng frong
Io pha n u ng. Th Ia fu Iu c b y gIo , uranI da Io f va o vo ng m p cu a
zIrIconI.
Khng pha I ng u nhIn ma nguo I fa cho n zIrIconI: ca c nha
v f Iy ho c da bI f ra ng, kha c vo I nhI u kIm Ioa I, zIrIconI d cho ca c
nofron dI qua m f ca ch d da ng, ma chinh finh ch f na y - goI Ia
X.I. Venet xki 22
finh frong su f d I vo I nofron - pha I co o Ioa I v f II u du ng Ia m vo
bo c ca c fhanh uranI. Thu c ra, m f s kIm Ioa I nhu nhm, magIo,
fhI c cu ng fuong fu zIrIconI v dI m na y, nhung chu ng Ia I d no ng
cha y va khng chu duo c nhI f. Co n zIrIconI fh no ng cha y o ma I
1850 d C nn hoa n foa n co fh chu du ng duo c nhI f d cao cu a
nga nh nang Iuo ng ho c haf nhn.
Tuy nhIn, zIrIconI cu ng co nhu ng nhuo c dI m na o do co fh
ca n fro cng vI c cu a no frong IInh vu c quan fro ng na y. V n d Ia o
ch chI vo I d fInh khI f cao fh zIrIconI mo I frong su f d I vo I
nofron. Th Ia m f In nua IaI phaI nho dn hafInI - m f kIm Ioa I
ma xo f v ca c finh ch f ho a ho c fh co fh go I Ia anh om sInh dI
vo I zIrIconI. Nhung fha I d cu a chu ng d I vo I nofron fh hoa n foa n
fra I nguo c nhau: hafInI h p fhu nofron m f ca ch fham Iam |ma nh
g p ha ng fram I n so vo I zIrIconI). Ngoa I ra, fa p ch f hafInI du vo I
II u Iuo ng r f nho cu ng co fh Ia m ho ng ma u cu a zIrIconI va Ia m
cho no m f finh frong su f d I vo I nofron. I vo I zIrIconI, nhu ng
dI u kI n ky fhu f cu a ca I go I Ia d fInh khI f cu a Io pha n u ng
chI cho pho p hafInI co ma f frong zIrIconI duo I mu c va I ph n va n.
Song ngay ca o mu c d if o I nhu v y, hafInI v n Ia m gIa m d frong
su f cu a zIrIconI d I vo I nofron xu ng va I I n.
o I v frong fhIn nhIn, haI kIm Ioa I na y fhuo ng chung s ng
vo I nhau, nn dI u ch zIrIconI ma hoa n foa n Ioa I bo duo c hafInI Ia
m f vI c v cu ng kho khan. Tuy nhIn, ca c nha ho a ho c va Iuy n
kIm v n pha I nghIn cu u gIa I quy f ky duo c v n d na y, v cng
nghI p nguyn fu r f c n v f II u k f c u Ia zIrIconI.
Sau khI gIa I quy f xong nhI m vu na y fh m f nhI m vu c p
ba ch kha c Ia I na y sInh: pha I Ia m fh na o d khI ch fa o ca c k f c u
ba ng zIrIconI fInh khI f, frong qua frnh ha n, ca c nguyn fu xa Ia
khng roI va o zIrIconI v chu ng co fh Ia fro nga I khng vuo f qua
duo c frn duo ng dI cu a nofron va chinh v fh mo I uu dI m cu a
kIm Ioa I na y d u m f h f fa c du ng. Ngoa I ra, c n pha I ha n ba ng
ca ch fh na o do d khng pha ho ng finh d ng nh f cu a kIm Ioa I:
m I ha n cu ng pha I co nhu ng finh ch f nhu chinh v f II u duo c
ha n. hoa n fha nh duo c nhI m vu na y, fIa dI n fu da gIu p su c.
Su fInh khI f va fInh chinh xa c cu a phuong pha p ha n ba ng fIa
dI n fu da cho pho p gIa I quy f duo c v n d na y. Th Ia zIrIconI da
fro fha nh frang phu c cu a ca c fhanh uranI.
Tu Iu c do , vI c sa n xu f zIrIconI da fang vo f In m f ca ch d f
ng f: chI frong vo ng m f chu c nam - fu nam 1949 d n nam 1959 -
sa n Iuo ng zIrIconI frn fh gIo I da fang In m f nga n I n! Nhu ng
kh I fich fu ca f zIrIcon r f Io n ma fruo c dy Ia ph fha I khI khaI
fha c ca c khoa ng sa n kha c d u duo c moI ra d su du ng. Cha ng ha n,
o CaIIfornIa, khI khaI fha c va ng ba ng nhu ng chI c fa u na o vo f ca c
Io ng sng c , nguo I fa da xu c In r f nhI u ca f zIrIcon cu ng vo I ca f
chu a va ng d sa ng da I, nhung v khng du ng d n ca f zIrIcon nn
nguo I fa da d no ra ca c ba I fha I. Ta I bang Orogon |nuo c My ),
frong nhu ng nam chI n franh fh gIo I fhu haI, nguo I fa da khaI
fha c duo c nhI u qua ng cromIf va fI n fh da fhu duo c m f Iuo ng
zIrIcon na o do , nhung Iu c b y gIo , cng nghI p chua quan fm d n
khoa ng v f na y nn no v n pha I na m Ia I noI khaI fha c. Cha ng bao
Iu sau chI n franh, du Iu n m I v su quy gIa cu a zIrIconI da ba f
d u n I In, nn ca c ba I fha I na y da fro fha nh nhu ng mI ng m I
bo o bo .
HI n nay, ca c mo Io n kIm Ioa I quy ba u na y dang duo c khaI
fha c o My , AusfraIIa, raxIn, n , ca c nuo c fy PhI. IIn X
cu ng co da ng k fru Iuo ng nguyn II u zIrIconI. Ca f o von bo bI n
fhuo ng Ia qua ng zIrIconI r f f f. Cha ng ha n o AusfraIIa, sa khoa ng
zIrIcon fra I da I su f g n 150 kIImof do c fhoo bo da I duong. C n
dy, o ph n phia fy cu a Iu c da na y, ca ch fha nh ph MIcafarra
khng xa, nho m sInh vIn da ch f dI kha o sa f Io ng sng kh ca n
cu a m f con sng ma xua kIa fu ng cha y qua dy fu ng pha f hI n
duo c nhu ng fInh fh zIrIcon frong ca c da fhu c Ioa I sa fha ch b
phong ho a. o Ia nhu ng fInh fh zIrIcon c nh f frn fra I d f. Ca c
nha da v f Iy o fruo ng da I ho c qu c gIa Canboro da dI d n k f
Iu n na y sau khI xa c dInh duo c ra ng, fu I cu a ca c d m zIrIcon fm
fh y o dy Ia va o khoa ng 4,1 - 4,2 fI nam, nghIa Ia chu ng gIa hon
va I frI u nam so vo I khoa ng fh ma khoa ho c da bI f fruo c do . No I
ca ch kha c, zIrIcon fm fh y o AusfraIIa da xu f hI n va o khoa ng
300 - 400 frI u nam sau khI ha nh fInh cu a chu ng fa ra do I.
X.I. Venet xki 24
Nhu c u v zIrIconI m I nam Ia I fang In v kIm Ioa I na y
ca ng nga y ca ng co fhm nhI u ngh mo I. O fra ng fha I nung no ng,
no r f ha o ca c ch f khi - finh ch f na y duo c su du ng, cha ng ha n,
frong ky fhu f dI n - chn khng, ky fhu f v fuy n.
Trong qua frnh hydro ho a, fu c Ia qua frnh ba o ho a khi
hIdro, m f s kIm Ioa I, frong do co zIrIconI, fhay d I c u fru c ma ng
fInh fh cu a mnh va fang fh fich In ro r f - fang hon nhI u so
vo I khI nung no ng fhng fhuo ng. u a frn finh ch f no phnh
na y, ca c chuyn gIa IIn X da d ra m f phuong pha p d c da o d
n I ca c b ma f kIm Ioa I hoa c b ma f ca c v f II u kha c frong nhu ng
fruo ng ho p khng fh ha n hoa c ga n duo c, cha ng ha n, khI sa n xu f
Ioa I ng fho p g m haI Io p ba ng haI fhu v f IIu khac nhau - Ioa I d
no ng cha y |nhm, d ng, ch f do o) va Ioa I kho no ng cha y |fho p chu
nhI f, vonfram, g m). Thu c ch f cu a phuong pha p na y nhu sau.
N u fa I ng cha f haI ng khng d ng ch f va o vo I nhau r I Iu n
va o m f ng Ia m ba ng fhu kIm Ioa I d no phnh, sau do fa o dI u
kI n cho kIm Ioa I na y b hIdro ho a, no so no phnh ra va o p cha f
haI ng na y va o nhau. Cha ng ha n, ca c ng Io f fru c ba ng fho p
khng gI va ba ng ho p kIm nhm duo c I ng va o nhau va duo c Iu n
va o m f khoanh vo ng ba ng zIrIconI, fh sau m f gIo ngm frong
mI fruo ng khi hIdro o nhI f d 400 d C, chu ng so dinh cha f va o
nhau d n n I khng fh fha o go ra duo c nu a.
H n ho p b f zIrIconI kIm Ioa I vo I ca c ho p ch f cha y duo c
du ng d Ia m pha o hI u pha f ra a nh sa ng r f ma nh. Ia zIrIconI khI
b d f cha y so pha f ra a nh sa ng ma nh g p ruo I so vo I khI d f Ia
nhm. Ca c qua da n pha o hI u d f ba ng zIrIconI r f fI n Io I v
chu ng chI m ch r f if, co khI chI ba ng chI c nh n cu a fho may.
Ca c cng frnh su v ky fhu f fn Iu a nga y ca ng chu y hon d n ca c
ho p kIm cu a zIrIconI: r f co fh , ca c ho p kIm chu no ng cu a nguyn
f na y so Ia nguyn II u d Ia m ca c da I go cho ca c con fa u vu fru
frong nhu ng chuy n bay fhuo ng ky va o khng gIan vu fru sau na y.
Ca c mu I cu a zIrIconI co ma f frong m f Ioa I nhu fuong da c
bI f d f m In va I, Ia m cho va I khng fh m nuo c d may a o mua.
Chu ng co n duo c su du ng d Ia m ra ca c Ioa I mu c In ma u, ca c Ioa I
son chuyn du ng, ca c Ioa I ch f do o. Ca c ho p ch f cu a zIrIconI duo c
du ng Ia m ch f xu c fa c frong vI c sa n xu f nguyn II u co chI s
ocfan cao cho d ng co. Ca c ho p ch f sunfaf cu a nguyn f na y
du ng d fhu c da r f f f.
ZIrIconI fofracIorua co cng du ng r f da c bI f. d n dI n
cu a ca c f m mo ng Ia m ba ng ch f na y fhay d I fuong u ng vo I a p
su f fa c d ng In no . Tinh ch f na y da duo c a p du ng va o vI c ch
fa o a p k va n nang |khi cu do a p su f). u a p su f fhay d I r f if,
cuo ng d do ng dI n frong ma ch cu a a p k v n fhay d I va dI u na y
duo c fh hI n frn fhanh do co da nh s fuong u ng d I vo I ca c don
v do a p su f. KI u a p k na y r f nha y: chu ng co fh xa c dnh duo c
a p su f fu m f ph n fram nga n afmffo d n ha ng nga n afmffo
Ca c fInh fh a p dI n r f c n cho ca c khi cu du ng frong ky
fhu f v fuy n nhu ma y pha f sIu m, b n dnh f n s v. v...
Trong m f s fruo ng ho p, chu ng pha I Ia m vI c o nhI f d cao. Ca c
fInh fh ch zIrIconaf hoa n foa n fhich ho p vo I dI u kI n Ia m vI c
nhu v y, v frn fhu c f , finh ch f a p dI n cu a chu ng khng fhay
d I cho d n 300 d C.
K v zIrIconI, khng fh khng no I d n oxIf cu a no - mf
frong nhu ng ch f kho no ng cha y nh f frong fhIn nhIn: nhI f d
no ng cha y cu a no Ia g n 2.900 d C. ZIrIconI oxIf duo c su du ng
r ng ra I d sa n xu f ca c chI fI f chu nhI f d cao, ca c Ioa I mon va
fhu y fInh chu no ng. orua cu a kIm Ioa I na y Ia I ca ng kho no ng
cha y hon nu a. Ca c ca p nhI f duo c bo c ba ng ch f na y co fh nhu ng
frong gang no ng cha y su f 10 - 15 gIo IIn fu c, co n frong fho p Io ng
fh duo c 2 - 3 gIo |ca c vo bo c ba ng fha ch anh chI chu du ng duo c
m f va I I n nhu ng, m I I n khng qua 20 - 25 gIy).
ZIrIconI oxIf co m f finh ch f r f d c da o: khI b d f no ng d n
nhI f d r f cao, no pha f ra a nh sa ng ma nh d n mu c co fh su
du ng frong ky fhu f chI u sa ng. Ngay fu cu I fh ky XIX, nha v f
Iy ho c n I fI ng nguo I u c Ia Vanfo Hocman Norxfo da nh n fh y
finh ch f na y. Trong Ioa I do n do ng sa ng ch |do n na y da dI va o
Ich su ky fhu f vo I fn Ia do n Norxfo), ca c fhanh pha f sa ng duo c
Ia m ba ng zIrIconI oxIf. HI n nay, frong ca c pho ng fhi nghI m, Ioa I
do n nay dI khI v n co n duo c du ng Ia m ngu n chI u sa ng.
X.I. Venet xki 26
Ca c nha khoa ho c cu a vI n v f Iy mang fn P. N. Iobdop
fhu c vI n ha n Im khoa ho c IIn X da ghI cng zIrIconI oxIf
ba ng m f vI c Ia m d y y nghIa: frn co so ca c oxIf cu a zIrIconI va
hafInI, ho da fa o duo c nhu ng fInh fh ky Ia ma frong fhIn nhIn
khng h co va da f fn Ia fIanIf. Thu ngo c nhn fa o na y khng
nhu ng da nhanh cho ng chI m duo c su nguo ng m cu a ca c nha kIm
hoa n, ma co n n I fI ng r ng kha p frong gIo I khoa ho c va ky fhu f.
ChI c n nu m f dI u na y cu ng du fh y ro : chu ng fhu c hI n vaI fro
cu a ca c v f II u Iazo r f co k f qua .
O Pha p, ca c nha ba c ho c da su du ng zIrIconI oxIf Ia m nguyn
II u dI u ch kIm Ioa I na y ba ng nang Iuo ng ma f fro I. Ngay fu
nhu ng nam 50, fa I Mong IuI - m f pha o da I duo c xy du ng h I fh
ky XVII o suo n phia dng da y nu I PIrno co d cao 1500 mo f so vo I
ma f bI n, nguo I fa da xy du ng m f Io du ng nang Iuo ng ma f fro I
do m f nho m ca c nha nghIn cu u fhI f k duo I su Ia nh da o cu a
gIa o su oIIx Trom. Ta I h I ngh chuyn d v su du ng nang Iuo ng
ma f fro I f chu c fa I Mong IuI, nhu ng nguo I fham du da duo c xom
Io na y Iu c no dang hoa f d ng.
T m ma f Io chuyn du ng nng m f nhu m b f fra ng nhich
In fu fu h u nhu khng nh n fh y duo c, cho d n khI In d n fIu
dI m cu a m f chI c guong parabn r f Io n. Iu c do , m f ngo n Iu a
m u fra ng ru c sa ng cho I ngo I bu ng In fruo c ma f ca c nha ba c ho c
va ky su.
Thu b f fra ng do chinh Ia zIrIconI oxIf... Sau khI duo c da f
va o fIu dI m cu a guong parabn, noI ma nhI f d cu a ca c fIa ma f
fro I h I fu da f d n 3.000 d C, b f fra ng na y ba f d u no ng cha y.
ChI co fh quan sa f duo c a nh sa ng Io o ra Iu c do qua m f f m kinh
m u fh m. M f nhu m nho ch f b nung no ng sa ng na m frn ma f
Io da khI n nguo I fa nghI d n ngo n nu I Iu a dang phun fra o cu a
fho I da I da ch f xa xua na o do .
Mf nguoI fung fham du h I ngh na y da m fa nhu v y v
qua frnh dI u ch zIrIconI ba ng nang Iuo ng ma f fro I. ph n
pha n xa da c bI f g m r f nhI u f m guong co duo ng kinh 12 mo f,
fu quay fhoo huo ng ma f fro I nho m f f ba o quang dI n. Ca c fIa
sa ng do b ph n na y pha n chI u Ia I duo c ba n va o m f guong
parabn co duo ng kinh 10 mo f. Cng su f nhI f cu a chI c guong
h I fu fIa na ng ma f fro I na y fa I fIu dI m cu a Io fuong duong vo I
75 kW.
Ca ch Mong IuI muo I kIImof, fa I Ia ng mI n nu I nho bo
OdoIo, nguo I fa da xy du ng fhm m f Io du ng nang Iuo ng ma f
fro I nu a. y Ia Io Io n nh f frn fh gIo I. Nhu ng aI d n fhu d
ma f fro I |nguo I dn da phuong da fu ha o go I OdoIo m f ca ch fu
ha o nhu v y) d u nhn fh y m f quang ca nh kha c fhuo ng, fu a nhu
ca c ca nh quay frong m f b phIm khoa ho c vI n fuo ng. n ca nh
m f nha fho ma I nho n c kinh, su ng su ng nh In m f fo a nha
nhI u f ng cu c ky hI n da I - do Ia pho ng fhi nghI m v nang Iuo ng
ma f fro I. Toa n b b ma f phia ba c cu a fo a nha na y Ia m f chI c
guong parabn kh ng I cao 40m va r ng 50 mo f. Trn frI n nu I
d I dI n Ia ha ng chu c chI c guong x p fha nh da y co kich fhuo c kha
d s du ng d dnh huo ng fIa ma f fro I. u fIn, fIa ma f fro I do
ca c guong na y fhu nh n duo c chI u sang chI c guong parabn, r I
fu do h I fu Ia I fha nh chu m ro I va o Io nung, fa o nn nhI f d 3500
d C o do . NhI f do con qua va ng ma f fro I pha f ra frong Io fuong
duong vo I 1000 kW dI n nang. Trong m f nga y, Io na y co fh fInh
ch duo c 2, 5 f n zIrIconI.
!u dI m chu y u cu a ca c Io ma f fro I fh hI n o ch frong qua
frnh nu Iuyn, cac fap chf co ha I khng roI va o kIm Ioa I v
cha ng I y du ra chu ng. o I v y, ca c kIm Ioa I va ca c ho p kIm duo c
dI u ch o dy d u co d fInh khI f cao va Iun Iun duo c ua
chu ng. Co n co m f Iy do xa c da ng nu a d u ng h phuong pha p
n u Iuy n na y: khng pha I chI phi va o khoa n nang Iuo ng, bo I v
ma f fro I Ia m f fhIn fh ha o pho ng, Iun Iun sa n sa ng cung c p
nang Iuo ng cho con nguo I ma khng do I ho I m f su d n da p na o ca .
k f Iu n, chu ng fI xIn no I v m f su ng nh n. Vo fra I
d f chu a nhI u zIrIconI hon d ng, nIkon, ch hoa c ko m cha ng ha n.
Tuy v y, kha c vo I ca c kIm Ioa I na y, zIrIconI v n duo c go I Ia m f
kIm Ioa I hI m. Co m f fho I, dI u do duo c gIa I fhich Ia do su phn
fa n fa n ma n cu a qua ng zIrIconI, do nhu ng kho khan khI fa ch
zIrIconI ra kho I qua ng, va con do kIm Ioa I na y fhu c su Ia m f v
X.I. Venet xki 28
kha ch hI m frong ky fhu f. Co n hI n nay, khI ma vI c sa n xu f
zIrIconI m I nam fang In khng ngu ng va no nga y ca ng fm fhm
duo c nhI u IInh vu c hoa f d ng mo I mo , fh fu hI m cu ng m f y
nghIa d I vo I no . Song qua khu v n Ia qua khu , va zIrIconI co
quy n fu ha o fra Io I cu ho I v ngu n g c cu a mnh: TI xu f fhn
fu kIm Ioa I hI m.
Nb
TH! ON M!OI MOT
n gIu a fh ky fruo c, nguo I fa da pha f hI n duo c va I chu c
nguyn f ho a ho c. Song fI c fhay, Iu c b y gIo , m I nguyn f vu a
khng co n I m f can pho ng rIng cho mnh, vu a khng duo c
dang ky h kh u fhuo ng fru . Ma I d n nam 1869, khI ma mIfrI
IvanvIch MondoIoop xy du ng xong fo a nha nhI u f ng cho h
fh ng fu n hoa n cu a mnh fh f f ca ca c nguyn f da duo c fm ra
cho d n Iu c b y gIo mo I co noI fru ngu .
KhI phn ph I dI n fich nha o , cng Iao cu a ca c cu dn
fuong IaI d I vo I khoa ho c ky fhu f cu ng nhu fhm nIn cng
fa c cu a chu ng d u khng duo c chu y d n. Nguo I fa chI finh d n
nhu ng finh ch f cu a ca c nguyn f |ma fruo c h f Ia kh I Iuo ng
nguyn fu ), nhu ng fhIn huo ng va su fuong d ng vo I ca c Ia ng
gI ng g n gu I nh f. O dy, ca c m I IIn k f |dI nhIn Ia ca c m I
IIn k f ho a ho c) cu ng do ng vaI fro quan fro ng. fra nh nhu ng su
va cha m co fh xa y ra, ca c cu dn co finh n f va ca ch nhn
nh n cu c s ng kha c nhau fh duo c sa p x p sao cho ca ng xa nhau
ca ng f f.
O c ng fhu nam |fu c Ia nho m fhu nam), fa I can h s 41
frn f ng nam |chinh xa c hon Ia o chu ky fhu nam), co m f
cha ng mang ca I fn r f do p: NIobI, d n cu fru . Cha ng Ia aI v y7
Chang sInh ra o du7
... H I gIu a fh ky XVII, fa I Iuu vu c sng CIumbIa |a c My ),
nguo I fa da fm fh y m f khoa ng v f na ng, ma u don, co nhu ng
duo ng gn mIca Io ng Ia nh nhu va ng. Cu ng vo I ca c m u da duo c
fhu nh n fu nhI u noI kha c nhau o Tn da I Iu c, khoa ng v f na y
|v sau duo c go I Ia coIumbIf) duo c gu I d n vI n ba o fa ng Anh Qu c.
X.I. Venet xki 30
uo c coI Ia m f m u qua ng sa f frong danh mu c ca c hI n v f,
khoa ng v f na y da na m frong fu kinh frung ba y cu a vI n ba o fa ng
ngo f 150 nam. Nhung r I d n nam 1801, nha ho a ho c n I fI ng
fho I b y gIo Ia CharIos Hafchoff da d y d n khoa ng v f do p do
na y. Pho p phn fich da cho bI f ra ng, frong no qua fhu c Ia co sa f,
mangan, oxI, song cu ng vo I nhu ng nguyn f na y co n co m f
nguyn f na o do chua bI f, fa o nn m f ch f co ca c finh ch f cu a
m f oxIf axIf. Hafchoff da go I nguyn f mo I na y Ia coIumbI.
M f nam sau, nha ho a ho c Thu y I n Ia Andro Cuxfap
koboc |Andros Cusfav koborg) Ia I fm fh y m f nguyn f mo I
nu a frong m f s khoa ng v f o xu XcandInavIa, r I ng go I no Ia
fanfaII d ghI nho m f nhn v f fh n fhoa I. Co Io fn go I na y
fuo ng frung cho nhu ng kho khan |nhu ng cu c hnh cu a Tanfan)
ma ca c nha ho a ho c da fra I qua khI ho fhu ho a fan oxIf cu a nguyn
f mo I na y frong ca c axIf. Nhu ng finh ch f cu a fanfaII va cu a
coIumbI fuo ng nhu hoa n foa n d ng nh f, va nhI u nha ho a ho c, k
ca ocxIIuf danh fI ng, da qua quy f ra ng, o dy khng co haI
nguyn f kha c nhau, ma chI co cu ng m f nguyn f Ia fanfaII
fhI.
V sau ocxIIuf da fo ra nghI ngo ca ch nhn nh n frn dy.
Trong m f bu c fhu gu I cho nguo I ho c fro cu a mnh Ia nha ho a ho c
rIdrIc VuIo |nguo I u c), ng da vI f: TI gu I fra Ia I anh ca I X
cu a anh. TI da c ga ng ho I nhung no chI da p m f ca ch Ia ng fra nh.
TI ho I: C u Ia fIfan chang 7 No fra Io I: VuIo da no I ra ng, fI
khng pha I Ia fIfan. TI cu ng xa c dnh nhu v y. C u Ia zIrIconI
u7 No fra Io I : Khng. TI ho a fan frong xu f, co n d f chu a
zIrIconI fh Ia I khng Ia m dI u do . - C u Ia fhI c pha I khng 7 -
TI co chu a fhI c, nhung r f if - Th c u Ia fanfaII a 7 - No da p
Ia I: TI Ia ba con vo I fanfaII. Nhung fI Ia I ho a fan fu fu frong
kaII hIdroxIf r I k f fu a fha nh m f ch f ma u nu va ng. TI Ia I
ho I: Th c u Ia fhu quy qua I g v y7. KhI do , fI ca m fh y ra ng
no da fra Io I: Nguo I fa khng da f fn cho fI. Tuy nhIn, fI
khng hoa n foa n fIn Ia fI da fhu c su ngho fh y dI u do hay
khng, bo I v no du ng o bn pha I fI, ma faI pha I cu a fI fh ngho
r f ko m. o fhinh gIa c cu a anh f f hon cu a fI, nn fI gu I fra anh
du a fro ranh ma nh na y d anh Ia m m f cu c I y kh u cung mo I
vo I no ...
Nhung ngay ca VuIo cu ng khng Ia m sa ng fo duo c nhu ng
m I quan h qua Ia I gIu a ca c nguyn f do Hafchoff va koboc
pha f hI n ra. Ma I d n nam 1844, sau nhu ng cu c kha o cu u d y
kho khan fI n ha nh frong g n muo I Iam nam fro I, nha ho a ho c
nguoI u c Ia HonrIch Rzo |HoInrIch Roso) mo I chu ng mInh duo c
ra ng, khoa ng v f coIumbIf co chu a haI nguyn f kha c nhau Ia
fanfaII va coIumbI ma ng da f cho ca I fn mo I Ia nIobI |fhoo fh n
fhoa I Hy Ia p, nu fh n bu n r u va dau kh NIoba Ia con ga I cu a
Tanfan). Song o m f s nuo c nhu My , Anh fn go I ban d u cu a
nguyn f na y Ia coIumbI v n duo c gIu Ia I frong fho I gIan da I. Cho
d n nam 1950, hI p h I qu c f v ho a ho c fhu n fu y va ho a ho c
u ng du ng da quy f dnh ch m du f fnh fra ng m I noI m f ca ch go I
nhu v y va da d ngh ca c nha ho a ho c frn foa n fh gIo I fh ng
nh f go I nguyn f na y Ia nIobI.
Tho I gIan d u, ca c nha ho a ho c My va Anh da ra su c fm ca ch
hu y bo quy f dnh na y - m f quy f dnh ma ho ca m fh y khng
cng ba ng, nhung Io I pha n quy f da du f khoa f r I, khng fh
khI u na I duo c nu a. Th Ia nhu ng nguo I fhich coIumbI da nh pha I
vuI Io ng vo I fr n do n na y cu a s ph n, va frong ca c fa I II u v ho a
ho c cu a Anh va My da xu f hI n m f ky hI u mo I: Nb.
Su chung s ng cu a nIobI va fanfaII frong fhIn nhIn do
nhu ng finh ch f ho a ho c r f gI ng nhau cu a chu ng da km ha m su
pha f frI n cu a cng nghI p v kIm Ioa I na y frong m f fho I gIan
da I. Ma I d n nam 1866, nha ho a ho c Thu y SI Ia CIan SacIo CaIIxac
do MarInIac |Joan CharIo CaIIssar o MarIgnac) mo I dua ra
phuong pha p cng nghI p d u fIn d fa ch ro I haI nguyn f ho a
hoc sInh dI na y ra kho I nhau. Ong da Io I du ng d ho a fan kha c
nhau cu a m f s ho p ch f cu a haI nguyn f na y: fanfaII fIorua
phu c khng fan frong nuo c, co n ho p ch f fuong u ng cu a nIobI fh
Ia I ho a fan frong nuo c fuong d I d . Cho d n g n dy, nguo I fa v n
su du ng phuong pha p cu a MarInIac duo I da ng da duo c hoa n fhI n.
Song hI n nay, ca c phuong pha p mo I hu u hI n hon da fhay fh no
X.I. Venet xki 32
- do Ia phuong pha p fa ch co cho n Io c, phuong pha p frao d I Ion va
phuong pha p fInh c f ca c haIogonua.
Cu I fh ky XIX, nha ho a ho c Pha p Ia HangrI Muafxan
|HonrI MoIssan) da dI u ch duo c nIobI nguyn ch f ba ng phuong
pha p nhI f dI n: du ng cacbon d khu nIobI oxIf frong Io dI n.
HI n nay, vI c sa n xu f nIobI kIm Ioa I Ia m f qua frnh phu c
fa p g m nhI u gIaI doa n. u fIn pha I fuy n qua ng nIobI, r I n u
cha y fInh qua ng cu ng vo I ca c ch f fro dung |nafrI hIdroxIf, nafrI
hIdrosunfIf hoa c nafrI caconaf), sau d y fh ngm chI f kI m. K f
qua Ia nIobI hIdroxIf va fanfaII hIdroxIf khng fan so Ia ng xu ng.
Ta ch haI ho p ch f sInh dI na y ra kho I nhau, Iu c do nIobI so o
duo I da ng oxIf hoa c cIorua. a ng ca ch khu ca c ho p ch f na y o
nhI f d cao so fhu duo c nIobI o da ng b f, r I bI n b f na y fha nh
kIm Ioa I da c d fI n gIa cng.
nIobI b f fro fha nh nIobI da c, pha I Ia m nhu sau. p fhu
b f y duo I a p su f Io n d fa o fha nh nhu ng fho I phI co fI f dI n
hnh chu nh f hoa c hnh vung. Sau do , fhIu k f ca c fho I phI
na y frong chn khng qua va I gIaI doa n, va o gIaI doa n cu I cu ng
fh nhI f d pha I da f fo I 2.350 d C. TI p fhoo, nIobI duo c dua va o
Io h quang chn khng: foa n b qua frnh bI n qua ng nIobI fha nh
kIm Ioa I k f fhu c o dy.
Ca ch dy m y nam, n n cng nghI p da Ia m quon vo I
phuong pha p n u cha y nIobI ba ng fIa dI n fu . Phuong pha p na y
Ioa I bo duo c nhI u cng doa n frung gIan fIu f n nhI u cng su c
nhu no n o p va fhIu k f. Thoo phuong pha p na y, nguo I fa cho m f
do ng dI n fu ma nh ba n va o nIobI b f. f na y so no ng cha y va
nhu ng gIo f kIm Ioa I Io ng roI xu ng fa o fha nh fho I nIobI; fho I na y
Io n d n In fu y fhoo Iuo ng b f no ng cha y, r I fu fu duo c dua ra
kho I xuo ng.
Nhu ca c ba n da fh y, nIobI pha I fra I qua m f cha ng duo ng
da I fruo c khI duo c bI n fu qua ng fha nh kIm Ioa I. V y ma m f fI n
ga ba fI n fho c cu ng xu ng da ng: nga y nay, nIobI r f c n cho cng
nghI p. y fh ma no da ba f d u cu c do I Iao d ng cu a mnh frong
ca c ba I fha I.
Ma c d u dI u na y qua Ia m f nghch Iy , nhung fruo c dy
nguo I fa chI coI nIobI Ia m f fa p ch f co ha I d I vo I fhI c, nn khI
khaI fha c fhI c, nhu ng kh I Iuo ng nIobI r f Io n da b x p d ng d
d y. Tnh fra ng na y v n dI n ra ngay ca khI gIo I cng nghI p da
chu y d n fanfaII nhung v n co n fho o vo I nIobI: khI ch bI n
qua ng fanfaII, fhu da khng qua ng chu a nIobI da b d va o ba I
fha I. Tuy v y, frong ca I ru I co ca I may: v sau, khI ma gIa fr cu a
nIobI da duo c con nguo I da nh gIa du ng fh nhu ng d ng ph fha I y
da fro fha nh nhu ng mo qua ng nIobI gIa u co .
Sau khI nha ho a ho c nguo I u c Ia Vocno on onfon
|Wornor Von oIfon) dI u ch duo c kIm Ioa I na y o da ng cha c da c
va o nam 1907, fh cu ng gI ng nhu nhI u bo ba n kho cha y cu a
mnh, nIobI da fhu su c mnh frong vI c sa n xu f bo ng do n dI n vo I
fu cach Ia v f II u d Ia m dy fo c. Nhung, nhu chu ng fa d u bI f,
chI co mnh vonfram s ng duo c o dy fhI, co n f f ca ca c kIm Ioa I
kha c da nh pha I fm kI m su fha nh da f frong mI fruo ng hoa f d ng
kha c.
Nhu ng y dnh d u fIn su du ng nIobI Ia m nguyn f dI u
ch f da na y sInh va o nam 1925: o My da fI n ha nh ca c cu c fhi
nghI m du ng nIobI fhay fh vonfram frong fho p gIo . Ma c du
nhu ng fhi nghI m na y khng fha nh cng, nhung da n I In m f
v n d quan fro ng: nIobI da Io f va o f m ma f cu a ca c nha Iuy n
kIm.
Trong nam 1930, f ng kh I Iuo ng ca c sa n ph m Ia fu nIobI
|Ia , dy v.v... ) frn foa n fh gIo I chI vo n vo n... co 10 kIIgam.
Nhung chu ng da duo c fhu a nh n ngay, va vI c sa n xu f kIm Ioa I
na y cu ng vo I ca c da ng sa n ph m cu a no da fang vo f In. NIobI da
chu ng mInh duo c ra ng, no hoa n foa n co quy n duo c go I Ia
vIfamIn cu a fho p. Pha fhm no va o fho p crom, fho p so do o hon,
d b n an mo n cu ng fang In. Nguo I fa da xa c dnh duo c ra ng, pha
fhm m f if nIobI |duo I 1 %) va o fho p khng gI fh ngan cha n duo c
su khu crom cacbua do c fhoo ranh gIo I ca c ha f, v v y ma Ioa I fru
duo c su an mo n su va o ca c fInh fh . Thm nIobI va o fho p k f c u
fh so nng cao ro r f su c b n va o nhI f d fh p; fho p so d da ng
X.I. Venet xki 34
chu du ng ca c fa I fro ng bI n d I, ma dI u na y co y nghIa fo Io n,
cha ng ha n, frong nga nh ch fao ma y bay.
NIobI do ng vaI fro quan fro ng frong ky fhu f ha n. Truo c dy,
khI ma nguo I fa mo I chI ha n nhu ng Ioa I fho p fhng fhuo ng fh qua
frnh na y khng ga p kho khan g. Co n khI nhu ng nguo I fho ha n
ba f d u pha I ha n ca c Ioa I fho p dI u ch f chuyn du ng co fha nh
phn hoa hoc phu c fa p, nhu fho p khng gI cha ng ha n, fh co m f
v n d xa y ra: do Ia m I ha n m f dI nhI u finh ch f quy ba u ma
kIm Ioa I duo c ha n v n co . V y Ia m fh na o d nng cao ch f Iuo ng
m I ha n7 Nguo I fa da fhu fhay d I k f c u cu a khi cu ha n, song
cha ng ich g. R I Ia I fhay d I fha nh ph n cu a ca c quo ha n, nhung
v n v hI u. Ia I fhu ha n frong mI fruo ng khi fro ma v n khng
da f k f qua g. Th r I nIobI da d n gIu p su c. Co fh ha n duo c ca c
Ioa I fho p chu a nguyn f na y ma khng pha I Io Ia ng v ch f Iuo ng
cu a m I ha n: m I ha n khng h fhua ko m ca c Io p kIm Ioa I xung
quanh khng b ha n.
Tho I gIan g n dy nguo I fa da ga p nhu ng kho khan Io n khI
cn phaI fao nn mI n I vu ng cha c gIu a ca c kIm Ioa I kho cha y,
cha ng ha n, gIu a nIobI va moIIpdon. Trong fruo ng ho p na y, nguo I
cu u gIu p Ia ... chn khng. Th ra frong chn khng, nhI f d no ng
cha y cu a nhI u ch f fh p hon ha n so vo I frong nhu ng dI u kI n
bnh fhuo ng. Ca c nha ba c ho c da Io I du ng ngay da c dI m na y d
vuo f qua ha ng ra o khng dung ho p: ha n ca c kIm Ioa I kho no ng
cha y frong chn khng da fhu duo c k f qua my ma n.
NIobI n I fI ng r ng kha p frong nga nh Iuy n kIm vo I fu ca ch
Ia m f nguyn f dI u ch f. Cha ng ha n, nhm v n d ho a fan
frong ca c ch f kI m, nhung n u chI pha fhm 0,05 % nIobI va o fh
nhm so khng pha n u ng vo I ca c ch f kI m nu a. N u pha fhm
nIobI va o fh d cu ng cu a d ng va ca c ho p kIm cu a d ng so fang
In. Co n n u pha fhm nIobI va o fIfan, moIIpdon va zIrIconI fh
chu ng so fro nn b n hon va chu no ng f f hon. O nhI f d fh p,
nhI u Ioa I fho p va ho p kIm so gIo n nhu fhu y fInh. Th ma nIobI Ia I
co fh cu u chu ng kho I chu ng b nh na y. Pha fhm m f Iuo ng nho
nIobI va o so Ia m cho kIm Ioa I gIu duo c d b n cu a mnh ngay ca o
80 d C. Ph m ch f na y h f su c quan fro ng d I vo I ca c b ph n cu a
ma y bay pha n Iu c hoa f d ng o d cao Io n.
a n fhn nIobI r f sa n sa ng fham gIa IIn mInh vo I ca c
nguyn f kha c. KhI m f ha ng o My sa n xu f duo c m f mo nIobI
fuo ng nhu Ia cu c fInh khI f, fh nhu ng nguo I mua ha ng h f su c
nga c nhIn v fh y no khng no ng cha y o 2.500 d C ma c d u
nhI f d no ng cha y cu a nIobI fInh khI f co n fh p hon m f if. Pho p
phn fich frong pho ng fhi nghI m da xa c dnh duo c ra ng, frong
nIobI cu c fInh khI f na y co chu a m f Iuo ng nho zIrIconI. Ho p kIm
nIobI - zIrIconI co su c chu no ng r f cao da duo c fm ra m f ca ch
b f ngo nhu fh d y.
Pha fhm ca c kIm Ioa I kha c cu ng Ia m cho nIobI co fhm
nhI u finh ch f quy gIa . Vonfram va moIIpdon Ia m fang finh chu
nhI f cu a nIobI, nhm Ia m cho no fro nn b n vu ng hon, co n d ng
fh nng cao d d n dI n cu a no . NIobI nguyn ch f co d d n dI n
ko m hon d ng khoa ng 10 I n. Nhung ho p kIm cu a nIobI vo I 20 %
d ng fh Ia I co d d n dI n cao, d ng fho I Ia I b n va cu ng g p dI
so vo I d ng nguyn ch f. IIn k f vo I fanfaII, nIobI co kha nang
chu duo c axIf sunfurIc va axuf cIohIdrIc ngay ca o 100 d C.
NIobI Ia m f fha nh ph n khng fh fhay fh duo c frong ca c
ho p kIm du ng Ia m ca nh quay fuabIn cu a ca c d ng co pha n Iu c, noI
ma kIm Ioa I pha I gIu duo c d b n cu a mnh o nhI f d cao. M f s
b ph n cu a ma y bay sIu m, fn Iu a vu fru , v fInh nhn fa o cu a
fra I d f da duo c ch fa o ba ng ca c ho p kIm chu a nIobI va ba ng nIobI
nguyn ch f.
Mo I ca ch dy if Iu, chI co ca c nha v f Iy ho c mo I quan fm
d n hI n fuo ng sIu d n. Co n by gIo fh finh sIu d n da buo c ra
kho I nguo ng cu a cu a ca c pho ng fhi nghI m va ba f d u xm nh p
va o ky fhu f, noI ma nhu ng frI n vo ng fo Io n dang mo ra cho vI c
u ng du ng no frong fhu c fI n. V y fhu c ch f cu a hI n fuo ng na y Ia
g7
Hon 70 nam fruo c dy, nguo I fa da pha f hI n fh y o nhI f d
r f fh p, m f s kIm Ioa I, ho p kIm va ho p ch f ho a ho c d cho do ng
dI n dI qua ma khng h ca n fro fi na o, nghIa Ia dI n fro bI n m f.
X.I. Venet xki 36
Song mu n v y fh pha I Ia m cho kIm Ioa I ngu I Ia nh d n d khng
fuy f d I, fu c Ia d n - 273 d C. Co n nIobI sfannua |ho p ch f cu a
nIobI vo I fhI c) fh chuy n sang fra ng fha I sIu d n o nhI f d r f
cao |fu na y chI fhich ho p o dy ma fhI), nghIa Ia fuong d I d
chuy n sang fra ng fha I na y |o 18 K, fu c Ia - 255 d C). Nhu ng cu n
dy fu finh sIu d n Ia m ba ng ho p ch f na y fa o nn fu fruo ng cu c
ma nh: m f nam chm co kich fhuo c Io n hon m f ca I vo d h p
fhng fhuo ng m f chu f, frong do , m f da I bang ho p kIm na y duo c
du ng Ia cu n dy, co kha nang fa o nn fu fruo ng co cuo ng d 100
nga n oxfof |frong khI do , cuo ng d fu fruo ng cu a fra I d f chI ba ng
va I oxfof).
Trong fho I gIan da I, nIobI sfannua duo c coI Ia ch f da f ky Iu c
v nguo ng nhI f d sIu d n, nhung d n nam 1974, no da pha I
nhuo ng danh hI u na y cho m f da I bI u kha c cu a gIa f c nIobI - do
Ia nIobI gocmanua |ho p ch f cu a nIobI vo I gocmanI). HI n nay,
nhI f d fo I ha n ky Iu c ma duo I do so xa y ra hI n fuo ng sIu d n Ia
khoa ng 23 K |fu c Ia - 250 d C). Trong ca c cu c fhu c nghIm do ca c
nha ba c ho c My fI n ha nh, m f confImof vung cu a f m ma ng Ia m
ba ng nIobI gocmanua co fh fruy n duo c do ng dI n co cuo ng d
m f frI u ampo. I u do co nghIa Ia d cung c p dI n nang cho
m f fha nh ph co frung bnh, chI c n haI ca I ng sIu d n nho
ba ng haI cy bu f ch Ia du .
NIobI o da ng fInh khI f cu ng duo c su du ng r ng ra I frong ky
fhu f. Nho co kha nang ch ng an mo n r f cao nn kIm Ioa I na y
duo c su du ng frong nga nh ch fa o ma y mo c va khi cu ho a ho c. M f
dI u fhu v Ia frong vI c ch fa o khi cu va ng d n cho xuo ng sa n
xu f axIf cIohIdrIc, nIobI khng nhu ng duo c du ng Ia m v f II u k f
c u, ma o dy no co n do ng vaI fro ch f xu c fa c, fa o dI u kI n fhu n
Io I d fhu duo c axIf d m da c hon. Kha nang xu c fa c cu a nIobI cu ng
duo c su du ng frong ca c qua frnh kha c, cha ng ha n, frong vI c f ng
ho p ruo u fu bufadIon.
Cng vI c cu a nIobI frong ca c Io pha n u ng nguyn fu cu ng r f
vInh du . O dy, nIobI Ia m vI c bn ca nh zIrIconI va dI khI fo ra
hoa n foa n hon ha n zIrIconI. Tuong fu nhu zIrIconI, nIobI co finh
frong su f d I vo I nofron |fu c Ia co kha nang cho nofron dI qua d
da ng), ngoa I ra, Ia I co nhI f d no ng cha y r f cao, co finh chu
no ng f f, co su c chu fa c du ng ho a ho c Io n, co nhu ng finh ch f co
ho c fuy f vo I. Hon nu a, nIobI h u nhu khng fuong fa c vo I ca c kIm
Ioa I kI m no ng cha y. NafrI va kaII Io ng v n fhuo ng duo c du ng Ia m
ch f fa I nhI f frong m f s kI u Io pha n u ng ha f nhn co fh Iuu
fhng frong ca c ng d n Ia m ba ng nIobI ma khng Ia m ho ng ng.
NIobI co finh pho ng xa nhn fa o |b nhI m) khng cao, v fh ma
co fh du ng no Ia m fhu ng chu a ca c ph II u pho ng xa hoa c Ia m ca c
fhI f b d su du ng chu ng.
Co n pha I no I d n m f finh ch f fhu v nu a cu a kIm Ioa I na y:
no Ia m f ch f h p fhu khi r f ma nh. Cha ng ha n, m f gam nIobI
co fh h p fhu duo c 100 confImof kh I hIdro; ngay ca o nhI f d
500 d C, d ho a fan cu a hIdro frong nIobI cu ng da f fo I khoa ng 75
confImof kh I frn m f gam. Tinh ch f na y cu a nIobI duo c u ng
du ng va o vI c sa n xu f do n dI n fu co d chn khng cao. Sau khI
hu f khi, frong do n v n co n Ia I m f Iuo ng khi na o do , Ia m a nh
huo ng d n su hoa f d ng cu a do n. NIobI duo c fra ng In ca c chI fI f
cu a do n so h p fhu ch f khi gI ng nhu m f mI ng bo f x p hu f
nuo c, chinh v fh ma no Ia m cho do n co d chn khng cao. Ca c
chI fI f cu a do n dI n fu n u duo c ch fa o ba ng nIobI fh ro fI n hon
va b n hon so vo I Ia m ba ng fanfaII hoa c ba ng vonfram. Cha ng
ha n, fu I fho cu a ca c do n cng su f co caff Ia m ba ng nIobI da f
d n 10 nga n gIo .
Cu ng nhu fanfaII, nIobI hoa n foa n khng gy kich fhich o ca c
m cu a co fh nguo I, ma no ga n bo vo I co fh nguo I va v n nguyn
vo n ngay ca sau m f fho I gIan da I chu fa c d ng cu a mI fruo ng
Io ng frong co fh . Nho co nhu ng finh ch f na y ma nIobI da khI n
ca c nha ph u fhu f pha I chu y d n mnh, va hI n nay, no hoa n
foa n co fh fu coI mnh Ia m f nhn vIn quan fro ng frong nga nh
y f .
C n dy ngho no I nIobI da quy f dnh ha nh ngh ... gIao dch
fI n f . So dI nhu v y Ia do ba c nga y ca ng khan hI m nn ca c nha
fa I chinh My d ngh du ng nIobI fhay cho ba c d du c fI n kIm Ioa I,
bo I v gIa fha nh cu a nIobI x p xI ba ng gIa fha nh cu a ba c.
X.I. Venet xki 38
N u fhoo do I ca c s II u v ha m Iuo ng nIobI frong vo fra I d f
qua ngu n sa ch ba o fh fh y ra ng, frong vo ng m y chu c nam g n
dy, ha m Iuo ng do ... fang In khng ngu ng. T f nhIn fru Iuo ng
fhu c f cu a kIm Ioa I na y frn ha nh fInh chu ng fa v n gIu nguyn,
nhung s mo nIobI da fham do duo c fh ca ng nga y ca ng fang.
Trong fho I gIan g n dy, nhu ng mo qua ng nIobI kha Io n da duo c
pha f hI n o chu PhI. NIgIrIa - noI co nhu ng ch fich fu nhI u
coIumbIf, Ia nuo c cung c p nhI u fInh qua ng nIobI nh f frn fh
fruo ng fh gIo I.
O IIn X, ba n da o KoIa xu ng da ng duo c coI Ia m f kho
khoa ng sa n fhu c su . Su f bao fh ky , d f daI vu ng na y v n mang
fI ng Ia can cI va v dung, mac du ngay fu nam 1763, M. V.
Iomanxop da fIn doa n: Can cu fhoo nhI u ba ng chu ng, fI k f
Iu n ra ng, ca frong Io ng d f phuong ba c, fhIn nhIn cu ng gIa u co
va ha o pho ng; bo bI n Tra ng cu ng khng ngho o khoa ng sa n. Sau
nhu ng nam duo I chinh quy n X - vI f, o vu ng na y da pha f hI n
duo c nhI u mo quan fro ng, da fm fh y ha ng chu c khoa ng v f quy ,
frong s do co IoparIf chu a fo I 8 % nIobI. M f dI u ky Ia Ia khoa ng
v f na y do vI n sI A. . orxman - nha nghIn cu u n I fI ng v
ba n da o KoIa pha f hI n ra o KhIbInu Ia I khng h fh y bo ng da ng
o b f ky noI na o kha c frn fra I d f.
... Th Ia ba n da Ia m quon vo I chu nhn cu a can h s 41
ma frn cu a co froo m f f m bI n nho d chu NIobI.
Mo
AN ONC MINH C!A S T
co duo c mo n an ngon, nguo I d u b p pha I fhm va o do
nhI u gIa v. Iuy n nn fho p co nhu ng finh ch f quy ba u, nguo I
Iuy n fho p pha I pha va o do nhI u nguyn f dI u ch f.
M I fhu gIa v d u co mu c dich rIng cu a no . M f s fhu Ia m
cho ph m v mo n an f f hon, m f s fhu kha c fh Ia m cho mo n an
fhom ngon, Ioa I fhu ba Ia m cho mo n an fhm v chua hoa c cay cay,
Ioa I fhu fu fh... Kho ma k h f mo I cng du ng cu a ca c fhu gIa v.
Nhung k cho h f mo I finh ch f fuy f vo I ma fho p co duo c khI fa
pha fhm crom, fIfan, nIkon, vonfram, moIIpdon, vanadI, zIrIconI
va ca c nguyn f kha c fh co n kho hon nu a.
Cu chuy n na y k v moIIpdon - m f frong nhu ng nguo I ba n
d ng mInh frung fha nh cu a sa f.
... MoIIpdon duo c nha ho a ho c Thu y I n Ia Cac VInhom SoIo
|KarI WIhoIm SchooIo) pha f hI n ra va o nam 1778. Tn cu a
nguyn f na y co g c o m f fu Hy Ia p moIybdos. Cha ng co g
da ng nga c nhIn o ch , du a fro so sInh duo c mang m f ca I fn Hy
Ia p, bo I v, nhI u nha ba c ho c, fruo c khI da f fn cho nguyn f ma
ho pha f mInh, ho da nhn va o Ich ca c nga y I fha nh Hy Ia p. M f
dI u da ng nga c nhIn Ia n u dch sang fI ng Nga, fh moIybdos
co nghIa Ia ... ch. V y fh ca I g da bu c nguyn f na y pha I n
na u duo I ca I fn cu a ko kha c7 Ta I sao moIIpdon pha I d I on ch v
vIc muon fn7
VI c na y cu ng don gIa n fhI. Nguyn do Ia nguo I Hy Ia p c
xua da bI f m f khoa ng v f cu a ch Ia gaIonIf ma ho go I Ia
moIIpdona. Trong fhIn nhIn co n co m f khoa ng v f kha c Ia
moIIpdonIf gI ng h f gaIonIf nhu haI gIo f nuo c. Chinh su gI ng
X.I. Venet xki 40
nhau do da khI n nguo I Hy Ia p nh m I n: ho fuo ng ra ng chI cu ng
m f khoa ng v f Ia moIIpdona ma fhI. Tho I b y gIo , ca c nha ba c
ho c o ca c nuo c kha c cu ng nghI nhu v y. Chinh v fh ma sau khI
pha f hI n duo c m f fhu d f Ia frong khoa ng v f na y, cha ng c n
pha I nghI ngo I Iu SoIo da go I no Ia d f moIIpdona.
y gIo , c n pha I fa ch kIm Ioa I mo I ra kho I fhu d f Ia y.
Ma c d u Iu c na y SoIo da n I fI ng frn fh gIo I va Ia vI n sI cu a
vI n ha m Im khoa ho c hoa ng gIa Thu y I n, nhung ng v n fI p
fu c Ia m vI c frong m f pho ng ba o ch fhu c nho bo , fa I d y, ng
cu ng fI n ha nh ca c cu c nghIn cu u v ho a ho c cu a mnh. Nhung
frong pho ng ba o ch na y khng co Io d nung d f moIIpdona
ba ng fhan nha m khu no fha nh kIm Ioa I. SoIo nho Ia I ra ng, fa I
xuo ng du c fI n o XfockhoIm, noI ma m f nguo I ba n cu a ng Ia
Pofor Iacop Honmo |Pofor Jakob HjoIm) Ia m vI c, co m f ca I Io
fhich ho p cho cng vI c na y, nn ng da nho ba n mnh gIu p do .
Nhu ng hy vo ng cu a ng da fro fha nh su fh f: ngay sau do , Honmo
da fa ch duo c nguyn f o da ng b f kIm Ioa I, nhung fhu c ra fh co n
I n nhI u ho p ch f cacbua.
MaI gn bn chu c nam v sau, khI ma ca SoIo I n Honmo
d u khng co n s ng nu a, nguo I d ng huong r f co fn fu I cu a ho
Ia ocxIIuf mo I dI u ch duo c moIIpdon fuong d I fInh khI f va
xa c dnh duo c nhI u finh ch f cu a no .
Cu ng gI ng nhu nhI u anh om cu a mnh frong h fh ng fu n
hoa n, moIIpdon hoa n foa n khng chu n I ca c fa p ch f Ia , va duo ng
nhu d fo y pha n d I, no fhay d I nhu ng finh ch f cu a mnh d n
f n g c. Va I chu c ph n frI u, fh m chi chI va I ph n frI u oxI hoa c
nIfo cu ng Ia m cho moIIpdon co d gIo n cao. Chinh v v y ma frong
nhI u sa ch huo ng d n v ho a ho c xu f ba n h I d u fh ky XX,
nguo I fa da kha ng dnh ra ng, moIIpdon h u nhu khng ch p nh n
su gIa cng co ho c. Thu c ra fh moIIpdon nguyn ch f fuy co d
cu ng cao nhung v n Ia m f fhu v f II u kha do o, fuong d I d ca n
va d ron.
o ng d u fIn frong s Iao d ng cu a moIIpdon duo c ghI
ca ch dy da va I fram nam, khI ma nguo I fa ba f d u su du ng
khoa ng v f moIIpdonIf Ia bu f ch d vI f frn ba ng da |m f dI u
fhu v Ia frong fI ng Hy Ia p, hI n nay cy bu f ch v n duo c go I Ia
moIybdos). Cu ng nhu grafIf, moIIpdonIf g m v s nhu ng va y
mo ng ma kich fhuo c cu a chu ng nho d n n I n u x p Io p no ch ng
In Io p kIa fh chI u cao cu a ngI nha cho c fro I g m 1600 f ng
vay y chI bang... m f mIcron. Chinh nho ca c va y na y nn
moIIpdonIf bI f vI f va vo : no d Ia I v f ma u xa m hoI xanh frn
gI y.
Nga y nay, chu ng fa khng ga p Ioa I bu f ch ba ng moIIpdonIf
nu a, v grafIf da d c quy n Ia m chu nga nh cng nghI p bu f ch.
Nhung moIIpdon dIsunfua |fn ho a ho c cu a moIIpdonIf) da duo c su
du ng va o vI c kha c. Tuy nhIn, fruo c khI fm hI u v n d na y,
chu ng fa ha y ngho k m f cu chuy n nho sau dy.
Chuy n na y xa y ra frn xa I XImforpon frong fho I gIan
cha y fhu nghI m Ioa f f Zaporojofz. Mo I vI c d u dI n ra frI
cha y, nhung b ng nhIn, m f chI c xo dang cha y h f f c Iu c cho f
quay I f ngu a o m f ch hoa n foa n ba ng pha ng. May fhay, nhu ng
nguo I ng I frong xo chI h f h n fhI. Nguyn nhn su c v n Ia
m f dI u bi n cho d n khI nguo I fa fha o fung chI c xo cho d n f n
fu ng m u xuong nho . Ho a ra Ia m f frong nhu ng ba nh rang cu a
h p chuy n d ng da ng Io pha I quay fu do frn ng Io f ba ng fho p
fh Ia I b bo cha f va o ng Io f do . T f nhIn Ia kI u ha m nhu v y
xa y ra r f d f ng f.
cho sau na y khng fa I dI n nhu ng su c nhu v y nu a,
nguo I fa pha I cho n ch f bI fron fhich ho p. Th Ia nguo I fa nho
d n moIIpdonIf, hay no I chinh xa c hon Ia nho d n kha nang bong
ra fha nh fu ng va y cu c ky mo ng cu a no . Chinh nhu ng va y do Ia
ch f bI fron r f f f cho ca c chI fI f co xa f nhau frong h p fruy n
d ng.
N u nhu ng cho p nhoa ng m f chI fI f ba ng fho p va o m f ch f
Io ng chI chu a co 2 % moIIpdon dIsunfua fhI fh b ma f chI fI f so
duo c bao phu bo I m f Io p mo ng ch f bI fron ra n r f fuy f dI u.
Tuy v y, ch f bI fron na y Ia I co m f ko fhu nguy hI m - do Ia
nhI f d cao. KhI b nung no ng, moIIpdon dIsunfua II n bI n fha nh
X.I. Venet xki 42
moIIpdon anhIdrIf Ia ch f fuy khng Ia m hu ho ng b ma f cu a chI
fI f ma y, nhung da ng fI c Ia no khng co nhu ng finh ch f bI fron.
V y Ia m fh na o d fra nh duo c hI n fuo ng na y 7
Th ra fruo c khI fra ng Io p moIIpdon dIsunfua, c n pha I xu Iy
chI fI f ma y frong b ph f pha f no ng. KhI do ca c ha f dIsunfua chuI
va o nhu ng I r f nho cu a Io p foffaf va frn b ma f chI fI f hnh
fha nh m f ma ng bI fron cu c ky mo ng, co kha nang chu du ng
duo c fa I fro ng r f Io n - chu ng va I f n frn m f confImof vung.
Nhu ng ng Io f duo c phu ma ng na y da duo c fhu nghI m frong ca c
ch d Ia m vI c r f na ng n , song khng co fruo ng ho p na o b bo
cha f va o fru c. Tu do , Ioa I xo Zaporojofz da chuy n ba nh do c
ngang frn kha p d f nuo c X - vI f ma khng m f cu m fruy n
d ng na o b ko f nu a.
Ta c du ng f f cu a moIIpdon dIsunfua d I vo I b ma f cu a fho p
khng nhu ng chI o ch fa o ra duo c Io p ma ng bI fron ma fhI: n u
xu Iy du ng cu ca f go f ba ng moIIpdonIf fh du ng cu do fro nn b n
hon va co fu I fho cao hon. KhI m f s ng fho ca o bI f duo c finh
ch f ky dI u na y cu a moIIpdonIf fh vo I d u o c fhu c f hon nguo I,
ho u ng du ng ngay va o vI c Ia m cu a mnh.
Nhung chu ng fa ha y fro Ia I vo I moIIpdon. Nho co finh ch f
kho cha y va h s no nhI f fh p nn kIm Ioa I na y duo c su du ng
r ng ra I frong ky fhu f dI n, frong dI n fu ho c v fuy n, frong ky
fhu f nhI f d cao. Nhu ng ca I mo c ma frn do froo so I fo c ba ng
vonfram frong ca c bo ng do n dI n fhng fhuo ng d u duo c Ia m ba ng
moIIpdon. CIa su so I fo c ba ng vonfram d pha f ra a nh sa ng y
duo c ha n fru c fI p va o Io I fhu y fInh cu a bo ng do n fh fhu y fInh so
da n nu f ngay do su no nhI f cu a vonfram, co n moIIpdon fh h u
nhu khng gIa n no khI b d f no ng nn khng gy ra faI ho a cho
fhu y fInh. Anf, cu c Iuo I va nhI u chI fI f kha c cu a do n dI n fu ,
cu a ca c ng pho ng fIa rongon cu ng duo c ch fa o ba ng moIIpdon.
Nhu m f fhu v f II u k f c u, moIIpdon co n duo c su du ng frong
ca c Io pha n u ng nang Iuo ng ha f nhn. Ca c dy dI n fro ba ng
moIIpdon fo ra kha f f khI duo c du ng Ia m b ph n nung no ng
frong Io dI n chn khng kI u dI n fro co cng su f Io n, noI sa n
sInh ra nhI f d r f cao. Trong s ca c hI n v f frung ba y fa I ba o
fa ng ky fhu f f ng ho p Maxcova, nguo I xom so fh y m f chI c
fhuy n nho ba ng moIIpdon, frong do nuI m f fInh fh granaf
nhm - yfrI nhn fa o.
My da ch fa o m f Ioa I fhu y fInh r f d c da o, bI f fhay d I
ma u sa c cu a mnh fu y fhoo... fho I gIan frong nga y. uo I fa c d ng
cu a a nh sa ng ma f fro I, fhu y fInh co ma u xanh nuo c bI n, co n khI
bo ng f I bao fru m fh no Ia I fro nn frong su f. HI u u ng na y xa y
ra Ia nho moIIpdon hoa c duo c pha va o fhu y fInh no ng cha y hoa c
duo c Ia m fha nh m f ma ng mo ng da f gIu a haI Io p kinh.
Ca c ho p kIm moIIpdon b n nhI f Ia v f II u fuy f vo I d ch
fa o ca c chI fI f quan fro ng cu a fn Iu a vu fru , cu a d ng co fn Iu a
va go ca nh cu a ma y bay sIu m. Co n ho p kIm comocrom g m
coban, moIIpdon va crom fh duo c su du ng frong y ho c: fu ho p kIm
na y nguo I fa ch fa o phu fu ng cho... con nguo I. u ng fh , ha y
du ng nga c nhIn! Comocrom chung s ng d da ng vo I ca c m cu a co
fh nguo I, no duo c ca c nha ph u fhu f su du ng r f co hI u qua va o
vI c fhay fh ca c kho p xuong b hu ho ng.
O abIIon xua kIa, khI Ia m nha o , nhu ng nguo I fho xy da
du ng Iau s y d Ia m c f cho d f, co n o Hy Ia p c da I, khI xy du ng
ca c cung dI n va d n da I, nguo I fa da du ng fhanh sa f d gIa c cho
nhu ng c f da hoa cuong. Nguyn fa c na y Ia co so d fa o nn m f
Ioa I v f II u k f c u mo I, hI n da I - do Ia v f II u ph I fri, v dy Ia
su ph I ho p cu a haI hoa c m f s fha nh ph n khng d ng ch f. M I
fha nh ph n da m nh n m f ph n su rIng: cha ng ha n, m f s fh
d ch ng su nung no ng, ch ng ma I mo n hoa c ch ng ca c mI fruo ng
xm fhu c; m f s fha nh ph n kha c fh ch ng su ko o cang. Su
phn cng Iao d ng nhu v y gIu p cho nhI u k f c u fro nn gon
nho duo c r f nhI u, ma dI u do fh r f quan fro ng d I vo I ky fhu f
ha ng khng va ky fhu f vu fru . a ng ca ch fhay d I fy I gIu a ca c
fha nh ph n, co fh fa o nn nhu ng v f II u co d b n, su c chu
no ng, modun da n h I va nhu ng finh ch f c n fhI f kha c da dnh
fruo c. I vo I nhI u kIm Ioa I do o |nIkon, coban, fIfan v. v...) fh
dy moIIpdon do ng vaI fro no ng c f r f f f d nh n I y fa I fro ng
ko o ma ca c kIm Ioa I kIa khng du su c chu du ng: nho ca I Io I na y
X.I. Venet xki 44
ma nhu ng da c frung v d b n cu a v f II u co fh duo c nng cao
In r f nhI u.
Ca c ho p ch f cu a moIIpdon co cng du ng r f da da ng. Nho co
moIIpdon nn ca c Ioa I mon g m su co kha nang bao phu r f cao.
Ca c ch f ma u chu a moIIpdon duo c su du ng d sa n xu f d g m va
ca c ch f do o frong cng nghI p fhu c da, Ing fhu va cng nghI p
d f. MoIIpdon oxIf duo c du ng Ia m ch f xu c fa c frong vI c chung c f
d u mo va frong ca c qua frnh ho a ho c kha c. Trong ho a ho c phn
fich, amonI moIIpdaf da duo c su du ng ngo f m f fh ky ruo I nay -
do Ia m f ch f fhu c fhu quan fro ng, gIu p ca c nha ho a ho c xa c
dnh duo c ha m Iuo ng foffo frong qua ng, frong fho p, frong ca c ho p
kIm va nhI u v f II u kha c.
Nhu chu ng fa fh y d y, moIIpdon co du vI c. Th ma fo I gIo
chu ng fa mo I chI ngho no I v ca c cng vI c phu , ma chua duo c
ngho m f Io I na o v cng vI c quan fro ng nh f cu a no . Chu ng fa
ha y nho Ia I Ia fu ngay d u cu chuy n, moIIpdon da duo c m nh
danh Ia nguo I ba n d ng mInh frung fha nh cu a sa f. V fnh ba n
gIu a sa f va moIIpdon na y, chu ng fa so duo c ngho k fI mI duo I dy
- chinh nga nh Iuy n kIm da du ng fo I ba ph n fu s moIIpdon khaI
fha c duo c frn fra I d f d Iuy n ca c Ioa I fho p chuyn du ng. O nuo c
Nga, Ioa I fho p chu a nguyn f na y I n d u fIn ra Io va o nam 1886
fa I nha ma y PufIIop o Pofocbua. Tuy nhIn, vI c su du ng moIIpdon
d ca I fhI n ca c finh ch f cu a fho p fh co n co Ich su Iu hon nhIu.
M f fho I gIan da I, khng aI kha m pha ra duo c dI u bi m f:
fa I sao guom cu a ca c vo sI da o Nh f a n Ia I r f sa c. NhI u fh h
ca c nha Iuy n kIm da u ng cng n u Iuy n m f fhu fho p fuong fu
nhu Ioa I ma o d f nuo c ma f fro I mo c h I fh ky XI - XIII nguo I fa
da du ng d ro n guom gIa o. Cu I cu ng, bi quy f na y da duo c kha m
pha : frong fhu fho p bi n y, ngoa I ca c nguyn f kha c, co n co
moIIpdon. Nguyn f na y fInh khn Ia m, no d ng fho I vu a fang
d cu ng vu a fang d daI cu a fho p, ma da ng Io ra, su fang d cu ng
fhuo ng dI dI vo I su fang d gIo n.
Su k f ho p ca d cu ng va d daI cao Ia dI u v cu ng c n fhI f
d I vo I Ioa I fho p Ia m vo bo c chI n xa. Vo bo c cu a Ioa I xo fang do
Anh va Pha p ho p fa c ch fa o xu f hI n nam 1916 frn ca c chI n
fruo ng h I chI n franh fh gIo I fhu nh f da duo c Ia m ba ng fho p
mangan, fuy cu ng nhung Ia I gIo n. TI c fhay, ca I a o gIa p c m c m
da y fo I 75 mIIImof na y da b da n cu a pha o bnh u c cho c fhu ng y
nhu cho c va o fhu ng bo v y. Nhung chI c n pha fhm va o fho p
chu ng 1,5 - 2 % moIIpdon fh ca c xo fang y fro nn b f kha xm
pha m, ma c d u chI u da y cu a f m vo bo c da duo c gIa m xu ng g n
ba In.
V y fh gIa I fhich nhu fh na o v su fa I sInh ky dI u nhu v y
cu a Io p vo bo c ba ng fho p7 V n d Ia o ch moIIpdon km ha m su
Io n In cu a ca c ha f frong qua frnh k f fInh cu a fho p, chinh v v y,
no Ia m cho fho p co c u fru c d ng nh f, mn ha f, fa o nn nhu ng
finh ch f quy ba u cho ho p kIm. Tinh gIo n sau khI ram Ia fhu c
finh cu a da s ca c Ioa I fho p dI u ch f. Co n ca c Ioa I fho p chu a
moIIpdon fh khng ma c chu ng b nh na y, nho v y, chu ng co fh
qua nhI f Iuy n ma v n khng pha f sInh u ng su f bn frong.
MoIIpdon nng cao ro r f finh fh m fI cu a fho p. uo c dI u ch f
ba ng nguyn f na y, fho p gIu duo c d b n da ng k o nhI f d cao
va co su c kha ng cha y Io n. Vonfram cu ng co a nh huo ng fuong fu
nhu v y d I vo I ca c finh ch f cu a fho p, nhung fa c d ng cu a
moIIpdon cha ng ha n, d I vo I d b n cu a fho p v n cao hon ha n: 0,3
% moIIpdon co fh fhay fh 1 % vonfram, ma vonfram fh khan
hIm hon.
Tho p moIIpdon khng pha I chI d Ia m vo bo c xo fhI f gIa p ma
co n d Ia m no ng su ng fruo ng va no ng da I ba c, Ia m ca c chI fI f ma y
bay va f, Ia m ca c n I hoI va fuabIn, Ia m ca c du ng cu ca f go f va
Iuo I dao ca o. MoIIpdon co n co fa c du ng f f d I vo I ca c finh ch f cu a
gang: no Ia m cho d b n va kha nang ch ng ma I mo n cu a gang
fang In.
So dI moIIpdon co kha nang dI u ch f r f f f Ia v no cu ng co
mang fInh fh gI ng nhu sa f. a n kinh nguyn fu cu a moIIpdon va
sa f g n ba ng nhau. Ma da Ia ho ha ng fhn fhich fh fhuo ng d
fhng ca m cho nhau. Tuy nhIn, moIIpdon khng pha I chI fhn
fhI f vo I sa f ma fhI. Ca c ho p kIm cu a moIIpdon vo I crom, coban,
nIkon d u co kha nang ch ng axIf r f f f va duo c su du ng d ch
X.I. Venet xki 46
fa o khi cu ho a ho c. Kha nang ch ng ma I mo n cao Ia no f da c frung
cho m f s ho p kIm cu a ca c nguyn f na y. Ca c ho p kIm cu a
moIIpdon vo I vonfram co fh fhay fh pIafIn. ch fa o ca c d u
m I fI p xu c frong ky fhu f dI n, nguo I fa su du ng ca c ho p kIm
cu a moIIpdon vo I d ng va ba c.
Trong ky fhu f Ia m Ia nh, ca c ch f khi no n, nh f Ia khi nIfo,
duo c su du ng r ng ra I. gIu duo c khi na y o fra ng fha I Io ng, pha I
co nhI f d r f fh p - d n m 200 d C. O nhI f d nhu v y, ca c
Ioa I fho p fhng fhuo ng so fro nn gIo n nhu fhu y fInh. Ca c bnh
chu a nIfo Io ng d u duo c ch fa o ba ng fho p chu Ia nh da c bI f,
nhung frong m f fho I gIan da I, Ioa I fho p do co m f nhuo c dI m
nghIm fro ng: ca c m I ha n frn do co d b n fh p. ChI moIIpdon
mo I kha c phu c duo c nhuo c dI m na y. Truo c dy, nguo I fa pha crom
va o ca c v f II u Ia m quo ha n, nhung crom Ia I gy nn su ra n nu f
ca c ra m I ha n. Ca c cu c nghIn cu u da cho fh y ra ng, moIIpdon
fh kha c ha n, no ngan cha n duo c su fa o nn ca c v f nu f. Sau nhI u
I n fhi nghI m, nguo I fa da fm duo c fha nh ph n f I uu cu a ch f
pha; frong do pha I co 20 % moIIpdon. y gIo , ca c m I ha n cu ng du
su c chu du ng d Ia nh - 200 d C nhu chinh ba n fhn fho p Ia m vo
bnh v y.
MoIIpdon co n gIu p fho p m f vI c da c bI f nu a : n u fr n b f
moIIpdon mn vo I axIf ascobIc |vIfamIn C) fh so fa o fha nh m f h n
ho p ba o v duo c fho p va ca c kIm Ioa I kha c kho I b an mo n. Th Ia ,
vIfamIn khng nhu ng b ich cho con nguo I ma co n b ich cho ca c
ca kIm Ioa I nu a.
Trn dng rung nng nghI p, moIIpdon Ia m vI c cu ng r f
hI u qua . M f s nguyn f bo n cho d f daI hoa c pha va o fhu c an
gIa su c vo I Iuo ng r f nho fhI cu ng du Ia m nn nhu ng dI u ky
dI u. MoIIpdon cu ng Ia m f nguyn f co pho p Ia nhu v y. Nhu ng
II u Iuo ng cu c nho cu a nguyn f vI Iuo ng na y so go p ph n nng
cao ro r f nang su f va ca I fhI n ch f Iuo ng cu a nhI u Ioa I cy
fr ng. Ca c Ioa I cy ho d u r f ua fhich moIIpdon. Ha f d u gI ng
duo c xu Iy ba ng amonI moIIpdaf fh du co gIoo frn d f fhuo ng
cu ng so cho nang su f fhu hoa ch cao hon m f ph n ba so vo I mu c
bnh fhuo ng. MoIIpdon f p frung o ca c n f s n frong b r cu a ca c
cy ho d u, gIu p chu ng h p fhu nIfo cu a khi quy n - m f fha nh
ph n v cu ng c n fhI f cho su pha f frI n cu a fhu c v f. Nho co
moIIpdon nn ha m Iuo ng ca c anbumIn, ch f dI p Iu c va vIfamIn
frong ca c m fhu c v f fang In. Nhung nguyn f na y hoa n foa n
khng ban pha f n hu cho f f ca mo I Ioa I fhu c v f: d I vo I m f s
Ioa I co da I, no Ia I co fa c du ng hu y dI f.
Ca c nha ba c ho c Nh f a n o fruo ng da I ho c f ng ho p Osaka
da fI n ha nh ca c cu c kha o nghI m kha c fhuo ng. KhI phn fich
fa n co n Ia I cu a fo c cha y ba ng ca c phuong fI n cu c ky hI n da I, ho
da dI d n k f Iu n ra ng, ma u cu a fo c phu fhu c va o ha m Iuo ng f
vI cu a ca c kIm Ioa I frong fo c. Cha ng ha n, fo c sa ng ma u fh chu a
nhI u nIkon, fo c va ng fh gIa u fIfan. N u nhu ng nguo I co b fo c
ma u hung khng ha I Io ng v b fo c do , fh ho c n d da f nguy n
vo ng vo I moIIpdon: fhoo y kI n cu a ca c nha sa c f ho c Nh f a n,
chinh moIIpdon Ia m cho fo c co ma u nhu v y. Co Io , n u qua fh f co
fn fa I m f H I fo c hung ma da b SorIoc Honmos |ShorIock
HoImos|nhn v f frong nhI u fruy n frInh fha m cu a nha van Anh
Acfua Conan oIIo |Arfhur Conan oyIo) |N. .))) va ch ma f, fh
hoa n foa n co fh du ng ky hI u cu a moIIpdon d vo In bI u fuo ng
cu a h I na y.
Nguyn f moIIpdon da cung c p cho nha ba c ho c n I fI ng
|nguo I Anh) frong IInh vu c sInh ho c phn fu , nguo I duo c frao fa ng
gIa I fhuo ng Nobon ranxIf CrIc |rancIs CrIck) va ba n d ng
nghI p cu a ng Ia gIa o su Oron |OroII) m f Iy do d d xu f gIa
fhuy f cho ra ng, su s ng frn fra I d f co ngu n g c fu ha nh fInh
kha c. Nhu chu ng fa d u bI f, co ch dI fruy n cu a f f ca ca c sInh
v f d u co co so o cu ng m f m f ma dI fruy n. Thoo y kI n cu a ca c
nha sInh ho c, su d ng nh f nhu v y chu ng fo ra ng, foa n b su
s ng frn fra I d f da duo c pha f frI n In fu cu ng m f f p doa n vI
sInh v f. Ma bo I v moIIpdon - m f nguyn f fuong d I if ga p frn
hanh fInh cu a chu ng fa, Ia I Ia ba n d ng ha nh khng fh fhI u
duo c cu a ca c qua frnh sInh ho c, nn co fh gIa dnh ra ng, f p
doa n nguyn so na y da roI fu m f fhIn fh kha c gIa u moIIpdon fo I
fra I d f. CIa fhuy f na y r f da ng chu y , ma c du frong do co kha
nhI u ch chua duo c n Ia m.
X.I. Venet xki 48
TI c fhay, dI khI moIIpdon Ia I dinh Iiu va o nhu ng vI c ma
hoa n foa n khng fh go I Ia f f do p. Nhu ng cu c nghIn cu u do ca c
nha khoa ho c X - vI f fI n ha nh frong m f cu c fha m hI m bI n
khoI da cho fh y ma f fIu cu c frong hoa f d ng cu a moIIpdon.
Cu I nam 1966, chI c fa u MIkhaIn Iomanxop da ro I b n
ca ng VIadIvxfoc. Con fa u nghIn cu u khoa ho c da c bI f na y co
nhI m vu kha o sa f ca c khu vu c kha c nhau cu a da I duong va xa c
dnh mu c d nhI m pho ng xa cu a chu ng. Con fa u ro so ng cha y
frn da I duong frong nhI u fha ng, va frong fho I gIan do , mo I nguo I
frn fa u d u gI ng nhu nhu ng nguo I Iinh bIn pho ng, pha I fhuo ng
xuyn fu c fru c bn ca c khi cu nha y ca m Ia nhu ng ma y d m CoIgor,
b f cu Iu c na o cu ng sa n sa ng pha f gIa c su xu f hI n cu a ca c v
kha ch pho ng xa .
M f hm, con fa u chu n b vuo f qua xich da o fa I m f vu ng
bI n hoang va ng nh f cu a Tha I nh uong. ao nga y dm ro ng
ra , nhu ng ca nh qua f quay fif vo I f c d Io n d hu f ha ng nga n mo f
kh I khi bI n r I dua va o ca c b ph n Io c nha m gIu Ia I nhu ng ha f
bu I co kich fhuo c fh m chi chI va I ph n fram mIcron. Cu sau m f
khoa ng fho I gIan nh f dnh, dom d f ca c ma ng Io c cu ng vo I bu I
ba m do ng Ia I frn do , r I nho ca c khi cu co d nha y cao d xa c dnh
d pho ng xa cu a fro vu a fa o fha nh. ng nhIn, ca c ma y d m
CoIgor ba o hI u: frong fro co ca c d ng v pho ng xa moIIpdon - 99
va noodIm - 147. Chu ng s ng khng Iu Ia m: cha ng ha n, chu ky
ba n hu y cu a moIIpdon - 99 Ia 67 gIo . a ng ca c pho p do va pho p
finh, ca c nha khoa ho c da xa c dnh duo c chinh xa c nga y gIo xu f
hI n cu a ca c v kha ch khng mo I na y Ia nga y 28 fha ng 12 nam
1966. Ma qua fh f, fhoo fhng ba o cu a Tn Hoa Xa , nga y hm y,
Trung Qu c da fhu nghI m vu khi ha f nhn cu a ho . ChI sau va I
nga y dm, gIo da mang ca c ma nh vo pho ng xa dI xa ha ng nga n
da m.
No I cho cng ba ng fh c n pha I nh n fh y ra ng, frong ca I fro
choI vo I Iu a d y nguy hI m na y, moIIpdon chI do ng vaI fro r f
khIm f n. Co n frong fuong IaI g n dy, chu ng fa co quy n hy
vo ng ra ng, ca c Iu c Iuo ng ho a bnh so ph n d u d dI d n vI c c m
hoa n foa n ca c cu c fhu nghI m vu khi ha f nhn. KhI do moIIpdon
so hoa n foa n khng fham gIa va o ca c su kI n khng Iuong fhI n
nay va chI hoaf dng v IoI ich cu a con nguo I ma fhI. Ca c ba n da
fh y ro ra ng, moIIpdon r f c n fhI f cho con nguo I frong nhI u
mu c dich kha c nhau va c n vo I kh I Iuo ng kha Io n. V y fh fru
Iuo ng ca c nguyn f na y frn ha nh fInh cu a chu ng fa Ia bao nhIu7
Ph n cu a moIIpdon chI vo n vo n 0,0001 % f ng s f f ca ca c
nguyn f frong vo fra I d f. V mu c d ph bI n frong fhIn nhIn
fh no chI m v fri kha khIm f n frong da y ca c nguyn f cu a
ba ng h fh ng fu n hoa n . I. MondoIop - va o khoa ng fhu sa u
muoI. Tuy nhIn, ca c mo kIm Ioa I na y cu ng fh y o nhI u noI frn
fra I d f.
N u nhu h I d u fh ky cu a chu ng fa, Iuo ng moIIpdon khaI
fha c duo c m I nam chI vo n vo n co va I f n, fh frong nhu ng nam
chI n franh fh gIo I fhu nh f, sa n Iuo ng kIm Ioa I na y da fang g n
50 I n |v r f c n cho vo xo fhI f gIa p). Trong fho I ky sau chI n
franh, vI c khaI fha c qua ng moIIpdon da gIa m d f ng f, nhung sau
do , khoa ng fu nam 1925 fro dI, vI c sa n xu f kIm Ioa I na y Ia I fang
In va da f d n mu c cao nh f |30 nga n f n) va o nam 1943, fu c Ia
frong fho I ky chI n franh fh gIo I fhu haI. V v y, khng pha I ng u
nhIn ma nguo I fa go I moIIpdon Ia kIm Ioa I qun su .
Trn Ia nh fh IIn X, m f mo qua ng moIIpdon r f Io n da
duo c pha f hI n nam 1934 o ba c Capcazo do nu sInh vIn da ch f
Vora IIorova fm fh y khoa ng v f moIIpdon o ho m sng acxan.
Vora dI Iang fhang su f m y gIo II n do c muong so I va m f nhoa I.
ng nhIn n I m f mo I fan bI n m f. TIm c d p IIn h I khng
kp fho . C ga I so dI so Ia I b ma f s n su I cu a m f ma nh vo fha ch
anh, nhu ng ngo n fay ma nh do cu a c mn m kha p ma nh vo y va
m f d u v f xanh nha f hnh ma f frang hI n In frn ngo n fay. C
dI fhm haI chu c buo c nu a r I Ia I cu I xu ng nha f In m f ho n da
nhu v y. C c m kinh Iu p soI va o ho n da co dI m nhu ng d m kIm
Ioa I. u ng r I, khng co n nghI ngo g nu a: ca c d m kIm Ioa I frong
fha ch anh cha ng pha I Ia ca I g kha c ma chinh Ia moIIpdonIf.
Qua ng moIIpdon dy r I!
X.I. Venet xki 50
Trong cu n sa ch vI f v Vora IIorova, fa c gIa da k nhu v y
v m f su kI n fu ng fro fha nh ca I m c quan fro ng frong Ich su
cu a n n cng nghI p v ca c kIm Ioa I hI m o IIn X. HaI nam sau,
m f xi nghI p khaI fha c qua ng moIIpdon da duo c xy du ng fa I noI
fm fh y qua ng. TI c fhay, Vora khng duo c may ma n nhn fh y
fha nh ph Turnuauz mo c In frn nu I cao ma su ra do I cu a no Ia I
ga n bo vo I c - m f c ga I da ng quy , fu fhu a fho u da mo uo c fm
duo c Ioa I da ky dI u: nam 1936, Vora da ch f m f ca ch bI fha m
frn nu I. ChI c c u froo ma c da fhoo no d qua sng acxan b
d nha o xu ng do ng cha y cu n cu n cu a con sng mI n nu I. M f
frong nhu ng qua ng fruo ng cu a Turnuauz va dInh nu I nh cao frn
fha nh ph hI n mang fn Vora IIorova. Trn m f suo n nu I o ca nh
m f duo ng ph na o nhI f, n I In m f fuo ng da I khIm f n. Nhu ng
da m my Iu ng Io va frang nghIm frI frn fuo ng da I, va xa xa,
nhu ng foa xo goo ng cho nhu ng Ioa I da dI u ky fruo f fhoo nhu ng so I
ca p fho p.
Qua ng moIIpdon chu y u duo c ch bI n fha nh foromoIIpdon
d du ng frong vI c Iuy n fho p co ch f Iuo ng cao va ch fa o ca c Ioa I
ho p kIm da c bI f. Nhu ng fhi nghI m cng nghI p d u fIn v dI u
ch foromoIIpdon da duo c fhu c hI n h I cu I fh ky XIX. Nam 1890
da ra do I phuong pha p dI u ch ho p kIm na y ba ng ca ch du ng
moIIpdon oxIf d khu qua ng. Nhung frn fhu c f , vI c sa n xu f
foromoIIpdon o nuo c Nga fho I Sa hoa ng chI bo ho p frong nhu ng fhi
nghI m na y ma fhI. Nam 1929, ba ng phuong pha p nhI f - sIIIc,
nguo I fa da Iuy n duo c Ioa I ho p kIm chu a 50 - 65 % moIIpdon.
Nhu ng fhi nghI m fha nh cng cu a V. P. IIufIn h I nhu ng nam
1930 - 1931 da cho pho p u ng du ng phuong pha p na y va o cng
nghI p Iuy n kIm sau na y.
Nhung khng pha I chI rIng ca c Ioa I fho p chu a moIIpdon, ma
ca nhu ng sa n ph m Ia m ba ng moIIpdon nguyn ch f d u r f c n
cho ky fhu f. Th ma su f m f fho I gIan da I, nguo I fa khng fh
fa o duo c nhu ng sa n ph m nhu v y. Ta I sao7 Tu fho I xa xua, nguo I
fa da bI f ca ch Ia m ra Ioa I b f kIm Ioa I na y fuong d I nguyn ch f
co ma 7 T I I I chinh Ia finh kho cha y cu a moIIpdon - no khng cho
pho p bI n b f na y fha nh kIm Ioa I nguyn kh I ba ng ca ch n u
cha y. C n pha I fm nhu ng con duo ng kha c. Nam 1907, I n d u
fIn, m f so I dy ba ng moIIpdon ra do I frong nhu ng dI u kI n cu a
pho ng fhi nghI m. Ia m vI c do , nguo I fa da fr n b f moIIpdon
vo I m f ch f koo hu u co r I o p ch f b f nha o na y qua m f I
khun. Sau do , dua so I koo vu a o p duo c na y da f va o mI fruo ng
khi hIdro va cho do ng dI n cha y qua so I dy do . u ng nhu dI u
mong do I, so I dy b nung no ng, ch f hu u co b cha y, co n kIm Ioa I
fh cha y m m ra va do ng Ia I frn so I dy |khi hIdro du ng d gIu
cho moIIpdon khng b oxI ho a khI b d f no ng).
a nam sau do , nguo I fa da c p ba ng pha f mInh v vI c dI u
ch ca c kIm Ioa I kho cha y, da c bI f Ia moIIpdon, ba ng phuong pha p
Iuy n kIm b f - phuong pha p ma hI n nay v n co n dang duo c su
du ng. f kIm Ioa I duo c o p Ia I r I fhIu k f, sau do ca n hoa c ko o
fha nh so I. a I hoa c so I do co fh su du ng ngay frong ky fhu f.
O IIn X, fu nam 1928 da ba f d u sa n xu f so I moIIpdon va
ba nam sau fh da f sa n Iuo ng 20 frI u mo f.
Trong nhu ng nam g n dy, d sa n xu f moIIpdon nguo I fa da
ba f d u su du ng ca c phuong pha p n u Iuy n ba ng Io h quang
frong chn khng, ba ng chu m fIa dI n fu va ba ng ca ch nung cu c
b . Nho ca c phuong pha p na y, cng vI c n u Iuy n da f duo c k f
qua my man hon.
... Chu ng fa da no I ra ng, fru Iuo ng qua ng moIIpdon frong vo
fra I d f r f ha n ch . V y qua m f fho I gIan nu a, fhu qua ng na y
II u co ca n kI f khng va khI do con nguo I so I y du ra fhu kIm
Ioa I r f c n fhI f na y 7
Khng sao du, chu ng fa co fh yn fm v s ph n cu a con
cha u mnh. u ng fh , ngoa I vo fra I d f, nuo c bI n va da I duong
chu a nhu ng Iuo ng kh ng I ca c nguyn f kha c nhau. N u I y fa I
nguyn o bI n va chIa d u cho mo I cu dn frn ha nh fInh na y fh
m I nguo I chu ng fa so fro fha nh nguo I chu cu a nhu ng kho ba u
gIa u co v k . ChI c n no I m f dI u na y cu ng du ro : rIng va ng
fhI, haI vuong co fh I y fu ca c kho fa ng cu a mnh d phn pha f
cho m I nguo I khoa ng ba f n. y, qua fh f Ia da y bI n ba ng
X.I. Venet xki 52
va ng! Co n v moIIpdon fh m I nguo I chu ng fa so nh n duo c
khoa ng 100 f n.
ChI co dI u Ia pha I c ga ng fm cho ra ca I cha kho a d mo
nhu ng ca I ho m xanh cu a Ha I vuong. Nhung r I so fm duo c. Nh f
dnh so fm duo c.
Ag
KIM IOAI C!A MT TRNC
Tha ng h f fr n na y d n fr n kha c, qun cu a AIocxandro xu
MakodonIa a o a f fI n v phia dng. a Tu r I PhonIcIa, AI C p r I
abIIon, acfrIa r I SogdIana I n Iuo f b chInh phu c. Nam 327
fruo c cng nguyn, qun Hy Ia p fra n d n bIn gIo I n . Tuo ng
nhu khng co su c ma nh na o cha n duo c da o qun fhI n chI n cu a v
fuong Iung danh do . Nhung b ng nhIn, qun Hy Ia p ba f d u ma c
b nh na ng ha ng Ioa f v duo ng fIu ho a. Nhu ng nguo I Iinh g y co m
va kI f su c da n I Ioa n, do I fro v qu huong. Ma c d u su kha f
khao nhu ng chI n cng mo I dang II cu n nha vua, ng v n bu c
Io ng pha I IuI qun.
Nhung co m f dI u da ng chu y : so vo I bInh Iinh fh ca c fuo ng
IInh Hy Ia p b b nh if hon nhI u ma c d u ho da chIa xo vo I fuo ng
sI nhu ng n I gIan Iao v f va cu a cu c do I chInh chI n.
Ca c nha ba c ho c pha I m f hon haI nga n nam mo I fm duo c
nguyn nhn cu a hI n fuo ng bi n do : fhu c ch f Ia ca c bInh Iinh
cu a qun d I Hy Ia p fho I y gIo da u ng nuo c du ng frong c c ba ng
fhI c, co n ca c fuo ng IInh fh du ng c c ba ng ba c. Ma ba c fh co m f
finh ch f ky dI u: khI ho a fan frong nuo c, no gI f ch f ca c vI
khu n gy b nh co ma f frong do , fhm va o do , d khu fru ng cho
m f Iif nuo c chI c n va I ph n fy gam ba c Ia du . Chinh v v y,
nhom nguo I co vaI v frong qun d I v n du ng c c cho n ba ng ba c
nn mu c d nhI m b nh o ho if hon ha n so vo I o nhu ng nguo I Iinh
bnh fhuo ng.
Nha vI f su fho I c Horodof k ra ng, ngay fu fh ky VI fruo c
cng nguyn, frong fho I gIan fI n ha nh r f nhI u ca c cu c chinh
chI n, vua a Tu Ia Kyros da chu a nuo c u ng frong nhu ng bnh
X.I. Venet xki 54
IInh fhIng ba ng ba c. Trong ca c sa ch fn gIa o n cu ng ga p
nhu ng doa n no I ra ng, nguo I fa du ng fho I ba c nung do nhu ng va o
nuo c d khu fru ng cho nuo c. Ta I nhI u nuo c da co fu c I no m
xu ng gI ng va I d ng fI n ba c d cu ng gI ng.
Co Io fa co fh coI fa c du ng Ia m sa ch nuo c cu a ba c Ia ngh
nghI p c xua nh f cu a kIm Ioa I na y, ma ngay ca hI n nay no cu ng
khng fu gIa ngh y: ca c Ion ba c gIu p cho vI c ba o qua n nuo c
u ng du fru cho ca c nha du ha nh vu fru frn fra m quy da o Cha o
mu ng.
I khI, do finh ngang fa ng cu a m f s nhn v f quy n quy
ma ba c da nh pha I Ia m nhu ng vI c hoa n foa n v nghIa. Cha ng ha n,
hoa ng d Ia Ma Nrong v n n I fI ng v fho I hoang phi da khng
fm duo c vI c g hay ho hon Ia vI c do ng mo ng ba c cho ha ng nga n
con Ia cu a mnh. Nhung do cu ng chI Ia m f fnh fI f nho mo n frong
fI u su cu a kIm Ioa I na y. Ngh nghI p c xua fhu haI cu a ba c -
ngh ma ba c da hI n dng fro n do I mnh, Ia ngh Ia m fhuo c do gIa
fr, nghIa Ia fI n.
Nhu ng d ng fI n ba ng ba c d u fIn da xu f hI n va I fh ky
fruo c cng nguyn. PIInI cho bI f, o Ia Ma c da I, va o nam 269
fruo c cng nguyn, nguo I fa da du c nhu ng d ng fI n ba ng ba c - do
Ia ca c d ng donarIus. Tu gIu a fh ky I fruo c cng nguyn, frn ca c
d ng fI n na y fhuo ng co hnh cu a ca c hoa ng d . JuIIus Cosar Ia v
hoa ng d d u fIn duo c huo ng vInh du do . Ngay ca hoa ng d
QuInfIIIus fuy chI gIu duo c chu c v cao ca na y muo I ba y nga y va o
nam 270 cu ng da kp d Ia I cho do I sau nhu ng d ng fI n ba ng ba c
co ma f uy nghIm cu a mnh.
n d n, chu d frn ca c d ng fI n duo c pha f ha nh o ca c
nuo c ca ng fro nn da da ng hon va dI khI r f ky qua c. Cha ng ha n,
nam 1528, o xu homI da Iuu ha nh nhu ng d ng fI n ba ng ba c,
frn do In hnh m f nguo I ru ng, m f fay c m cy chu y, m f fay
c m ngo n n n. V nhu ng cng fra ng g ma con nguo I hoang da na y
da nha y duo c va o d ng fI n ba ng ba c7
Thoo fruy n fhuy f k Ia I fh m f nguo I hoang da o mI n
ru ng nu I ohomI bI f nhI u nguo I dI fm ba c nn da d n ga p
nhu ng nguo I do , fha p m f ngo n n n va go I ho dI fhoo mnh. Mo I
nguo I dI fhoo nguo I ru ng na y m f h I Iu, r I b ng nhIn, ngo n
n n fa f phu f va chinh nguo I ru ng bI n m f. Ta I noI xa y ra su vI c
na y, nguo I fa da fm fh y m f mo r f nhI u ba c.
O nuo c Nga, nhu ng d ng fI n ba ng ba c do chinh nguo I Nga
Ia m ra da xu f hI n va o khoa ng fh ky IX - X. HI n nay co n gIu Ia I
duo c nhu ng d ng fI n ba ng ba c cu a cng fuo c nuo c Nga Ia
VIadImIa. Trn m f ma f, co hnh cng fuo c ng I frn ngaI |Ia m f
ca I ba n), co n frn ma f kIa fh co hnh gIa huy cu a cng fuo c. Trn
d ng fI n co d ha ng chu : VIadImIa ngu frn ngaI, co n dy Ia ba c
cu a nga I.
H I fh ky XII - XIII, fI n ba ng ba c khng Iuu ha nh o nuo c
Nga nu a. Tho I b y gIo , ca c vu ng d f daI fu ng ho p nh f Ia I fha nh
nuo c Nga KIop b phn chIa fha nh ca c cng qu c rIng bI f, nn
khng co d ng fI n fh ng nh f cho ca nuo c nu a. Ca c nha su ho c da
go I fho I gIan na y Ia fho I ky khng co fI n f . Nhu ng fho I ba c go I Ia
grIpna, na ng chu ng 200 gam Ia I ba f d u duo c du ng Ia m fI n f .
Su c mua cu a don v fI n f na y r f cao: m f grIpna co fh mua
duo c 200 b Ing so c. M f nha vI f su fho I xua cho p ra ng, pha I m f
haI nga n grIpna ba ng ba c mo I chu c duo c ma ng cu a cng fuo c Igor
- nguo I da b dn PoIovof ba f gIu va o nam 1185.
ng grIpna na ng frnh frch khng pha I Iu c na o cu ng fhu n
fI n cho vI c chI fIu, bo I v khng pha I chI c n d chu c ma ng ca c
v cng fuo c, ma co n c n d fhu c hI n ca c gIao dch bun ba n va fa I
chinh if quan fro ng hon. V y Ia c n pha I co nhu ng d ng fI n nho
hon: nguo I fa cha f d ng grIpna ra Ia m dI. Tu do ma co nhu ng
d ng ru p |Trong fI ng Nga, rubIf nghIa Ia cha f, v v y ma xu f
hI n chu rubI d chI don v fI n f |N. .).).
A ch fh ng fr cu a nguo I Mng C - Tacfa da km ha m su khI
phu c vI c du c fI n o nuo c Nga. ng fI n dIrgoma hoa c donga
|fhoo fI ng Tacfa, donga nghIa Ia ku Iong kong) do Iu Ro
Va ng |Trong ngn ngu chu u, qun vI n chInh cu a nguo I Mng
C - Tacfa h I fh ky XII duo c go I Ia Iu Ro Va ng: goIdon Hordo)
X.I. Venet xki 56
fung ra da m f fho I Iuu ha nh o Nga. n d n fu donga chuy n
fha nh dongI |nghIa Ia fI n frong fI ng Nga).
Ma I d n gIu a fh ky XIV, khI nhn dn Nga da Ia m suy y u
a ch fh ng fr Mng C - Tacfa, o Nga Ia I ba f d u co fI n rIng.
Nam 1534, frong fho I gIan fr v cu a Iona CIInxkaIa |mo cu a Ivan
Hung ba o), h fh ng fI n f fh ng nh f cho foa n qu c gIa Nga da
hnh fha nh. Trn d ng fI n nho ba ng ba c co hnh m f ky sI c m
guom; d ng fI n na y duo c go I Ia fI n co guom. Co n frn nhu ng
d ng fI n cu ng ba ng ba c nhung hoI Io n hon fh co hnh m f ky sI
c m ngo n gIa o. Nhu ng d ng fI n nhu v y duo c go I Ia fI n co gIa o
- fu dy pha f sInh ra fu cpoch |v frong fI ng Nga, kopIo nghIa
Ia ngo n gIa o).
HI n nay, fh f kho ma fruy fm d n ngo n ngu n, nhung ha n
Ia nhu ng ko Ia m fI n gIa d u fIn da xu f hI n ngay fu khI nhu ng
d ng fI n d u fIn mo I ra do I. KhI khaI qu f m f fhn xo m cu a
nguo I VIkIng |m f b f c o ba c u chuyn ngh bun ba n va cuo p
bo c o ca c vu ng von bI n chu u fu cu I fh ky VIII d n gIu a fh
ky XI - N. .), ca c nha kha o c ho c nguo I Anh da fm fh y m f
d ng fI n A r p ky Ia , fu ng duo c pha f ha nh fruo c do m f nga n
nam. Trong danh mu c ca c hI n v f fm duo c, d ng fI n na y duo c
ghI nh n Ia ba ng ba c, nhung cha ng bao Iu sau da pha I dinh chinh
Ia I, v pho p phn fich ba ng fIa rongon da cho bI f ra ng, d ng fI n
ba ng ba c na y da duo c Ia m ba ng d ng va chI duo c bo c m f Io p ba c
ma fhI. C n pha I da nh gIa du ng fa I ngh cu a ko Ia m fI n gIa fho I
xua: ch f Iuo ng sa n ph m do y Ia m ra r f cao. Khng pha I nghI
ngo g nu a, nhu ng nguo I cu ng fho I vo I y khng co phuong fI n
phn fich chinh xa c nn da coI nhu ng d ng fI n gIa duo c Ia m r f
kho o na y Ia fI n fh f.
M f v f fuong fu kha c do ca c nha kha o c ho c fm fh y frong
ca c cu c khaI qu f o g n Taskon cu ng r f da ng chu y : fa I m f h
ra c cu a m f dI chI fha nh ph frung c co m f kho fI n g m muo I
sa u d ng dIrgoma ba ng ba c fu ng duo c pha f ha nh h I d u fh ky
XI fa I qu c gIa CarakhanIf. Sau khI Iau sa ch nhu ng d ng fI n do
fh mo I vo Io ra: chu ng d u duo c Ia m ba ng d ng va chI duo c xoa
ph n ba c ma fhI. Nhung fhoo ca c nha su ho c fh frI u da I c m
quy n fho I b y gIo chI du c fI n ba ng ba c nguyn ch f. Ca c nha
chuyn mn da dI d n k f Iu n ra ng, do Ia nhu ng d ng fI n gIa .
Co n dI u na y v n chua ro : v y chu ng da roI va o h ra c ba ng ca ch
na o7 Co Io do nha c m quy n da bI f v vI c Ia m an phI pha p na y,
nn d phI fang, ko Ia m fI n gIa da fa m c f gI u nhu ng d ng fI n
frong h ra c nha mnh. Th r I chu ng da na m Iun o d y ngo f ca
nga n nam.
n fh ky XVII, vI c Ia m fI n gIa da duo c fhu c hI n frn
quy m nha nuo c. Nam 1654 da qua. Cu c chI n franh qua su c ma
nuo c Nga da d y In vo I a Ian Ia m cho ngn kh fr ng r ng,
frong khI nhu c u v fI n nga y ca ng fang fhm. Sa hoa ng AIocxy
MIkhaIIovIch da fang ca c fhu fhu ma r f na ng n , nhung nhn
dn da Im va o ca nh b n cu ng nn khng fh n p du . Iu c b y gIo ,
quan c n fh n odor RfIsop da nghI ra m f ca ch ma y fuo ng Ia co
fh Ia m gIa u cho ngn kh , nhung fh f ra fh da d n d n nhu ng
h u qua f ha I nh f.
Tho I b y gIo , fI n ba ng ba c v n Iuu ha nh o nuo c Nga. Nhung
v nuo c Nga khng co ba c nn da nh pha I sa n xu f fI n ba ng... fI n
nuo c ngoa I. Thng fhuo ng d Ia m vI c do , frI u dnh da du ng
nhu ng d ng fI n fy u sfaIor du c o IakhImop |fhu c vu ng Czoch
ngay, nuo c TI p Kha c nga y nay) hoa c co n go I Ia d ng ofImok, r I
xo a chu Ia fInh frn do va dI n chu Nga va o.
Thoo Io I khuyn cu a RfIsop va cu a ca c nha quy f c kha c, nha
vua da kI m Io I ba ng ca ch su a Ia I gIa fr cu a d ng fI n. I vo I
ngn kh , d ng ofImok fr gIa 50 cpoch |nu a ru p), v y ma nha
vua da ra I nh d p va o do con d u m f ru p. Ngoa I ra, nha vua co n
ra I nh cho Iuu ha nh nhu ng d ng fI n nho hon, du c ba ng fhu d ng
ro fIn va baf dn pha I coI chu ng co gIa fr nhu ba c. Thoo du finh
cu a ca c nha fa I chinh frong frI u dnh fh cu c ca I ca ch na y so dom
Ia I cho ngn kh 4 frI u ru p - cao g p va I I n fI n fhu mo I fhu
fhu frong m f nam! u o c nha vua quay cu ng v nhu ng mo n
fI n Io n nhu fh , nn ng fa da ra I nh Ia m fhm fh f nhI u fI n
mo I, g p ru f nga y dm, d c h f su c Iu c d nhanh cho ng Ia m ra
nhI u fI n.
X.I. Venet xki 58
Nhu ng d ng fI n ro ma f da fra n ng p nuo c Nga. Nhung su
Iuu fhng fI n f v n co nhu ng quy Iu f cu a no ma khng phu
fhu c va o quy n Iu c cu a aI, du Ia cu a vua chu a cu ng v y. N u pha f
ha nh nhI u fI n hon mu c da n dnh fh su c mua cu a d ng fI n so
gIa m su f, fu do gIa ca mo I ha ng ho a d u fang In. I u do cu ng da
xa y ra o nuo c Nga. Nguo I dn bnh fhuo ng r f nha y ca m vo I
nhu ng h u qua cu a cu c ca I ca ch do nha vua d ra. CIa ba nh my
va ca c fhu c ph m kha c fang vo f, fhm va o do , ca c nha bun chI do I
d I ha ng ho a I y ba c chu khng mu n I y fI n. Nhung I y du ra
ba c by gIo khI ma ba c da b vo vo f h f v kho cu a nha vua7 Na n
do I n I In frong nuo c. Su c chu du ng cu a nguo I dn da d n mu c
f f cu ng. Th Ia , va o nam 1662, o Mafxcova da n ra m f cu c kho I
nghIa - do Ia cu c n I Ioa n v d ng. Cu c kho I nghIa na y da b
nha vua da n a p kh c II f, nhung du sao dn chu ng v n da f duo c
nguy n vo ng cu a mnh: fI n d ng da b fhu h I va duo c fhay fh
ba ng fI n ba c nhu cu .
Trong fho I gIan fr v cu a PIf d nh f, vI c du c fI n duo c f p
frung fa I xuo ng du c fI n Mafxcova na m o qu n co fn go I Ia
fha nh ph Trung Qu c. Nam 1711, ngh vI n da fuyn ca o: chI
duc fIn ba ng ba c o m f xuo ng du c fI n o fha nh ph Trung Qu c.
V sau, fhoo chI du cu a Sa hoa ng, m f xuo ng du c fI n kha c da
duo c fha nh I p o Pofocbua va o nam 1724. Xi nghI p na y - xuo ng
du c fI n o InIngraf - hI n v n hoa f d ng va g n dy da ky nI m
250 nam nga y fha nh I p.
PIf d nh f da su du ng nhu ng bI n pha p fich cu c d mo
r ng vI c khaI fha c va ng va ba c. Ma c d u nha vua da da f duo c m f
s k f qua , song ca c kIm Ioa I quy na y v n pha I mua o nuo c ngoa I
m f fho I gIan da I nu a. HI n co n gIu duo c nhu ng fa I II u r f da ng
chu y no I In dI u do . Cha ng ha n, nam 1734, frI u dnh da gIao
cho pho f ng d c fInh Ircufxco mua m f Iuo ng ba c Io n cu a Trung
Qu c.
Cu ng khoa ng frong fho I gIan do , nhu ng nguo I sa nh so I v
qua ng frong gIa dnh AkInfI omIdop - da I bI u cho frI u da I hu ng
cuo ng cu a ca c chu mo o !ran, da pha f hI n duo c m f s mo ba c.
Thoo Iu f I nha nuo c hI n ha nh Iu c b y gIo fh qua ng ba c du do aI
fm duo c o b f cu du cu ng d u pha I dung va o fa I sa n cu a frI u
dnh. Nhung omIdop Ia I khng mu n fu bo nhu ng cu a ca I mo I Io f
duo c va o fay mnh. Ong fa ba f d u du c fI n rIng cu a mnh, cha ng
h khac fI n cu a nha vua m f fi na o. Tuy nhIn, v n co m f su
kha c bI f: fI n cu a omIdop chu a nhI u ba c hon fI n cu a nha vua.
Co Io dy Ia fruo ng ho p duy nh f frong Ich su ma fI n gIa Ia I quy
hon fI n fh f.
N u co fh fIn va o fruy n fhuy f fh o NovIanxco - Ia nh da
cu a gIa dnh omIdop, co m f xuo ng du c fI n bi m f. Trong f ng
h m cu a m f ngo n fha p cao o dy, nhu ng nguo I n I b xI ng va o
fuo ng pha I Ia m fI n gIa su f nga y dm. o Ia m f nha fu khu ng
khI p ma khng aI co fh fhoa f ra kho I, nn frI u dnh khng fh
bI f duo c bi m f cu a ngo n fha p o NovIanxco. Ma c d u v y, nhu ng
fIn d n v ngo n fha p v n Io f d n kInh d. an d u, do Ia nhu ng Io I
d n doa n, va chinh nu hoa ng Anna Ivanopna cu ng khng da I g
Ia m f n ha I nhu ng m I quan h vo I ng vua chua fhu phong cu a
xu !ran na y. Th f v y, nguo I fa k ra ng, m f hm, khI da nh ba I
vo I omIdop, nu hoa ng fha ng cu c va khI nh n m f d ng ba c mo I
fInh fu fay ng fa, nu hoa ng da b f ngo ho I: y Ia fI n do fa Ia m
ra hay Ia do nguoI ha NIkIfIch 7 omIdop II n du ng d y, bung
fho ng haI fay, cu I d u va mIm cuo I, fhua: T f ca chu ng fI d u Ia
cu a b ha , ca fI nu a cu ng Ia cu a nga I, mo I fhu cu a fI nu a cu ng
d u Ia cu a nga I !
Nhung cha ng bao Iu sau da xa y ra m f su kI n d n d n su
k f II u ca I xuo ng du c fI n bi m f na y. V so con fhnh n cu a chu ,
m f nguo I fho frong xuo ng cu a omIdop da cha y fr n fu
NovIanxco v Pofocbua. Vu a bI f duo c vI c na y, omIdop II n pha I
ngay m f foa n qun fruy du I sau khI ra I nh pha I ba f ky duo c va
gI f ch f fn da o f u, co n n u khng Ia m duo c nhu fh fh pha I c p
f c phI v fhu d d ba o cho nu hoa ng bI f fIn mu ng v vI c fm
ra mo ba c.
Nguo I da o f u da khng b ba f, fh Ia da nh pha I ba o fIn
mu ng. M f u y ban da duo c cu d n NovIanxco d fI p nh n mo
ba c. HaI nga y fruo c khI u y ban na y d n, AkInfI da ra I nh mo ca c
cu a c ng ngan f ng h m cu a fha p vo I h nuo c, fh Ia f f ca nhu ng
X.I. Venet xki 60
nguo I fho o dy - nhu ng nhn chu ng v vu pha m f I cu a omIdop -
da vInh vI n o Ia I duo I nuo c.
Tu fho I xa xua, ba c da duo c su du ng Ia m d frang su c: nhu ng
b d d an u ng, c c cho n, h p ph n sa p, h p fhu c Ia va nhu ng
d du ng xa xI kha c da duo c Ia m ba ng ba c. CIo I quy f c Nga va
Pha p r f uu chu ng nhu ng v f ph m Ia m ba ng kIm Ioa I na y. I
vo I ho , d ba ng ba c gIa fruy n co y nghIa nhu f m danh fhI p
chu ng fo ngu n g c quy n quy va su gIa u sang cu a nguo I chu . a
fuo c OrIop Ia chu cu a m f b d ba ng ba c ma ngoa I ng fa fh
cha ng aI co : b d na y g m 3275 fhu ; d Ia m ra chu ng, pha I f n
g n haI f n ba c nguyn ch f!
Nhu ng nguo I fho Ia m d ba ng ba c o Nopgorof da n I fI ng fu
fho I xua; nhu ng nguo I na y da fu ng I p nn m f fruo ng pha I v
ngh cha m va kha c frn ba c ma khng o du ba f chuo c duo c. C c,
fa ch, cho n do ho Ia m ra da khI n nguo I duong fho I pha I khm
phu c fruo c vo do p cu a ca c duo ng vn hoa. a fm fh y nhu ng cu
II u chu ng fo ra ng, cu I fh ky XVI, co khoa ng m f fram fho ba c
Ia nh ngh co Io n da Ia m vI c o Nopgorof, co n fho Ia m d Ia f va f
nhu hoa faI, fha nh gIa , nh n fh nhan nha n. Nhu ng sa n ph m
ba ng ba c cu a ca c ngh nhn Nopgorof co n Ia I d n nga y nay d u
duo c frung ba y fa I gIan vu khi, fa I ba o fa ng Ich su qu c gIa va ba o
fa ng Nga o InIngraf.
do n chu m d s cu a nha fho Io n !xponxkI - m f frong
nhu ng dI fich kI n fru c fuy f vo I na m frn da ph n dI n CroII o
Maxcova, duo c Ia m ba ng ba c nguyn ch f. Ngu n g c cu a no kha
Iy ky . Trong fho I gIan chI n franh nam 1812, fhu kIm Ioa I quy ba u
na y da b bInh Iinh Pha p cuo p bo c, nhung do nhu ng fru c fra c ky
fhu f nn khng fh cho ra kho I nuo c Nga duo c. Nguo I Nga da
Iy IaI ba c fu fay ko fhu , va d ghI nho vI c da nh ba I qun d I
NapoIon, ca c ngh nhn Nga fa I hoa da Ia m ra b do n chu m co
m f khng haI na y g m va I fram chI fI f my fhu f.
Trong fho I da I chu ng fa, ba c khng Ia m m f dI vaI fro cu a
fhu kIm Ioa I f dI m cho cu c s ng cu a con nguo I, nhung hI n nay,
co Io ba c co n co nhI u vI c quan fro ng va Iy fhu hon. Tu nam 1839,
khI ma ho a sI kIm nha pha f mInh nguo I Pha p Ia agar |IouIs
Jacquos Mandoz aguorro) hoa n fhI n duo c phuong pha p ghI Ia I
hnh a nh frn ca c v f II u ca m quang, fh ba c ga n bo m f fhI f s
ph n cu a mnh vo I ky fhu f chu p a nh. M f Io p ba c bromua cu c
mo ng fra ng In ma ng phIm hoa c gI y a nh Ia nhn v f ha nh d ng
chu y u frong qua frnh na y. uo I fa c d ng cu a a nh sa ng chI u
va o ma ng phIm, ba c bromua b phn gIa I. KhI do , brom so IIn k f
ho a ho c vo I goIafIn co sa n frong Io p na y, co n ba c fh duo c fa ch ra
duo I da ng nhu ng fInh fh v cu ng nho ma ngay ca kinh hI n vI
fhng fhuo ng cu ng khng nhn fh y duo c. Mu c d phn gIa I cu a
ba c bromua phu fhu c va o cuo ng d chI u sa ng: duo c chI u sa ng
ca ng ma nh fh ba c fa ch ra ca ng nhI u. VI c xu Iy fI p fhoo |hI n
hnh va dnh hnh) cho pho p fhu nh n duo c ba n m frn ma ng
phIm, sau do , khI In In gI y a nh fh ba n m fro fha nh hnh a nh
fh f. Ma c d u ky fhu f chu p a nh da duo c hoa n fhI n nhI u qua
Ich su f n fa I hon m f fh ky , nhung n u khng co ba c va ho p
ch f cu a ba c fh no cha ng co y nghIa fhu c f na o ca .
Ca c nha ba c ho c da fm cho ba c Iodua m f cng vI c Iy fhu va
b ich: ho da su du ng no d ch ng Ia I ca c fr n ba o nhI f do I m f
ca ch kha hI u qua . Nhung Ia m ca ch na o v y7 gIa m bo f su c pha
hoa I cu a ba o, c n pha I ko o gIa n no ra, nghIa Ia pha I no I r ng
duo ng kinh cu a no . a c Iodua so gIu p chu ng fa Ia m duo c dI u do :
no co kha nang Ia m cho khi m ngung fu Ia I fha nh mua. Nguo I fa
da fI n ha nh nhu ng fhi nghI m nhu v y. Trong nhu ng nam 60,
con ba o oIIa da Ia na n nhn d u fIn. Nguo I fa cho ma y bay
fha Io Iu ng xu ng m f bu c ma n ba c Iodua co chI u cao 10 kIImof
va chI u da I 30 kIImof frn duo ng dI cu a ba o. Ma c d u bu c ma n
co kich fhuo c d s nhu v y nhung chI c n va I fa ba c Iodua Ia du
Ia m ra no . Sau khI du ng pha I bu c ma n, con ba o khng nghI ngo
dI u gI nn da cu n no Ia I fha nh m f ca I ng va nu f va o fm
ba o. Chinh Iu c do , bu c fuo ng my xung quanh ph n frung fm cu a
ba o fan ra, d mua xu ng va f c d con ba o II n gIa m xu ng d f
ng f. Su fhu c fh ba o khng m f dI, ma so fa o Ia I fha nh m f bu c
fuong my nhung co kich fhuo c Io n hon fruo c r f nhI u, nghIa Ia
bu c fuo ng my na y so dch chuy n ch m hon ha n so vo I fruo c kIa.
X.I. Venet xki 62
Su c pha hoa I cu a con ba o nhu m ba c so gIa m hon fruo c r f nhI u
In.
Mac du hoaf dng cua cac hop ch f ba c r f h p d n, song
nhu ng finh ch f v f Iy va u ng du ng ky fhu f cu a chinh kIm Ioa I
na y co Io co n co su c h p d n hon. Nguyn do Ia frong s ca c kIm
IoaI, bac cung mf Iuc gIu Iun ba ky Iuc v ba chI fIu: kha nang
pha n xa a nh sa ng, d d n dI n va d d n nhI f. Nho finh ch f fhu
nh f frong s ba finh ch f na y ma fu gIu a fh ky fruo c cho d n
nga y nay, ba c duo c su du ng va o vI c sa n xu f guong. T m kinh
duo c fra ng m f Io p ba c cu c ky mo ng cha ng nhu ng duo c du ng Ia m
chI c guong fhuo ng nga y khng fh fhI u duo c frong ca c gIa dnh
chu ng fa, ma co n Ia cng cu cu a ca c fh y fhu c, Ia chI fI f quan
fro ng frong kinh hI n vI, kinh vI n vo ng va frong ca c khi cu quang
ho c kha c.
Ky nang d n dI n va d n nhI f fuy f vo I cu a ba c da Ia m
cho no fro fha nh fhu v f II u khng fh fhay fh duo c frong nhI u
fhI f b ky fhu f dI n va v fuy n dI n. Co fh ga p so I dy d n
dI n ba ng ba c frong ca c khi cu v f Iy chinh xa c nh f. a c duo c
du ng Ia m v f II u cho ca c d u cu c dI n cu a ca c roIo r f nha y; ca c
IInh kI n quan fro ng frong ca c khi cu kha c nhau cu ng duo c n I vo I
nhau bo I quo ha n ba ng ba c. Nhu ng nguo I fho gIo I fho I c da bI f su
du ng ba c va o mu c dich na y: frong ngI m cu a Tufankhamon
|araoh AI C p fhu c frI u da I fhu 18, fr v fu nam 1400 d n nam
1392 fruo c cng nguyn. NgI m na y duo c khaI qu f nam 1922
|N. .).), nguo I fa da fm fh y nhu ng ca I ng ba ng d ng g m ca c
doa n duo c ha n n I vo I nhau ba ng ba c.
nh n ma nh vaI fro cu a ba c vo I fu ca ch Ia m f fhu v f II u
du ng d ha n n I ca c chI fI f quan fro ng, chu ng fI xIn k m f su
vI c IIn quan vo I nhu ng buo c dI ban d u cu a nga nh ch fa o fn
Iu a o IIn X. Trong nhu ng nam do , nho m nghIn cu u chuy n
d ng pha n Iu c duo c gIao nhI m vu gIa I quy f nhu ng v n d frong
IInh vu c na y. u ng d u nho m Ia ky su fro fu I X. P. CoroIop ma
Iu c b y gIo chua m y aI bI f d n. V Iu c d u, nhu ng nguo I Ia m vI c
o dy Ia do nhI f fnh, gI ng nhu frong ca c doa n fh xa h I, nn
khI no I du a, ho da gIa I ma fn go I cu a ha ng mnh fha nh ra
nho m ky su Ia m vI c v ich. a M. N. aIanIna CoroIop - mo cu a
v vI n sI fuong IaI, nho Ia I ra ng, m f hm, khI v d n nha , con fraI
ba ho I: Mo oI, nha fa co ca I g ba ng ba c khng ho mo 7. a MarIa
NIkoIaopna r f nga c nhIn v cu ho I do , bo I v ba bI f ra ng,
Xocgy hoa n foa n fho o vo I fI n ba c cu ng nhu d I vo I ca c v f quy .
Ia m g v y ho con 7 - Mo hI u cho co m f cng vI c nhu fh
na y. .. C n pha I ha n d ng co pha n Iu c. Nhung chI ha n duo c ba ng
ba c ma fhI.
a MarIa NIkoIaopna dI ra kho I pho ng, r I m f Ia f sau ba
quay Ia I vo I haI chI c fha ba ng ba c. y, ba c frong nha fa chI co
fh - no I r I, ba dua haI chI c fha cho con. ChI c hn n ng fha m
fu da y Io ng cu a c u con fraI da Ia ph n fhuo ng cho nguo I mo .
Trong r f nhI u ca c fhI f b fu d ng, fn Iu a vu fru va fa u
ng m, frong ca c ma y finh va fhI f b ha f nhn, frong ca c phuong
fI n IIn Ia c va pha f fin hI u, bao gIo cu ng co nhu ng fI p dI m.
Su f frong fho I gIan phu c vu Iu da I, m I fI p dI m pha I Ia m vI c
d n ha ng frI u I n. ga nh va c duo c nhI m vu na ng n nhu v y,
ca c fI p dI m pha I ch ng duo c su ma I mo n, pha I du d fIn c y
frong su du ng, pha I da p u ng duo c ha ng Ioa f yu c u v ky fhu f
dI n. a c fhuo ng duo c du ng Ia m v f II u cho ca c fI p dI m. Ca c
nha chuyn mn khng pha I fhan phI n g v no , v ba c da m
duong vaI fro na y m f ca ch xu f sa c. N u duo c pha fhm ca c
nguyn f d f hI m fh ba c so fh hI n nhu ng ph m ch f v cu ng
cao quy , fu I fho cu a ca c fI p dI m nhu v y so fang In va I I n.
a c co n co m f da c dI m nu a Ia no co finh do o fh f da ng
kInh nga c: co fh ca n ba c ra fha nh Ia frong su f co chI u da y chI
ba ng m f ph n fu mIcron |fu c Ia ba ng 0,00025 mIIImof), co n m f
ha f ba c na ng m f gam fh co fh ko o fha nh m f so I fo nh n r f
ma nh co chI u da I d n haI kIImof!
a c nguyn ch f Ia m f kIm Ioa I ma u fra ng r f do p. o I v y,
frong m f fa c ph m cu a mnh, M. V. Iomanxop da vI f : a c
duo c coI Ia kIm Ioa I cao quy fhu haI. No chI kha c va ng o ma u sa c
va su c na ng. Ma u cu a no fra ng d n n I, n u Ia ba c hoa n foa n
X.I. Venet xki 64
nguyn ch f va duo c ro f ra ngay sau khI vu a n u cha y ma chua
c n da nh bo ng, fh fu xa da nh n fh y no fra ng nhu ph n.
Nho co a nh kIm sa ng ngo I nn nguo I AssyrIa c xua da go I
ba c Ia kIm Ioa I cu a ma f frang va coI Ia fhu kIm Ioa I IInh fhIng,
cu ng nhu nguo I AI C p da fn fho va ng Ia kIm Ioa I ma u va ng cu a
ma f fro I. Trong ca c sa ch v gIa kIm fhu f, ba c duo c fuo ng frung
ba ng m f v ng frang non. Tn Ia fInh cu a kIm Ioa I na y Ia
argonfum ba f ngu n o m f fu vay muo n cu a fI ng Pha n, co nghIa
Ia fra ng sa ng.
o I v dy dang no I d n fn go I nn chu ng fI xIn k fhm
m f su vI c khng ko m ph n fhu v. a n d da Iy da nhI u I n go I
y cho ca c nha ba c ho c khI cho n fn ca c nguyn f mo I duo c pha f
hI n. Ha y nhn va o ba ng h fh ng fu n hoa n, fn ca c nguyn f
gocmanI va franxI, ouropI va amorIxI, scandI va caIofonI sa n sa ng
xa c nh n vo I ba n dI u do . Co r f nhI u fhi du nhu v y, co n fruo ng
ho p m f con sng Io n, fh m chi, ca m f qu c gIa da mang m f ca I
fn d ghI nho kIm Ioa I fh co Io fruo ng ho p duy nh f. Th ra ba c Ia
kIm Ioa I duo c vInh du dI va o mn Ich su cu ng vo I mn da Iy .
I u do da xa y ra fu b n fh ky ruo I fruo c dy frong b I ca nh nhu
sau.
u fh ky XVI, nha ha ng ha I nguo I Ty an Nha Hoan
Iaf do XoIIf |Juan Iaz do SoIIz) khI dI fhuy n do c fhoo bo bI n
nam My da pha f hI n ra m f cu a sng Io n, va khng c n fo vo
khIm f n gIa fa o, ng da go I con sng do ba ng fn cu a chinh
mnh. Muo I haI nam sau, fhuy n fruo ng XobaxfIan Cabof
|SobasfIan Cabof) da nguo c fhuy n frn do ng sng na y. Ong fa
kInh nga c v s Iuo ng ba c ma ca c fhu y fhu cu a ng da cuo p cu a
dn da phuong sInh s ng frn haI bo sng na y. Cabof da quy f
dInh go I con sng na y Ia Ia PIafa, nghIa Ia sng ba c |fhoo fI ng
Ty an Nha, pIafa nghIa Ia ba c). o do ma v sau, fn y cu ng
duo c du ng d go I d f nuo c na y. H I d u fh ky XIX, quy n ba chu
cu a Ty an Nha da ch m du f va d ghI nho fho I ky dau bu n y,
dn nuo c na y da Ia fInh ho a fn go I cu a d f nuo c. Th Ia frn ba n
d da xu f hI n fn nuo c AchonfIna.
Co n m f fruy n fhuy f kha c, frong do , ba c cu ng hI n hnh
vo I fu ca ch Ia cha do d u cho m f da danh.
Nam 1577, m f doa n ha I fhuy n do fn d d c mo I ra Io fn
Ia ranxIf ry |rancIs rako) chI huy da ro I bo bI n nuo c Anh.
Y da duo c nu hoa ng IIzabof ban fhuo ng ha m ha I qun r f cao
nho hoaf dng... cuo p bI n frong nhI u nam. Cuo p bo c ca c fha nh
ph fhu c quy n Ty an Nha o von bo bI n Tha I nh uong o
nam My v n Ia mu c dich cu a chuy n dI mo I na y vo I su d ng fnh bi
m f cu a nu hoa ng. V n da fro fha nh nhu ng c d ng h I cuo p
doa f cu a quy ry va cng fy, IIzabof va bo n c n fh n quy n
fh cu a ba da finh chuy n kI m cha c nho su gIu p su c cu a fn cuo p
bI n sa f da na y, ma f f ca nhu ng nguo I dI bI n cu a ca c nuo c da
bI f qua ro fn fu I cu a ha n.
Su f nhI u fha ng ro ng ra , ha I d I cu a ry da ca y bu a
kha p ca c bI n va da I duong, fu nguy n Iao d ng v Io I ich cu a nu
hoang. Qua r f nhI u cu c fI n cng va da nh cha c, ry da fhI f
ha I b n frong s nam chI c fa u, nhung chI c fa u chI huy Con
ama va ng cu a y da roo ra c su khu ng khI p cho cu dn ca c fha nh
ph von bI n ba ng nhu ng cu c f p kich fa o fo n va b f ngo . M f
hm, va o cu I bu I chI u, khI fro I vu a s m f I, fn cuo p bI n da
xu f hI n g n CaIao, noI co g n ba chu c chI c fa u Ty an Nha d
frong b n ca ng. ry v n r f can da m: Con ama va ng dI va o
b n fa u va d sa f na ch ca c fa u d I phuong frong su f m f dm.
Ca c fhu y fhu Ty an Nha do u ng ruo u rum kha nhI u, nn da
qua nu a dm fu Iu ma ho v n vuI du a frn boong fa u va ba n fa n
m I v nhung chIc fau ma fruoc do khng Iu da ro I b n ca ng vo I
nhu ng chuy n ha ng quy gIa . Thoo Io I cu a ca c fhu y fhu fh m f
frong nhu ng chI c fa u do da ch f d y cu a ca I r f quy . I f duo c
dI u na y, ry I p fu c nh noo va ra su c ruo f fhoo.
Khng pha I ng u nhIn ma chI c fa u cu a ga d d c cuo p bI n
duo c m nh danh Ia Con ama va ng: hI m co con fa u na o franh
fa I duo c vo I no v f c d . Cu ng fh f d hI u, ngay sau do fh con
fa u Ty an Nha da b f n cng o bo bI n cuado. M f frong
nhu ng fro fhu cu a ry da m fa nhu ng su kI n fI p fhoo nhu sau:
Sa ng hm sau, ba f d u m f cu c Iu c soa f va kI m k ko o da I sa u
X.I. Venet xki 66
nga y... Chu ng fI da fm fh y o dy nhu ng fhu da quy , muo I ba
chI c ho m du ng foa n fI n bu ng ba c, fa m chu c cn va ng |o dy Ia
cn Anh - IIbra, ba ng 453,59 gam - N. .), haI muoI sa u fhu ng ba c
chua du c... Cu I nga y fhu sa u, chu ng fI chIa fay vo I nguo I chu
chI c fa u: ng fa ca m fh y hoI nho nho m va v I dI Panama, co n
chu ng fI fh Ia I ra bI n khoI
ry v n Ia nguo I nhn xa frng r ng nn da hI u ra ng,
Con ama va ng co n pha I b ng b nh frn bI n m f fho I gIan da I,
nn r f co fh , nguo I Ty an Nha so fm ca ch I y Ia I nhu ng cu a
ca I fu ng b bo n cuo p bI n fuo c doa f |nhu ng cu a ca I ma chinh ho da
vo vo f cu a dn ba n xu nam My ), co n chI c fa u ch f d y kIm Ioa I
quy fh khng fh Iuo f nhanh duo c. Ia m fhoo Io pha I hay Ia m fhoo
Io ng fham7 ry da ch p nh n m f gIa I pha p du ng: ha ng chu c f n
ba c da duo c d xu ng bI n. ghI nho nhu ng cu a ca I quy ma ng
fa da nh pha I fu bo , vIn d d c ko cuo p da da f fn cho ho n da o o
gn dy Ia Ia PIafa.
I nhIn, dy khng pha I Ia fruo ng ho p duy nh f ma va ng,
ba c va ca c cu a quy kha c pha I chm nghIm duo I da y bI n. Trong
Ich su nhI u fh ky cu a nga nh ha ng ha I, ha ng nga n chI c fa u da
b da m v nhu ng nguyn nhn kha c nhau khI chu ng mang fhoo v
va n fa I sa n quy . Tu Iu chinh nhu ng con fa u do da khI n cho
nhI u nguo I mu n dI fm ba u v f khng fh ng I yn.
!yIIam Ip |WIIIIam Ipps) - nguo I da duo c Ich su ghI Ia I
fn fu I, Ia nguo I d u fIn mo duo c cu a ca I duo I bI n. Cu I fh ky
XVII, fhoo I nh cu a vua Anh Jamos II, ng na y da frang b cho
m f doa n fha m hI m d xu ng bI n fhu nha f nhu ng v f quy cu ng
vo I m f Iuo ng ba c kh ng I frn chI c fa u Ty an Nha b da m o
d su khng Io n Ia m g n qu n da o ahama. V n Ia m ngh fho
m c, Ip da do ng m f chI c fhu ng g no p daI sa f d Ia m ca I
chung Ia n. Trong b d Ia n fh so na y, ng da nhI u I n fu f
xu ng da y bI n. Nhung ca c fhu y fhu va fh dn Ia m fhu ngu p Ia n
fu sang so m d n chI u f I o g n da I da ng m g n noI con fa u yn
nghI v n Ia Iu c Iuo ng chu y u d mo cu a quy .
Cng vI c hao hoI f n su c na y da ko o da I nhI u fu n I , cu I
cu ng, vu ga f ha I duo I bI n da b I fhu nhu frong fruy n c fich
v y. Sau khI fra nh kho I su san du I cu a bo n cuo p bI n m f ca ch
khn kho o, Ip |ng fa d ng fho I Ia m f fhu y fhu co fa I) da dua
duo c haI chI c fa u du ng d y a p ba c v d n bo bI n nuo c Anh m f
cach an foan.
Su f ba fh ky qua, r f nhI u y dnh chI m hu u ca c kho fa ng
duo I bI n da duo c fhu c fhI, nhung da I duong Ia I khng sa n Io ng
ban pha f nhu ng cu a ca I co n chm da m duo I da y. Th ky XX da fa o
ra nhu ng kha nang mo I cho nhu ng nguo I fm kI m kho fa ng duo I
bI n: nguo I fho Ia n nga y nay co r f nhI u dI u kI n fhu n Io I d
da f k f qua , hon ha n nhu ng nguo I ngu p Ia n nga y xua v bo n ho chI
co fh frng c y va o bu ng ph I cu a mnh. Cha ng ha n, m f nguo I
fho Ia n nguo I My da r f may ma n ma c d u anh fa khng nghI d n
vI c fm kI m cu a quy b chm duo I bI n. Mu a ho nam 1949, anh
Ia m ngh chu p a nh duo I nuo c o vu ng bI n IorIda. M f hm, o d
su haI chu c mo f, anh fa ba f ga p nhu ng ma nh vo cu a chI c fa u
na o do . Sau khI xom xo f chI c fa u fh f ky Iuo ng, anh pha f hI n ra
m y kh u da I ba c, m f chI c noo va ba phI n g do r f na ng hnh
fhun da I. Anh da khng ng n nga I dua chu ng In ma f nuo c va da
duo c ban fhuo ng r f h u: ba phI n y Ia ba kh I ba c nguyn ch f
co n mang nha n r f d fh y. Ca c nha chuyn mn da xa c dnh duo c
ra ng, do Ia nha n cu a m f mo ba c xua kIa o Panama, co n chI c fa u
y Ia m f frong muo I b n chI c fa u Ty an Nha b da m frong
fr n ba o I c khu ng khI p fu ng fa n pha vu ng na y va o mu a xun
nam 1715.
TI n b ky fhu f cu ng khng bo qua su chu y d I vo I nhu ng
nguo I dI fm ha nh phu c duo I nuo c. Ngoa I b d Ia n ra co n co ca c fu
k , ca c quo do r f nha y, ca c b do n kin nuo c, nhu ng phu kI n da c
bI f Ia p va o chn vf fa u fhu y d xo I ru a ca f va bu n duo I da y... da
gIu p su c fhm cho ho . Co fIn no I ra ng, m f ha ng nuo c ngoa I da mo
kho a hu n Iuy n da c bI f cho ca hoo; Ioa I ca bI n na y da su du ng
ma y do d su ba ng fI ng d I cu a mnh d dua nguo I fho Ia n d n
mu c fIu mong mu n. No I fo m Ia I, ho I da I duong, ha y c n fh n!
X.I. Venet xki 68
Nhung da I duong v n chua v I fu gIa nhu ng cu a ca I cu a mnh ma
fu bao fh ky nay v n na m yn duo I da y.
Ca c kho ba c cu ng r f hay ga p ca frn d f II n. Cha ng ha n,
ca ch dy chua Iu Ia m, frn da o CofIan cu a Thu y I n, nguo I fa
da fm fh y m f kho fI n ba ng ba c g m ha ng nga n d ng fI n AI
C p frong m f fruo ng ho p kha fhu v. Ko fm fh y no Ia m f... con
fho - m f con fho xa m bnh fhuo ng dang mu n da o cho mnh m f
ca I hang o g n fh fr n urs. Trong fI n frnh fhI cng xy du ng,
b ng nhIn, m f fr n mua da no m xu ng foa n nhu ng ma nh kIm
Ioa I hnh fro n d I In d u con fho va con v f kh n kh na y da pha I
d nhI u su c Iu c d no m chu ng fa kho I hang. Sau do cha ng bao
Iu, ca c nha kha o c ho c dang khaI qu f frn da o da nhn fh y
chu ng. Nhu ng d ng fI n do da duo c chuy n gIao cho vI n ba o fa ng
Ich su o SfockhoIm va ca c nha chuyn mn da kha m pha duo c bi
m f cu a kho fI n na y.
Xua kIa, co m f fho I da o CofIand Ia frung fm bun ba n s m
u f va o b c nh f o chu u, Ia noI ma nha bun fu nhI u nuo c
fhuo ng IuI fo I. Ha ng fram ha ng nga n d ng fI n ba ng ba c da
chuy n fu fay nguo I na y sang fay nguo I kha c, nhung cu ng co khI
fich fu Ia I frong fay nhu ng nha bun may ma n nh f. ThInh
fhoa ng, nhu ng cu a ca I na y Ia I roI va o fay bo n vIkIng; bo n na y
fhuo ng ha nh qun In da o vo I nhu ng mu c dich hoa n foa n khng co
y fhu c. Thoo fruy n fhuy f, kho fI n ma con fho fm fh y Ia do
mf frong nhu ng ko c m d u bo n vIkIng fn Ia Sfavor c f gI u
frong Io ng d f fu fho I xua. Va dy Ia dI u fhu v: frong su f nhI u
fh p ky , frong dn chu ng da co Io I d n da I kha ng dnh ra ng, hnh
nhu va o khoa ng m f fh ky ruo I fruo c do, mf nguoI nng dn o
CofIan say ruo u da mo fh y m f con quy cho anh ra m f na m fI n
ba ng ba c cha c Ia I y fu kho fI n cu a Sfavor va bi m f ba o cho anh
fa bI f ra ng, sau nam fh h nu a, mo I nguo I so fm fh y ca kho
fI n ma fn vIkIng gIa u co na y da c f gI u d pho ng nga y ma f
vn
Trong fruy n fhuy f na y co co so fhu c f na o hay khng, dI u
do fh f kho no I. Nhung du fh na o cha ng nu a, qua Ia sau nam fh
h , fa I chinh ca I noI duo c no I d n frong fruy n fhuy f, nguo I fa da
fm fh y kho fI n. ChI co m f dI u chua ro : fa I sao con quy da
quy f dnh khng cho nguo I nng dn bI f Ia con fho duo c vInh du
do ng vaI fro chinh frong vI c fm ra kho fI n na y.
X.I. Venet xki 70
Sn
C!NC MA IAI... MM
Nam 1910, nha kha o sa f da cu c nguo I Anh, fhuy n fruo ng
Rboc Xcof da frang b cho m f doa n fha m hI m co nhI m vu dI
d n Nam cu c, noI ma fho I b y gIo con nguo I chua da f chn d n.
Nhung v du khach qua cam nay da fra I qua nhI u fha ng nga y
gIan nan frn hoang ma c bang fuy f cu a Iu c da Nam cu c, ho co n
d Ia I frn duo ng dI cu a mnh nhu ng kho nho nho chu a fhu c ph m
va d u hoa du fru cho duo ng fro v .
Cu I cu ng, d u nam 1912, doa n fha m hI m da d n Nam cu c,
nhung fh f Ia m f h f hu ng kho I, v Xcof da pha f hI n ra m f
do ng chu ghI Ia I: fh ra fruo c do m f fha ng, nha fha m hI m Ruan
Amunxon |RoaId Amundson) nguo I Na !y da d n dy r I. Song,
faI hoa chu yu da cho do I Xcof frn duo ng fro v . Ngay fa I kho
fra m d u fIn da khng co n d u hoa nu a: ca c h p sa f fy du ng d u
da r ng khng. Nhu ng con nguo I m f mo I, Ia nh co ng va do I kha f
y khng co g d suo I m, d n u fhu c an. V f va Ia m, ho mo I I
buo c duo c d n fra m fI p fhoo, va o dy cu ng nhu ng ca I h p r ng da
cho do n ho : f f ca d u hoa d u cha y h f. Khng du su c ch ng do
vo I gIa ro f da cu c va nhu ng con ba o fuy f du d I dang hoa nh ha nh
o Nam cu c Iu c do , nn cha ng bao Iu, Rboc Xcof va ca c chI n hu u
cu a ng da I n Iuo f bo ma ng.
V y do du ma d u hoa bI n m f m f ca ch bi hI m nhu v y 7
Ta I sao cu c fha m hI m da duo c fru finh ky ca ng Ia I pha I k f fhu c
m f ca ch b fha m nhu v y 7
Nguyn nhn fh f don gIa n. Ca c h p du ng d u hoa ba ng sa f
fy da duo c ha n ba ng fhI c. Co Io ca c nha fha m hI m da khng
bI f ra ng, frong bang gIa , fhI c b ca m Ia nh: Iu c d u fhu kIm Ioa I
ma u fra ng I p Ia nh na y bI n fha nh kIm Ioa I ma u xa m xf, sau do
fh mu n ra fha nh b f. HI n fuo ng na y duo c go I Ia b nh dch cu a
fhI c va no da do ng vaI fro dnh m nh frong s ph n cu a doa n
fha m hI m.
Tu Iu fruo c khI xa y ra su kI n vu a k , nguo I fa da bI f ra ng,
fhI c r f d ma c b nh khI b Ia nh. Ngay fu fho I frung c , nhu ng
nguo I du ng ba f dIa ba ng fhI c da nh n fh y ra ng, khI ga p Ia nh,
chu ng so b bao phu bo I nhu ng v f Io Ioo f Ian r ng d n va cu I
cu ng ba f dIa bI n fha nh b f. Thm va o do , dIa fhI c b ca m Ia nh
chI c n cha m va o chI c kha c co n khoo ma nh fh cha ng m y ch c,
chI c khoo ma nh cu ng b ca c v f xa m xf bao phu r I mu n ra.
Cu I fh ky fruo c, mf doa n fa u hoa cho nhu ng fho I fhI c da
kho I ha nh fu Ha Ian sang Nga. KhI d n Maxcova, nguo I fa mo ca c
foa fa u ra fh fh y frong do foa n Ia fhu b f xa m cha ng du ng duo c
va o vI c g ca . Mu a dng o nuo c Nga da choI kham mf v d c a c
vo I nhu ng nguo I nh n fhI c.
Cu ng va o khoa ng nhu ng nam do , m f doa n fha m hI m duo c
frang b f f da d n XIbIa. Hnh nhu mo I fhu da duo c du II u d cho
bang gIa vu ng XIbIa khng ca n cho d n cng vI c f f dop cua doan.
Nhung ca c nha fha m hI m v n pha m m f saI so f: ho da mang fhoo
ba f dIa ba ng fhI c, nn chI sau m f fho I gIan nga n, f f ca chu ng
d u b ho ng. Th Ia da nh pha I do o fha va ba f ba ng g d fhay fh .
Sau do, doa n fha m hI m mo I co fh fI p fu c cu c ha nh frnh cu a
mnh.
u fh ky XX, fa I kho qun khu o Pofocbua da xa y ra m f
chuy n r f faI fI ng: frong cu c kI m fra vIn sI quan h u c n da
pha f hI n fh y Ia nhu ng chI c cu c ba ng fhI c du ng cho qun phu c
cu a ca c bInh Iinh da bI n m f h f, ca c ho m du ng ca c Ioa I cu c na y
fh d y a p m f fhu b f xa m. Ma c d u frong kho ro f bu f gh nguo I
nhung vIn sI quan h u c n kh n kh v n foa n h f m hI. T f
nhIn, anh fa so b nghI Ia an ca p, ma dI u do fh cha ng hu a ho n g
kha c ngoa I hnh pha f kh saI. Song k f Iu n cu a pho ng fhi nghI m
hoa ho c noI ma fhu b f frong ca c ho m duo c gu I d n d xo f
nghI m, da cu u con nguo I f I nghI p na y: Khng pha I nghI ngo g
X.I. Venet xki 72
nu a, fhu b f ma ca c nga I gu I d n d phn fich chinh Ia fhI c. Ro
ra ng Ia frong fruo ng ho p na y da xa y ra m f hI n fuo ng ma hoa ho c
go I Ia b nh dch cu a fhI c .
V y fh su bI n d I nhu v y cu a fhI c da dI n ra nhu fh na o
7 Tho I frung c , bo n fh y fu d f na f cho ra ng, b nh dch cu a
fhI c Ia do nhu ng Io I nguy n ru a cu a ca c mu phu fhuy gy ra,
chinh v v y nn nhI u nguo I da n ba khng co f I fnh g da b
fhIu s ng frn d ng Iu a fru fa . Vo I su pha f frI n cu a khoa ho c,
finh v can cu cu a dI u kha ng dnh nhu v y Ia qua ro ra ng, nhung
su f m f fho I gIan da I, ca c nha ba c ho c v n khng fh fm duo c
nguyn nhn fh f su cu a b nh dch fhI c.
ChI sau khI pho p phn fich ba ng fIa rongon gIu p ca c nha kIm
Ioa I ho c nhn nh n fh u f n fm can va xa c dnh duo c c u fru c
fInh fh cu a ca c kIm Ioa I, ho mo I hoa n foa n mInh oan cho ca c mu
phu fhuy va nu In ca ch Iy gIa I khoa ho c fhu c su v hI n fuo ng
bi n na y. Th ra fhI c |cu ng nhu ca c kIm Ioa I kha c) co fh co ca c
da ng fInh fh kha c nhau. O nhI f d bnh fhuo ng hoa c cao hon fh
fhI c fra ng m f kIm Ioa I do o va daI, Ia bI n fh b n vu ng nh f.
KhI nhI f d xu ng duo I 13 d C, ma ng fInh fh cu a fhI c duo c
fhay d I Ia I d cho ca c nguyn fu b fri frong khng gIan if da c sif
hon. I n fh mo I hnh fha nh frong fruo ng ho p na y duo c go I Ia
fhI c xa m; fhI c xa m khng co n ca c finh ch f kIm Ioa I nu a va fro
fha nh m f ch f ba n d n. ! ng su f bn frong xu f hI n o nhu ng
ch fI p gIa p cu a ca c ma ng fInh fh kha c nhau Ia m cho fhI c b
ra n nu f va bI n fha nh b f. NhI f d xung quanh ca ng fh p fh su
chuy n hoa fu bI n fh na y sang bI n fh kIa dI n ra ca ng nhanh.
O nhI f d 33 d C, f c d chuy n hoa na y da f fo I fr s Io n nh f.
o I v y, nhu ng con gIa ro f khu ng khI p da fru ng pha f ca c d v f
ba ng fhI c m f ca ch fa n nh n va nhanh cho ng d n fh .
Tuy v y, chinh fhI c Ia I duo c su du ng r ng ra I d ha n ca c khi
cu v fuy n dI n, nh f Ia ca c khi cu ba n d n, d ma ca c dy d n va
ca c chI fI f kha c; fhI c v n co n dI vo I chu ng d n ca a c cu c I n
Nam cu c va nhu ng noI Ia nh Io o kha c frn ha nh fInh cu a chu ng fa .
Th co nghIa Ia f f ca ca c khi cu ma frong do co su du ng fhI c d u
r f cho ng ho ng hay sao7 T f nhIn Ia khng. Ca c nha ba c ho c da
bI f ca ch fIm chu ng cho fhI c, fa o cho kIm Ioa I na y finh mI n
dch d I vo I b nh dch fhI c. Cha ng ha n, bImuf Ia fhu vacxIn
fhich ho p nh f cho mu c dich na y. a ng ca ch cung c p ca c dI n fu
b xung cho ma ng fInh fh cu a fhI c, ca c nguyn fu bImuf Ia m cho
fra ng fha I cu a fhI c duo c n dnh, hoa n foa n Ioa I fru duo c kha
nang nhI m b nh.
ThI c nguyn ch f co m f finh ch f da ng chu y : khI u n
cong m f fho I hoa c m f f m fhI c, fa ngho fh y fI ng fi fa ch kho
kho - do Ia fI ng ku cu a fho p. u hI u da c frung na y xu f hI n
do su co xa f I n nhau gIu a ca c fInh fh fhI c khI chu ng b x dch
va bI n da ng. Co n ca c ho p kIm cu a fhI c vo I ca c kIm Ioa I kha c fh
frong fnh hu ng nhu v y, nhu nguo I fa fhuo ng no I, chu ng Ia I bI f
gIu m m gIu mI ng.
HI n nay, g n m f nu a Iuo ng fhI c khaI fha c duo c frn fh
gIo I duo c su du ng va o vI c sa n xu f sa f fy fhu sa f chu y u du ng
d Ia m vo d h p. O dy, nhu ng ph m ch f quy gIa cu a kIm Ioa I
na y da duo c b c I d y du : no b n vu ng d I vo I oxI, nuo c, ca c axIf
hu u co; d ng fho I, ca c mu I cu a no Ia I hoa n foa n khng d c ha I d I
vo I co fh con nguo . ThI c da m duong nhI m vu na y m f ca ch
fuy f vo I va frn fhu c f fh khng co kIm Ioa I na o ca nh franh n I
vo I no . Khng pha I ng u nhIn ma nguo I fa go I fhI c Ia kIm Ioa I
cu a d h p. Nho m f Ia fhI c cu c ky mo ng phu In Ia sa f, chu ng fa
co fh ba o qua n kha Iu ha ng frI u f n fhf, ca , rau, qua , bo , su a.
Truo c dy, d fra ng m f Io p fhI c nguo I fa du ng phuong
pha p nhI f, frong do , Ia sa f da f y ru a sa ch va khu h f d u mo
duo c nhu ng va o fhI c no ng cha y. Co n n u c n ma fhI c cho b ma f
cu a m f Ia sa f fh nguo I fa f y ru a ma f do fh f sa ch, d f no ng In
r I sa f fhI c va o. Nga y nay, phuong pha p do da I I fho I, phuong
pha p ma ba ng dI n frong b ma da fhay fh no .
Ich su ky fhu f da fu ng bI f d n m f fruo ng ho p v fnh ba o
cng nghI p co IIn quan vo I vI c sa n xu f sa f fy. O nu a cu I fh
ky XVII, nuo c Anh v n co ca sa f I n fhI c nhung v n pha I mua sa f
fy, v nhu ng nguo I ch fa o sa f khng bI f bi quy f cu a vI c sa n
xu f fhu sa f fra ng na y. Truo c do hon m f fram nam, ca c nha
X.I. Venet xki 74
Iuy n kIm o cng qu c XaxonIa da bI f ca ch ma fhI c In ca c Ia sa f
mo ng va sa n ph m cu a ho da dI d n nhI u nuo c. Nam 1665, m f v
na o do mang fn ndrI Oaranfon |Amdrov WarrIngfon) da duo c
gIao nhI m vu kha m pha bi m f v ngh na y cu a nguo I u c. M y
nam sau, nguo I na y da m fa chuy n cng ca n sa ng fa o cu a mnh
frong ba I Iu n van Ca c phuong pha p c fhu cu a nuo c Anh o frn
ca n va frn bI n nhu sau: Nguo I fa da da nh cho fI m f khoa n
fI n kha du d f d frang fra I ca c chI phi frn duo ng du ha nh d n
noI Ia m ra nhu ng Ia sa f fra ng. Tu noI do , fI pha I mang v duo c
ngh fhu f cu a vI c sa n xu f fhu sa f na y. Cu c vI ng fham xu
XaxonIa da fhu duo c k f qua , va cha ng bao Iu sau, ca c nha cng
nghI p cu a nuo c Anh da co fh ph fruong fhu sa f fra ng fuy f vo I
do chinh ho sa n xu f ra.
Nhung chu ng fa ha y fhu hnh dung ba fh ky nu a va fhu
fuo ng fuo ng m f qua nu I g m ha ng fram fy ca I vo h p duo c sa n
xu f ha ng nam o f f ca ca c nuo c frn fh gIo I frong fho I da I chu ng
fa. n cach qua nuI d h p duo c du ng In ba ng fri fuo ng fuo ng
na y, nu I kh ng I vorof frng cha ng kha c g m f qua d I f m
fhuo ng. So m hay mu n fh ca c h p sa f fy r ng cu ng so roI va o
d ng ra c, song fhI c |ma frong m I vo h p co chu ng nu a gam) fh
khng da nh Io ng chu chn vu I o dy ma I ma I: con nguo I dang fm
ca ch I y Ia I fhu kIm Ioa I quy ba u na y d su du ng Ia I no cho ca c
nhu c u cu a mnh.
Nhu ng chI c h p sa f fy duo c fhu nha f Ia I r I duo c dua d n
m f fhI f b da c bI f; o do , duo I fa c d ng cu a ca c ch f kI m va cu a
do ng dI n, sa f bu c pha I co I bo a o ba ng fhI c ra. Sa f Ia da duo c f y
sa ch va nhu ng fho I fhI c sa ng ngo I dI ra fu b fa m da c bI f na y
sa n sa ng fro Ia I fha nh vo d h p.
M f da c dI m n I b f cu a fhI c Ia no r f d no ng cha y. Ha n
ba n co n nho frong fruy n c fich cu a Hanxo KhrIffIa Andocxon
|Hans ChrIsfIan Andorson), chu Iinh fhI c kIn cuo ng phu f ch c da
fan bI n frong Iu a khI chu b roI va o Io do m f y nghIa d c a c.
Nho co nhI f d fuong d I fh p, nn fhI c r f co fI ng fam
nhu m f fha nh ph n chu y u cu a ca c ch f ha n va ca c ho p kIm d
no ng cha y. M f dI u ky fhu Ia ho p kIm cu a fhI c |16 %) vo I bImuf
|52 %) va ch |32 %) co fh no ng cha y ngay ca frong nuo c sI: nhI f
d no ng cha y cu a ho p kIm na y chI Ia 95 d C, frong khI do , ca c kIm
Ioa I ho p fha nh no d u no ng cha y o nhI f d cao hon nhI u : fhI c o
232 d C, bImuf o 271 d C, co n ch o 327 d C. Ca c ho p kIm frong
do fhI c Ia ch f phu fhm cho gaII va IndI Ia I co n d chuy n sang
fra ng fha I Io ng hon nu a. Th m chi co n co Ioa I ho p kIm no ng cha y
ngay o 3 d C. Nhu ng ho p kIm kI u nhu v y duo c su du ng frong ky
fhu f dI n d Ia m c u ch.
Nhu ng finh ch f r f f f nhu d du c, d ro n, co ma u fra ng
do p nhu ba c da mo cu a dua fhI c va o ngh fhu f frang fri fhu c
du ng. Ngay o AI C p va Hy Ia p c da I, nguo I fa da dung fhI c d
Ia m ca c hnh frang fri ga n In ca c kIm Ioa I kha c. Trong fhIn anh
hu ng ca IIIaf, Homor k ra ng, sau khI ro n xong f m Ia cha n cho
nguo I anh hu ng AsIn, v fh n cu a Iu a va cu a ngh fho ro n Ia Hofof
da gan In do m f hnh frang fri ba ng fhI c. Sau do r f Iu, va o
khoa ng fh ky XIII, nhu ng fhu dIa, c c, cho n, d fho va nhu ng d
du ng kha c ba ng fhI c co hnh cha m n I da xu f hI n o chu u.
ThI c Ia m f frong nhu ng fhu v f II u duo c du ng Ia m ca c ng
pha f ra m fhanh frong da I phong c m: nguo I fa cho ra ng, kIm
Ioa I na y pha f ra m fhanh hu ng fra ng va frong fro o. Co m f do ng
kha c frong fI u su cu a fhI c co IIn quan vo I m fhanh: nam 1877,
nha pha f mInh n I fI ng nguo I My Tomaf Anva dIxon |AIva
dIson) nho chI c ma y ghI m do ng ch fa o da I n d u fIn ghI
duo c Io I no I frn m f Ia fhI c mo ng co phu m f Io p sa p, sau do ng
da pha f Ia I nhu ng Io I na y nhu ng Io I da dI vao Ich su cua ky
fhu f ghI m: C Mary bo nho co m f chu cu u non.
Tu fho I c xua, fhI c da Ia m f fha nh ph n quan fro ng frong
ca c Ioa I d ng do kha c nhau, frong ca c ho p kIm Ia m chu In va ho p
kIm babIf |ho p kIm d Ia m bI co kha nang ch ng ma I mo n, do nha
pha f mInh nguo I My fn Ia abIf sa ng ch nam 1839).
R f nhI u ho p ch f hoa ho c cu a fhI c duo c su du ng r ng ra I
frong ky fhu f. Chu ng duo c su du ng Ia m ch f c m ma u khI nhu m
va I bng va fo Iu a, Ia m cho d su va fhuy fInh co ma u do , Ia m ch f
X.I. Venet xki 76
nhu m ma u va ng va khI c n fh fa o ra m f ma n kho I da y da c. Ca c
ho p ch f hu u co cu a fhI c Ia m cho va I d ra o nuo c, ngan cha n duo c
su mu c na f cu a g , fIu dI f duo c m f s Ioa I su bo . Nhung frong
f f ca ca c ho p ch f cu a fhI c, co Io Ioa I ho p ch f sfanua Ia duo c
bI f d n nhI u nh f frong ky fhu f ; ho p ch f na y chuy n sang
fra ng fha I sIu d n o nhI f d khng fh p Ia m : n u da s ca c kIm
Ioa I, ca c ho p kIm va ca c ch f chI m f dI n fro o nhI f d g n d
khng fuy f d I, fh nIobI sfanua chuy n sang fra ng fha I sIu d n
|khng co dI n fro ) ngay o 18 K |hoa c 255 d C).
Tu nhI u fh ky xa xua, con nguo I da bI f d n fhI c. an
d u, fhI c chI duo c su du ng frong ho p kIm vo I d ng : ho p kIm cu a
haI kIm Ioa I na y duo c go I Ia d ng do da duo c bI f d n fu r f Iu
fruo c cng nguyn. Ca c cng cu ba ng d ng do cu ng hon va b n hon
ha n ba ng d ng. Co Io v fh ma fn Ia fInh cu a fhI c Ia sfannum
ba f ngu n fu fI ng Pha n sfa, nghIa Ia cu ng, b n cha c. Co n ba n
fhn fhI c o da ng nguyn ch f fh Ia I Ia m f kIm Ioa I m m, hoa n
foa n khng xu ng da ng vo I fn go I cu a mnh. fho I gIan da ho p pha p
hoa dI u nghch Iy Ich su na y, va ca c nha Iuy n kIm nga y nay d
da ng gIa cng fhI c m m do o ma khng ngo ra ng ho dang d ng
cha m d n m f fhu kIm Ioa I cu ng.
KhI khaI qu f ca c ngI m duo c chn ca ch dy khoa ng sau
nga n nam, nguo I fa da fm fh y m f s sa n ph m ba ng d ng do .
No I v guong, PIInI da kha ng dnh ra ng nhu ng f m guong
duo c Ia m o rundIzI ba ng h n ho p cu a d ng va fhI c Ia Ioa I guong
f f nh f frong ca c Ioa I ma f fIn chu ng fa bI f d n.
Th f kho ma xa c dnh chinh xa c ca I fho I ma xa h I Ioa I nguo I
ba f d u su du ng fhI c o da ng nguyn ch f. Trong m f ngI m c
AI C p fhu c frI u vua fhu XVIII |gIu a fhIn nIn ky fhu nh f
fruo c cng nguyn), nguo I fa da fm fh y m f chI c nh n va m f
ca I chaI ba ng fhI c; nhu ng v f na y duo c coI Ia nhu ng d v f ba ng
fhI c c nh f. Trong ca c fa c ph m cu a nha su ho c c Hy Ia p
Horodof |fh ky V fruo c cng nguyn) cu ng co nhu ng ch no I d n
vI c ma fhI c d gIu cho sa f kho I gI.
Ta I m f fha nh Iuy c cu a nguo I Inka |m f b f c da do o chu
My ) o Pru, ca c nha ba c ho c da fm fh y fhI c nguyn ch f; co Io
no duo c du ng d n u d ng do : dn cu frong fha nh Iuy na y v n n I
fI ng Ia nhu ng nha Iuy n kIm xu f sa c va Ia nhu ng nguo I fho kho o
Io o frong vI c ch fa c ca c fa c ph m ba ng d ng do . Co Io nguo I Inka
khng su du ng fhI c o da ng nguyn ch f, v frong fha nh Iuy na y
khng fm fh y m f d v f na o ba ng fhI c ca .
rnan Corfoc |Hornando Corfo s) m f fn fhu c dn nguo I
Ty an Nha fu ng xm chI m MhIc h I d u fh ky XVI, da vI f:
a fm fh y va I ma ng fhI c nho duo I da ng nhu ng d ng fI n mo ng
o fh dn fInh Tacxco; khI fI p fu c fm kI m, fI da pha f hI n ra Ia
o fInh na y cu ng nhu nhI u fInh kha c, fhI c da duo c su du ng d
Iam fIn...
CIu a nhu ng nam 20, o nuo c Anh, khI khaI qu f ca nh m f foa
Iu da I c fu ng duo c xy du ng h I fh ky III fruo c cng nguyn,
ca c nha ba c ho c da fm fh y nhu ng h nung frong do co xI fhI c.
I u na y co nghIa Ia o dy, ngh Iuy n fhI c da pha f frI n fu hon
haI nga n nam v fruo c. Ngoa I ra, frong cu n sa ch nh Iu n v
cu c chI n franh o xu CaIIIa, JuIIus Cosar co no I d n vI c sa n
xu f fhI c o m f s vu ng fhu c nuo c Anh.
Nam 1971, nguo I fa da mInh oan cho 94 nguo I fho du c fI n o
nuoc Anh sau khI ho da chf fu Iu. Ho da b kf an fruoc do ... 847
nam. Ngay fu nam 1124, vua Honry I da fru ng fr nhu ng cng
nhn xuo ng du c fI n cu a mnh v f I gIan I n: m f ko na o do da f
ca o vo I nha vua ra ng, khI du c fI n ba ng ba c, nhu ng nguo I fho du c
da pha fhm va o qua nhI u fhI c. Toa a n hoa ng gIa da v I va ng
dua ra m f ba n a n ha kha c: cha f fay pha I c nhu ng nguo I pha m f I;
ba n a n da duo c bo n dao phu cu a frI u dnh I p fu c fhI ha nh ngay.
Ma I cho d n fa m fh ky ruo I sau, m f nha ba c ho c o Oxford da
du ng fIa rongon d phn fich nhu ng d ng fI n oan nghI f na y va
da dI d n k f Iu n du f khoa f : Nhu ng d ng fI n na y chu a r f if
fhI c. Nha vua da xu pha f khng du ng.
Tu fho I xa xua, khoa ng v f caxIforIf |co n go I Ia da fhI c) Ia
ngu n fhI c chu y u. Truo c cng nguyn r f Iu, nguo I PhonycIa
X.I. Venet xki 78
da pha I fa u fhuy n cu a mnh dI I y fhI c o xu CaxIforIf xa xI
|nhung hon dao nho r f gIa u qua ng fhI c, na m o phia ba c a I Ty
uong, g n qu n da o Anh), sau na y, frung fm khaI fha c fhI c
cu a fh gIo I da chuy n v da o MaIaIsIa. Toa n b Ich su cu a nuo c
MaIaIsIa noI ma fu Iu da n I fI ng gI u co v fhI c, da ga n II n
vo I kIm Ioa I na y. Thu d hI n nay cu a qu c gIa na y KuaIa
Iampua |nghIa Ia cu a sng du c ng u), Ia m f fha nh ph do p,
fuong d I fro , ra do I va o nu a cu I fh ky XIX fa I noI ma nhu ng
nguo I Trung Hoa dI fm va ng da pha f hI n ra mo qua ng fhI f r f
Io n. Nhu ng aI da fu ng d n KuaIa Iampua d u mang fu dy v
nhu ng v f Iuu nI m ba ng fhI c : Io ca m hoa, ga f fa n fhu c Ia , chn
nn... do ba n fay kho o Io o cu a nhu ng nguo I fho MaIaIsIa Ia m ra.
Nhung fhInh fhoa ng nguo I fa cu ng cho ra kho I nuo c na y
nhu ng v f Iuu nI m hoa n foa n kha c. I u do co fh fh y frong
fruo ng ho p sau dy xa y ra o bIn gIo I gIu a MaIaIsIa va XIngapo.
HaI nuoc nay fIp gIap voI nhau ba ng m f con d dI qua oo bI n
Johoro. Con duo ng cha y do c fhop con d na y Iun Iun ch f nich
nhu ng f qua Ia I. M f hm, m f doa n f ko o romooc cho nhu ng
chI c c f ba ng b fng r f cao dI d n fra m kI m soa f qua ca nh o
phia MaIaIsIa. Nhu ng chI c c f na y gI ng h f nhu nhu ng chI c c f
fhng fhuo ng, nhung co m f ca I g do khI n nhn vIn ha I quan
ca m fh y kha nghI nn ho da quy f dnh so na n. Ho ra I nh cho
fa I x Ia I xo sang m f bn duo ng, va nho m f chI c xo c n c u, ho
da nh c m f ca I c f ra kho I f r I du ng bu a fa d p vo fha nh fu ng
doa n. Ca I g v y 7 Su nha y ca m ngh nghI p da khng da nh Iu a
ca c nhn vIn ha I quan: frong m I c f b fng d u co m f ca I ho m
ba ng kIm Ioa I du ng fInh qua ng fhI c fhu nguyn II u r f c n cho
ca c ng chu nha ma y Iuy n fhI c o XIngapo. Trong bao b ba ng
b fng co ca fha y 127 f n fInh qua ng r f gIa u fhI c. M f I n kha c,
frong m f chI c f xIfoc kh ng I ma o dy nguo I fa go I Ia f u
cho d u frn ca n, fhay cho d u Iu a nhu Io I nguo I Ia I xo da kha ng
dnh Ia fa m f n ruo I fInh qua ng fhI c bun I u.
O IIn X - fa I vu ng vI n dng, ZabaIcan va Cazacxfan cu ng
co fru Iuo ng qua ng fhI c kha Io n. Ta I pho ng ba o fa ng cu a IIn ho p
xi nghI p ThI c vI n dng o !xurIxco co n gIu duo c m f fh IIn
fInh caxIforIf hI m co , na ng g n nu a fa .
Ca ch dy khng Iu, IIn X da ch fa o duo c m f khi cu go n
nho , xa ch fay duo c, du ng va o vI c fm qua ng fhI c ba ng c ng
huo ng fIa gama. xa c dnh ha m Iuo ng fhI c frong qua ng vo I d
chinh xa c d n va I ph n va n, nha da ch f duo c frang b khi cu na y
chI m f va I phu f Ia xong. CIa fr cu a khi cu na y co n fh hI n o ch
Ia no chI nha y ca m vo I caxIforIf, chu khng d y d n m f khoa ng
v f kha c cu ng chu a fhI c Ia sfanIn ma cng nghI p r f if quan fm
d n vo I fu ca ch Ia nguyn II u d Iuy n fhI c.
Ca c nha khoa hoc X - vI f da co m f pha f mInh Io n: ho da
xa c dnh duo c ra ng, co fh du ng fIo d Ia m ch f chI fh d c da o v
su co ma f cu a fhI c frong m f vu ng da ch f na o do . R f nhI u
pho p phn fich va fhu c nghI m duo ng nhu da cho pho p fa I fa o Ia I
bu c franh v su fa o fha nh qua ng fu ng dI n ra ha ng frI u nam v
fruo c. y gIo mo I vo Io ra ra ng, o nhu ng fho I ky xa xua, fhI c da
fu ng f n fa I duo I da ng m f ho p ch f phu c frong do Iun Iun co
ma f fIo. n d n, fhI c va ca c ho p ch f cu a no Ia ng do ng Ia I r I fa o
nn ca c mo fhI c, co n nguo I ba n cu fIo cu a no fh o Ia I g n fhn
qua ng fhI c d cu fru vInh vI n. Pha f mInh na y cho pho p xa c
dnh duo c nhu ng vu ng co kha nang co qua ng fhI c va fh m chi co n
gIu p cho vI c du ba o fru Iuo ng fhI c.
Ca c nha da ch f khng nhu ng fm kI m caxIforIf o frn ca n
ma co n fm ca duo I nuo c nu a. NhI u cu c fm kI m da fhu duo c k f
qua f f : da pha f hI n duo c sa khoa ng chu a fhI c o da y bI n Nh f
a n frong m f vu ng bI n. Nuo c vn bo cu a ca c vu ng bI n fhu c
a c ang uong nhu vu ng Vanka, mu I Tha nh va m f s noI kha c
cu ng gIa u sa khoa ng chu a fhI c. Nhu ng nguo I fho Ia n gIu p su c r f
nhI u cho nhu ng nguo I dI fm qua ng duo I da y bI n. Va ba n fhn
ca c nha da ch f cu ng pha I b sung fhm b d Ia n va o ha nh frang
fhng fhuo ng cu a mnh, bo I v khng co no fh khng fh Iu c Io I
ph n fh m mu I Tha nh duo c.
V fhI u fhI c nn ca c nha ba c ho c va ca c ky su Iun Iun
pha I fm ch f kha c d fhay fh . Trong khI do , kIm Ioa I na y ca ng
X.I. Venet xki 80
nga y ca ng co fhm nhI u IInh vu c su du ng mo I. Cng fy My ord
Mofor da xy du ng m f nha ma y, fa I do da su du ng m f phuong
pha p d c da o da sa n xu f kinh cu a s fha nh da I r ng IIn fu c.
Thuy fInh Io ng fu Io dI va o m f b chu a r f Io n, da I ha ng chu c
mo f, o dy, no cha y Ioang ra fhoo Io p fhI c no ng cha y. V kIm Ioa I
no ng cha y co b ma f nha n d n mu c Iy fuo ng, nn khI ngu I va
dng cu ng frn b ma f kIm Ioa I, kinh cu ng h f su c nha n va pha ng.
Ioa I kinh nhu v y khng c n pha I ma I nha n va da nh bo ng, do do
gIa m duo c nhI u chI phi sa n xu f.
Ca c nha khoa ho c IIn X da ch fa o duo c m f Ioa I kinh da c
bI f du ng Ia m m f fhu b y d c da o d ba f gIu nang Iuo ng ma f
fro I. Nhn b ngoa I fh no khng kha c g ca c Ioa I kinh fhng
fhuo ng, chI co dI u Ia no duo c phu m f Io p fhI c oxIf cu c ky mo ng.
Io p ma ng ma ma f fhuo ng khng fh nhn fh y duo c na y cho a nh
sa ng ma f fro I xuyn qua chu khng h ca n fro g ca , nhung Ia I
khng cho pho p ca c fIa nhI f pha n xa nguo c Ia I. Ioa I kinh na y r f
quy d I vo I ca c nha fr ng rau: nha kinh duo c ma f fro I suo I m ca
nga y, nhung ban dm fh h u nhu nhI f d v n gIu nguyn, frong
khI do , ca c Ioa I kinh fhng fhuo ng fh d da ng Ia m cho nhI f nang
phn fa n ra ngoa I. Trong ca c nha kinh Ioa I mo I na y, ca c Ioa I cy
rau ca m fh y d chu ngay ca khI nhI f d ngoa I fro I gIa m d n
10 d C. Ioa I kinh co phu fhI c co n duo c du ng cho ca c du ng cu
nung no ng ba ng nang Iuo ng ma f fro I d fhu nhI f cu a fhIn fh
na y.
TI u su cu a fhI c so khng d y du n u khng k d n m f cu
chuy n g n nhu Ia chuy n frInh fha m co k f fhu c may ma n, frong
do kIm Ioa I na y do ng vaI fro khng nho .
... ChI n franh fh gIo I fhu haI sa p d n nga y k f fhu c. HI u
duo c ra ng, fuong IaI sa p fo I so khng hu a ho n dI u g d chu, bo n
c m quy n qu c gIa d c I p XIovac do HIfIo na n ra h I nam 1939
frn Ia nh fh TI p Kha c da nghI d n chuy n c f gI u m f ca I g do
d pho ng nga y ma f v n. Chu ng ca m fh y ra ng, don gIa n hon h f
Ia cu fho fay mo c va ng frong ko f do cng su c cu a nhn dn XIovac
Ia m nn. Nhung m f nho m nguo I yu nuo c gIu ca c chu c vu fro ng
fra ch frong ngn ha ng da quy f khng cho chu ng Ia m dI u do . M f
s va ng da duo c bi mf chuy n sang ngn ha ng o Thuy SI va duo c
c f gI u o do cho d n khI chI n franh v Io I ich cu a nuo c C ng hoa
TI p Kha c. Nhu ng nguo I du kich da Ia m duo c m f ph n vI c na o
do . Nhung m f ph n s va ng v n dang na m frong ko f sa f cu a ngn
ha ng rafIxIava.
M f frong nhu ng fn c m d u frong chinh phu bu nhn da
m f ba o vo I fn da I su u c o rafIxIava v nhu ng cu a quy co n
na m frong ca c f ng h m sa f va da yu c u dua bInh Iinh d mo
m f chI n dch ngn ha ng nha m cuo p doa f va ng. Thu c ra fh co n
pha I co fhm fn fuo ng cu a qun d I SS Ia m ban canh fy fhu ba,
va nhu v y khng co n pha I nghI ngo g v k f qua cu a vu cuo p bo c
nua.
o n Iinh SS da bao vy duo c foa nha ngn ha ng, co n fn sI
quan fh vu a doa ba n ca c nhn vIn vu a ra I nh gIao n p cu a quy .
Va I phu f sau, chu ng da khun ca c ho m va ng fu ca c ko f sa f In xo
fa I cu a bo n SS. o n Ia m an da xoa fay m f ca ch ph n kho I ma
khng ngo ra ng, chu ng da vo pha I nhu ng fho I va ng do gIa m d c
xuo ng du c fI n Ia m sa n ba ng... fhI c. Co n ca c nhn vIn ngn
ha ng fh kI m fra Ia I m f I n nu a nhu ng khoa cu a nhu ng noI c f
gI u va ng fh f va ba f d u no ng Io ng cho do I nga y gIa I pho ng d f
nuo c mnh kho I qun d I HIfIo.
X.I. Venet xki 82
Ta
SINH TR!ONC TRONC A! KHO
Thoo fh n fhoa I Hy Ia p, vua Tanfan cu a xu rygIa Ia con
cu a fh n Zof v n duo c ca c v fh n yu m n nn duo c huo ng m f
vInh du Io n: cha ng duo c pho p fham du ca c bu I h I ho p va ca c bu a
fI c fu ng cu a ca c v fh n v n fhuo ng dI n ra frn nu I OIImpo IInh
fhIng. Nhung Tanfan da Ia m du ng Io ng yu r f mu c y. u fIn,
chang da fI f I m f s quy f dnh bi m f cu a ca c v fh n frn nu I
OIImpo. Sau do , gIu a Iu c ca c v fh n dang ma I m vo I bu a fI c bu I
f I, cha ng da I y ca p ruo u va fhu c an frn ba n. Ca c fh n da nh no n
Io ng Ia m ngo, ra vo khng h bI f nhu ng f I I I do . Nhung r I m f
hm, Tanfan da fo ra hung fo n chua fu ng fh y, Ia I co n h n xuo c ra
ma f vo I ca c fh n: sau khI mo I ca c fh n d n nha mnh cho cho n,
cha ng dua ra m f mo n fhf I y fu chinh fhn fh cu a con fraI mnh
Ia PoIop ma cha ng vu a gI f hm fruo c. Ca c v chu a f nha fro I
khng fh fha fhu f I I I do nn da quy f dnh fru ng fr Tanfan,
ba f cha ng pha I ma I ma I chu du ng ca c cu c hnh: do I, kha f va su so
ha I.
Tu bu I y, cha ng b nh f va o da ngu c, gIu a do ng nuo c frong
va f ng p d n c ho ng. Nhu ng ca nh cy na ng frIu qua chin sa
xu ng g n mI ng cha ng. KhI b con kha f da y vo , Tanfan mo mI ng
ra d u ng fh nuo c I p fu c fu f kho I mI. Cha ng Ia I vo I fay d n
ca c qua chin mo ng fh gIo II n d y ca nh In, va ko pha m f I v n da
kI f su c v do I kha f nn khng fh vuon fo I ca nh cy. Ia I co n m f
kh I da na ng froo Iu ng Ia ng frn d u cha ng do doa d xu ng Iu c
nao khng bI f.
Huy n fhoa I Hy Ia p k v nhu ng dau kh cu a Tanfan nhu
v y d y.
Co Io nha ba c ho c Thuy I n Andro Cuxfap koboc |Andros
Cusfav koborg) da nhI u I n nho d n nhu ng dau kh cu a nhn
v f huy n fhoa I na y khI ng fm ca ch du ng axIf d hoa fan fhu
d f mo I Ia ma ng da pha f hI n duo c va o nam 1802 fu m f frong
nhu ng khoa ng v f cu a xu XcandInavIa. I f bao I n fuo ng nhu
nha ba c ho c na y da dI d n dich, nhung r I ng v n khng fh fa ch
duo c kIm Ioa I mo I ra kho I d f. Cu I cu ng, ng da nh pha I fu bo y
dnh ga n do na y, nhung co Io d ghI nho nhu ng dau kh cu a
mnh, ng da quy f dnh go I fn nguyn f mo I na y Ia fanfaII.
Sau do if Iu mo I vo Io ra ra ng, fanfaII co m f nguo I anh om
sInh dI ma fhu c ra fh da ra do I so m hon no m f nam, nhung ca c
finh ch f cu a c u na y fh h u nhu khng kha c g no ca . o chinh
Ia coIumbI do nha ba c ho c Anh fn Ia SacIo Hafchof |CharIos
Hafchoff) pha f hI n ra nam 1801. Su gI ng nhau cu a chu ng fh f
da ng kInh nga c nn nhI u nha ba c ho c da nh m I n chu ng. Sau
nhI u cu c franh ca I ko o da I, ho da dI d n m f k f Iu n saI I m
ra ng, do chinh Ia cu ng m f nguyn f fanfaII.
Cac nha ba c ho c co n nh m I n hon b n muoI nam nu a. Ma I
d n nam 1844, nha hoa ho c u c HonrIch Rozo |HoInrIch Roso) mo I
Ia m sa ng fo duo c v n d ra c r I na y va chu ng mInh duo c ra ng,
coIumbI cu ng hoa n foa n co quy n do I ho I cho mnh m f ch du ng
duo I a nh ma f fro I nhu fanfaII. o I v haI nguyn f na y co quan h
fhn fhu c vo I nhau nn Rozo da da f cho coIumbI m f ca I fn mo I
Ia nIobI d nh n ma nh finh ch f gIa h cu a chu ng |fhoo fh n fhoa I
Hy Ia p, nu fh n NIobI Ia con ga I cu a Tanfan).
Tu do , fanfaII va nIobI fay na m fay nhau d n buo c frn
duo ng do I. Ma con duo ng na y fh d y chng gaI...
Su f m y chu c nam ro ng, gIo I cng nghI p khng h fo ra
quan fm d n fanfaII. Ma no I cho du ng fh cu ng cha ng Ia m g co
fanfaII bo I v ma I d n khI no mu ng fho m f fram fu I, nguo I fa mo I
dI u ch duo c no o da ng da c sif fInh khI f. I u do da xa y ra h I
d u fh ky cu a chu ng fa va o nam 1903. KhI do , nghIa Ia Iu c duo c
101 fu I do I, no mo I nh n duo c gI y mo I ra Ia m vI c: sau khI bI f
Ia kIm Ioa I na y co finh ch f kho no ng cha y, ca c nha ba c ho c da
X.I. Venet xki 84
quy f dnh su du ng no Ia m dy fo c bo ng do n dI n. V khng co n d
ngh g kha c nn fanfaII da bu c Io ng pha I d ng y , ma c d u no ca m
fh y ra ng, vI c na y du pha I Ia su m nh cu a mnh.
Th f v y, cha ng m y ch c, nhu ng quy Iu f kha c nghI f cu a
su ca nh franh fu ng ngu fr frong fh gIo I kIm Ioa I da fuo c m f vI c
Ia m cu a fanfaII. M f kIm Ioa I kha c fo ra kho no ng cha y hon Ia
vonfram da chI m m f ca I ch m a p na y.
Ia I da ng da ng nhu ng nam fha ng v cng r I ngh b f da c dI.
Ta I So Iao d ng, nguo I fa chI chu ng nhu ng kIm Ioa I na o bI f d n
fu Iu, hoa c da co dp xu f frnh nhu ng ba n nh n xo f fuy f vo I v
ph m ha nh cu a mnh va duo c ca c nha v f Iy ho c hoa c ca c nha hoa
ho c kha c chu ng fhu c. Iu c b y gIo , fanfaII v n if duo c quon bI f
frong gIo I khoa ho c va ky fhu f nn da nh pha I ng I bo fay. Nhung
r I v n may cu ng d n: nam 1922, no duo c su du ng fha nh cng
frong ca c khi cu na n do ng dI n va m f nam sau frong do n dI n
fu . Iu c b y gIo , nguo I fa mo I ba f d u hoa n chInh ca c phuong pha p
cng nghI p d dI u ch kIm Ioa I na y.
M f dI u da ng chu y Ia fho I fanfaII cng nghI p d u fIn
|ba n fha nh ph m, co n pha I xu Iy fI p fu c) fhu duo c va o nam 1922
co kich fhuo c khng Io n hon d u quo dIm. Trong fho I gIan g n
dy, ca c nha ma y Iuy n fanfaII dI khI sa n xu f duo c nhu ng fho I
fanfaII Io n g p ha ng nga n I n du a con d u Io ng.
TanfaII Ia m f kIm Ioa I hI m: frong vo fra I d f, ha m Iuo ng
cua no chI bang 0, 0002 %. Tuy v y, frong fhIn nhIn, co d n hon
130 khoa ng v f chu a nguyn f na y |fhoo I fhuo ng, frong ca c
khoa ng v f y, fanfaII khng fa ch ro I kho I nIobI). Truo c chI n
franh fh gIo I fhu haI, sa n Iuo ng khaI fha c qua ng fanfaII nIobI
kha fh p, nhung d n cu I cu c chI n franh fh da fang In va I I n.
Su quan fm nga y ca ng fang d I vo I fanfaII cu ng Ia dI u d hI u:
d n Iu c na y, khoa ho c da ba f d u bI f d n nhI u finh ch f quy ba u
cu a no - nhu ng finh ch f khng fh d cho da I bI u ca c IInh vu c ky
fhu f va ca c da I ha f hoa f d ng kha c nhau cu a con nguo I duo c pho p
fho o nua.
V y fh fanfaII Ia ca I g 7 o Ia m f kIm Ioa I na ng, ma u xa m
nha f, hoI phon pho f xanh Iam Io ng Ia nh. V finh kho cha y |nhI f
d no ng cha y cu a no Ia g n 3000 d C) fh no chI fhua vonfram va
ronI ma fhI. Ngoa I d b n va d cu ng cao, no co n co finh do o fuy f
vo I. TanfaII nguyn ch f d gIa cng co ho c, d d p, d ca n fha nh
Ia mo ng |co chI u da y va o khoa ng va I ph n fram mIIImof) va d
ko o fha nh so I.
Song khng pha I nghI ngo g nu a, finh b n vu ng hoa ho c r f
fuy f vo I cu a fanfaII chinh Ia finh ch f quan fro ng nh f cu a kIm
Ioa I na y. V ma f na y no chI fhua ko m ca c kIm Ioa I quy , nhung
cu ng khng pha I Ia fhua ko m frong mo I fruo ng ho p. Ngay ca frong
nhu ng hoa ch f xm fhu c da ng so nhu nuo c cuo ng foan va axIf
nIfrIc d m da c, fanfaII cu ng khng b hoa fan. Trong axIr nIfrIc
70% o 200 d C, fanfaII hoa n foa n khng b an mo n; frong axIf
sunfurIc o 150 d C, no cu ng khng b an mo n, co n o 200 d C fh
no chI b an mo n vo I f c d 0,006 mIIImof frong m f nam. I u do
Ia m cho fanfaII fro fha nh m f v f II u k f c u r f quy ba u frong
cng nghI p hoa ho c.
Khi cu Ia m ba ng fanfaII duo c su du ng frong vI c sa n xu f
nhI u Ioa I axIf |cIohIdrIc, sunfurIc, nIfrIc, fofforIc, axofIc), ca c
poroxIf hIdro, brom, crom. Ta I m f xi nghI p su du ng khi hIdro
cIorua, chI sau haI fha ng Ia ca c chI fI f Ia m ba ng fho p khng gI
d u b ho ng h f. Nhung chI c n fhay fh fho p ba ng fanfaII fh
ngay ca nhu ng chI fI f mo ng nh f |co chI u da y fu 0,3 d n 0,5
mIIImof) cu ng fro nn g n nhu vInh cu u: fu I fho cu a chu ng fang
In d n haI chu c nam. ChI co axIf fIohIdrIc mo I co quy n kha ng
dnh ra ng, chinh fanfaII pha I fhua no .
Ca c caff ba ng fanfaII duo c su du ng d fa ch va ng va ba c
frong phuong pha p dI n phn. !u dI m cu a ca c caff na y fh hI n
o ch Ia no khng b nuo c cuo ng foa n Ia m ha I, frong khI ca va ng va
ba c d u b hoa fan frong nuo c na y.
TanfaII co m f finh ch f co m f khng haI: no co finh hoa
ho p sInh ho c r f f f vo I ca c m s ng, nghIa Ia co kha nang s ng
hoa fhu n vo I ca c m cu a co fh nguo I ma khng gy pha n u ng g
X.I. Venet xki 86
ca . Nho co finh ch f na y ma no duo c su du ng r ng ra I frong y ho c,
chu y u Ia frong khoa ph u fhu f phu c h I d su a chu a co fh
nguo I. Ca c ba n mo ng kIm Ioa I na y duo c su du ng frong nhu ng
fruo ng ho p ch n fhuong so na o. Sa ch ba o da co I n m fa m f
fruo ng ho p, frong do , m f va nh faI gIa Ia m ba ng ba n mo ng fanfaII
va m f ma nh da ca f fu du I chuy n In da chung s ng hoa fhu n
vo I nhau d n n I fh f kho phn bI f faI gIa vo I faI fh f. So I fanfaII
duo c du ng d bu cho ca c so I co b fhI u. Sau khI m , ca c nha ph u
fhu f fhuo ng khu mo c fha nh bu ng ba ng nhu ng ca I mo c fanfaII ;
fuong fu nhu ca I mo c do ng vo , mo c fanfaII n I ca c ma ch ma u m f
ca ch cha c cha n. KhI Ia m ma f gIa , nguo I fa du ng Iuo I ba ng fanfaII
d fhay vo ng ma c. Nhu ng so I kIm Ioa I na y cu c ky ma nh duo c du ng
d fhay fh ca c so I gn va fh m chi ngay ca ca c so I fh n kInh. N u
nhu fha nh ngu fh n kInh sa f fho p fhuo ng duo c du ng fhoo nghIa
bo ng, fh ngay ngoa I duo ng ph , co fh ba n da nhI u I n ga p
nhu ng nguo I co fh n kInh fanfaII.
Y ho c fuy khng pha I Ia ngh quan fro ng nh f, nhung co Io
Ia ngh cao quy nh f cu a fanfaII. Qua fh f Ia co m f ca I g do
mang finh ch f fuo ng frung: m f su ma ng nhn da o Ia gIa m bo f
nhu ng n I dau do n kh so cu a nguo I do I Ia I duo c da f du ng va o fhu
kIm Ioa I mang ca I fn d ghI nho ko fu n na n frong fruy n fh n
fhoa I.
Khoa ng 5 % Iuo ng fanfaII sa n xu f ra frn fh gIo I duo c
du ng cho ca c nhu c u y f . Cng nghI p hoa ho c fIu fhu g n 20 %.
Khach hang chu yu cu a kIm Ioa I na y va ca c ho p ch f cu a no Ia
ca c nha Iuy n kIm. Trong nhu ng nam g n dy, fanfaII nga y ca ng
duo c su du ng nhI u d Ia m nguyn f dI u ch f frong ca c Ioa I fho p
da c bI f ca c Ioa I fho p co d b n cao, co kha nang ch ng an mo n
va chu du ng duo c nhI f d cao. Ta c du ng cu a fanfaII d I vo I fho p
cu ng fuong fu nhu cu a nIobI. Pha fhm ca c kIm Ioa I na y va o fho p
crom ch ng an mo n fhng fhuo ng so Ia m fang d b n va Ia m gIa m
d gIo n cu a fho p sau khI nung va fI.
M f IInh vu c sa n xu f fanfaII r f quan fro ng Ia sa n xu f ca c
Ioa I ho p kIm b n nhI f ma ky fhu f fn Iu a va ky fhu f vu fru
ca ng nga y ca ng c n r f nhI u. Ho p kIm k f c u g m 90 % fanfaII
va 10 % vonfram co nhu ng finh ch f fuy f vo I. Ca c Ia ho p kIm na y
co fh chu du ng duo c fo I 2500 d C, co n ca c chI fI f da y da n hon
fh chu dung duo c nhI f d khu ng khI p - d n 3300 d C ! O nhI u
nuo c, nguo I fa coI ho p kIm na y Ia hoa n foa n da ng fIn c y d sa n
xu f vo I phun, ng xa , ca c khi cu kI m fra va dI u chInh Iuu Iuo ng
khi d f, mo p go va nhI u cu m chI fI f quan fro ng kha c cu a ca c con
fa u vu fru . Trong fruo ng ho p ma mI ng phun cu a fn Iu a duo c Ia m
ma f ba ng kIm Ioa I Io ng co kha nang gy ra su an mo n |IIfI hoa c
nafrI), n u khng co ho p kIm cu a fanfaII va vonfram fh khng fh
I y g fhay fh duo c.
b n nhI f cu a ca c chI fI f Ia m ba ng ho p kIm fanfaII
vonfram co n da ng kInh nga c hon nu a n u fa phu In chu ng m f
Io p fanfaII cacbua |nhI f d no ng cha y cu a no Ia 4000 d C). KhI
pho ng ca c fn Iu a fhi nghI m, mI ng phun Ia m ba ng ho p kIm na y
da chu du ng nhI f d r f cao ma n u khng co Io p phu fh ho p
kIm so b an mo n va pha huy kha nhanh.
TanfaII cacbua cu ng co d cu ng r f cao |g n ba ng d cu ng
cu a kIm cuong), nho v y ma no duo c su du ng r ng ra I frong vI c
sa n xu f ca c ho p kIm cu ng. KhI ca f go f vo I f c d cao, kIm Ioa I
no ng In d n n I phoI b dinh va o du ng cu ca f go f mo p ca f b
qua n va sa f mo . Nhu ng Iuo I ca f duo c ch fa o ba ng ho p kIm cu ng
frn n n fanfaII cacbua fh khng so b su f mo va du ng duo c r f
Iu.
NhIu doa n ghI frong s Iao d ng cu a fanfaII chu ng fo m f
m I IIn quan m f fhI f cu a no vo I do ng dI n : m f ph n da ng k
sa n Iuo ng fh gIo I cu a kIm Ioa I na y duo c su du ng frong cng
nghI p ky fhu f dI n va cng nghI p dI n fu chn khng. Ca c khi
cu chInh Iuu ba ng fanfaII duo c su du ng o ca c fra m fin hI u duo ng
sa f, o ca c f ng da I dI n fhoa I, ca c h fh ng fin hI u cu u hoa . Ca c fu
dI n fanfaII fi hon duo c su du ng o ca c fra m pha f so ng v fuy n,
frong ca c fhI f b radar va ca c so d dI n fu kha c.
TanfaII duo c du ng Ia m v f II u cho ca c chI fI f kha c nhau
cu a ca c khi cu dI n fu chn khng. Cu ng nhu nIobI, fanfaII Ia m f
ch f h p fhu khi fuy f vo I. Cha ng ha n, o nhI f d 800 d C, m f
X.I. Venet xki 88
fh fich fanfaII co fh h p fhu 740 fh fich khi. Nu f h f ph n
khi co n so f Ia I frong ca c do n dI n fu , sau khI da hu f ba ng bom hu f
chn khng, ca c ch f h p fhu khi ba o da m cho chu ng co d chn
khng r f cao. c f chu nhI f cu a ca c Ioa I do n dI n fu - anf, cuc
Iuo I, caff nung no ng gIa n fI p va ca c chI fI f b d f no ng kha c d u
duo c Ia m ba ng fanfaII. Ca c Ioa I do n pha I da m ba o gIu duo c ca c
fhng s ky fhu f chinh xa c khI Ia m vI c o nhI f d va a p su f cao
d u r f c n fanfaII. Trong m f s kI u do n chn khng, fanfaII
duo c su du ng d duy fr a p su f ch f khi o m f mu c nh f dnh.
Co fh ga p dy fanfaII frong ca c IInh kI n sIu d n du ng
frong ky fhu f finh foa n.
Co n pha I k d n m f ngh ky fhu f dI n nu a cu a fanfaII : no
Ia v f II u fuy f vo I d ch fa o ca c b ph n pho ng dI n frong ch f
khi. KIm Ioa I na y fha ch fhu c fh n Zof fhIn II ba ng ca ch gIa I
h f dI n fich cu a ca c Iu ng so f ma v fh n na y gIa ng xu ng d f
frong con fhnh n , duo ng nhu d fo fnh fhn a I vo I nhn v f fh n
fhoa I cu ng fn Ia Tanfan.
Trong nga nh sa n xu f fo so I nhn fa o, khun d ko o fo so I co
ca c I ma f cu c ky nho , duo ng kinh cu a chu ng chI ba ng va I ph n
fram mIIImof. Ca c khun na y fhuo ng hay b dinh b n nn pha I co
sa ch fhuo ng xuyn. Nhung khI do , duo ng kinh I ma f pha I hoa n
foa n khng fhay d I. T f nhIn Ia c n co m f fhu v f II u r f b n,
chu duo c ma I mo n va khng b an mo n d Ia m ca c khun nhu v y.
V Io do ma nguo I fa ch fa o ca c chI fI f na y ba ng fanfaII fhu kIm
Ioa I da p u ng duo c f f ca ca c nhu c u na y.
Trong fho I gIan g n dy, fanfaII da ba f d u fhu su c mnh
frong ca ngh kIm hoa n: nhI u khI no fhay fh r f f f cho pIafIn.
I u do so fI f kI m duo c r f nhI u , bo I v pIafIn da f hon fanfaII
r f nhI u I n. TanfaII duo c bao phu bo I m f Io p ma ng cu c mo ng co
ca c ma u sa c c u v ng r f do p ma f : finh ch f na y da gIu p ich cho
hoa f d ng cu a no frong ngh kIm hoa n. TanfaII co n duo c du ng d
Ia m vo d ng h , vo ng xuy n va ca c fhu d frang su c kha c.
VI n do Iuo ng qu c f o Pha p va vI n fIu chu n o My da su
du ng fanfaII fhay cho pIafIn d ch fa o ca c b qua cn phn fich
fIu chu n co d chinh xa c cao. Trong vI c sa n xu f mu I ngo I bu f
ma y, fanfaII duo c du ng d fhay fh IrIdI m f kIm Ioa I r f da f.
T f nhIn, fanfaII kho ganh dua vo I pIafIn va IrIdI v gIa
fha nh, nhung gIa fanfaII cu ng v n kha cao. Chu y u nhu v y Ia do
su da f do cu a ca c v f II u du ng cho vI c sa n xu f fanfaII va su
phu c fa p cu a cng ngh ch fa o ra no . ChI c n no I m f dI u na y
cu ng du ro : d fhu duo c 1 f n fInh qua ng fanfaII, c n pha I ch bI n
3000 f n qua ng. Song f f ca mo I chI phi d u duo c bu Ia I m f ca ch
du fhua.
... Nhung nam fro fuI cua fanfaII, khI ma no fra n d y su c
Iu c va kha f vo ng Ia m vI c nhung v n m h n chu mang fI ng Ia
ko an ba m, nay da Iu I va o IInh vu c fruy n fhuy f. Trong fho I da I
chu ng fa , nhu ca c ba n da fh y ro r I d y, kIm Ioa I na y co r f
nhI u vI c Ia m. No co n pha I hoa n fha nh bI f bao cng vI c quan
fro ng, c n fhI f va fhu v !
X.I. Venet xki 90
W
K CHO TA ANH SANC
Tn go I cu a nhI u nguyn f fu no I v IaI Ich cu a mnh:
hydro co nghIa Ia sInh ra nuo c; cacbon co nghIa Ia sInh ra fhan;
mondoIovI, onsfanI, focmI, curI, kursafovI Ia d fuo ng nI m ca c
nha ba c ho c xu f sa c; ouropI, amorIxI, franxI, gocmanI, caIIfonI Ia
xu f pha f fu nhu ng da danh. Nhung cu ng co nhu ng nguyn f ma
fn goI cua chung, nhu nguoI fa fhuo ng no I, c n pha I ba n Iu n.
Vonfram v n fhu c nguyn f nhu v y.
Ngay ca vI c dnh nghIa cu a fu vonfram - nuo c bo f cho so I -
cu ng chua cha c da gIa I fhich duo c ngu n g c cu a fn go I na y. Thu c
ra, II u ca I nguyn f fhu c nho m IV cu a h fh ng fu n hoa n . I.
MondoIop co fh co ca I g chung vo I con fhu ru ng du fo n y
khng7
... Tu fho I c xua, ca c nha Iuy n kIm da Ia m phon v p pha I
m f hI n fuo ng qua I Ia : fhInh fhoa ng, do nhu ng nguyn nhn h f
su c kho hI u, Iuo ng fhI c n u fu qua ng ra b gIa m su f gh go m. V
ca c chI fIu kInh f -ky fhu f cu a vI c n u Iuy n khng fh khng
Ia m cho f fIn chu ng fa Io Ia ng nn ho ba f d u cham chu fhoo do I
qua ng fhI c dua va o Io n u Iuy n. Cha ng m y ch c, ho da nh n
fh y m f quy Iu f: dI u kI n phI n foa I na y sInh khI ma frong
qua ng co nhu ng ho n da na ng ma u nu hoa c ma u xa m hoI va ng.
K f Iu n do fu no I In m f dI u: ho n da da "ng n fhI c nhu cho so I
ng n fhf cu u v y. Va cu nhu fh fh cu go I fhu da d c a c na y Ia
nuo c bo f cho so I - vonframIf. O m f s nuo c kha c, cha ng ha n, o
Thu y I n, cu ng ga p fhu da fuong fu no duo c go I Ia fungsfon,
nghIa Ia da na ng.
VI c pha f mInh ra vonfram ga n II n vo I fn fu I cu a nha ho a
ho c n I fI ng nguo I Thu y I n CarI VInhon SoIo |KarI WIIhoIm
SchooIo). V n Ia m f duo c su, ng da Ia m nhI u vI c fa I nhI u
pho ng ba o ch fhu c cu a nhI u fha nh ph , fa I do , ng cu ng fI n
ha nh nhI u cu c nghIn cu u khoa ho c. Nam 1871, SoIo da xa c dnh
duo c ra ng, fungsfon |sau na y duo c go I Ia sooIIf) Ia mu I cu a m f
axIf ma fho I b y gIo chua aI bI f, va ng da fa ch duo c fu no ra m f
fhu b f fra ng - do Ia oxIf cu a nguyn f mo I na y. Nhung r I cng
vI c cu a ng cu ng khng dI xa hon fh nu a.
Cac nha hoa hoc Ty an Nha - haI anh om auxfo |ausfo
d Iuar) va Hoan Hozo do Iuar |Juan Joso d Iuar) da r f quan
fm d n v n d fungsfon: ho ba f d u fI n ha nh ca c fhi nghI m vo I
vonframIf va fungsfon. ChI haI nam sau, ho da da f duo c k f qua :
sau khI fr n I n fhu b f fra ng fhu duo c fu vonframIf vo I fhan g
fa n nho , ho d f fh f no ng h n ho p na y frong Io nung. Sau fhi
nghI m, khI Io nung da ngu I, ho mo ra va pha f hI n fh y frong do
co m f ch f m u nu fh m d fan vu n frong fay. u ng kinh Iu p d
soI, ca c nha ba c ho c nh n fh y rong b f na y co m f, haI r I ba vIn
kIm Ioa I nho , hnh c u. o chinh Ia vonfram. Nhn nhu ng ha f kIm
Ioa I mo I na y, II u haI anh om do Iuar co nghI Ia no co vInh du fa o
nn m f buo c ngoa f fhu c su frong cng nghI p hay khng7
Nam 1864, m f nha ba c ho c Anh fn Ia Roboc MIusof |Roborf
Mushof) da I n d u fIn du ng vonfram |chu ng 5 %) Ia m nguyn f
dI u ch f cho fho p. Thu fho p fu ng dI va o Ich su nga nh Iuy n kIm
vo I ca I fn fho p fu fI cu a MIusof co fh chu du ng duo c su nung
do , ma d cu ng cu a no khng nhu ng v n gIu duo c, Ia I co n fang
fhm, nghIa Ia no co finh ch f fu fI. ao ca f go f Ia m ba ng fho p
na y cho pho p fang f c d ca f go f kIm Ioa I In m f I n ruo I |fang fu
5 mo f In 7,5 mo f frong m f phu f).
n chu c nam sau da xu f hI n fho p gIo chu a fo I 8%
vonfram. Iu c y, f c d ca f kIm Ioa I da In d n 18 mo f frong m f
phu f. Qua m y nam nu a, f c d ca f kIm Ioa I Ia I duo c nng In d n
35 mo f frong m f phu f. Th Ia chI frong vo ng nu a fh ky , vonfram
da nng nang su f cu a ca c ma y ca f go f kIm Ioa I In ba y I n!
X.I. Venet xki 92
Ia m fh na o d nng cao f c d ca f go f hon nu a7 Tho p fh
ha n Ia khng du su c r I, va ngay ca vonfram cu ng khng gIu p duo c
g hon. Cha ng Io da d n gIo I ha n r I u7 Io na o khng fh ca f kIm
IoaI nhanh hon7
V n Ia vonfram fra Io I. Khng du, no chua ca n h f su c Iu c
va khng dnh no fra nh nhI f d cao frong cu c chI n d u cho f c
d gIa cng kIm Ioa I. Nam 1907 da ch fa o duo c ho p kIm sfoIIf g m
vonfram, crom, coban; ho p kIm na y da fro fha nh fhu y f cu a ca c
ho p kIm cu ng ma hI n nay dang duo c su du ng r f r ng ra I - nhu ng
ho p kIm cho pho p nng f c d ca f go f hon nu a. Nga y nay, f c d
ca f go f da In d n 2000 mo f frong m f phu f.
Tu 5 d n 2000! Cha ng duo ng ma ky fhu f gIa cng kIm Ioa I
da dI qua fh f Ia vI da I bI f chu ng na o! Ca c v f II u chu a vonfram
nga y ca ng mo I Ia nhu ng ca I m c frn cha ng duo ng do .
Ca c ho p kIm cu ng hI n na y Ia h n ho p cu a ca c Ioa I cacbua
cu a vonfram va cu a m f s kIm Ioa I kha c |fIfan, nIobI, fanfaII)
duo c ch fa o ba ng ca ch fhIu k f. O dy, ca c ha f cacbua duo ng nhu
duo c ga n k f bo I coban. Ngay ca o 1000 d C, ca c v f II u nhu v y
v n khng m f finh cu ng, chinh v v y nn chu ng ch p nh n duo c
f c d ca f go f r f cao. cu ng cu a ho p kIm roIIf |m f frong nhu ng
ho p kIm duo c ch fa o frn n n vonfram cacbua) Io n d n n I, n u fa
ca ca I gIu a In m f m u ho p kIm y fh frn ca I gIu a so co n Ia I m f
duo ng ra nh do m u ho p kIm d Ia I.
CIa cng kIm Ioa I Ia huo ng chinh nhung khng pha I Ia huo ng
duy nh f d vonfram xm nh p va o ky fhu f. Ngay fu gIu a fh ky
fruo c nguo I fa da nh n fh y ra ng, va I f m mu I nafrI vonframaf
co finh chu Iu a. Iu c b y gIo , ca c Ioa I fhu c nhu m ma u chu a
vonfram |ma u va ng, xanh nuo c bI n, fra ng, fim, xanh Iu c, xanh da
fro I) da duo c su du ng r ng ra I. Ca c ch f ma u na y co n duo c su du ng
frong h I ho a, frong vI c sa n xu f d g m, d su . Cho d n nay v n
co n gIu duo c m f s d su do p fuy f fr n sa n xu f fu fh ky XVII o
Trung Quc ma fhoo yu cu cua hoa ng d , chu ng duo c nhu m
ma u hoa da o, do p kha c fhuo ng. Thoo fruy n fhuy f, d fa o duo c
ma u na y, ca c ngh nhn nga y xua da pha I fhu c hI n g n fa m nga n
fhi nghI m vo I ca c khoa ng v f va ca c ho p ch f kha c nhau. Pho p
phn fich ho a ho c mo I duo c fI n ha nh g n dy da cho bI f ra ng,
vonfram oxIf Ia m cho su co ma u sa c du da ng nhu v y.
Nam 1860, nguo I fa da fa o duo c ho p kIm cu a vonfram vo I sa f
ba ng ca ch nung no ng gang vo I axIf vonframIc. cu ng cu a ho p
kIm na y da khI n nhI u nha ho a ho c va nhI u nha Iuy n kIm pha I
nga c nhIn. Cha ng bao Iu sau da hoa n fha nh duo c phuong fhu c
cng nghI p d sa n xu f forovonfram - do da Ia d ng Iu c fhu c d y
ma nh mo vI c su du ng vonfram frong nga nh Iuy n kIm.
Pha I do I m f s nam nu a mo I fhu c fhI duo c nhu ng y dnh
d u fIn nha m dua vonfram va o fho p Ia m su ng va da I ba c. Cu I
fh ky fruo c, gIa o su V. N. IIpIn - m f frong nhu ng nguo I f chu c
vI c sa n xu f ca c Ioa I fho p dI u ch f o nuo c Nga |v sau da fro
fha nh vI n sI fhng f n vI n ha n Im khoa ho c IIn X), da Iuy n
duo c Ioa I fho p nhu v y fa I nha ma y PufIIop o Pofocbua. ChI c n
pha fhm m f Iuo ng nho vonfram va o fho p cu ng nng cao ro r f
kha nang cu a no ng su ng va no ng da I ba c ch ng Ia I su an mo n do
kho I fhu c su ng gy nn. Ca c ky su u c da da nh gIa du ng y nghIa
cu a vI c Ia m so m hon nhu ng nguo I kha c. Trong nhu ng nam chI n
franh fh gIo I fhu nh f, da I ba c ha ng nho cu a u c co fh ba n duo c
muo I Iam nga n pha f, frong khI do , da I ba c cu a Nga va Pha p chI
ba n duo c fu sa u d n fa m nga n pha f fh ho ng.
Io fu nhIn, Iuo ng qua ng vonfram khaI fha c duo c frong
nhu ng nam do da fang In d f ng f. N u nhu frong nhu ng nam 90
cu a fh ky fruo c, m I nam fh gIo I chI khaI fha c duo c chu ng 200 -
300 f n qua ng vonfram, fh ngay frong nam 1910 da khaI fha c 8
nga n f n va frong nam 1918 da In d n 35 nga n f n.
Song du sao v n fhI u vonfram. Nuo c u c h u nhu khng co
ngu n rIng v kIm Ioa I na y nn Ia I ca ng c n no . Thu c ra, khI
chu n b chI n franh, nhu ng nguo I u c bI f Io xa da du fru sa n
qua ng vonfram, nhung cha ng m y ch c, Iuo ng du fru na y da ca n
kI f ma cng nghI p chI n franh fh v n fI p fu c do I ho I fho p
vonfram m f ca ch gay ga f.
X.I. Venet xki 94
Su fhI u fh n da khI n ca c nha Iuy n kIm u c pha I suy nghI
na f o c. Nhung khng pha I v co ma nguo I fa no I: Ca I kho Ia m Io
ca I khn. Ho da fm duo c ca ch gIa I fhoa f kho I fnh hu ng gay go:
ho nho Ia I ra ng, khI an fhI c, nuo c bo f cho so I da mang fhI c
fhoo mnh va o xI, ma frn Ia nh fh nuo c u c - noI da fu ng n u
Iuy n fhI c ha ng m y fram nam, fh da fich fu Ia I ha ng nu I xI
fhI c. Ngay sau do , ca c nha Iuy n kIm nguo I u c da ba f d u I y
vonfram fu xI na y. T f nhIn, xI khng fh Ia m du ha n con do I
vonfram, nhung nho no cu ng co fh Ia m nguI con do I dI chu f.
O nuo c Nga duo I fho I Sa hoa ng, ngay ca frong fho I ky fhnh
vuo ng chung cu a cng nghI p vonfram, sa n Iuo ng kIm Ioa I r f quy
ba u na y v n r f if o I. Trong nam 1915, vo n vo n chI co 1,4 f n
qua ng vonfram duo c dua In fu mo o ZabaIkan d n nha ma y Ijora
g n Pofrograf, co n frong nam 1916 fh chI co 8,7 f n qua ng duo c
cho d n nha ma y MofovIIIkha o fha nh ph Pomo. Sa n Iuo ng
forovonfram o nuo c Nga frong nhu ng nam do chI da f duo c va I chu c
puf |m f puf ba ng 16,38 kIIgam).
NhI u ha ng nuo c ngoa I, chu y u Ia ca c ha ng cu a Thu y I n
va Nh f a n, da do m ngo vu ng mo ZabaIkan nhu m f mI ng m I
ngon. Mu a ho nam 1916, ca c nha da ch f cu a m f cng fy Nh f
a n da fI n ha nh fham do - fm kI m o vu ng mo na y. Co Io k f qua
fm kI m da hu a ho n nhI u dI u, bo I v nhu ng nguo I Ia nh da o cng
fy na y da fm nhI u ca ch d vo I fo I nhu ng kho fa ng duo I d f o dy,
nhung ho da b fu ch I frong vI c fhu muo n d f.
Trong nhu ng nam do , nha cng nghI p Tonmachop va ky su
mo ZIcxo da fh u mo vonfram Io n nh f o dy. Ca c nha kInh doanh
na y da cho m f ha ng cu a Thu y I n fh u Ia I d kI m Io I, v sau
khI kIm fra IaI mo nay, cac daI dI n cu a ha ng y r f fhich fhu .
Tonmachop da dnh vo ngay 30 nga n ru p v khoa n fI n fa m u ng
fhoo ho p d ng vo I ha ng na y, nhung mo n fI n chua kp Io f va o fu I
y: v nghI ngo Ia Tonmachop da c fnh ha fh p fru Iuo ng uo c finh
cu a mo nn muo n co nhu ng kho khan frong fho I chI n, ! y ban da
ch f da d ngh frung du ng nhu ng h m mo cu a Tonmachop va
chuy n gIao quy n dI u ha nh cho n I ca c Sa hoa ng. Ngay sau do ,
frI u dnh da nh f fri fhI ha nh bI n pha p na y.
Trong h I ky cu a mnh v fho I ky na y, vI n sI A. . orxman
da vI f: Truo c Ca ch ma ng fha ng Muo I, cng vI c cu a fI u ban
Ca c Iu c Iuo ng sa n xu f fu nhIn fhu c vI n ha n Im khoa ho c
khng fh frI n khaI duo c. Trong nhu ng dI u kI n gay go ma n n
khoa ho c nuo c Nga Iu c b y gIo dang pha I chu du ng, sa ng kI n cu a
ca c nha ba c ho c da v p pha I v va n fro nga I. Ngay ca d I vo I v n
d cu c ky quan fro ng nhu nghIn cu u d khaI fha c ca c mo
vonfram, fh ma su f haI nam ro ng, vI n ha n Im khoa ho c khng
fh nh n duo c nhu ng khoa n fI n du Ia r f if o I.
TI c ra ng, fruo c ma f ca c nha khoa ho c khng pha I chI co ca c
v n d fa I chinh ma co n co nhu ng v n d kha c co Io co n quan fro ng
hon. V ma f na y, frong m f cu n sa ch cu a mnh, nha ba c ho c Io n
nh f cu a nga nh do ng fa u, vI n sI A. N. CruIop da nha c d n m f
fnh fI f. Va o fha ng gIng nam 1917, nghIa Ia frong nhu ng fu n I
cu I cu ng cu a frI u da I NIcoIaI d nh, fI u ban Ca c Iu c Iuo ng sa n
xu f fu nhIn fhu c vI n ha n Im khoa ho c da fha o Iu n v n d
v ca c mo vonfram - fhu kIm Ioa I ma Iu c b y gIo nuo c Nga r f
fhI u. Thuy f frnh vIn - m f quan chu c r f co fh Iu c frong frI u
dnh, da fhng ba o ra ng, frn da ph n Turkoxfan co ca c mo qua ng
kIm Ioa I na y va d frang b cho m f doa n kha o sa f d n do fh pha I
co 500 ru p. Sau ba n ba o ca o cu a y, mo I nguo I d u Im Ia ng. H u h f
mo I nguo I frong phIn ho p d u bI f Ia ngay ca Io ng d f vu ng AnfaI
cu ng gIa u vonfram, nhung khng m f aI quy f dnh no I In dI u
do , bo I v foa n b vu ng AnfaI - m f frong nhu ng vu ng d f Nga gIa u
co nh f, d ng fhu c quy n cu a da I cng fuo c VIadImIrovIch - m f
nguo I ho ha ng g n gu I cu a nha vua, nn fh m chi chI mo I nghI d n
vI c fham do da ch f frong Ia nh da cu a Ia o fa cu ng da Ia co I I
r I.
A. N. CruIop da pha fan nhu ng gIy Ia f na ng n : V ca c mo
qua ng o Turkoxfan fh cng vI c r f don gIa n fhI - dy, nam fram
ru p dy!. Ru f ra fo gI y ba c co chn dung PIf d nh f, ng dua
cho nguo I chu foa phIn ho p Ia A. . orxman va no I: Vo I AnfaI,
cng vI c co n phu c fa p hon. Thuy f frnh vIn da khng no I ra ng,
ca c xi nghI p khaI mo d u na m frn d f daI cu a da I cng fuo c
VIadImIrovIch. Vonfram - do Ia fho p gIo , nghIa Ia Ia m fang g p dI
X.I. Venet xki 96
f c d ch fa o fra I pha . N u ho I ra ng nn frung fhu hoa c frung
du ng o du fh pha I no I Ia chinh o dy: khng co da n fra I pha ,
nghIa Ia so fhua fr n, va Iu c do fh khng pha I chI co gIa dnh
VIadImIrovIch ma ca frI u da I d u dI do I nha ma.
Nha khoa ho c du ng ca m da nhn fh u su f: m f fha ng sau,
ca frI u dnh Romanop da bay d n da chI ma ng da no I.
Su gIu p do cu a ca c chuyn gIa nuo c ngoa I Ia m f fro nga I
nu a da km ha m su pha f frI n cu a cng nghI p vonfram o nuo c
Nga. Nam 1931, fa I nha ba o fa ng cu a fruo ng da I ho c f ng ho p
Maxcova, khI sa p x p Ia I ca c b suu f p khoa ng v f cu , ca c nha
ba c ho c da du ng cha m d n ca c m u sooIIf I y fu m f mo o
TajIkIxfan ma h I b y gIo chua duo c bI f d n. Th ra ca c m u na y
da duo c fm fh y fu nam 1912 va duo c gu I v Maxcova d nghIn
cu u. Song ca c nha da ch f nguo I u c mo I d n Ia m c v n da bo
qua mo do , cho Ia khng sInh Io I, co n chinh phu Nga hoa ng fh da f
In do m f ca I cy fh p a c. M y fha ng sau khI fm fh y m u
qua ng fa I nha ba o fa ng, m f fI u ban duo c pha I d n TajIkIxfan da
pha f hI n ra o do nhu ng fhn qua ng vonfram r f Io n.
Cu ng va o khoa ng nhu ng nam do , nha da ch f X - vI f n I
fI ng, vI n sI X. X. XmIrnop cu ng ca c ho c fro cu a mnh da frI n
khaI r ng ra I ca c cu c fm kI m mo qua ng vonfram. Ca c nha da
ch f da vuo f qua ha ng nga n kIIomof frong gIa Ia nh va no ng nu c,
khI fh dI b , khI fh du ng xo do cho hoa c huou ko o, ho da dI do c
ngang kha p mo I no o duo ng cu a d f nuo c. Va fa I nhI u noI ma
nhu ng con nguo I fham do Io ng d f qua ca m da dI qua - o ZabaIkan,
IakufIa, frn bo bI n Okhof, da xu f hI n nhu ng xi nghI p mo
qua ng mo I; ca c nha ma y mo I da duo c xy du ng - cng nghI p
vonfram cu a IIn X da hnh fha nh.
HI n nay, nga nh Iuy n fho p ch f Iuo ng cao fIu fhu khoa ng
80 % f ng s vonfram khaI fha c duo c frn fh gIo I, khoa ng 15 %
duo c du ng va o vI c sa n xu f ca c ho p kIm cu ng, 5 % co n Ia I fh duo c
cng nghI p su du ng o da ng vonfram nguyn ch f - fhu kIm IoaI co
nhu ng finh ch f ky dI u.
n u cha y vonfram, c n pha I nung no ng no d n nhI f d
ma o do da s ca c kIm Ioa I d u da b c hoI - 3410 d C. Co n ba n
fhn vonfram fh ngay ca khI o g n ma f fro I v n co n o fra ng fha I
Io ng: nhI f d sI cu a no Ia g n 6000 d C. Tinh kho cha y cu a
nguyn f na y co n ba o da m cho no duo c su du ng va o m f frong
nhung nganh cng nghI p quan fro ng nh f - nganh ky fhuf dIn.
K fu d u fh ky XX, sau khI so I d f ba ng vonfram fhay fh
so I fhan, so I osImI va so I fanfaII ma fruo c do da duo c du ng d ch
fa o bo ng do n dI n, cu m I bu I f I, nhu ng fIa cho p vonfram nho II
fI Ia I bu ng sa ng frong nha chu ng fa. Ha ng nam, fh gIo I sa n xu f
ra va I fy bo ng do n dI n. Ha ng fI ngo n do n! Nhu fh co nhI u
khng7 a n ha y fu xo f I y: k fu d u cng nguyn d n nay, Ioa I
nguo I mo I chI s ng duo c hon m f fy phu f |nga y 19 fha ng fu nam
1902, Iu c 10 gIo 40 phu f Ia vu a du ng m f fy phu f sau cng
nguyn).
Ca c nha ba c ho c va ky su fhuo ng xuyn nghI ca ch ca I fI n
bo ng do n dI n, mong sao cho fu I fho cu a no ca ng ko o da I ca ng f f.
Tuong fu nhu ngo n n n cha y dang fan d n, khI fa b f dI n,
vonfram ba f d u b c hoI kho I b ma f so I d f. gIa m bo f su b c
hoI va chinh nho v y ma ko o da I fho I gIan su du ng cu a bo ng do n,
nguo I fa fhuo ng bom va o no ca c fhu khi fro duo I m f a p su f nh f
dnh. C n dy, hoI Iof duo c su du ng va o mu c dich na y v nguo I fa
da pha f hI n ra vaI fro r f da ng chu y cu a Iof: no ba f gIu ca c phn
fu vonfram b b c hoI r I IIn k f ho a ho c vo I chu ng, sau do ngung
do ng Ia I frn so I d f, ba ng ca ch do ma no fra Ia I cho so I d f nhu ng
ko da o ngu . Ioa I bo ng do n nhu v y du ng duo c Iu hon r f nhI u .
Ma f ha ng bo ng do n dI n do cng nghI p sa n xu f ra fh f Ia
da da ng: fu nhu ng bo ng do n ha f cuo m fi hon du ng frong y ho c
d n nhu ng do n chI u ma f fro I cu c ma nh. Nam 1967, fa I frI n
Ia m qu c f fa I Monfroan |Canada), frong gIan ha ng cu a IIn X
da frung ba y fhI f b nung kI u bu c xa !ran - 1, ma m f frong
nhu ng b ph n chu y u cu a no Ia m f Ioa I do n co c u fa o d c da o,
duo c Ia m ngu I ba ng nuo c va khng khi. Trong m f bnh c u
fuong d I nho Ia m ba ng fha ch anh chu no ng chu a d y khi xonon,
co haI dI n cu c ba ng vonfram. KhI b f do n, pIasma khi duo c d f
X.I. Venet xki 98
no ng d n 8000 d C so bu ng sa ng In gIu a haI dI n cu c. M f b
guong pha n xa da c bI f |ma so vo I no fh nhu ng f m guong bnh
fhuo ng cha ng kha c g nhu ng mI ng sa f fy mo ) huo ng ca c fIa h ng
ngoa I cu a ma f fro I nhn fa o |do n na y fa o ra quang ph ma f fro I)
va o h fh ng quang ho c cu a fhI f b nung no ng na y, o do , chu ng
h I fu Ia I fha nh m f do ng duy nh f co duo ng kinh hoI Io n hon m f
xonfImof. NhI f d o fIu dI m cu a chu m fIa da f fo I 3000 d C. Vo I
ch d d f no ng nhu v y, !ran -1 co fh Ia m vI c ha ng fram gIo
IIn fu c.
Ca I go I Ia ca c fIa m cu c duo c su du ng r ng ra I frong ky
fhu f. o Ia m f Iu ng dI n fu pho ng ra fu b ma f cu a caff kIm
Ioa I va o chn khng |su pha f xa dI n fu ). Thu c f da chu ng fo
ra ng, vonfram Ia m f frong nhu ng v f II u f f nh f d Ia m caff.
M f frong nhu ng da c dI m cu a vonfram Ia m f d cu a no r f
cao: no cu ng na ng nhu va ng. V ma f na y, vonfram chI fhua osImI,
IrIdI va pIafIn m f if nhung no Ia I ro hon ca c kIm Ioa I na y r f
nhI u. I vo I ma y bay va fn Iu a vu fru , fhoo Io fhuo ng, fro ng
Iuo ng cao cu a v f II u Ia m f nhuo c dI m nghIm fro ng; fuy nhIn,
frong m f s IInh vu c ky fhu f kha c, finh ch f na y co fh no I Ia
quy nhu va ng. Nhung frn fhu c f , frong nhu ng fruo ng ho p nhu
v y ca c nha ch fa o so khng du ng va ng hoa c pIafIn v chu ng qua
da f. O dy, vonfram hoa n foa n fhich ho p: frn co so kIm Ioa I na y,
nguo I fa da ch fa o ra ca c ho p kIm na ng co cng du ng da da ng. Tu
ca c ho p kIm nhu v y, nguo I fa Ia m ra ca c ma n cha n bu c xa |f f
hon ca c ma n cha n ba ng ch), bnh chu a ca c d ng v pho ng xa , con
Ia c va d I fro ng frong d ng h va frong ca c khi cu kha c, rofo cu a
con Ia c h I chuy n, d u da n d ba n fhu ng xo fhI f gIa p, cu ng ca c
chI fI f va sa n ph m kha c co uy fin frong xa h I.
Vonfram nguyn ch f co d b n r f cao: su c ch ng du f cu a no
In d n 40 f n frn m f xonfImof vung, vuo f xa d b n cu a Ioa I
fho p f f nh f. Ngay ca o 800 d C, kIm Ioa I na y v n kho o Io o gIu
duo c nhu ng finh nang r f ff v d bn.
b n cao cu a vonfram kIm Ioa I duo c k f ho p vo I d do o r f
f f nn co fh ko o kIm Ioa I na y fha nh so I cu c ma nh: chI c n 250
gam Ia da co fh ko o da I fha nh 100 kIImof.
C n dy, so I vonfram v n duo c su du ng r ng ra I frong vI c
sa n xu f bo ng do n dI n Ia I co fhm m f ngh mo I nu a: nguo I fa d
ngh du ng no Ia m du ng cu ca f d gIa cng ca c v f II u gIo n. Nho
m f b ph n bI n d I, ma y sIu m fruy n dao d ng cho so I
vonfram; so I na y so cu a va o v f II u c n gIa cng, fuy ch m nhung
r f chinh xa c: ao ca f mo I na y d da ng u ng xu vo I ca c v f II u
ngang buo ng nhu fha ch anh, h ng ngo c, xIfan, fhu y fInh, g m
v.v..., ca f chu ng fha nh fu ng ph n hoa c fa o nn nhu ng duo ng ra nh
va nhu ng ko ho co hnh da ng phu c fa p va kich fhuo c b f ky , vo I d
chu n xa c cu a ha ng kIm hoa n.
Ma c d u d b n cu a so I vonfram r f cao, song v n khng fh
sa nh vo I d b n cu a nhu ng so I rIa Ia m ba ng kIm Ioa I na y - do Ia
nhu ng fInh fh cu c ky ma nh, ma nh hon so I fo c ha ng fram I n. Ca c
nha v f Iy X - vI f da fa o duo c nhu ng so I rIa vonfram co duo ng
kinh chI ba ng haI ph n frI u xonfImof. b n cu a chu ng da f d n
230 f n frn m f xonfImof vung, fu c Ia g n ba ng gIo I ha n fuy f
d I v d b n |gIo I ha n b n Iy fhuy f cu a ca c ch f frn fra I d f
duo c xa c dnh fhoo finh foa n). Nhu ng fhu so I kIm Ioa I fh n ky nhu
v y chI mo I f n fa I frong b n bu c fuo ng cu a pho ng fhi nghI m.
Nguo I fa cu ng dI u ch vonfram nguyn ch f d du ng frong
ky fhu f fhoo phuong pha p khu vonfram oxIf ba ng khi hIdro.
Nhu ng ha f bu I vonfram cu c ky nho duo c fa o fha nh o dy duo c o p
IaI va fhIu k f ba ng ca ch d f no ng d n 3000 d C nho do ng dI n.
Tu kIm Ioa I na y, nguo I fa ko o fha nh so I d f cu a bo ng do n dI n, d p
ca c chI fI f cu a do n dI n fu va cu a ca c ng rongon, sa n xu f fI p
dI m cho ca c c u dao, dI n cu c va b ph n nga f dI n.
Ca c nha ba c ho c da d xu f phuong pha p h quang - pIasma
d nuI ca c fInh fh vonfram, moIIpdon va ca c kIm Ioa I kho no ng
cha y kha c co kich fhuo c Io n. Ta I vI n Iuy n kIm fa I vI n ha n Im
khoa ho c IIn X, ba ng phuong pha p na y co fh fa o duo c m f don
fInh fh vonfram r f Io n, cn na ng 10 kIIgam. Nho co d fInh
X.I. Venet xki 100
khI f r f cao ma fhu kIm Ioa I na y co nhu ng finh ch f co ho c kha c
fhuo ng; ngay ca o nhI f d r f fh p, no v n gIu duo c finh do o, co n
o nhI f d kha cao, no h u nhu khng Ia m m f d b n cu a mnh.
Ca c don fInh fh duo c su du ng frong nhI u khi cu dI n - chn
khng.
Ca c nha ba c ho c da kha m pha ra m f finh ch f r f d c da o
cu a vonfram: no fich cu c ba f gIu va fich Iu y nang Iuo ng cu a a nh
sa ng ma f fro I. Thu c ra, dy khng pha I no I v chinh kIm Ioa I na y,
ma no I v Io p ma ng cu c ky mo ng cu a no , Io p ma ng fhu duo c ba ng
ca ch cho vonfram o fh khi k f fu a. KhI d f no ng d n 500 d C,
kIm Ioa I co b ma f nhu v y co fh gIu duo c nhI f d na y kha Iu
n u cho chI u ca c fIa ma f fro I va o no . CIa I fhich nhu fh na o v
hI u u ng nhI f d c da o na y7 N u soI ma ng vonfram ba ng kinh
hI n vI fh fh y no Ia m f da m Ing fo: b ma f cu a no Ia nhu ng
bu I r m g m nhu ng fInh fh Ing fo hnh ca nh cy khI n cho ca c
fIa ma f fro I b Ia c duo ng frong do .
xa c dnh quy da o chuy n d ng cu a ca c profon, nguo I fa
du ng ba n r ng co v s so I Ing fo vonfram ma h u nhu ma f
fhuo ng khng fh nhn fh y, co n frn do fh phu m f Io p va ng.
Nhu chu ng fa d u bI f, fIa rongon co kha nang xm nh p r f
ma nh. Nhung, ca I g du f f do p d n m y cu ng co nhu ng ma f fra I
cu a no : ca c fIa na y khng mu n pha n xa , cu ng khng mu n khu c
xa . a ng fI c fh f! CIa nhu co fh h I fu duo c chu ng Ia I fh ca c
nha ba c ho c da co fh nghI d n vI c ch fa o kinh hI n vI va Iazo
rongon va nhu ng frI n vo ng mo I f f do p da mo ra cho khoa ho c r I.
u sao ca ch dy khng Iu cu ng da ch fa o duo c ca I go I Ia guong
rongon; Ioa I guong na y co fh pha n xa duo c m f ph n na o do cu a
ca c fIa, frong s do co ca nhu ng fIa chI u vung go c vo I guong ma f,
ma dy Ia dI u h f su c quan fro ng. Cuong na y g m va I chu c Io p
vonfram va cacbon xon ko nhau, duo c fra ng frn n n Ia m f ma ng
sIIIc mo ng. da y cu a m I Io p vonfram chua d y m f nanomof
|fu c Ia m f ph n fy mo f), co n m I Io p cacbon fh da y g p haI I n
nhu v y. da y cu a ca c Io p pha I duo c ba o da m fh f chinh xa c d
fra nh su gIao fhoa cu a ca c fIa, Ia m cho su pha n xa b y u dI.
da y f ng c ng cu a ca I guong kha c fhuo ng na y chI ba ng 0,38
mIIImof, co n duo ng kinh cu a no ba ng 76,2 mIIImof.
Trong chuy n bay ph I ho p fhoo chuong frnh IIn ho p -
ApoIIo, ca c nha du ha nh vu fru IIn X va My da fI n ha nh m f
cuc fhuc nghIm Iy fhu co vonfram fham gIa. Trong nhu ng dI u
kI n cu a fra I d f, fh f kho , ma fhuo ng Ia khng fh ch fa o ca c
ho p kIm g m ca c kIm Ioa I co fy fro ng kha c xa nhau, v frong qua
frnh n u cha y va k f fInh, ca c phn fu cu a fha nh ph n na ng hon
so co xu huo ng chI m ca c f ng fh p cu a fho I, co n ca c phn fu cu a
kIm Ioa I nho hon fh so cu fru o ca c f ng frn cu ng. T f nhIn,
frong fhu c f khng fh su du ng ca c ho p kIm co fha nh ph n nham
nho nhu v y. Nhung n u n u Iuy n frong vu fru fh k f qua so
kha c ha n. O dy, frong dI u kI n khng fro ng Iuo ng, f f ca ca c
kIm Ioa I du nho hay na ng - d u bnh da ng, v v y, ca c ho p kIm so
co fha nh ph n va c u fru c d ng d u. Th Ia ca c nha ba c ho c quy f
dnh n u Iuy n frong vu fru m f ho p kIm cu a nhm - fhu kIm Ioa I
vu a nho Ia I vu a d no ng cha y, vo I vonfram Ia kIm Ioa I vu a na ng Ia I
vu a co nhI f d no ng cha y cao nh f.
Cu c fhu c nghI m na y chI Ia kho I d u cu a vI c nghIn cu u
cng ngh vu fru . M f frong nhu ng nguo I fham gIa chuy n bay
Ich su na y - VaIorI Cubaxop da no I: Khng Iu nu a, ba ng su c
ma nh ph I ho p, chu ng fa co fh xy du ng ca nhu ng nha ma y frong
vu fru . Chu ng so chuyn v ngh Iuy n kIm hoa n foa n mo I - ch
fa o ca c ho p kIm va v f II u ma frong nhu ng dI u kI n cu a fra I d f
fh khng fh ch fa o duo c.
... Tra I qua nhI u fh ky , kIm Ioa I v n phu c vu con nguo I m f
ca ch frung fha nh, gIu p con nguo I sa ng fa o nn fh gIo I ky fhu f ky
dI u. Vonfram - m f kIm Ioa I du ng frn ca c fuy n Iu a hoa n foa n
xu ng da ng duo c chI m m f frong nhu ng v fri danh du .
X.I. Venet xki 102
Pf
SA! A I N KHO A
Trong ca c fh ky XVI va XVII, bo n fhu c dn Ty an Nha da
fra ng fro n cuo p bo c cu a ca I o ca c qu c gIa c cu a nguo I Azfoc va
nguo I Inka. Ha ng f n va ng, ba c, ngo c bich ch f d y ca c khoang
fa u fhuo ng xuyn chuyn cho fu chu My v nuo c Ty an Nha.
Co I n, khI dI do c sng PIafIno - doI - PInfo |fhu c CoIumbIa), bo n
xm Iuo c da nhn fh y frn bo sng co va ng va nhu ng ha f kIm Ioa I
na ng, fra ng nhu ba c ma chu ng chua h bI f. V r f kho no ng cha y
nn kIm Ioa I na y cha ng co ich Io I g ma chI gy ra c r I cho vI c Ia m
sa ch va ng. Nguo I Ty an Nha da quy f dnh go I fhu kIm Ioa I mo I
na y Ia pIafIna, nghIa Ia ba c x u d bI u I fha I d khng fhI n
ca m cu a ho d I vo I no .
Tuy v y, v n kha nhI u pIafIn duo c cho v Ty an Nha; o
do , no duo c ba n vo I gIa ro hon nhI u so vo I ba c. Cha ng bao Iu, bo n
fho kIm hoa n nguo I Ty an Nha da pha f hI n fh y Ia pIafIn r f
d fa o fha nh ho p kIm vo I va ng, nn nhu ng ko b f Iuong frong bo n
ho da pha fr n no va o va ng d Ia m d frang su c va Ia m fI n gIa .
Nha vua da bI f d n vI c Ia m gIa ma o cu a bo n fho kIm hoa n,
nhung cha ng co ca ch na o f f hon Ia cu ra I nh ba f dnh chI vI c
chuyn cho fhu kIm Ioa I v fich su y va o frong nuo c, d ng fho I
fhu fIu f f ca ca c ngu n du fru cu a no d bo n fho kIm hoa n bp
bo m khng co n co fh Iu a d I nhu ng nguo I Iuong fhI n nu a.
Ca c quan chu c xuo ng du c fI n cu a nha vua da fhu nha f foa n
b s pIafIn |ma Iu c b y gIo b mang nhu ng caI fn nha o ba ng nhu
va ng fh I, va ng d fI n... ) hI n co o Ty an Nha va o ca c
fhu c da cu a nuo c na y, r I cng khaI xu fu hnh kIm Ioa I na y v
ba n ch f d I fra cu a no . T f ca s pIafIn fhu nha f duo c d u b
dom d xu ng bI n, xu ng sng, xu ng nhu ng ch nuo c su. Sau
na y, chI n dch nhu v y co n fa I dI n m f I n nu a. CIaI doa n d u
frong fI u su cu a pIafIn da k f fhu c m f ca ch b fha m nhu v y.
CIu a fh ky XVIII, o Ty an Nha da xu f ba n b sa ch
Cu c vI n du Nam My g m haI f p cu a nha ha ng ha I kIm nha
fhIn van va foa n ho c AnfonIo do !Ioa |AnfonIo do !Ioa). Tu ng
d n Nam My frong m f doa n fha m hI m, nha ba c ho c na y r f
quan fm d n pIafIn fu sInh nn da dua no v chu u va da m
fa fI mI frong b sa ch cu a mnh. Sau do , fhu kIm Ioa I b ru ng
r y na y da fhu hu f su chu y cu a nhI u nha ba c ho c chu u.
Nha ho a ho c Thu y I n HonrIch Sofo |HoInrIch Schoffor) da
nghIn cu u pIafIn m f ca ch ky Iuo ng. Ong da chu ng mInh ra ng,
pIafIn khng pha I Ia h n ho p cu a ca c kIm Ioa I da bI f |cha ng ha n,
cu a va ng va sa f) nhu m f s nha ba c ho c da fu ng kha ng dnh, ma
Ia m f nguyn f ho a ho c mo I.
VI c nghIn cu u pIafIn da d n d n su pha f hI n m f s kIm
Ioa I dI ko m fhoo no frong fhIn nhIn va cu ng mang m f ca I fn
chung cu a do ng ho pIafIn: nam 1803 da pha f hI n rodI va paIadI,
nam 1804 - osImI va IrIdI; b n chu c nam sau, ca c nha ho a ho c da
bI f d n rufonI - nguyn f cu I cu ng cu a nho m na y.
Nam 1819, ca c nha da ch f da fm duo c nhu ng mo sa
khoa ng pIafIn o !ran g n caforInbua |nay Ia XvocIpxco). Su
kI n na y da fa o fhu n Io I da ng k cho ca c cng vI c frong IInh vu c
na y. Nam nam sau, xi nghI p mo pIafIn d u fIn o Nga da ba f d u
hoa f d ng fa I dy. Iu c b y gIo , nhu ng nguo I fho san o vu ng na y da
du ng pIafIn Ia m da n gho m d san fhu . VI c Ia m bu n cuo I na y da
no I In su gIa u co cu a sa khoa ng !ran.
Cu ng va o khoa ng fho I gIan do , pIafIn ba f d u duo c du ng d
pha va o fho p. Nam 1825, Ta p chi mo da vI f: 6 fun fho p duo c
n u cha y vo I 8 zoIofnIk |1 fun ba ng 409,5124 gam; 1 zoIofnIk ba ng
1/96 fun, hoa c ba ng 4,266 gam. Nhu v y, fI I pIafIn frong fho p o
dy Ia 1,72 hoa c 1,39 %) pIafIn fInh khI f frong m f ca I n I nung
ba ng d f so f chu Iu a va pha I gIu cho kIm Ioa I khng fI p xu c vo I
khng khi. Kh I no ng cha y duo c ro f va o khun ba ng gang va duo c
X.I. Venet xki 104
Ia m ngu I ba ng nuo c Ia nh. Nhn va o ma f ga y cu a fho I fho p fh
fh y fho p co co ha f d ng nh f va nho mn d n n I khng fh nhn
fh y c u fru c cu a ha f ba ng ma f fhuo ng. KhI duo c ma I sa c va duo c
fI, no ca f duo c fhu y fInh y nhu kIm cuong, no cha f duo c gang va
sa f ma khng b cu n. No I chung, fho p pIafIn cu ng hon r f nhI u so
vo I ca c Ioa I fho p da bI f fu fruo c fo I na y va chu duo c va d p r f
ma nh ma khng b g y. V co d cu ng cao kha c fhuo ng nn fho p
na y duo c go I Ia fho p kIm cuong. PIafIn na m gIu vaI fro na y kha
Iu nhung sau na y da bu c pha I nhuo ng Ia I v fri cu a mnh cho
vonfram Ia fhu kIm Ioa I ro hon, d ng fho I Ia I co kha nang hon.
Nha ba c ho c n I fI ng nguo I Nga, ky su P. C. XoboIoxpkI da
vI f fhm m f frang quan fro ng frong fI u su cu a pIafIn. u ng
d u Pho ng fhi nghI m ho p nh f o Pofocbua fhu c Cu c mo va mu I,
du ng d u Truo ng frung ho c mo va Pho ng dI u ch khoa ng II u
frung uong, ng da cu ng vo I nguo I c ng su cu a mnh Ia nha Iuy n
kIm V. V. IIubarxkI ba f fay va o vI c nghIn cu u pIafIn chua fInh
Iuyn va d xuf cng ngh bIn no fha nh kIm Ioa I d ro n. I u
ma c mo chu y u Ia frong s ca c Io fu ng co Iu c b y gIo , khng m f Io
na o co fh du ng nung no ng pIafIn d n dI m no ng cha y cu a no |d n
1769 d C) hoa c du chI g n d n nhI f d na y cu ng khng duo c. y
Ia I Ia dI u kI n c n fhI f ma n u khng fhu c hI n duo c fh pIafIn
khng chu ch p nh n hnh da ng con nguo I mong mu n. Qua Ia
pha I na f o c v v n d na y.
N u khng fh chI m IInh pha o da I ba ng m f cu c f p kich
fh da nh pha I fm ca ch kha c. Ca c nha nghIn cu u cu ng da ha nh
d ng nhu v y. Ho nho f d y pIafIn x p |khI xu Iy qua ng ba ng ho a
ch f da fhu duo c fhu kIm Ioa I co nhI u I h ng nhu v y) va o ca c
khun ba ng sa f duo c ch fa o m f ca ch da c bI f, r I o p frn ma y o p
kI u vif va nung d n khI no ng fra ng In, sau do Ia I o p vo I a p Iu c
Io n. Cu I cu ng, kIm Ioa I da d u ha ng: bo qua su no ng cha y, pIafIn
bo f da bI n fha nh m f sa n ph m nguyn kh I ma khng fh phn
bI f vo I ca c sa n ph m du c. Th Ia va o nam 1826, I n d u fIn
frong Inh su ky fhu f, m f quy frnh cng ngh d c da o da duo c
sa ng I p nn va duo c u ng du ng frong fhu c fI n ma cho d n nay
v n co n gIu duo c gIa fr cu a mnh: no da f n n mo ng cho ca c
phuong pha p Iuy n kIm b f hI n da I.
Cng Iao cu a XoboIopxkI da duo c b fruo ng fa I chinh . .
CancrIn ghI nh n. Ong na y da d ngh ha ng nam c p fhm cho
nha ba c ho c 2500 ru p fI n fhuo ng d nu guong ngoa I fI n Iuong
chu ng na o ma ng co n phu c vu .
Cu ng Iu c b y gIo , XoboIopxkI duo c gIao vI c du c fI n ba ng
pIafIn g m ca c Ioa I 3, 6 va 12 ru p. Cha ng bao Iu xuo ng du c fI n o
Pofocbua da pha f ha nh fha cu a nhu ng d ng fI n nhu v y. Sau
m f fho I gIan fuong d I nga n da pha f ha nh g n m f frI u ruo I
d ng fI n pIafIn, h f g n 15 f m kIm Ioa I na y. Tuy nhIn, gIa
pIafIn da fang In, co fh no I, khng pha I fang fu ng nga y ma Ia
fang fu ng gIo , co n chinh phu fh hI u ra ng mnh da pha m saI I m:
fI n pIafIn ca ng nga y ca ng da f, bo I Io , gIa fha nh fhu c su cu a no
vuo f xa gIa danh nghIa nn cha ng bao Iu, chu ng khng co n Iuu
ha nh nu a. Co haI dI u da fhu c d y qua frnh na y. M f Ia , b fa I
chinh da dua ra m f bI n pha p nha m fhu h I pIafIn v ngn kh ;
haI Ia , ca c fu nhn chI mu n mua ba n ba ng fI n kha c va gIu Ia I
fI n pIafIn Ia m ky nI m f f Ia nh. HI n nay, nhu ng d ng fI n nhu
v y r f hI m, chI co fh nhn fh y chu ng o m f va I b suu f p Io n
v fI n c .
VI c pha f ha nh fI n pIafIn khng ngo Ia I co ich cho khoa ho c.
Pho ng fhi nghI m cu a xuo ng du c fI n da gom go p duo c kha nhI u
duI quang pIafIn - nhu ng fhu ph II u frong vI c sa n xu f fI n.
Nam 1841, gIa o su ho a ho c CarI CarIovIch CIauf |KarI KarIovIch
KIaus) cu a fruo ng da I ho c f ng ho p Kazan da yu c u xuo ng du c
fI n gu I cho ng va I fun ph II u na y d nghIn cu u. Yu c u na y
da duo c da p u ng va nha ho a ho c da ba f fay va o vI c phn fich
nhu ng v f ph fha I ma fuo ng nhu cha ng ich Io I g. Th f da ng nga c
nhIn, ng da fm fh y frong do co 10 % pIafIn va m f if osImI,
IrIdI, paIadI va rodI.
Nhung fhu cu a fhu a ma fruo c do chua Ia m aI b n fm b ng
ch c bI n fha nh kho cu a ca I quy ba u fh f su . CIauf II n fhng ba o
ngay vo I so khaI khoa ng v nhu ng k f qua da fhu nh n duo c. Sau
X.I. Venet xki 106
do if Iu, ng da d n Pofocbua va duo c ba fuo c CancrIn do n fI p.
V n da r f chu y d n fhng ba o cu a nha ho a ho c na y, CancrIn da
h fro ng, gIu p ng co fhm nhI u duI qua ng pIafIn d fI p fu c
nghIn cu u.
Su Iao d ng kIn fr cu a CIauf da da f k f qua f f do p: ng da
chu ng mInh duo c ra ng, ngoa I nhu ng nguyn f kha c da bI f, frong
ph n fhu a cu a qua ng pIafIn co n co m f kIm Ioa I mo I ma ng go I Ia
rufonI d fn vInh nuo c Nga |fn Ia fInh cu a nuo c Nga Ia
RufhonIa). V co pha f mInh na y, CIauf da duo c nh n nguyn ca
gIa I fhuo ng omIdop do vI n ha n Im khoa ho c Nga frao fa ng.
VI c khaI fha c pIafIn o !ran da pha f frI n r f nhanh. M f
dI u cho fh y ro Ia ngay fu d u fh ky XX, rIng nuo c Nga da
chI m 95 % f ng sa n Iuo ng pIafIn khaI fha c duo c frn fh gIo I
|CoIumbIa sa n xu f 5 % co n Ia I). V sau, pIafIn fu Nam PhI va
Canada mo I ba f d u xu f hI n frn fh fruo ng fh gIo I.
M f dI u da c bI f Ia sa n Iuo ng va ng ha ng nam frn fh gIo I
da vuo f qua m f nga n f n fu Iu, co n sa n Iuo ng pIafIn hI n nay chI
duo c finh ba ng va I chu c f n. Cha ng co g da ng nga c nhIn ca : cu
no I: duo c m f gam, pha I Ia m m f nam cu a m f nha fho na o do
hoa n foa n du ng frong fruo ng ho p cu a pIafIn. Th f v y, d fhu duo c
m f gam kIm Ioa I na y, dI khI pha I ch bI n ha ng fram mo f kh I
qua ng, fu c Ia nguyn m f foa f u ho a. So dI nhu v y Ia v qua ng
pIafIn co ha m Iuo ng cu c ky ngho o na n va khng co nhu ng mo
pIafIn Io n. R f if khI ga p pIafIn o da ng fu sInh. Kh I pIafIn fu sInh
Io n nh f frong s ca c kh I da fm duo c khng qua 10 kIIgam.
KIm Ioa I na y ba f d u fm duo c cng du ng fhu c f ngay fu
d u fh ky fruo c, khI ma m f nguo I na o do da na y ra y nghI r f
hay Ia du ng no d Ia m bnh ba o qua n axIf sunfurIc d m da c. Tu
do , finh b n vu ng r f cao cu a pIafIn d I vo I ca c axIf khI n cho no
duo c do n fI p n ng nhI f frong ca c pho ng fhi nghI m ho a ho c, noI
ma no duo c ch fa o Ia m v f II u d ch fa o n I nung, cho n nung,
Iuo I, ng va ca c du ng cu fhi nghI m kha c. M f Iuo ng Io n pIafIn
cu ng duo c su du ng va o vI c ch fa o ca c khi cu chu axIf va chu
no ng o ca c nha ma y ho a ch f.
Ma c d u b chn vf d khu y fhu y fInh no ng cha y frong
ca c nha ma y fhu y fInh n I fI ng cu a TI p Kha c f n ko m fo I 75 va n
Krona |don v fI n TI p Kha c, 100 krona fuong duong vo I 12 ru p -
N. .), co n chI c n I d n u fhu y fInh fh da f g p dI, nhung cu c
vuI cu ng da ng fI n do n n n: fhI f b nhu v y duo c coI Ia fn fI n
nh f, no cho pho p Ia m ra fhu y fInh co ch f Iuo ng cao d du ng Ia m
kinh hI n vI, ng nho m va ca c khi cu quang ho c kha c.
Ca c nha ho a ho c co n fm ra m f cng du ng quan fro ng nu a
cu a pIafIn: no Ia ch f xu c fa c da c Iu c nh f d I vo I nhI u qua frnh
ho a ho c. Kha nang na y cu a pIafIn da cho pho p ca c nha sa ng ch
nguo I Hungary Ia m ra fhu b f Iu a kI u mo I frong fho I gIan g n
dy. f Iu a na y khng co chI c ba nh khia c fruy n, cu ng khng
c n d n da Iu a: do co xa f vo I khng khi nn ga fu frong b f Iu a dI
ra II n bu ng cha y ngay. Nhung pha n u ng na y chI xa y ra khI co
ch f xu c fa c. ChI c vo ng nho xiu ba ng pIafIn da f frn duo ng ma
ga dI qua chinh Ia ch f xu c fa c. f Iu a nhu v y khng so gIo .
Hon fh nu a, gIo ca ng fo fh pha n u ng ca ng ma nh va ngo n Iu a
ca ng da I. KhI d y na p vo ng Ia I, Iu a so fa f.
Vo I fu ca ch Ia ch f xu c fa c, pIafIn r f c n cho vI c oxI ho a
amonIac frong qua frnh sa n xu f axIf nIfrIc. H n ho p cu a
amonIac va khng khi duo c fh I qua m f f m Iuo I r f ma nh ba ng
pIafIn |co d n nam nga n I frn m f xonfImof vung) vo I f c d
Io n, o do so fa o fha nh nIfo oxIf va hoI nuo c. Ho a fan nIfo oxIf frong
nuo c so duo c axIf nIfrIc.
PIafIn da dI va o fhu c fI n sa n xu f axIf nIfrIc o quy m cng
nghI p nho cng frnh nghIn cu u cu a I. I. Androop - nguo I dI fIn
phong frong cng nghI p axIf nIfrIc cu a nuo c Nga, nguo I da fu ng
nghIn cu u a nh huo ng cu a ca c ch f xu c fa c kha c nhau d I vo I vI c
oxI ho a amonIac frong su f m f fho I gIan da I. VI c do da xa y ra
frong nhu ng nam chI n franh fh gIo I fhu nh f, khI ma nhu c u
v axIf nIfrIc fang In d f ng f v no r f c n cho vI c sa n xu f ca c
ch f n : cu m I kIIgam fhu c n fIu f n hon haI kIIgam axIf
nIfrIc. n cu I nam 1916, nhu c u ch f n frong m I fha ng cu a
qun d I Nga Ia va o khoa ng 6400 f n. ChI o ChII mo I co nguyn
II u fhIn nhIn d dI u ch axIf nIfrIc, v v y, f f ca ca c nuo c
X.I. Venet xki 108
fham chI n d u chu na n do I axIf nIfrIc v cu ng gay ga f nn pha I
ra o rI f fm ca ch Ia m du con do I na y.
Iu c b y gIo , Androop da d ngh su du ng amonIac co frong
ba I fha I cu a ca c xuo ng sa n xu f fhan c c Ia m nguyn II u du ng
fhu . Cng frnh nghIn cu u do ng fI n ha nh da Ia m cho ng fa fIn
o kha nang xu c fa c r f f f cu a pIafIn va fIn ra ng, n u co ma f
pIafIn fh amonIac so b oxI ho a r f ma nh. Thoo d ngh va fhoo du
a n cu a ng, nguo I fa da xy du ng nha ma y sa n xu f axIf nIfrIc o
nbaf, noI f p frung ca c xi nghI p Iuy n fhan c c nn co du
amonIac. Mu a ho nam 1917, nha ma y na y cho ra mo sa n ph m
du fIn - fh Ia v n d axIf nIfrIc da duo c gIa I quy f f f do p.
Qua su vI c sau dy co fh fh y ro y nghIa cu a pIafIn: nam
1918, m f vI n chuyn nghIn cu u v kIm Ioa I na y da duo c fha nh
I p o Nga, sau na y duo c gho p va o vI n ho a ho c da I cuong va ho a
ho c v co fhu c vI n ha n Im khoa ho c IIn X. HI n nay o dy
v n dang fI n ha nh cng fa c nghIn cu u khoa ho c IIn quan vo I
ho a ho c va cng ngh v ca c kIm Ioa I fhu c nho m pIafIn.
Nga y nay, khng pha I chI ca c nha ho a ho c mo I c n pIafIn.
Kha nang ga n r f f f vo I fhu y fInh da Ia m cho no fro fha nh v f
II u quan fro ng d sa n xu f nhI u khi cu ba ng fhuy fInh.
Tra ng m f Io p mo ng kIm Ioa I na y In kinh so duo c Ioa I guong
pIafIn co m f finh ch f da c bI f - do Ia finh frong su f fu m f phia:
fu phia ngu n sa ng, guong na y khng frong su f va pha n chI u
ca c v f o da ng fruo c no y nhu f m guong bnh fhuo ng. Nhung fu
phia bn kIa, no Ia I frong su f nhu m f f m kinh, do do , ba n co fh
nhn duo c f f ca nhu ng g o phia kha c. Co m f fho I, guong pIafIn
r f fhng du ng o My . Nguo I fa Ia p chu ng fhay cho kinh cu a s o
ca c f ng duo I cu ng cu a ca c cng so , co n frong ca c nha o fh chu ng
fhay fh ma n cho cu a r f f f.
Nhn dy xIn no I fhm ra ng, guong pIafIn d u fIn khng h
co fhu y fInh, ma foa n ba ng kIm Ioa I Ia do nguo I Azfoc |m f b f c
fh dn chu My ) Ia m ra. o Ia nhu ng Ia pIafIn duo c gIa cng r f
f f va duo c ma I nha n d n mu c bo ng nhoa ng. Ho da Ia m vI c do
nhu fh na o fh cho d n nay v n chua aI bI f, bo I v pIafIn chI d
ro n khI duo c nung no ng d n mu c sa ng fra ng In, nghIa Ia o nhI f
d r f cao ma ca c nha Iuy n kIm fho I b y gIo chua fhu c hI n duo c.
Nhung d u ho Ia m ba ng ca ch na o, v fhu IInh cu a nguo I Azfoc Ia
Monfozuma da gu I va I f m guong nhu v y Ia m qua fa ng vua Ty
an Nha. Va nha vua da ra nh no : nam 1520, Monfozuma da b
bo n fhu c dn ba f gIam va sau do da b gI f.
PIafIn o da ng x p hu f duo c r f nhI u khi. Tinh ch f na y Ia
nguyn nhn cu a m f hI n fuo ng ky Ia : khI b d f no ng, hIdro hoa c
oxI chu a frong bnh kin ba ng pIafIn so fhoa f ra ngoa I qua fha nh
bnh y nhu chuI qua ca c I ry.
PIafIn cu ng fo ra r f da c Iu c frong vI c do nhI f d cao. Trong
ky fhu f, ca c nhI f k pIafIn kI u dI n fro duo c su du ng kha r ng
ra I. Nguyn fa c Ia m vI c cu a chu ng du a frn co so sau dy. KhI d f
no ng, dI n fro cu a pIafIn fang In fu y fhu c nhI f d fhoo m f quy
Iu f nghIm nga f. So I dy pIafIn duo c n I vo I m f khi cu ghI Ia I su
fhay d I cu a dI n fro so fu c fh ba o cho khi cu do bI f mo I su fhay
d I nhI f d , du Ia r f nho .
Ca c ca p nhI f d co n fhng du ng hon nu a: y Ia nhu ng khi
cu do nhI f d khng phu c fa p nhung r f nha y. N u ha n haI so I
dy bang haI kIm Ioa I kha c nhau, sau do d f no ng ch ha n fh so
xu f hI n do ng dI n cha y frong ma ch. NhI f d d f no ng ca ng cao
fh su c dI n d ng pha f sInh frong ma ch ca p nhI f ca ng Io n. ch
fa o ca c ca p nhI f, nguo I fa fhuo ng du ng pIafIn va m f ho p kIm cu a
no vo I rodI hoa c IrIdI
Cu ng vo I IrIdI, pIafIn da duo c pho fha c nhI m vu quan fro ng
nh f cu a xa h I frong m f fho I gIan da I. Trn da I I Maxcova o
InIngraf co m f fo a nha ma n u nhn b ngoa I fh khng co g
da ng chu y Ia m, o c ng ra va o co m f f m bI n ma u don d chu
Ca c m u chu n qu c gIa cu a IIn X ba ng fI ng Nga va fI ng
Pha p. o Ia m f frong nhu ng fo a nha cu a vI n nghIn cu u khoa
hoc v do Iuong foa n IIn bang mang fn . I. MondoIop. M u
chu n kIIgam ch fa o fu nam 1883 ba ng ho p kIm cu a pIafIn |90
%) vo I IrIdI |10 %) duo c c f gIu o dy, sau nhu ng f m cu a da y cu a
m f can pho ng ba ng sa f.
X.I. Venet xki 110
Trong pho ng na y, nhI f d va d m duo c gIu khng fhay d I,
va chI co fh va o pho ng khI co ma f ba nguo I: gIa m d c cu a vI n,
nha khoa ho c ba o qua n ca c m u chu n qu c gIa va nha khoa ho c
frng coI m u na y. M I nguo I frong ba nguo I do gIu m f cha kho a
chI d mo m f frong ba cu a cu a pho ng. M u chu n Ia m f kh I fru
fro n, co chI u cao, va duo ng kinh ba ng 39 mIIImof, duo c da f frn
chn d ba ng fha ch anh, frn do u p haI ca I chung ba ng fhu y fInh.
Cu sau m f ky ha n nh f dnh, m u chu n qu c gIa Ia I duo c
sa f ha ch ca c m u chu n fhu c p o chI c cn r f nha y, ca m nh n
duo c ngay ca hoI fho cu a con nguo I. fra nh nhu ng rung d ng, du
Ia r f nho do su dI Ia I ngoa I duo ng ph hoa c do su Ia m vI c cu a ca c
ma y mo c frong chinh fo a nha gy ra, chI c cn duo c da f frn b
mo ng cao 7 mo f. gIu cho nhI f d va d m frong pho ng khng
fhay d I, ca I cn duo c dI u khI n fu pho ng bn ca nh.
Ma c d u duo c ba o qua n r f c n fh n, sau hon m f fram nam
f n fa I, kh I Iuo ng cu a ca c m u chu n qu c gIa v n b gIa m dI
0,017 mIIIgam. Nhung su fhI u hu f na y r f khng da ng k , cho
nn, d n fha ng fu nam 1968, kh I fru fro n pIafIn - IrIdI do v n
duo c duy f Ia m m u chu n kIIgam qu c gIa cu a IIn X.
Cu ng chinh frong can pho ng na y, m f fhanh pIafIn - IrIdI ma
ca ch dy khng Iu da duo c du ng Ia m m u chu n mo f qu c gIa
duo c ba o qua n frong m f ca I h p da c bI f. on v d da I na y da
duo c quy dnh o Pha p nam 1791; no ba ng m f ph n b n muoI frI u
chI u da I kInh fuy n ParI. Ta m nam sau, m u chu n mo f d u fIn
duo c ch fa o xong, ma hI n gIo co n dang da f fa I vI n cn - do qu c
f o ParI. Trn m u chu n na y co kha c do ng chu : u ng cho mo I
fho I da I, du ng cho mo I dn f c. Mo f da fhu c su fro fha nh fhuo c do
d da I ph c p nh f frn ha nh fInh chu ng fa. Tu nam 1889 d n
fho I gIan g n dy, ba n sao chinh xa c cu a m u chu n ParI |cu ng
duo c Ia m ba ng chinh fhu ho p kIm fhoo cu ng m f ca ch n u Iuy n
nhu v y) da duo c du ng Ia m m u chu n chinh cu a IIn X.
Ca c nha ba c ho c Iun Iun fm ca c ca ch fhu c mo I d nng cao
d chinh xa c cu a ca c m u chu n, va d n nam 1960, fhanh pIafIn -
IrIdI da nh pha I fu chu c. TIa sa ng cu a do n krIpfon da fhay fh no .
da I ba ng 1650763,73 I n buo c so ng bu c xa da cam cu a krIpfon -
86 da duo c du ng Ia m m u chu n mo f hon haI muoI nam nay.
Nhung su du ng m u chu n y nhu fh na o7 Nhu ng m I quan fm
na y duo c gIao cho m f khi cu so gIao fhoa da c bI f gIa I quy f, no
xa c dnh xom buo c so ng co duo c da f du m f s I n c n fhI f frong
d do cu a mo f c n d I chI u hay khng. Nhung cu c s ng khng
d m chn fa I ch , va nam 1983, da I h I qu c f cu a ca c nha do
Iuo ng da fhng qua m f dnh nghIa mo I v mo f, fu do fro dI, mo f Ia
khoa ng ca ch ma fIa Iazo dI duo c frong chn khng sau
1/292791458 gIy.
Co n co m f m u chu n kha c nu a Ia m u chu n a nh sa ng
cu ng IIn quan fru c fI p vo I pIafIn. Ia m m u chu n, nguo I fa
du ng su pha f quang dI fu khoang do n ng |du ng fhorI oxIf dang
dng da c Ia m v f II u) nhu ng frong pIafIn no ng cha y. Pho p do
duo c fhu c hI n frong fho I gIan dng da c cu a pIafIn. o I v nhI f d
cu a pIafIn frong fho I gIan y khng fhay d I nn don v cuo ng d
a nh sa ng |n n, hoa c candoIa) duo c fa o Ia I vo I d chinh xa c r f cao.
PIafIn da gIa nh duo c ch du ng vu ng cha c frong y ho c. Ca c
dI n cu c pIafIn dua va o ma ch ma u da gIu p ca c nha ph u fhu f o
nhI u nuo c frong vI c chu n doa n nhI u Ioa I b nh, chu y u Ia ca c
b nh v fIm. Phuong pha p na y Ia phuong pha p pIafIn - hIdro v no
du a frn pha n u ng dI n ho a ho c gIu a haI nguyn f na y.
Ca ch dy khng Iu Ia m, ca c fh y fhu c o bang OhaIo |nuo c
My ) da fm ra m f cng du ng quan fro ng va Iy fhu cu a pIafIn. Ho
da pha f mInh m f phuong pha p gy m hoa n foa n mo I v nguyn
fa c, nhu sau: m f ba n pIafIn da I va I xonfImof duo c du ng d n I fuy
s ng vo I m f ngu n dI n kich fhich; vo I m f cu d ng r f nho cu a
nguo I b nh, khi cu na y so fruy n fin hI u In na o, ba ng ca ch do so
kh ng ch duo c ca m gIa c dau.
Ca c chuyn gIa v ky fhu f fr ng rang r f ua chu ng pIafIn
v no khng b oxI ho a, ma do Ia finh ch f quan fro ng nh f cu a v f
II u Ia m rang gIa . Tuy nhIn, pIafIn o da ng fInh khI f Ia I qua
m m, khng du d cu ng d da m duong vaI fro na y, nhung ca c ho p
kIm cu a no co d b n cao fh duo c du ng Ia m va nh rang va rang gIa
X.I. Venet xki 112
r f f f. Iu c d u, nguo I fa pha fhm ba c va nIkon va o pIafIn d
fang d cu ng; v sau da su du ng va ng va ca c kIm Ioa I fhu c nho m
pIafIn va o mu c dich na y. KhI k f ho p vo I ca c nguyn f na y, pIafIn
v n da ch ng duo c su an mo n Ia I co fhm kha nang ch ng ma I mo n
r f cao nu a, nn b f cu v f na o cu ng nh f no cu ng khng so .
HIn nay, m f ph n khng nho pIafIn khaI fha c duo c frn
fh gIo I Io f va o fay nhu ng nguo I fho kIm hoa n, v sau khI gIa kIm
Ioa I na y vuo f qua gIa va ng va I I n, ho ba f d u fo ro m I quan fm
da c bI f vo I no . Ngay fu fruo c chI n franh fh gIo I fhu nh f, ca c d
nu frang nhu nh n, frm ca I d u, hoa faI v. v... bang pIafIn da dI
va o fho I frang. I khI do finh ngng nghnh cu a nhu ng ko gIa u
co , kIm Ioa I na y da nh do ng vaI fro khng I y g Ia m vInh ha nh
Ia m: no duo c du ng Ia m chu I dy xich cho nhu ng con cho xu hoa c
Ia m I ng nh f con vo f bI f no I. Ca ch dy m y nam, o Iun n
nguo I fa da frung ba y m f ma f ha ng mo I frong mu a fa m bI n -
m f b d fa m kI u mInI - bIkInI. CIa fI n b d fa m gIa n d
na y chI... vo n vo n 50 nga n d Ia, bo I v no duo c Ia m ba ng so I pIafIn,
ngoa I ra, co n dinh ca c d frang su c kha c ba ng pIafIn, fuy bnh d
nhung ho p fh hI u. Th f Ia d hI u frong fho I gIan frung ba y b
qu n a o fa m, m f v sI co vu frang Iun Iun dI ko m nguo I Ia m
m u. Nhung n u frong pho ng frung ba y chI co m f Iinh ga c Ia du ,
fh frn ba I bI n pha I c n d n m f da I d I v sI. Tuy nhIn, do chI
Ia nhu ng chuy n va f va nh.
n ca nh pIafIn nguyn ch f, nhu ng nguo I fho kIm hoa n co n
su du ng nhu ng ho p kIm cu a no vo I ca c kIm Ioa I kha c duo c pha va o
d fang d cu ng, hoa c d Ia m cho d frang su c ro bo f, ho p vo I
nhu ng kha ch ha ng fuy khng co fI n du d f, nhung Ia I khng chu
Ia c h u vo I fho I frang.
O IIn X pIafIn duo c huo ng m f vInh du Io n: hnh n I cu a
V. I. InIn frn f m hun chuong cao nh f cu a IIn X duo c Ia m
ba ng pIafIn. Truo c dp fh v n h I OIympIc I n fhu XXII dI n ra o
Maxcova nam 1980 da pha f ha nh d ng fI n OIympIc cu a IIn X .
Nhu ng d ng fI n quy nh f co gIa fr 150 ru p duo c Ia m ba ng pIafIn.
Au
V!A C! A CA C KIM IOA I KIM IOA I C! A CA C V!A
Va ng!... Trong Ich su ha ng nga n nam cu a Ioa I nguo I, chua
fu ng co m f kIm Ioa I na o kha c Ia I do ng vaI fro fa n a c d n fh .
gIa nh gI f quy n chI m hu u va ng ma nhI u cu c chI n franh d m
ma u da dI n ra, nhI u qu c gIa, nhI u dn f c da b fIu dI f, bI f
bao ha nh vI f I a c da duo c fhu c hI n. KIm Ioa I co ma u va ng do p do
na y da gIoo ra c cho con nguo I bI f bao n I dau kh , da ng cay...
Co Io vua MIdaf cu a xu PhrygIa Ia nguo I d u fIn pha I chu
du ng nhu ng n I phI n mu n va Io u do va ng dom Ia I. M f huy n
fhoa I c Hy Ia p da k v dI u do .
M f hm, con fraI cu a fh n Zof Ia IonIf - v fh n cu a ruo u
va ng va hoan Ia c, cu ng dng da o fhu c ha cu a mnh da o choI frn
d f PhrygIa fuy f do p. oa n nguo I huyn na o cu dI, d n d n d roI
Ia I cu SIIon say mo m - do Ia v gIa su da ng yu cu a fh n IonIf.
Nhu ng nguo I nng dn PhrygIa fh y v y II n I y dy doo d y hoa
bu c cu Ia I r I d n d n cho vua MIdaf. Nha vua nh n ra ngay ng
cu sIIon hI n h u dang say, da do n fI p cu frong cung dI n va mo
fI c khoa n da I d fo Io ng fn kinh v kha ch quy . n nga y fhu
muo I, MIdaf fhn ha nh d n cu SIIon v vo I IonIf. V fh n na y r f
mu ng ro va hu a so fhu c hI n mo I mong uo c cu a vua MIdaf.
Vua xu PhrygIa sung suo ng ku In : Ho I fh n IonIf vI
da I, nga I ha y pha n fruy n nhu ng g fI cha m d n d u hoa fha nh
va ng I p Ia nh. !o c mong bnh d na y da duo c fhu c hI n, va
MIdaf ho n ho fro v cung. o c duo ng, ng fa bo m f ca nh s I xanh,
I p fu c no bI n fha nh va ng; nha vua cha m fay va o nhu ng bng Iu a
frn d ng ru ng, fu c fh, nhu ng ha f Iu a II n bI n fha nh nhu ng ha f
va ng; ng fa ha I m f qua fa o, I p fu c, no foa a nh va ng sa ng cho I;
X.I. Venet xki 114
ng fa dnh ru a fay fh nuo c frong Io ng ba n fay cha y ra fha nh
nhu ng fIa va ng. MIdaf vuI mu ng khn xI f. Nhung khI nha vua
ng I va o ba n an fh cho f hI u ra ng, mnh da c u xIn IonIf m f
mo n qua fh f khu ng khI p. Cu m I I n du ng d n Ia f f ca mo I fhu
ca ba nh m, ruo u nho, fhu c an - d u bI n fha nh va ng. ang b
ca I ch f v do I va kha f do doa , nha vua hoa ng so va da nh pha I cha p
fay In fro I va ku na I: Ha y d ng Io ng fhuong, ho I fh n IonIf!
Ha y fha fhu cho fI, c u xIn nga I fhuong fnh. XIn nga I hay fhu
h I mo n qua na y!. Thoo I nh IonIf, MIdaf da d n sng Pacfon.
Nuo c sa ch da ru a h f mo n qua ma Ia o fa khng xoI n I.
N u vua xu PhrygIa da da m nh n vaI fro khng I y g Ia m
vInh ha nh Ia mo d u danh sa ch nhu ng na n nhn cu a su su ng ba I
va ng, fh o fho I da I cu a chu ng fa cu ng co m f ba na o do fu I fa c da
cao, du ng Ia du ng rang va ch fn mnh va o cu n sa ch na y. Su fh
nhu sau.
Ta I m f kha ch sa n sang fro ng nh f cu a Nh f a n, m f cng
fy kInh doanh du Ich da da f m f b n fa m ba ng va ng nguyn ch f.
Ma c d u gIa da f gh nguo I, song v n r f nhI u ko mu n fa m frong
ca I b n do . Thu nh p cu a cng fy na y fang In vu f vu f. Nhung
nhu ng Io Ia ng m I nga y m f fang. Th m chi pha I fhu ca m f d I
fha m fu , v m f s kha ch khI dI va o pho ng fa m da dom fhoo nhu ng
ca I du c d u kin frong khan ma f va c ga ng du c do o du chI I y m f
if va ng fhI d kI nI m. Nhu ng v bInh ca nh gIa c da khng d
cho ca c nha suu f p v f Iuu nI m mang fhoo b f cu v f du ng g.
y gIo , kha ch ha ng da nh pha I frng c y va o ba n fhn mnh ma
fhI. Th Ia chinh caI ba ma chu ng fa vu a no I d n y da quy f
dnh... du ng rang ga m mo p b n fa m ba ng va ng khI fho I gIan fa m
cu a ba fa sa p h f. Nhung qua h da o khng d ma nha duo c, chI
m y nga y sau, ba fa da nh pha I dI f u m f ha m rang gIa .
Nguo I fa d n ra ng, hnh nhu cng fy na y dang ph n ch n v
su pha f da f nn khng mu n du ng Ia I o mu c da da f duo c, va co n
dnh da f nhu ng ca I ch u h xi ba ng va ng frong h xi ca c kha ch sa n
sang fro ng nh f cu a mnh.
Y dnh do fu no khng co g Ia mo I. Ngay fu nam 1921, d
dI n da f m f ca ch cuo ng dI u su khInh bI cu a mnh d I vo I fh n
fuo ng ma u va ng, V. I. InIn da vI f : Sau khI chu ng fa chI n
fha ng frn quy m fh gIo I, fI nghI ra ng, chu ng fa so Ia m ca c h
xi cng c ng ba ng va ng frn ca c duo ng ph cu a m f s fha nh ph
Io n nh f frn fh gIo I. Va Nguo I co n no I fhm: Co n by gIo , o
nuo c C ng hoa xa h I chu nghIa X - vI f IIn bang Nga, c n pha I
gIu va ng, ba n no fh f da f va du ng no d mua ha ng hoa fh f ro .
Ich su cu a va ng do Ia Ich su cu a n n van mInh. Nhu ng ha f
va ng d u fIn da Io f va o fay nguo I fu va I nga n nam nay, va ngay
fu Iu c b y gIo , no da duo c da f va o ha ng kIm Ioa I quy . AI C p duo c
coI Ia nuo c gIa u va ng nh f frong fh gIo I c da I. Khng pha I ng u
nhIn ma frong ca c cu c khaI qu f ca c Iang m cu a gIo I quy n quy
AI C p, ca c nha kha o c ho c da fm fh y nhI u d frang su c va
nhu ng d du ng kha c ba ng va ng. M f frong nhu ng nguo I fham gIa
cu c xm nh p d u fIn va o ngI m cu a m f faraon ma chua aI
bI f fn, duo c fm fh y h I nam 1907 o Thung Iu ng cu a vua chu a
g n Thobos o fa nga n sng NIn da vI f : TIa sa ng d u fIn vu a
mo I ro I va o, a nh va ng da sa ng ngo I In kha p mo I ch ... Va ng frn
sa n nha , va ng frn ca c bu c fuo ng, va ng o da ng kIa, o go c xa nh f,
noI co chI c quan fa I da f ca nh bu c fuo ng. Va ng sa ng ngo I ru c ro
nhu vu a mo I ra kho I ba n fay cu a nhu ng nguo I fho va ng Ia nh
ngh ....
Muo I Iam nam sau cu ng fa I dy, nha kha o c ho c nguo I Anh
Hovar Cafo |Hovard Carfor) da pha f hI n duo c ngI m cu a
faraon Tufankhamon fu ng fr v h I fh ky XIV fruo c cng nguyn.
Nhu ng fa c ph m v gIa cu a ngh fhu f c da I da duo c ba o f n
ha ng nga n nam o dy, frong s do co nhI u fhu ba ng va ng nguyn
ch f. Xa c uo p cu a v faraon fro fu I yn nghI frong chI c quan fa I
ba ng va ng na ng 110 kIIgam. ChI c ma f na cu a Tufankhamon do p
cu c ky , no duo c Ia m ba ng va ng va ca c fhu ngo c du mo I ma u sa c,
cha m fr r f kho o.
Nhung chI m f ph n r f nho frong v va n cu a ca I fu ng bao
quanh v vua fho I c na y khI co n s ng duo c dom fhoo xu ng m va
nha m . Cha ng ha n, fhoo fruy n fhuy f, mu n duo c fh n IInh phu
X.I. Venet xki 116
h , nu hoa ng SomIramIf xu AssyrIa da du c nhu ng bu c fuo ng fh n
kh ng I ba ng va ng nguyn ch f. M f bu c fuo ng nhu v y cao 12
mof, cn na ng m f nga n faIanf abIIon |khoa ng 30 f n). u c
fuo ng nu fh n Roa co n d s hon nhI u: d Ia m bu c fuo ng na y,
pha I f n fa m nga n faIanf va ng nguyn ch f |ngo f 250 f n). Tuo ng
nu fh n ngu foa frn ngaI va ng, haI con su fu Io n ba ng va ng Ia m
v sI dung haI bn.
Nhu ng d ng fI n va ng d u fIn da xu f hI n khoa ng haI
nga n nam fram nam fruo c dy. Qu huong cu a chu ng Ia IydIa
m f qu c gIa chI m hu u n I hu ng ma nh na m o ph n phia fy
TI u A . IydIa bun ba n r ng ra I vo I Hy Ia p va ca c nuo c Ia ng gI ng
phuong dng cu a mnh. fI n vI c gIao dch bun ba n, nguo I
IydIa da cho Iuu ha nh fI n du c ba ng va ng, go I Ia sfafor, frn do In
hnh con ca o dang cha y bI u fuo ng cu a fh n asaroa, v fh n
chinh cu a xu IydIa.
Sau khI IydIa b vua Kyros cu a nuo c a Tu chInh phu c, ca c
nuo c kha c fhu c vu ng C n ng va Trung ng cu ng ba f d u du c
fI n va ng. Cha ng ha n, d ng darIc fI n cu a vua arIus nuo c a
Tu, frn do In hnh nha vua dang ba n cung, da duo c Iuu ha nh r ng
ra I.
Trong s ca c vua chu a cu ng co nhu ng v da b sung fI n va ng
cho ngn kh cu a mnh m f ca ch r f d c da o. Nam 1285, PhIIIp IV
vo I bI f danh Ia Ha o hoa da fro fha nh vua nuo c Pha p. Ong fa co
fhu c su Ia nguo I f f hay khng, dI u do fh f kho no I, nhung co r f
nhI u su vI c chu ng fo ra ng, ng fa Ia m f nha c m quy n xa o
quy f va fham Iam. V mu n mo r ng quy n Iu c cu a mnh, ng fa
da dy In nhu ng cu c chI n franh IIn mIn, f n r f nhI u fI u
cu a. Thuo ng xuyn ca m fh y nhu ng kho khan v fa I chinh, ma co
Io khng chu duo c su chI fIu qua do xo n nn nha vua da du ng
d n su Iu a ga f va mo I fhu doa n xa o fra . Thoo m f I nh cu a ng fa,
nhu ng d ng fI n va ng cuo p bo c duo c d u pha I qua m f cu c ph u
fhu f fa I xuo ng du c fI n: chu ng da b go f du a, r I nhu ng ma f
va ng y Ia I pha I du c fha nh nhu ng d ng fI n mo I. Phuong pha p
san sInh fI n nhu v y da cho pho p cu 100 d ng fI n fh Ia m ra
duo c110 115 d ng fI n kha c, co n n u c ga ng fh co fh Ia m duo c
nhI u hon. PhIIIp IV dich fhn gIa m sa f vI c sa n xu f fI n mo I, va
fh f kh n kh cho nguo I na o khng u ng h vI c Ia m cu a nha vua.
Tho I frung c , ngh gIa kIm fhu f r f fhnh ha nh, no fro
fha nh nI m say m cu a f f ca mo I nguo I, fu gIa d n fro . Tu xa xua,
nhu ng y d bI n ca c kIm Ioa I kha c fha nh va ng da duo c fhu c fhI,
nhung fruo c do chua co Iu c na o chu ng mang finh ch f qu n chu ng
d n fh . Nga y cu ng nhu dm, frong ca c can h m cu a ca c Iu da I f I
fam ba ng da , ngo n Iu a frong Io cu a ca c nha gIa kIm fhu f foa
sa ng, ca c ch f Io ng huy n bi frong ca c bnh c cong sI In su ng
su c frn ngo n Iu a va foa ra du mo I ma u sa c c u v ng, kho I ng f
nga f b c In fu ca c n I hoI va n I nung
TIn fuo ng va o kha nang fm ra ho n da m u nhI m d nho
no ma fhu duo c va ng, ca c nha gIa kIm fhu f va nhu ng nguo I ba o
fro ho fm mo I ca ch vuo f In frn ca c d I fhu cu a mnh. Tu do da
na y sInh m I nghI ky I n nhau, da xu f hI n nhu ng nguyn co cho
nhu ng Io I bu c f I d c a c d kho p nhau va o nhu ng f I fra ng fuo ng
nhu Ia co fh f. Cha ng ha n, nam 1440, fh ng ch Pha p JIn do
Iavan |JIII do IavaI) |nam fuo c do Rofz) con nguo I fu ng dI va o
Ich su vo I ca I fn go m ghI c Ia Ru xanh, b ga n f I da gI f ch f
ha ng fram fhI u nu , ma fhoo Io I Io cu a nha fho , ng fa cu ng vo I
ba n mnh Ia nha gIa kIm fhu f ranxoa ProIafI |rancoIs ProIaffI)
da I y ma u cu a ca c fhI u nu d Ia m ra va ng. Thoo yu c u cu a
gIa m mu c xu Nanfo, nam fuo c do Rofz va ProIafI da b frao va o fay
foa a n cu a gIa o h I va ngay sau do , da b fhIu frn gIa n Iu a. C n
nam fh ky sau, nam 1925, duo I d ng da vu n na f cu a foa Iu da I
ma xua kIa nam fuo c do Rofz da s ng nguo I fa pha f hI n ra nhu ng
ma nh fha ch anh chu a va ng ma fu do ProIafI da khaI fha c va ng cho
Ru xanh.
u fh ky XVI, khI ma nhu ng kha f vo ng gIa kIm fhu f co n
sI su c o chu u, bo n fhu c dn Ty an Nha va a o Nha da
fm ra m f phuong fhu c fm va ng cho ng fhu Io I hon: chu ng f chu c
nhu ng cu c cuo p bo c da man fa I ca c qu c gIa o chu My ma
CrIxfop CoIong |ChrIsfoph CoIomb) da pha f hI n ra nam 1492.
Va ng do ca c b f c nguo I Azfoc, nguo I Inka, nguo I Maya va ca c b
X.I. Venet xki 118
f c kha c o Tn da I Iu c fich Iuy qua nhI u fh ky da u n u n d v
chu u.
o n fhu c dn khng co n pha I mo fuo ng nhu ng kho cu a quy
huy n bi nu a, nhu ng kho cu a quy da hI n ra fruo c ma f chu ng frn
d f chu My . Nam 1915, rnan Cocfoc d b In ca ng Voracuz, fh
dn da do v n khng ngo ko da fra ng mo I d n na y da chu n b sa n
cho ho m f s ph n bI fha m nn da mang qua d n fang y; ngoa I v
s d frang su c, co haI ca I dIa fo fuo ng ba ng ba nh xo ngu a, Ia m
ba ng va ng va ba c. HaI ca I dIa na y fuo ng frung cho ma f fro I va ma f
frang.
O ca c dn f c xua kIa fu ng cu fru frn d f My Ia fInh, va ng
duo c coI Ia fhu kIm Ioa I fhIng IIng, Ia kIm Ioa I cu a fh n ma f fro I.
Ca c nha quy n quy va ca c v pha p su cu a ho da nghI d n kha
nhI u nghI I d chu ng fo m I IIn quan khng fh pha vo duo c
gIu a quy n Iu c cu a nhu ng ko ma nh o fh gIo I na y va su gIa u co ma
ca c v fh n da ban cho ho duo I da ng va ng. Trong s ca c nghI I nhu
v y, co nghI I sau dy. Va o gIo fruo c Iu c ra ng dng, ca c fu fruo ng
cu a nguo I Azfoc xoa d u fhom In fhn fh , sau do , ho ra c b f
va ng In nguo I fhoo fin hI u cu a v pha p su f I cao. V fu fruo ng
fh p va ng ng I ch m ch frn m f chI c bo co I gIu a da m fuy fu ng
r I kho I ha nh frn ma f h , huo ng v phia ma f fro I mo c. KhI v ng
fha I duong do ru c nh In kho I nu I fh ba f d u fI n ha nh fro ng fh
I fam gI cua fu fruong. Trong I nay, cac v phap su ra c nh n,
vo ng xuy n, qua Ia c va nhu ng d frang su c kha c fu nhu ng c c cho n
ba ng va ng In mnh v fu fruo ng. Sau nghI I na y, khng aI co n
nghI ngo v vI c v chu a f cu a ho Ia con cu a ma f fro I.
Trong ca c d n da I cu ng fich fu nhu ng Iuo ng va ng r f Io n.
Tr n cu a m f ngI d n duo c ga n nhu ng ngI sao ba ng va ng, nhu ng
con chu n chu n, buom buo m, chIm cho c ba ng va ng, fuo ng nhu
chu ng dang bay Iuo n frn d u mo I nguo I, do p d n n I gy nn ca m
gIa c m Iy fuy f dI u o f f ca nhu ng aI co dp va o fham ngI d n
na y.
ranxIxco PIxaro |rancIsco PIsarro) Ia m f frong nhu ng ko
c m d u cu c chInh pha f cu a nguo I Ty an Nha. H I d u nhu ng
nam 30 cu a fh ky XVI, y da da f chn In d f daI cu a nguo I Inka,
noI ma Iu c b y gIo dang dI n ra nhu ng cu c c u xo nhau frong b
f c cu a ho . Iu c d u, ba n fhn su xu f hI n cu a nhu ng nguo I xa Ia
khng ba o fruo c m f faI hoa g d I vo I nguo I Inka. Tra I Ia I, fhu
IInh cu a ho Ia Afauanpa v Inka vI da I, da qua quy f ra ng, do
Ia ca c v fh n hI n ra d gIu p ng fa k f fhu c cu c chI n franh m f
ca ch fha ng Io I.
PIxaro da mo I v Inka vI da I d n du fI c. Afauanpa da d n
m f ca ch da c chi, frn chI c kI u va ng frang dI m ba ng Ing chIm.
Ong fa cu ng nhu bo n fuy fu ng d u khng mang vu khi. Tn fhu c
dn nham hI m chI c n co fh . Thoo a m hI u cu a y, bo n Ty an
Nha da xng va o ca c v kha ch, da nh fan fa c Iu fuy fu ng va ba f v
fhu IInh d c m fu .
Sau khI gIam gIu Afauanpa duo c va I nga y duo I su canh
pho ng c n m f, PIxaro hu a so fra Ia I fu do cho ng fa n u frong
vo ng haI fha ng kp ch f d y va ng frong can pho ng Io n noI ng fa
b gIam gIu , d n chI u cao ngang fay nguo I vo I fo I. V Inka vI da I
da ch p nh n dI u kI n chu c ma ng ky qua I do . Ca c su gIa cu a
Afauanpa duo c pha I dI kha p ca nuo c, va cha ng bao Iu, nhu ng
doa n nguo I khun va c, co ng Iung duo I su c na ng cu a chaI Io va ng,
fuo ng va ng, d frang su c va nhu ng v f ph m kha c ba ng va ng Iu
Iuo f ko o v noI ng b gIam c m. ng va ng da cao d n, fuy v y,
khI haI fha ng da frI qua, can pho ng v n chua chu a va ng cao nhu
da fhoa fhun. Ma c du v fhu IInh cu a nguo I Inka da fhuy f phu c
PIxaro ra ng, ha y cho if Iu nu a fhI, nhung fn na y da quy f dnh
gI f ng fa, v bo n fhu c dn Ty an Nha nghI ra ng, v Inka vI da I
co fh Ia ko fhu nguy hI m d I vo I chu ng.
KhI bI f fIn v ca I ch f cu a Afauanpa fh ca c doa n Ia c da fro
va ng dang frn duo ng dI. Nguo I Inka v I va ng dI chu c v fhu IInh
cu a mnh, nhung sau khI bI f ra ng ng da b bo n fhu c dn Ty
an Nha gI f ch f, ho II n c f gI u foa n b s d quy gIa do frong
nu I Azangar |nghIa Ia noI xa xI nh f). Trong s nhu ng cu a ca I
fu f kho I fay bo n xm Iuo c, co m f chu I xich d x ba ng va ng, ma
fhoo fruy n fhuy f fh pha I hon haI fram nguo I mo I nh c n I.
X.I. Venet xki 120
Nhung nguo I Inka khng fh c f gI u h f mo I cu a ca I cu a
mnh. Nguo I Ty an Nha da chI m cu va cuo p bo c Cuxco m f
frong nhu ng fha nh ph gIa u co nh f Pru. n ma f fro I Io p va ng
Ia cng frnh frang fri cu a fha nh ph na y. Ca c bu c fuo ng va fr n
cu a pho ng gIu a ngI d n duo c frang dI m ba ng nhu ng f m va ng,
co n o phia dng co m f dIa va ng foa v ng ha o quang, do Ia b ma f
cu a v fh n, co ca p ma f ba ng ngo c quy nh In. KhI nhu ng fIa
na ng d u fIn cu a ma f fro I ban maI chI u va o dIa na y fh ca p ma f
huy n bi cu a v fh n ru c In nhu ng ngo n Iu a mun ma u. M f khu
vuo n ba ng va ng na m sa f ngI d n. Cy c I, bu I r m, chIm cho c
mo I fhu d u duo c Ia m ba ng va ng r f kho o. Trong vuo n co nhu ng
chI c ngaI ba ng va ng, ca c pho fuo ng cu a ca c v Inka vI da I con
cu a ma f fro I ngu foa frn do .
ChI qua va I fu n I sau khI PIxaro d n dy, fha nh Cuxco
fhIng IIng da b cuo p bo c d n f n n n. o n fhu c dn Ty an
Nha da fa n nh n huy dI f n n van hoa Iu do I do nguo I Inka sa ng
fa o nn sau nhI u fh ky . Chu ng da n u cha y nhu ng cng frnh
ngh fhu f quy gIa nh f cu a ca c ngh nhn c xua d du c fha nh
nhu ng fho I va ng fI n Io I cho vI c v n chuy n qua da I duong.
Trong su f haI fram nam, ca c doa n fa u cho va ng ha ng nam
ro I bo bI n Tn da I Iu c huo ng v ba n da o Pyrono. Nhung duo ng
nhu d fra fhu bo n an cuo p, da I duong da nhI u I n gI f kho I fay
chu ng nhu ng fhu cu a ma chu ng an cuo p duo c r I gI u ky duo I da y
nhu ng vu c fha m.
Nam 1622, ca ch bo bI n IorIda khng xa, haI fa u bI n
Sanfa MargarIfa va Nuosfra Sonora do Afocha da b da m v
khng chu duo c ba o Io n khu ng khI p, chu ng da mang m f Iuo ng
va ng r f Io n cu ng nhI u fhu d quy gIa kha c xu ng da y bI n. HaI
chu c nam sau do , m f con ba o du d I da da nh da m muo I sa u chI c
fa u cu a Ha m d I va ng khI chu ng frn duo ng v ca ng SovIIa cu a
Ty an Nha. Ca c fu II u Ich su frong ca c kho Iuu fru cho bI f
ra ng, f ng gIa fr ha ng hoa cu a nhu ng chI c fa u na y |ma chu y u,
chu ng fro va ng) va o khoa ng va I chu c frI u d Ia. a I duong da
nu f chu ng muo I b n chI c fa u cu a Ha m d I va ng o bo bI n
chu My va o mu a xun nam 1715 khI o dy n I In m f con ba o co
su c pha hoa I chua fu ng fh y.
Thoo uo c finh cu a ca c nha su ho c, chI rIng frn bI n CarIb
da co khoa ng m f fram xa c fa u dang yn nghI. Cu ng khoa ng ng n
y chI c fa u da chm da m o vu ng bI n dng nam IorIda. Ca c qu n
da o ahama va ocmuda Ia nghIa da cu a hon sau muoI chI c fa u
Ty an Nha. Cu I cu ng, khoa ng ba y muoI chI c fa u co n na m duo I
da y vnh MxIco. T f ca nhu ng chI c fa u y d u co fh go I Ia
nhu ng chI c fa u ba ng va ng ma khng pha I Ia no I ngoa, v m I
chI c fa u cho ha ng d ng cu a ca I quy ba u. ChI c n nu m f d n
chu ng cu ng du ro . ChI rIng m f frong nhu ng chI c fa u do fa u
Sanfa Roza, da ko o fhoo no xu ng da y bI n ha ng d ng va ng va
ca c kho cu a quy kha c fu cung dI n cu a Monfozuma n I fI ng. Thoo
uo c finh cu a ca c chuyn gIa nuo c ngoa I, da I duong da gIu h con
nguo I nhI u va ng, ba c va nhu ng cu a quy kha c fr gIa ha ng fram fy
d Ia.
ao fh ky nay, nhu ng mo n fI n kh ng I khng fh fuo ng
fuo ng n I y da kich d ng fm fri cu a nhu ng nguo I dI fm cu a ca I.
Trong fho I gIan g n dy, ca c cu c fruy fm kho fa ng duo I da y bI n
da co quy m fo Io n. O nhI u nuo c da xu f ba n nhu ng cu n sa ch,
nhu ng f p ba n d , aIaf, frong do chI d n foa d chinh xa c va foa d
gIa dnh cu a fu ng con fa u chu a d y cu a quy b da m. M I nam,
ha ng fram doa n fha m hI m xu f ha nh ra bI n d fm kI m va ng
ba c. ThInh fhoa ng, v n may cu ng d n vo I nhu ng nguo I mo cu a
duo I da y bI n, nhung n I fh f vo ng v n cho do n ho nhI u hon. Tuy
v y, da I duong v n fI p fu c v y go I ha ng nga n nguo I dI fm cu a
bau.
o I v ca c cu c fm kI m va ng duo I da y da I duong ga n II n
vo I v va n kho khan, cho nn, nhu ng y d kha m pha fhu kIm Ioa I
quy na y frn ca n bao gIo cu ng mang finh ch f qu n chu ng hon
nhI u. KhI o m f noI na o do frn fra I d f vu a mo I fm fh y m f
na m d f chu a va ng, fh I p fu c, ha ng nga n ha ng va n nguo I u n u n
ko o d n do d fm kI m ha nh phu c, ho b In con s f va ng m f
chu ng b nh khng h duo c no I d n frong ca c sa ch fra cu u y ho c,
X.I. Venet xki 122
nhung Ia I duo c m fa m f ca ch fh n fnh frong ca c fruy n nga n
cu a Jac Iondon |Jack Iondon) va cu a rof Harfa |rof Harfo).
ChI va I gam ca f chu a va ng ma nguo I fa qun h f finh nguo I,
con gI f cha, anh om gI f nhau. Ca nh nhu fh da dI n ra h I d u
fh ky XVIII, khI vu a mo I pha f hI n ra nhu ng mo va ng o raxIn.
No cu ng dI n gIu a fh ky fruo c, khI fu ng doa n nguo I fm va ng x
d y nhau d n vu ng CaIIfornIa no ng bo ng, r I va I nam sau Ia I u n
u n ko o nhau d n sa ma c chu !c. Ca nh nhu fh da xa y ra frong
nhu ng nam 80 cu a fh ky XIX, khI ma ca p ma f cu a bo n ha m Io I
ru c sa ng b c In a nh dIn da I m I I n ngho no I d n Tranxvaan.
Ca nh nhu fh cu ng da dI n ra m y chu c nam sau do , khI ma xu
CIondaIc bang gIa va mI n AIaxca fuy f phu |ma fruo c kIa chinh
phu Nga hoa ng da ba n cho Ho p chu ng qu c Hoa Ky vo I gIa m y
d ng xu) da fro fha nh frung fm cu a con s f na y.
HI n co n gIu duo c ca c bu c a nh nhu ng con ra n don ro I I qua
nhu ng dInh nu I d y bang fuy f cu a vu ng da cu c. o Ia nhu ng
chu I nguo I v f n, I nh fh ch doo fu I ha nh Iy frn vaI hoa c ko o
frn xo fruo f fuy f nI m uo c mo fro v nha vo I nhu ng chI c b
d y va ng da II cu n ho . Nhung fI c fhay d I vo I da s nhu ng
nguo I dI fm va ng ba ng, uo c mo do khng m y khI fhu c hI n duo c.
Trong fh ky vu a qua, ca c mo va ng da duo c pha f hI n o
XIbIa, frn bo sng Ina. Nhung Ich su cu a va ng nuo c Nga co n dI
nguo c v nhu ng fho I da I so m hon.
Ngay fu d u fh ky XVII da xu f hI n nhu ng d ng fI n va ng
d u fIn cu a nuo c Nga - d ng muo I cpoch va d ng nam cpoch do
VasIII SuIxkI pha f ha nh.
uo I fho I nu hoa ng IIzavofa Pofropna da xu f hI n d ng
fI n va ng Io n, fr gIa 10 ru p. phu ho p vo I nguo I na m quy n
binh cao nh f nuo c Nga, nguo I fa da go I nhu ng d ng fI n na y Ia
hoa ng kIm. Co Io IIzavofa Pofropna Ia nguo I khng fho o voI
va ng: sau khI ba fa qua do I, frong hoa ng cung co n Ia I m f dI sa n
k ch su g m v s ho m Io n ho m nho d y a p fI n va ng.
Ca c vIn da I fh n da o ma o cu ng c ga ng d khng Ia c h u so
vo I b c d vuong. Cha ng ha n, nam 1711, cng fuo c CagarIn da
quy f dnh Ia m cho fhIn ha Ia c ma f v su gIa u co cu a mnh nn
da Ia m m f c xo I ng I y, d m nh I ba ng fo nuo c ngoa I. Ong fa ra
I nh bo c ba nh xo ba ng ba c, do ng mo ng cho fa m con ngu a ba ng
va ng nguyn ch f, ngu y no I : fh y chua ! fa cu ng bI f an choI d y
chu .
VI c khaI fha c va ng o nuo c Nga da ba f d u fu gIu a fh ky
XVIII sau khI nguo I nng dn rofoI Markop pha f hI n duo c mo
va ng d u fIn frn bo sng orozopka o !ran va o nam 1745 frong
Iu c dI fm fha ch anh cho fu vI n a ngI. Xu !ran da fro fha nh ca I
nI cu a cng nghI p va ng nuo c Nga.
Cu ng o !ran da fm duo c kh I va ng fu sInh Io n nh f frong
nuo c, na ng 36 kIIgam. M f nguo I fho cu a nha ma y MIas fn Ia
NIkIfor XIufkIn da fm fh y no o Iuu vu c sng MIas va o nam 1842.
Ngay sau do , v f quy na y da duo c dua v Pofocbua ; o dy, no da
gy nn ca nh huyn na o kha c fhuo ng. Kh I va ng fu sInh Io n nh f
nuo c Nga, du pha I Ia chuy n fhuo ng! VIn gIa m fh mo duo c
fhuo ng hun chuong XfanIxIap, vIn qua n d c xuo ng duo c huo ng
phu c p m f nam. Co n nhn v f chinh cu a I mu ng fh sao7 M f
fa p chi cu da vI f ra ng, XIufkIn u ng ruo u say mo m, so m ha n
nguo I, ba f d u dI Ia m mu n, va cu nhu fh cho d n khI, fhoo I nh
cu a chu mo , nguo I fa du I anh dI, ma f ma y sung hu p, a o qu n
ra ch buom, fay chn b fro I cha f va b m f fr n do n nhu fu fruo c
ma f ca c nhn vIn cu a mo fu f p Ia I khI ngho fI ng fr ng.
uo I fho I Sa hoa ng, dI u kI n Ia m vI c fa I ca c mo va ng v
cu ng na ng nho c. Tu sa ng so m d n khuya, nhu ng nguo I phu mo
va ng b ru I mu I an fhf, co ng Iung da I ha ng f n ca f frn nhu ng
ca I ma ng r f fh so. Khng pha I ng u nhIn ma Iu c fh noI na y,
khI fh noI kha c, da n ra nhu ng cu c dnh cng. Trong s do , vang
d I nh f Ia cu c dnh cng n ra nam 1912 fa I ca c mo sa khoa ng
do c sng Ina, fu ng dI va o Ich su cu a phong fra o ca ch mang Nga.
Sau ca ch ma ng, ky fhu f mo I, fr f fu mo I da duo c dua d n
ca c mo va ng. Tu m f ngh nu a fhu cng, khaI fha c va ng da fro
fha nh m f frong nhu ng nga nh cng nghI p hI n da I nh f. HI n
nay chI co fh nhn fh y chI c khay da I va ng frong ca c vI n ba o
X.I. Venet xki 124
fa ng. y gIo , va ng duo c khaI fha c ba ng nhu ng fa u cu c - do Ia
nhu ng c ma y cao ba ng ca foa nha b n f ng, duo c frang b ca c co
c u fu d ng, ca c khi cu dI u khI n fu xa, ca c b ph n fruy n hnh
cng nghI p. Thoo uo c finh cu a ca c chuyn gIa kInh f , m f fa u
cu c co Io n chI c n va I nguo I dI u khI n, co fh fhay fh chn fay
na ng nho c cu a muo I haI nga n nguo I da I va ng.
Sau khI duo c fa ch kho I d f da , nhu ng ha f va ng nho II fI Ia I
duo c xu Iy fI p d bI n fha nh nhu ng fho I va ng nho . Song cu ng hay
ga p kIm Ioa I na y o da ng ca c kh I fu nhIn, fu c Ia nhu ng kh I va ng
fu sInh. Chu ng fa da no I d n m f kh I nhu v y kh I va ng fu sInh
Io n nh f nuo c Nga. Ca c kh I va ng fu sInh Io n nh f fh gIo I da duo c
fm fh y o chu ! c h I fh ky fruo c. Nam 1869, da dI n ra cu c
ga p go vo I nguo I kha ch Ia da ng mong na ng 71 kIIgam. a nam
sau da fm fh y phI n Honforman; cu ng vo I d f da xon I n fh
kh I na y na ng 285 kIIgam, frong do , rIng va ng na ng chu ng 100
kIIgam. Nhu ng mo n qua hI m co na y cu a fhIn nhIn nay d u
khng co n nu a: Ca haI kh I va ng fu sInh na y da b n u Ia I d du c
fhanh fho I.
I khI va ng co o nhu ng ch r f b f ngo . C n ang C c fhu
d Tha I Ian, co m f pho fuo ng ph f r f Io n ma khng aI bI f Ia no
da duo c cho d n dy fu bao gIo . Nu a fh ky fruo c dy, nguo I fa da
quy f dnh xy du ng m f nha ma y cua Io n o ch na y, do do , c n
pha I chuy n pho fuo ng dI noI kha c. KhI nh c pho fuo ng In kho I
b , ma c d u da du ng nhu ng bI n pha p r f fh n fro ng, pho fuo ng
Ph f ba n fhn ba ng da v n b nu f, va f n frong ko nu f I ra ca I g
o ng a nh. Nhu ng nguo I chI da o cng vI c da quy f dnh bo c Io p vo
ngoa I bu c fuo ng. Tu c fh fruo c ma f nhu ng nguo I co ma f Iu c do hI n
In m f ng ph f ba ng va ng nguyn ch f, na ng 5,5 f n. Ca c
chuyn gIa da xa c dnh ra ng, pho fuo ng c y khng ko m ba y fram
fu I. Co Io , frong nhu ng nam chI n franh phong kI n gIu a ca c pho
pha I, d d pho ng b f fra c, nhu ng nguo I chu cu a pho fuo ng Ph f
ba ng va ng da ma c cho nga I b ca sa ba ng da , r I m f dI u g do
da ca n fro ho co I b y phu c y ra. HI n nay, pho fuo ng na y dang
duo c ba o f n fa I Chu a Va ng n I fI ng o ang C c.
Trong foa n b Ich su cu a mnh, Ioa I nguo I da khaI fha c
khng qua 100 nghn f n va ng. Nhu v y co nhI u khng7 Co Io
khng nhI u. xa c nh n dI u na y, xIn dua ra m f fhi du fru c
quan: n u Iuo ng va ng na y duo c bI u fh bo I m f kh I I p phuong
fh m I chI u cu a no chI mo I duo c 17 mo f, ma fhoo uo c finh cu a ca c
nha da ch f fh chI rIng frong vo fra I d f fhI, da co d n 100 fI
f n va ng |!) Tru Iuo ng kIm Ioa I na y, ma frn fhu c f Ia khng fh
ca n kI f, da hoa fan frong nuo c cu a ca c da I duong va bI n frn
ha nh fInh cu a chu ng fa. Ca c kho va ng frong da I duong duo c b
xung fhuo ng xuyn : ca c con sng cha y qua nhu ng vu ng chu a
va ng, xo I ru a kIm Ioa I na y ra kho I d f da va mang ra bI n.
Nhu ng y d I y va ng fu nuo c bI n da duo c fhu c fhI nhI u I n.
Ngay sau chI n franh fh gIo I fhu nh f, nha hoa ho c u c rIfx
Habo |rIfz Habor) Ia m f frong nhu ng nguo I d u fIn Ia m cng
vI c na y vo I y dnh ga nh do cho u c khoa n fI n b I fhuo ng chI n
franh. Nam 1920, vo I khoa n fI n fro c p cu a ngn ha ng va cu a
pho ng ba o chu ng ranfuf, m f uy ban hoa n foa n bi m f da duo c
fha nh I p o aIom nha m fm ca ch I y va ng fu nuo c bI n. Sau fa m
nam fm fo I IIn fu c, Habo da hoa n chInh nhu ng phuong pha p
phn fich chinh xa c nh f cho pho p pha f hI n va ng khI ha m Iuo ng
cu a no chI ba ng 0, 000 000 000 1 gam frong m f Iif, va ca nhu ng
phuong pha p Ia m cho ha m Iuo ng nguyn f na y frong nuo c fang
In 10 nga n I n. Tuo ng nhu fha nh cng d n noI r I. Nhung...
|chinh fa I fho I dI m cu I cu ng Ia I hay xu f hI n ca I nhung b f
ngo na y), ca c pho p phn fich duo c fI n ha nh r f c n fh n da dinh
chinh Ia I ra ng, ha m Iuo ng va ng frong nuo c bI n if hon khoa ng m f
nga n I n so vo I du finh cu a Habo. Ro Ia m f fI n ga , ba fI n fho c.
Vo I frnh d ky fhu f hI n da I fh v n d nhu v y khng pha I
Ia khng gIa I quy f duo c. HI n nay, nhI u ha ng nuo c ngoa I dang
fI n ha nh ca c cu c nghIn cu u frong IInh vu c na y, va aI bI f duo c
ra ng, co fh frong nhu ng nam sa p fo I, da I duong so fro fha nh
nhu ng mo va ng v f n.
Co n m f huo ng nu a cu ng r f da ng chu y ma ca c nha ba c ho c
Pha p va IIn X dang fhoo du I. y mu n no I d n ca c qua frnh
Iuy n kIm vI sInh ho c. Ca ch dy chua Iu Ia m, khoa ho c da bI f
X.I. Venet xki 126
nhu ng vI khu n an va ng. M f s bI n chu ng cu a ca c Ioa I n m
m c duo ng nhu co kha nang hu f va ng kho I dung dch r I duo c bao
phu bo I m f Io p ma ng nhu m va ng. om s y kh ma ng n m va
nung In fh fhu duo c va ng, nhung fhu c ra, chI vo I m f Iuo ng r f
nho bo . Phuong pha p na y v n chua ra kho I b n bu c fuo ng cu a
pho ng fhi nghI m, nhung ca c nha ba c ho c fIn cha c ra ng, hoa n foa n
co fh su du ng duo c hoa f d ng sInh hoa ma nh II f cu a nhI u vI
khu n va o fhu c fI n d I y va ng ra kho I d f da .
Ngay nay, cu ng co fh fhu duo c va ng fu ca c Ioa I kha c. Ca c
ba n so ho I : XIn I I, pha I chang uo c mo nga n nam cu a ca c nha gIa
kIm fhu f da duo c fhu c hI n, va cu I cu ng, da fm ra duo c ho n da
m u nhI m r I u 7 Cng vI c o dy khng pha I Ia nho ho n da
m u nhI m ma mn v f Iy ha f nhn da fhay fh no m f ca ch co
k f qua . KhI du ng nofron d ba n pha ca c nguyn fu IrIdI, pIafIn,
fhuy ngn, faII frong ca c Io pha n u ng nguyn fu , ca c nha ba c ho c
khaI fha c duo c ca c d ng v pho ng xa cu a va ng. Co fh su du ng
ca c ma y gIa f c |Ioa I ma y gIa f c vo ng cu a ma y gIa f c fuy n finh)
va o mu c dich na y. O dy, dI n fruo ng va fu fruo ng duo c su du ng
d Ia m cho ca c ha f fich dI n da f f c d r f Io n.
No I cho vuI fh chu ng fa nh n fh y ra ng, ca c nha v f Iy ho c
nguoI Anh hIn nay co Io da nhIu I n vI pha m sa c I nh ma vua
Honry IV da ky fu d u fh ky XIV: f cu aI, du do Ia nguo I na o,
d u khng duo c pho p bI n d I ca c Ioa I bnh fhuo ng fha nh va ng.
Sau do m y fram nam, chua m f aI co fh fro fha nh nguo I vI pha m
Iu f do ma c du r f nhI u nguo I mu n Ia m duo c nhu fh , va ma I
d n fh ky XX, sa c Iu f cu a nha vua mo I b ca c nha ba c ho c cha
da p.
Th Ia ca c ba n da quon vo I Ich su cu a va ng va vo I vI c khaI
fha c va ng. Nhung, kIm Ioa I na y Ia ca I g v y 7 HI n nay no duo c su
dung ra sao7
Va ng Ia m f frong nhu ng kIm Ioa I na ng nh f. Chinh finh
ch f na y da gIu p cho AcsImof va ch fr n fro bp bo m cu a bo n fho
kIm hoa n frong hoa ng cung cu a vua HIoro xu SIracusa khI chu ng
Ia m chI c vuong mI n ba ng va ng fhoo yu c u cu a ng vua na y.
Nha vua da yu c u nha ba c ho c cho bI f ro , ca I vuong mI n na y co
duo c Ia m ba ng va ng nguyn ch f hay khng, hay Ia m f ph n
va ng da b fhay fh bo I kIm Ioa I kha c. Trong fho I da I chu ng fa, ba I
foa n na y chI vu a f m hI u bI f cu a m f om ho c sInh nho . Nhung o
fh ky fruo c cng nguyn, ngay ca AcsImof vI da I cu ng pha I va f o c
d fm cu fra Io I cho nha vua. Nha ba c ho c da Ia m nhu sau: ng
cn chI c vuong mI n, sau do , dm va o nuo c va xa c dnh fh fich
cu a no b choa n ch . I y kh I Iuo ng cu a vuong mI n chIa cho fh
fich, ng khng fhu duo c con s 19,3 |u ng vo I m f d cu a va ng) ma
duo c m f s nho hon. I u do co nghIa Ia bo n fho kIm hoa n da
cu m m f ph n va ng va fhay va o do m f fhu kIm Ioa I nho hon.
Va ng nguyn ch f Ia m f kIm Ioa I r f m m va r f do o. Co
fh ko o m f m u nho va ng ba ng d u quo dIm fha nh m f so I dy
da I va I kIIomof hoa c da f fha nh m f Ia mo ng frong su f hoI xanh co
dI n fich chu ng 50 mo f vung.
N u I y mo ng fay va ch In va ng nguyn ch f fh so co n Ia I
d u v f frn do . V v y, frong ngh kIm hoa n, nguo I fa fhuo ng pha
fhm d ng, ba c, nIkon, cadImI, paIadI va ca c kIm Ioa I kha c va o
va ng d Ia m cho no b n hon. Co n frong ca c fruo ng ho p gIa cng
va ng nguyn ch f, m f Iuo ng va ng kha Io n so bI n fha nh bu I.
Cu I fh ky fruo c, o My da xa y ra m f su vI c ky khI. Ca ch
xuo ng du c fI n o PhIIadonphIa khng xa co m f ngI nha fho nho
cu ky . M f hm, khI nguo I fa chu n b su a chu a Ia I no fh m f
nguo I frong fha nh ph d n yu c u ba n cho anh fa ca I ma I nha
ra ch na f v du ng y vo I gIa kha da f nhu ng ba nga n d Ia ! Ca
xo m da o kha o nhau ra ng, anh na y m f fri r I, nhung khI ma fI n
da d n fay ma khng hu ng I y fh cu ng co I I. Hoa ra ca c chu c sa c
nha fho mo I Ia nhu ng nguo I ng c. Anh cha ng fInh khn na y da ca o
sa ch Io p bu I b n o ma I nha , r I d f no frong fro co khoa ng fa m
kIIgam va ng ma gIa fr cu a no vuo f xa s fI n ma anh fa da bo ra
d fra cho xo m da o. Th ra qua nhI u nam, bu I va ng bay qua ng
kho I Io nung cu a xuo ng du c fI n va Ia ng xu ng mo I v f xung
quanh, nhung nhI u nh f Ia frn ma I nha fho .
X.I. Venet xki 128
M f anh fhu quy cu a m f ngn ha ng Io n o chu u cu ng fo
ra khng ko m fInh khn. Su vI c duo c k o dy da xa y ra fruo c
chI n franh fh gIo I fhu nh f, khI ma fI n va ng co n Iuu ha nh o da
s ca c nuo c. M I nga y, ha ng nga n d ng fI n va ng cha y va o ca c
qu y fhu fI n cu a ca c ngn ha ng; o do , chu ng duo c d m Ia I, phn
IoaI va nIm phong. Thng fhuo ng, ca c cng vI c na y duo c fhu c
hI n frn nhu ng chI c ba n g chuyn du ng. Nhung m f hm, fruo c
khI ba f d u Ia m vI c, m f nguo I fhu quy da fra I In ba n m f f m
nI mang fu nha rI bay fIn In do d dm. NguoI phu fra ch r f
vuI Io ng v finh c n fh n nhu v y va frong fho I gIan da I da I y
nguo I fhu quy na y d nu guong cho nhu ng nguo I kha c. M I bu I
sa ng, anh fa nho nha ng ru f f m nI cu a mnh fu ngan ko o ra va
fra I In ba n va khI h f nga y Ia m vI c fh g p Ia I c n fh n c f va o
ngan ba n. Cu d n chI u fhu ba y, nguo I fhu quy mang mI ng nI v
nha va sa ng fhu haI Ia I mang m f mI ng nI mo I. Su vI c cu fI p
dI n nhu v y cho d n khI nguo I gIu p vI c cu a nha anh fa bo p xo p
k ra ng, cu m I f I fhu ba y, ng chu cu a anh fa da f mI ng nI In
cha o r I d f. u I va ng ba m va o ca c so I nI b no ng cha y va bI n
fha nh ha f va ng nho .
Tinh b n vu ng hoa ho c r f cao Ia m f frong nhu ng finh ch f
quan fro ng nh f cu a va ng. Ca c axIf va ca c ch f kI m d u khng
fa c d ng d n va ng. ChI rIng nuo c cuo ng foan |h n ho p cu a axIf
nIfrIc va axIf cIohIdrIc) da ng so Ia co fh hoa fan va ng. Co m f I n
NIn o nha vf Iy ho c n I fI ng nguo I an Ma ch, nguo I fu ng
doa f gIa I fhuo ng Nobon, da su du ng finh ch f na y. Nam 1934, khI
fhoa f kho I fay bo n u c qu c xa , ng ro I kho I Coponhagon. Nhung
frong fay ng co n haI huy chuong Nobon va ng cu a ca c ba n d ng
nghI p Ia ca c nha v f Iy ho c ch ng pha f xif nguo I u c JoIm
ranc |Jamos ranck) va Macx fon Iauo |Max Iauo) |huy chuong
cu a ba n fhn o fh da duo c dua ra kho I an Ma ch fu fruo c).
Khng mu n II u mang ca c huy chuong na y fhoo mnh, nha ba c
ho c da hoa fan chu ng frong nuo c cuo ng foan va da f ca I chaI khng
co g da ng chu y na y va o m f xo frn sa n nha , noI co nhI u chaI Io
du ng ca c ch f Io ng kha c nhau ma bu I ba m ba m d y. Sau chI n
franh, khI fro v pho ng fhi nghI m cu a mnh, fruo c fIn, o da fm
Ia I ca I chaI quy ba u y. Thoo yu c u cu a o, nhu ng nguo I c ng su
cu a ng da fa ch va ng ra kho I dung dch, r I Ia m Ia I haI f m huy
chuong.
Va ng fhuo ng duo c go I Ia vua cu a ca c kIm Ioa I; no duo c bao
bo c ba ng v ng ha o quang cu a nI m vInh ha nh; nguo I fa quy fro ng
no , fn su ng no . Tuy nhIn, s ph n cu a no cha ng co g da ng fho m
kha f, bo I v cha ng kha c g m f nguo I fu chung fhn. Th f v y,
vua duo c moI In kho I Io ng d f, va ng roI va o fay con nguo I, r I con
nguo I Ia I dua no va o noI gIam c m nhu ng chI c fu sa f kIn c ,
nhu ng h m ng m bo c sa f hoa c ba ng b fng c f sa f. Cha ng ha n
pha o da I Nox noI co ca c kho va ng du fru cu a My , da ng sau nhI u
Io p dy fho p gaI mang do ng dI n vo I dI n a p nam nga n vn Ia
nhu ng fhu nhu fh . Ca c I I d n pha o da I na y fu xa duo c ba o v
ba ng muo I fha p canh co frang b khi cu quan fra c v fuy n dI n fu
hI n da I nh f. Su ng IIn fhanh va da I ba c cu c nhanh fu c fru c frong
ca c fha p canh sa n sa ng fu d ng nha da n va o mu c fIu. Pha o da I
duo c ngan fha nh fu ng ph n, co nhu ng khoang chu a d y nuo c. ChI
frong va I phu f, f f ca ca c pho ng frong pha o da I co fh fra n ng p
frong khi d c fhu a su c fIu dI f mo I sInh v f m f ca ch nhanh
cho ng. Chinh gIu a pha o da I, frong m f kh I b fng c f sa f da c
bI f duo c do ng kin mif ba ng m f ca nh cu a na ng haI chu c f n vo I
nhu ng khoa fInh xa o cu c ky , Ia noI c f d u va ng cu a nuo c My .
Nhu ng con ma f dI n fu khng m f gIy phu f na o Io d nh. Ma y bay
In fha ng fhuo ng xuyn fu n fI u frn pha o da I. Khng m f fu
nhn na o frn fh gIo I Ia I b canh gIu c n m f d n fh .
HI n nay, frong s Iuo ng va ng da khaI fha c, chI m f ph n
fuong d I if duo c du ng d Ia m d kIm hoa n va Ia m rang gIa . M f
dI u fhu v Ia , va ng da duo c du ng Ia m rang gIa fu fho I fhuo ng c .
HI du nhu ng nam 50, fa I noI maI fa ng frong kIm fu fha p cu a
faraon Chophron cu a nuo c AI C p c xua, ca c nha ba c ho c da fm
duo c m f xa c uo p frong mI ng co ba chI c rang duo c gIa c ba ng
so I dy va ng . Tu I cu a chu ng finh ra Ia da hon b n nga n ruo I
nam. Ca c nha ph u fhu f c xua da su du ng d n va ng. Cha ng ha n,
frong ca c cu c khaI qu f duo c fI n ha nh o Nam My , ca c nha kha o
c ho c da fm fh y h p xuong so cu a m f fhu IInh nguo I Inka. H p
X.I. Venet xki 130
so na y da khI n ca c nha y ho c pha I chu y , v Iu c sInh fho I, v chu
nhnd y quy n fh cu a chI c xuong so na y da fra I qua m f cu c
m xo : frn xuong so hI n v n co n d u v f cu a vI c khoan xuong
do nhu ng ba n fay fhI n ngh fI n ha nh, ngoa I ra, I khoan co n Ia I
frn m xuong da duo c nha ph u fhu f c xua bf Ia I r f ky Iuo ng
ba ng m f ma nh va ng mo ng.
Ca ch dy chua Iu Ia m, Iuo ng va ng du ng cho ca c nhu c u ky
fhu f chI nhI u hon chu f if so vo I Iuo ng va ng du ng d Ia m rang
gIa . Trong nhu ng nam g n dy, cng nghI p da ba f d u quan fm
d n va ng nhI u hon. Ky fhu f dI n fu nga y ca ng ng n nhI u
va ng d Ia m v f II u cho ca c franzIfo va dIf. Tu ca c ho p kIm cu a
va ng vo I pIafIn, nguo I fa Ia m ra ca c chI fI f cu a fhI f b sa n xu f
so I f ng ho p, bo I v nhu ng dI u kI n sa n xu f o dy do I ho I chu ng
pha I co finh b n vu ng r f cao d I vo I fa c d ng cu a ca c hoa ch f.
Trong ky fhu f chn khng, nguo I fa cu ng su du ng va ng
nguyn ch f v ma f ky fhu f. O mu c d chn khng r f cao, va ng
ba m cha f vo I d ng khI haI kIm Ioa I na y fI p xu c vo I nhau. Ca c
nguyn fu cu a kIm Ioa I na y xm nh p va o kIm Ioa I kIa, fhm va o
do, su khuy ch fa n qua Ia I nhu v y xa y ra o nhI f d fh p hon
nhI u so vo I nhI f d no ng cha y cu a m I kIm Ioa I hoa c b f cu ho p
kIm na o cu a chu ng. Trong ky fhu f, nhu ng m I gho p n I kha b n
fa o ra nho su frao d I nhu v y duo c go I Ia nhu ng con d u va ng.
Tu va ng, nguo I fa Ia m ra ca c vo ng cho n kin va vo ng d m cho
ca c khu quan fro ng frong ma y gIa f c ca c ha f fich dI n; ca c ch
gIa p n I kha c nhau frong ca c ng va frong bu ng ma y gIa f c cu ng
duo c ha n ba ng va ng. Va ng bf kin ca c I fhoa f khng khi, v v y
ma gIu duo c d chn khng cu c ky cao frong ca c fhI f b |vo I d
chn khng nho hon a p su f khi quy n ha ng fI I n). chn
khng frong bu ng gIa f c ca ng cao fh ca c ha f co ba n s ng frong
do cang Iu.
Ca c ky su fu ng da f dy ca p dI n fhoa I qua a I Ty uong
h I nhu ng nam 50 da pha I nho d n su gIu p do cu a va ng. N u nhu
ca c bu c dI n ba o v n duo c fruy n gIu a chu My va chu u fu hon
m f fram nam nay, fh ca c cu c no I chuy n ba ng dI n fhoa I qua
a I Ty uong v n Ia m f nI m mo uo c fuo ng nhu khng fh fhu c
hI n duo c. Kho khan chu y u Ia do ng dI n fruy n fhoo dy ca p
dI n fhoa I b suy y u r f nhanh. Ia m fh na o d kha c phu c dI u
do 7 Mu n duy fr cuo ng d do ng dI n, co fh da f nhu ng fhI f b
khuy ch da I ca ch nhau m f khoa ng na o do frn su f chI u da I dy
ca p. ba o v ca c fhI f b na y kho I fa c d ng pha huy cu a nuo c
bIn, nhI u chI fI f cu a chu ng da duo c ma ba ng va ng. Th Ia gIa I
quy f duo c m f v n d ky fhu f phu c fa p, va nam 1956 da dI n ra
cu c no I chuy n d u fIn ba ng dI n fhoa I qua a I Ty uong d u
fIn frong Ich su .
Khng co n pha I nghI ngo g nu a, va ng co n go p ph n fo Io n
va o vI c chInh phu c khng gIan vu fru . a c bI f, ca c v fInh nhn
fa o Prosporo va ArIoI du ng d nghIn cu u f ng Ion d u khng
pha I Ia nhu ng v fInh bnh fhuo ng ma Ia nhu ng v fInh ba ng
va ng; chu ng duo c ma m f Io p va ng r f mo ng. So dI nhu v y Ia v
vua cu a ca c kIm Ioa I ba o da m su dI u chInh nhI f d r f f f cho
Io p bo c bn ngoa I ca c v fInh, v no khng b oxI hoa , cho pho p ca c
Ion va cac ha f fich dI n kha c dI qua d da ng, nho v y ma ngan
cha n duo c su fich fu cu a chu ng m f dI u co fh d n d n nhu ng
su fru c fra c qua da ng ngoa I du finh. C n 41 kIIgam va ng da
duo c du ng va o vI c ch fa o ca c chI fI f frn con fau vu fru
CoIumbIa cu a My .
Nhu c u v va ng d I vo I cng nghI p m I nam m f fang. Co
Io , so m hay mu n fh kIm Ioa I quy ba u nh f na y so fu gIa ca c fu
sa f d dI va o ca c nha ma y va ca c pho ng fhi nghI m, nhu ng noI ma
Iu c na o no cu ng co fh fm duo c nhu ng cng vI c fhich fhu hon.
X.I. Venet xki 132
Hg
N!OC AC
Hon haI fram nam fruo c dy, M. V. Iomanxop da nu m f
dnh nghIa ro ra ng va don gIa n v kha I nI m kIm Ioa I, Ong da
vI f: KIm Ioa I Ia nhu ng v f fh ra n, d ro n va sa ng ngo I. Th f
v y, sa f, nhm, d ng, va ng, ba c, ch, fhI c va ca c kIm Ioa I kha c ma
fa da co dp fI p xu c d u hoa n foa n phu ho p vo I ca ch dI n da f nhu
v y. Nhung khng pha I v co ma nguo I fa no I ra ng, cha ng co quy
fa c na o ma khng co ngoa I I . Trong fhIn nhIn co g n fa m muoI
kIm Ioa I, nhung frong s do chI co m f fhu o fh Io ng frong nhu ng
dI u kI n bnh fhuo ng. Co Io ca c ba n da doa n ra, dy mu n no I d n
fhuy ngn.
Qua fhi du v fhu y ngn va d I fh cu a no Ia vonfram, chu ng
fa co fh fh y ro ra ng, finh ch f cu a ca c kIm Ioa I fhay d I frong
m f khoa ng r f r ng. N u vonfram no ng cha y o 3410 d C |d d
hnh dung, ca c ba n hay so sa nh nhI f d cu a ngo n Iu a frong
khoang Ia m vI c cu a Io Macfanh ngay ca o fIu dI m cha y cu ng
khng qua 2000 d C), fh fhu y ngn ngay ca khI gIa ro f kInh
khu ng cu v n o fh Io ng va chI dng da c o - 38,9 d C. Nhu ca c ba n
fh y d y, fuy fhu y ngn va vonfram d u fhu c da I gIa dnh ca c
kIm Ioa I, nhung chu ng Ia nhu ng ko ho ha ng xa vo I nhau.
I n d u fIn, fhu y ngn da duo c Ia m dng da c va o nam
1759. O fra ng fha I ra n, no Ia m f kIm Ioa I hoI xanh, co a nh nhu
ba c, nhn b ngoa I fh hoI gI ng ch. N u ro f fhu y ngn va o ca I
khun co hnh da ng nhu ca I bu a, sau do Ia m ngu I fh f nhanh,
ba ng khng khi Io ng cha ng ha n, cho d n khI dng da c, fh co fh
du ng ca I bu a fhu y ngn d do ng dInh va o va n, nhung pha I do ng
fh f nhanh, v du ng cu na y cha ng Iu b n g du, no co fh fan
ngay fruo c ma f ba n.
Thu y ngn Ia ch f Io ng na ng nh f frong f f ca mo I ch f Io ng
ma nguo I fa da bI f: m f d cu a no ba ng 13,6 gam frn m f
xonfImof kh I. I u do co nghIa Ia m f Iif fhu y ngn na ng hon m f
x nuo c. N u m f Iu c sI cu fa na o do khng da f qua fa frn sa n ma
fha va o m f b fhu y ngn fh qua fa r f na ng y so khng chm
ma cu n I b ng b nh frn b ma f kIm Ioa I na y, gI ng nhu ca I nu f
b c frong nuo c v y, bo I v sa f nho hon fhu y ngn r f nhI u.
Con nguo I da quon bI f fhu y ngn fu fho I fI n su . No da duo c
no I d n frong fa c ph m cu a ArIxfofon, Thoophraf, PIInI ,
VIfruvIuf va cu a nhI u nha ba c ho c kha c fho I c . Tn Ia fInh cu a
kIm Ioa I na y Ia hydrargyrum, nghIa Ia nuo c ba c, do IoxcorIf -
m f fh y fhu c Hy Ia p fu ng s ng h I fh ky I fruo c cng nguyn
da f ra. Tu fho I b y gIo , v fh y fhu c na y da d c p d n fhu y ngn
- dI u do cha ng co g da ng nga c nhIn, v fu fho I c so, con nguo I
da bI f kha ro nhu ng finh ch f chu a b nh cu a no . Thu c ra, dI khI
vI c su du ng fhu y ngn va o mu c dich chu a b nh chI Ia fhoo ca m
finh. Cha ng ha n, frong sa ch vo cu co m fa nhu ng fruo ng ho p khI
b xoa n ru f, nguo I fa ro f m f Iuo ng fhu y ngn na o do |chu ng 200 -
250 gam) va o da da y nguo I b nh. Thoo y kI n cu a ca c v fh y fhu c
fho I xua fu ng su du ng phuong pha p dI u fr na y fh nho co fI fro ng
Io n va finh co d ng cao, fhu y ngn co fh Iu n Ia ch va o nhu ng
doa n ru f quanh co d su a na n Ia I ca c doa n ru f b xoa n. Ta co fh
hnh dung duo c, nhu ng cu c fhu c nghI m nhu v y ha n pha I d n
d n nhu ng h u qua ra sao.
O fho I da I chu ng fa, chu ng xoa n ru f duo c chu a ba ng nhu ng
phuong pha p kha c ba o da m hon, nhung hI n nay, ca c ho p ch f cu a
fhu y ngn v n duo c su du ng r ng ra I frong y ho c, cha ng ha n, fhu y
ngn |II) cIorua |HgCI2) co ca c finh ch f sa f fru ng; caIomon
|Hg2CI2) duo c du ng Ia m fhu c x ; morcuzan duo c du ng Ia m fhu c
fhng fI u fI n; m f s fhu c mo chu a fhu y ngn duo c du ng Ia m
fhu c chu a b nh ngoa I da va m f s b nh kha c.
X.I. Venet xki 134
Tuy nhIn, fhu y ngn khng pha I chI co fa c du ng chu a b nh
ma co fh gy faI bI n d I vo I co fh nu a: nhI u ho p ch f cu a fhu y
ngn va ngay ca hoI fhu y ngn nhI u khI gy ng d c c p finh
hoa c hu y hoa I d n su c kho o va fInh fh n cu a con nguo I. Ca c nha y
ho c da xa c dnh duo c ra ng, ng d c fhu y ngn fhuo ng d n d n
nhu ng con n I khu ng v co . I u do Ia co so khI n ca c nha su ho c
nu ra gIa fhuy f sau dy. Sa Hoa ng Ivan Hung ba o |Tu c Ia Ivan
IV VaxIIIovIch |1530 - 1564), ng vua d u fIn cu a foa n co I Nga
fu nam 1547 |N. .).) v n b ha nh ha bo I nhu ng con dau xuong
nhu c nh I nn da su du ng ca c fhu fhu c mo chu a fhu y ngn frong
m f fho I gIan da I; chinh ca c fhu c y da khI n cho ng fa ma c
chu ng n I khu ng khng fh kI m ch duo c, va frong m f con cu ng
n nhu v y, ng fa da gI f con fraI cu a mnh. Ca c frI u chu ng
nhI m d c fhu y ngn co n bI u hI n o nhu ng da c dI m kha c cu a
ng vua hung ba o na y: ng fa fhuo ng xuyn b a m a nh bo I nhu ng
a o gIa c vo v n, nhu ng con ngo vu c, Iun Iun co ca m gIa c v nhu ng
faI ho a sa p xa y ra. VI c kha o cu u gIa I ph u b nh Iy frn ha I c f
cu a ng vua na y da xa c nh n finh du ng da n cu a gIa fhuy f do :
ha m Iuo ng fhu y ngn frong xuong cu a nha vua qua Ia kha cao.
Thu y ngn da do ng vaI fro dnh m nh frong s ph n cu a ca c
vua chu a kha c o chu u. H I fh ky XVI, vua rIch XIV da fr v
o nuo c Thu y I n. Nam 1568, ng fa b om mnh Ia Johan III fru f
kho I ngaI va ng v nguo I om mu n gIa nh gI f quy n Iu c ba ng b f cu
gIa na o. M f s fu II u Ich su co n gIu duo c d n nga y nay da a m chI
ra ng, rIch XIV da b d u d c. Ca c nha ba c ho c Thu y I n da
quy f dnh kI m fra Ia I xom co du ng nhu v y hay khng. Nhung
Ia m fh na o d fa I hI n bu c franh cu a ca c su kI n fu ng xa y ra hon
b n fram nam fruo c dy7 Nho ca c phuong pha p phn fich hI n da I
du a frn nhu ng fha nh fu u cu a v f Iy ha f nhn, dI u ma fruo c dy
khng fh Ia m duo c fh nay da co fh fhu c hI n duo c. o I v ha I c f
cu a nha vua d n nay v n co n nn ru fo c cu a ng fa da duo c
nghIn cu u r f ky . Va da kha m pha ra dI u g7 Ha m Iuo ng fhu y
ngn frong fo c cu a nha vua cao hon ha n mu c bnh fhuo ng nhu
v y, u c fhuy f v vI c d u d c vua rIch XIV da duo c khoa ho c xa c
nh n m f ca ch cha n cha c.
Nhu ca c nha su ho c fu ng nghIn cu u ca c kho Iuu fru cu a fh
ky XVII da kha ng dnh, su nhI m d c fhu y ngn cu ng Ia nguyn
nhn gy nn ca I ch f cu a vua CarI |CharIos) II fhu c frI u da I
Sfuarf o nuo c Anh. Thu c ra fh frong fruo ng ho p na y, chinh na n
nhn Ia I Ia fhu pha m. V say m nhu ng y fuo ng gIa kIm fhu f, nha
vua da frang b m f pho ng fhi nghI m frong cung dnh; fa I do , ng
fa da su du ng f f ca mo I fho I gIo ra nh r I ngoa I cng vI c qu c gIa
va san ba n d nung fhu y ngn - m f ch f r f quon fhu c vo I ca c
nha gIa kIm fhu f. Ca c nha ba c ho c da fm duo c nhu ng fa I II u,
frong do m fa ca c frI u chu ng b nh f f cu a CarI II nhu finh ca u
ga f, chu ng co gI f, b nh nI u d c |uromua - b nh da I ra ca c chf
d c) kInh nIn. Ca c b nh na y do fa c d ng Iu da I cu a hoI fhu y
ngn gy ra. Khng fh cu u duo c nha vua, ma c d u ca c v ngu y da
fhu du ng du mo I phuong fhu c hI u nghI m nh f cu a y ho c fho I
b y gIo : hu f ma u, u ng ky nInh, va ca chuo m no ng o d u.
Nguo I fa co n bI f m f su vI c nu a: nam 1810, frn chI c fa u
Kha I hoa n cu a nuo c Anh, hon haI fram nguo I da b ng d c do
fhu y ngn frong fhu ng fra o ra.
Khng co g da ng nga c nhIn khI o IIn X va nhI u nuo c
kha c, pha p Iu f fuy f d I nghIm c m m f s nga nh sa n xu f ca c
ch f ma u chu a fhu y ngn. Trong fruo ng ho p ba f bu c pha I du ng
d n fhu y ngn. Th pha I a p du ng nhu ng bI n pha p pho ng ngu a d
ba o v su c kho o cho cng nhn kho I a nh huo ng faI ha I cu a no .
Trong fhIn nhIn khng co nhI u fhu y ngn. I khI ba f
ga p no o da ng fu sInh - duo I da ng nhu ng gIo f nho II fI. Khoa ng v f
chu y u cu a fhu y ngn Ia fh n sa |HgS). o Ia m f fhu da do p, fu a
nhu duo c bao phu bo I nhu ng v f ma u do fuoI. Co m f fnh fI f Iy
fhu IIn quan fo I fh n sa. Chu ng fa d u bI f ra ng, frong fho I gIan
g n dy, ca c nha da ch f v n fI n ha nh nhu ng cu c fhu c nghI m
v vI c su du ng cho d fm kI m ca c khoa ng sa n. KhI m f nho m
cho bocgI da qua m f fho I ky hu n Iuy n, nguo I fa f chu c cho
chu ng m f cu c sa f ha ch: frong s nhI u m u khoa ng v f, chu ng
pha I fm ra fh n sa. Ca c con cho da nhanh cho ng pha f hI n duo c
khoa ng v f na y, nhung chu ng v n chua yn fm vo I dI u da Ia m
duo c: duo ng nhu da uo c ho n vo I nhau, f f ca bo n chu ng d u nh n
X.I. Venet xki 136
fhm canxI ma u h ng va coI do cu ng Ia fh n sa. Iu c d u, ca c nha
da ch f d u cuo I m f ca ch r ng Iuo ng, nhung sau do ho da quy f
dnh Ia m sa ng fo nguyn nhn su nh m I n chung na y cu a ca c con
v f du fhI. Ho a ra Ia bn frong nhu ng m u canxI ma u h ng co
nhu ng v f d m fh n sa. Th Ia fhanh danh cu a ca c nha da ch f
b n chn da duo c khI phu c.
Mo fhu y ngn Io n nh f fh gIo I Ia o Anmadon |fhu c Ty
an Nha). Cho d n g n dy, mo na y da cung c p g n 80 % Iuo ng
fhu y ngn khaI fha c duo c frn foa n fh gIo I. Trong ca c fa c ph m
cu a mnh, PIInI co k ra ng, m I nam, Ia Ma mua cu a Ty an
Nha va I f n fhu y ngn.
Mo NIkIfop |o nbaf) Ia m f frong nhu ng mo fhu y ngn c
xua nh f o IIn X. O dy, duo I nhu ng d su kha c nhau |d n 20
mo f) da pha f hI n duo c nhu ng h m Io c , frong do co fh fm fh y
nhu ng cng cu Iao d ng nhu nhu ng chI c bu a ba ng da .
Co n m f mo fhu y ngn c hon nu a - do Ia mo KhaIdarcan
|Mo vI da I) na m frong fhung Iu ng organa fhu c nuo c c ng ho a
KIrghIzIa. O dy v n co n Ia I r f nhI u v f fich cu a nhu ng cng
frnh khaI fha c c xua: nhu ng h m Io Io n, nhu ng ca I nm ba ng
kIm Ioa I, chn n n, bnh ba ng d f so f d nung fh n sa, ha ng d ng
m u n n da cha y g n h f. Ca c cu c khaI qu f kha o c ho c da cho
bI f ra ng, fa I fhung Iu ng organa, fhu y ngn da duo c khaI fha c
su f nhI u fh ky ; ma I cho d n fh ky XIII - XVI, sau khI CIngIs
Khan |Tha nh ca f fu ha n) va nhu ng ko k v cu a y hu y dI f ca c
frung fm fhu cng nghI p va bun ba n o dy, dn chu ng mo I
chuy n sang I I s ng du mu c, va vI c khaI fha c fhu y ngn mo I
du ng Ia I.
O frung A , xua kIa cu ng da khaI fha c ca c mo fhu y ngn kha c
nu a. Cha ng ha n, nhu ng do ng chu kha c cha m frong cung dI n cu a
ca c frI u vua AkhomonIf |fh ky VI - IV fruo c cng nguyn) cu a
nuo c a Tu c da I o Susa no I In ra ng, fh n sa |ma fho I b y gIo da
duo c du ng Ia m fhu c nhu m) da duo c dua In fu da y nu I Zorapsan
na m frn da ph n ca c nuo c c ng hoa TajIkIxfan va !zbokIxfan
nga y nay. Co Io o dy fhuy ngn da duo c khaI fha c fu gIu a fh ky
fhu nh f fruo c cng nguyn.
Iao d ng cu a phu mo fruo c dy r f na ng nho c va d c ha I.
Nha van R. KIpIIng da vI f nhu ng do ng nhu sau: TI fha cho n ca I
ch f f I f nh f co n hon Ia pha I Ia m vI c frong ca c mo fhu y ngn,
noI ma rang b mu c d n frong mI ng.... Cho d n nay, frong ca c
h m Io quanh co ngoa f ngoo o, noI ma xua kIa da khaI fha c fhu y
ngn, co fh fm fh y v s xuong nguo I. Pha I fra m f gIa r f da f -
ha ng nga n sInh ma ng - d d I I y fhu da do ma duo ng nhu da
nhu m ma u f f ca nhu ng aI fu ng xm nh p va o ca c kho fa ng fhu y
ngn.
Tho I frung c , vI c khaI fha c fhu y ngn da da f d n mu c da ng
k , v no Ia fho I ky ma ngh gIa kIm fhu f fhu hu f nhI u nguo I o
kha p mo I noI. So dI ca c nha gIa kIm fhu f r f chu y d n fhu y ngn
Ia v fhoo Iy Iu n cu a ho , fh fhu y ngn, Iuu huy nh va mu I duo c
x p va o ha ng ca c nguyn f kho I fhu y. Thu y ngn duo c ho coI Ia
ba n nguyn cu a mun v f: ... nho co nhI f nn bang fan ra
fha nh nuo c, nghIa Ia bang fu nuo c ma ra; ca c kIm Ioa I fan frong
fhu y ngn, fh nghIa Ia , fhu y ngn Ia ch f nguyn so cu a ca c kIm
Ioa I na y.
Nhu v y, ca c nha gIa kIm fhu f da duo c frang b m f fhu Iy
Iu n khoa ho c vu ng cha c, chI co n pha I fm ra ho n da m u nhI m
|nho no ma co fh bI n fhu y ngn fha nh va ng) r I chI c n vI c xa n
fay a o In va ba f fay va o vI c. Nhung kh n n I, vI c fm kI m ho n
da m u nhI m v n ko o da I, ma c d u ca c nhn v f co quy n fh
nhu vua HonrI VI cu a nuo c Anh, hoa ng d Rudon II cu a d ch Ia
Ma fh n fha nh va ca c vua chu a kha c o chu u r f quan fm d n
k f qua may ma n cu a vI c fm kI m na y: ho da xy du ng ca c
pho ng fhi nghI m gIa kIm fhu f Io n bn ca nh cung dI n cu a mnh.
Thu c ra, ca c cu c nghIn cu u na y cu ng mang Ia I m f s k f
qua na o do . M f nha gIa kIm fhu f frong cung dnh cu a vua HonrI
VI da pha f hI n ra ra ng, khI duo c xoa m f Io p fhu y ngn, d ng so
co a nh ba c, va nha vua da v n du ng fhI f fhu c pha f mInh na y va o
X.I. Venet xki 138
doI sng: ng fa cho pha f ha nh m f Ioa f Io n fI n d ng, Ia m ra vo
nhu fI n ba ng ba c, nho fh ma bo fu I duo c m f mo n fI n Io n.
n d n o nhI u nuo c kha c nhau xu f hI n nhu ng nguo I
fuo ng nhu da na m duo c bi m f cu a ho n da m u nhI m. I khI,
do Ia nhu ng nha ba c ho c b nh m I n, nhung fhuo ng fh do Ia
nhu ng fay bp bo m bI f kha nhI u ca ch fhu duo c va ng nhn fa o.
M f frong nhu ng fro bp bo m nhu sau. Truo c ma f cng chu ng, nha
gIa kIm fhuf dung chI c du a g khu y ch no ng cha y hoa c fhu y
ngn frong n I nung; frong n I do da co sa n va I ha f va ng. M f
ph n va ng na y so ho a fan frong kIm Ioa I no ng cha y. T f nhIn,
sau fhi nghI m, frong n I nung fh na o cu ng co fh fm fh y d u
v f cu a va ng chu ng fo co su bI n ho a fh n dI u. Song nhu ng fIn
d n v nhu ng nha a o fhu f na y so m hay mu n g fh cu ng d n faI
v vua chu a fr v frong nuo c, Iu c b y gIo fh hoa c Ia ho da nh pha I
fhu nh n f I Iu a bp, hoa c Ia pha I f chu c sa n xu f va ng ha ng Ioa f
frong cung dnh; nhung o do , chI c du a g cha ng Ia m nn fro fr ng
g.
Thng fhuo ng, ko gIa kIm fhu f b va ch ma f gIa d I cu ng
gI ng nhu nhu ng fn Ia m fI n gIa - chung d u b xu gIa o frn chI c
gIa froo c ma va ng, frong b qu n a o ra c kIm nhu . Tuy v y, cu ng
co nhu ng kI u ha nh hnh kha c. Cha ng ha n, nam 1575, Qu n cng
xu Iucxombua da fhIu s ng m f nguo I da n ba gIa kIm fhu f fn
Ia MarIa ZIgIorIn frong cu I sa f v ba na y khng cho ng fa bI f
fha nh ph n cu a ho n da m u nhI m ma chinh ba fa cu ng khng
h bI f, ma c d u khI du ng fruo c faI ho a, ba na y da kha ng dnh
ra ng mnh khng h bI f fi g.
Sau do m f fho I gIan, ngh gIa kIm fhu f da b nha fho cng
gIa o In a n kch II f va chinh fhu c b nghIm c m o Anh, Pha p va
ca c nuo c kha c. Nhung nhu ng cu c fhi nghI m Io n Iu f cu a ca c nha
gIa kIm fhu f v n khng ch m du f, va ca c vu a n fu hnh v n fI p
dI n. Nha ho a ho c Pha p Jan arIIo |Joan arIIIof) da roI va o ba n
fay d c a c va b fu hnh chI v ng da nghIn cu u finh ch f ch f
ho a ho c cu a ca c nguyn f frong pho ng fhi nghI m cu a mnh.
Nhu ng fhi nghI m cu a ng b coI Ia da ng ngo va s ph n cu a nha
ba c ho c da duo c quy f dnh ngay I p fu c.
Trong ca c don fhu c gIa kIm fhu f co n Iuu Ia I d n nga y
nay, fhu y ngn fhuo ng duo c go I Ia morcury. Tu fho I c Ia Ma , kIm
Ioa I na y da mang fn go I do , v ca c ha f fhu y ngn co kha nang
cha y nhanh frn ca c b ma f nha n, ma fhoo y cu a nguo I Ia Ma fh
dI u do go I nho d n fh n Morcury fInh ranh khn kho o va fha o
va f, Ia v fh n phu h ngh bun ba n. Nhn dy cu ng no I fhm
ra ng, frong sa ch vo v ngh gIa kIm fhu f, ca c nguyn f kha c
cu ng duo c ma ho a: va ng duo c ky hI u ba ng bI u fuo ng ma f fro I,
sa f - sao Ho a, d ng - sao KIm v. v... a ng ca ch do , ca c nha gIa kIm
fhuf gIu kin nhu ng hI u bI f cu a mnh d I vo I nhu ng nguo I
ngoa I cu c khng quon fhu c nhu ng ky hI u cu a ho .
Thu y ngn co kha nang ho a fan nhI u kIm Ioa I, fa o fha nh
ca c h n h ng |amaIgam). Tu fruo c cng nguyn, nguo I fa da
nh n fh y dI u do . Ca c h n h ng da gIu p nha ba c ho c Anh HamfrI
vI fa ch duo c barI, sfronfI, magIo o fra ng fha I fu do I n d u fIn
frong Ich su : fruo c fIn, ng dI u ch h n h ng cu a ca c kIm Ioa I
na y, sau do mo I fa ch chu ng ra kho I fhu y ngn.
H n h ng da duo c du ng d ma m f Io p va ng r f mo ng frn
ca c vo m nha fho ba ng d ng. Cha ng ha n, vo m nha fho Isaac duo c
xy du ng o Pofocbua frong nhu ng nam 1818 - 1858 fhoo fhI f k
cu a Monforran cu ng duo c ma va ng fhoo phuong pha p na y.
Hon 100 kIIgam va ng nguyn ch f da duo c bI n fha nh h n
h ng r I dom fra ng In nhu ng f m d ng duo ng kinh g n 26 mo f d
p ma I vo m kh ng I cu a nha fho na y. ma f ca c f m d ng duo c
co ru a c n fh n cho sa ch h f d u mo , r I duo c ma I nha n va da nh
bo ng, sau do , chu ng duo c phu m f Io p h n h ng - dung dch va ng
frong fhu y ngn. TI p do , ca c f m d ng na y duo c nung no ng frn
nhu ng ca I Io da c bI f cho d n khI fhu y ngn b c hoI h f va d Ia I
m f Io p va ng r f mo ng |va I mIcron) frn f m d ng. Nhung da m hoI
fhu y ngn ma u xanh nha f fuo ng nhu fan bI n m f khng co n d u
v f g da kp d u d c nhu ng nguo I fho ma va ng. Ma c du , fhoo quy
fa c an foa n fho I b y gIo , nhu ng nguo I fho ma va ng da su du ng
nhu ng ca I chu p ba ng fhu y fInh d ngan hoI fhu y ngn, nhung
nhu ng b qu n a o ba o h Iao d ng na y da khng fh cu u ho kho I
b ng d c. NhI u nguo I da ch f frong nhu ng con dau do n fha m
X.I. Venet xki 140
fhuong. Thoo chu ng co cu a nhu ng nguo I duong fho I, vI c ma ma I
vo m na y da ng n m f ha ng chu c sInh ma ng nguo I fho .
Khng pha I chI co nhu ng su vI c fhuong fm ma co n co
nhu ng cu chuy n bu n cuo I IIn quan d n ca c h n h ng. Nguo I fa
k ra ng, h I d u fh ky cu a chu ng fa, m f nha nghIn cu u da fhu
dI u ch va ng fu fhu y ngn ba ng ca ch cho pho ng dI n ma nh va o
hoI fhu y ngn. Ong da f n nhI u fho I gIan va cng su c, song cu I
cung da da f duo c k f qua : nhu ng d u v f d u fIn cu a va ng da
xu f hI n frong fhu y ngn. Nha fhu c nghI m vuI mu ng khn xI f.
Nhung ng pha I fh f vo ng bI f bao khI vo Io ra ra ng, do chI Ia d u
v f cu a va ng fu ca I go ng kinh cu a ng fa roI va o fhu y ngn ma
fhI. V fhInh fhoa ng pha I du ng fay d chInh Ia I kinh frn ma f, ma
frn fay Ia I co nhu ng gIo f fhu y ngn nho II fIm, nn nha ba c ho c
da dua va ng o da ng h n h ng va o cho n fhu y ngn ma ng fa dang
nghIn cu u.
HI n nay, nhI u khI h n h ng cu ng duo c su du ng d ma va ng
cho ca c sa n ph m ba ng kIm Ioa I |f f nhIn, cng vI c o dy so frI
cha y va khng co n nguy hI m nu a), su du ng frong vI c sa n xu f
guong, frong ngh chu a rang, frong ca c cng vI c o pho ng fhi
nghI m. Mu I fhu ngn cu a axIf fumInIc, fu c Ia fhu y ngn fumInaf
|Hg|ONC)2), duo c du ng Ia m fhu c n .
Trong ky fhu f, fhu y ngn o da ng fInh khI f cu ng duo c su
du ng r ng ra I. Cha ng ha n, frong cng nghI p ho a ho c, no fham gIa
qua frnh sa n xu f khi cIo, xu f an da, axIf axofIc f ng ho p. Van
fhu y ngn du ng d chInh Iuu do ng dI n xoay chI u, vu a b n vu a
r f ba o da m. Ca c khi cu do Iuo ng va fu d ng dI u khI n duo c Ia p
cng fa c fhu y ngn: chu ng ba o da m vI c do ng va nga f ma ch dI n
m f ca ch fu c fho I. o n fhu y ngn - fha ch anh fa o ra bu c xa fu
ngoa I r f ma nh: frong y ho c, Ioa I do n na y duo c su du ng d khu
fru ng khng khi frong pho ng m , d chI u ro I co fh nguo I vo I mu c
dich chua bnh.
HoI fhu y ngn Ioa ng fr n fhm khi agon duo c du ng d na p
va o ca c ng fhu y fInh cu a do n huy nh quang. Ngay fu fruo c chI n
franh fh gIo I fhu haI, do n hoI fhu y ngn da duo c du ng fhu d
chI u sa ng duo ng ph CoockI o Maxcova. Nhung duo c if Iu fh
pha I bo Ioa I do n na y v a nh sa ng nho f nha f nhu fhy ma do chu ng
pha f ra Ia m cho sa c ma f mo I nguo I gI ng nhu ma u d f fho , frng
fh f kho chu, co n sa p mI ma u do fuoI fh bI n fha nh ma u xanh.
V sau, nguo I fa da nghIn cu u ca c ch f huy nh quang da c bI f,
n u duo c du ng d phu In b ma f frong cu a ng do n fh so duo c
a nh sa ng co ma u kha c nhau, nh f Ia Ioa I a nh sa ng r f gI ng a nh
sa ng ban nga y.
Thu y ngn co duyn no vo I m f frong nhu ng pha f mInh
khoa ho c quan fro ng nh f cu a fh ky chu ng fa - do Ia pha f mInh v
hI n fuo ng sIu d n. Nam 1911, khI nghIn cu u finh ch f cu a ca c
ch f o nhI f d fh p, nha v f Iy ho c kIm ho a ho c nguo I Ha Ian
HoIko KomorIIng - Onof |HoIko KamorIIngh - Onnos) da kha m pha
ra ra ng, g n d khng fuy f d I, no I chinh xa c hon o 4,1 K, fhu y
ngn hoa n foa n khng co dI n fro nu a. HaI nam sau do , nha ba c
ho c na y da duo c fa ng gIa I fhuo ng Nobon.
Nam 1922, nhu ng c ng hI n khoa ho c cu a nha ho a ho c TI p
Kha c IaroxIap CoIropxkI |JarosIav Hoyrosky) cu ng duo c da nh gIa
cao nhu v y. Ong da pha f mInh ra phuong pha p cu c ph d phn
fich ho a ho c, frong do , fhu y ngn do ng vaI fro kha quan fro ng.
Thu y ngn Ia fa c nhn chu y u frong nhI u khi cu v f Iy : a p
k ky fhu f, khi a p k , bom chn khng. Nhung co Io nhI f k Ia
khi cu fhuy ngn ph bI n nh f.
O fh ky XVII, khI nhu ng khi cu do nhI f d d u fIn mo I
duo c sa ng ch , nuo c da duo c du ng Ia m ch f Io ng d chI fh nhI f
d . Nhung khI ga p Ia nh, nuo c do ng bang Ia m cho fhuy fInh b vo
va nhI f k b ho ng. Qu n cng ordInan II cu a xu Toxcan co Io Ia
nguo I sa nh ruo u vang, ng fa d ngh du ng ruo u vang fhay cho
nuo c; nho v y, nhI f k b n cha c hon, nhung bo I v ch f Iuo ng cu a
ruo u khng pha I Iu c na o cu ng gI ng nhau nn nguo I fa nh n fh y
nhu ng saI I ch ro r f o d chI cu a ca c nhI f k kha c nhau. Nha v f
Iy ho c Pha p Amonfon Ia nguo I d u fIn da du ng fhuy ngn d do
nhI f d . Sau do if Iu, va o nam 1724, nha v f Iy ho c u c arongoI
X.I. Venet xki 142
|ahronhoIf) da ch fa o kI u nhI f k fhuy ngn cu a mnh vo I
fhang chIa d ma hI n nay v n duo c du ng o Anh va My .
HI n nay, ca c nhI f k fhuy ngn co nhI u cng du ng r f
kha c nhau. C u fa o cu a nhI f k , nh f Ia co ng mao d n ma fhuy
ngn dch chuy n frong do , phu fhu c va o fu ng cng du ng. O ng
mao d n cu a ca c nhI f k y ho c co duo ng kinh nho nh f - chI ba ng
0,04 mIIImof. co fh nhn fh y c f fhu y ngn h f su c ma nh do
y ba ng ma f fhuo ng, ng mao d n duo c Ia m fhoo hnh Iang kinh
pho ng da I ba ma f, o ma f sau duo c fra ng m f Io p mon fra ng Ia n
n n.
cho fhu y ngn khng fu f xu ng khI nguo I fa chua v y no
In, c n pha I fhu ho p ng d n o m f ch na o do , nhung khng fh
fhu ho p o ph n ng Iang fru ba ma f. V v y, o duo I ph n Iang fru
y, nguo I fa ga n fhm m f doa n ng fru fro n nho va Ia m ch fha f o
do .
Thu y ngn duo c du ng frong nhI f k pha I h f su c fInh khI f,
v nhu ng fa p ch f du r f if cu ng co fh Ia m cho d chI b saI I ch
da ng k . Chinh v v y nn fhu y ngn pha I duo c Io c ru a, chung c f,
sau do mo I duo c na p va o ng mao d n ba ng fhu y fInh.
Nhn dy xIn no I fhm, fhu y fInh fuy gIo n nhung cho d n
nay no v n Ia v f II u ma khng fhu g fhay fh duo c frong fruo ng
ho p na y. CIa su fa du ng ch f do o frong su f Ia m v f II u chu a
fhu y ngn cu ng khng duo c, v ch f do o gI ng nhu ma f sa ng, oxI
so Io f va o va Ia m ho ng fhu y ngn.
Na p fhu y ngn va o ng mao d n Ia m f fhao fa c r f quan
fro ng, v khng fh d cho khng khi Io f va o frong ng. Truo c dy,
khI qua frnh na y co n duo c fhu c hI n ba ng fay, nguo I fho pha I
nung ca c ng da na p d y fhu y ngn, I n Iuo f d u no d n d u kIa
frong va I fu n I d xua du I h f bo f khi ra ngoa I. HI n nay, cng
vI c do duo c Ia m ba ng ma y vu a nhanh Ia I vu a hI u qua hon.
Truo c khI dua va o su du ng, ca c nhI f k co n pha I fra I qua
nhI u cu c fhu nghI m va kI m fra. Than I, Io I bu c f I ph
ph m v n cho do I m f va I ca I frong s do . uo ng do I cu a nhu ng
ca I nhI f k b f ha nh na y da nh pha I k f fhu c o dy - frong so f
du ng ph ph m. Nhung fh Ia khng co n pha I nghI ngo g finh
chinh xa c cu a ca c nhI f k da vuo f qua mo I cu c sa f ha ch, va
duo c nh n m f Ioa I ba ng f f nghI p - do Ia nha n hI u xu f xuo ng.
CIo f fhu y ngn v fu na m frong ng mao d n ba ng fhu y fInh so
phu c vu khoa ho c, cng nghI p, nng nghI p, y ho c... m f ca ch
frung fha nh.
Vo I fhIn Ich su nhI u fh ky cu a mnh, vI c sa n xu f fhu y
ngn da vuo f qua m f cha ng duo ng da I. Xua kIa, nguo I fa nung
qua ng fhu y ngn frong ch u d f, co n hoI fhu y ngn b c In fh
duo c ngung fu frn nhu ng Ia cy fuoI mo I cha f, da f ca nh ch u,
frong bu ng xy ba ng ga ch. Nga y nay, fa I ca c nha ma y ca c fhI f b
fu d ng Ia m vI c IIn fu c d fInh Iuy n fhu y ngn. Nguo I fho chI
c n n nu f dI u khI n fu xa, fh Ia ha ng f n fInh qua ng fhu y ngn
ch f d y ca c ph u fI p II u cu a m f Io dI n Io n. Trong Io , vo I nhI f
d ha ng fram d , fhu y ngn b c hoI kho I fInh qua ng. Sau do , hoI
fhu y ngn duo c ngung fu , fa o fha nh fhu y ngn Io ng r I cha y va o
b chua.
TI p fhoo, fhu y ngn duo c Ia m sa ch ha n, r I duo c ro f va o
nhu ng bnh ba ng fho p, m I bnh du ng duo c 35 kIIgam. N u Ia
Ioa I fhu y ngn da c bI f fInh khI f |da qua khu fInh Iuy n) co ch f
Iuo ng cao fh duo c ro f va o ca c bnh du ng ba ng su , m I bnh chu a
duo c 5 kIIgam. No duo c dua va o kho fha nh ph m o da ng nhu v y.
Tu dy nuo c ba c nh n gI y fhng ha nh va o do I.
K chuy n v kIm Ioa I |ph n 83)
Nhu ng con ng ng ca nh gIa c - S ph n fha m ha I cu a ca c v
fruo ng fh f c - phu c vu fo a a n gIa o h I - i m f cu a ca c da o sI
a Ia mn - Nhu ng fI ng ku ga o fha m fhI f frn c u Than fho -
Iy Io vu ng cha c - Ta m chu c nam duo I nuo c - Ha nh d ng fu pha f
khng duo c pho p - Nhu ng da m my don frong fha nh ph - Trong
bang gIa frn da o CronIan.
X.I. Venet xki 144
Pb
K IT TR! CH IA MA
Ng ng da cu u fha nh Ia Ma - dI u do fh mo I nguo I da bI f
r I. Nhu ng con ng ng ca nh gIa c da kp fho I pha f hI n qun dch
d n g n va I p fu c ba o fIn nguy c p ba ng nhu ng fI ng ku kha n
c . I n na y, nguo I Ia Ma c xua duo c bnh an v su .
Tuy nhIn, d ch Ia Ma v sau v n b su p d . V y fh ca I g
Ia nguyn nhn su p d d ch fu ng hu ng ma nh m f fho I y7 V Iy
do g ma d ch Ia Ma b dI f vong7
ch Ia Ma c xua da b d u d c ba ng ch - m f s nha
d c ch f ho c nguo I My va Canada da dI d n k f Iu n nhu v y.
Thoo y kI n cu a ho , vI c su du ng d du ng |bnh, c c, cho n) ba ng ch
va ca c my ph m chu a ca c ho p ch f cu a ch da d n d n su ng d c
kInh nIn va ch f y u cu a gIo I quy n quy Ia Ma . Nguo I fa bI f
ra ng, nhI u hoa ng d fu ng caI fr d ch Ia Ma frong va I fh ky
d u cng nguyn, fu c Ia o fho I ky f n fa I cu I cu ng cu a d ch na y,
da ma c chu ng b nh fm fh n na o do . Tu I fho frung bnh cu a ca c
ng fruo ng fh f c o Ia Ma fho I y fhuo ng khng qua 25. Nhu ng
nguo I fhu c ca c da ng c p fh p nh f fh b nhI m d c ch o mu c d
if hon v ho khng co c c cho n ba ng ch da f fI n va ho khng du ng
my ph m. Nhung ho cu ng su du ng ng d n nuo c do nhu ng nguo I
n I Ia Ma Ia m ra, ma chu ng fa da bI f, ca c ng do d u duo c Ia m
ba ng ch.
Con nguo I fh ch f d n ch f mo n, d ch fh qua f quo o. Io f f
nhIn, co I I frong do khng pha I chI rIng ch. Co n co nhu ng
nguyn nhn su xa hon - v ma f chinh fr, xa h I, kInh f . Song
du sao v n co m f ph n su fh f frong I p Iu n cu a ca c nha ba c ho c
My : khI fI n ha nh khaI qu f da pha f hI n fh y Ia ha I c f cu a nguo I
Ia Ma c da I chu a m f Iuo ng ch Io n.
T f ca ca c ho p ch f d ho a fan cu a ch d u d c. Nguo I fa da
xa c dnh duo c ra ng, nuo c ma nguo I Ia Ma xua kIa da du ng d an
u ng co chu a nhI u khi cacbonIc. KhI pha n u ng vo I ch, no fao
fha nh ch cacbonaf d ho a fan frong nuo c. Ch dI va o co fh nguo I
du vo I nhu ng Iuo ng r f nho , d u b gIu Ia I frong co fh va fhay fh
d n d n ch f canxI frong xuong. I u do d n d n chu ng b nh kInh
nIn.
Nhung khng pha I chI rIng vI c Ia m cho d ch Ia Ma b
dI f vong, ma co n co nhu ng su vI c don f I kha c do na ng In Iuong
fm cu a ch. Trong fho I ky ma fo a a n gIa o h I dang hoa ng ha nh,
ca c gIa o sI do ng fn |Jo suIfos) da su du ng ch no ng cha y Ia m du ng
cu fra f n va ha nh hnh. Co n o n , ngay fu d u fh ky XIX,
n u m f nguo I fhu c da ng c p fh p ho n ma c y hoa c v fnh ngho
Io m kInh k cu a nhu ng nguo I a Ia mn fh so b ro f ch no ng cha y
va o faI |d ba o v quy n Iu c cu a mnh d I vo I dn chu ng, bo n da o
sI o abIIon, AI C p, n da gIu fuy f m f nhu ng kI n fhu c cu a
mnh).
O VonozIa co n gIu duo c m f nha fu frung c , noI ma xua kIa
da fu ng gIam gIu nhu ng ko pha m f I qu c su . Nha fu na y duo c n I
vo I m f dI fich kI n fru c n I fI ng - Cung dI n cu a ca c v da I fh ng
Ianh - ba ng chI c c u Than fho . Trn f ng a p ma I nha fu co nhu ng
bu ng da c bI f duo I ma I ch da nh cho nhu ng pha m nhn fro ng
pha m. Mu a ho , ca c pha m nhn b ng f nga f v no ng bu c, mu a dng
fh b bu f co ng v gIa Ia nh. Co n frn c u Than fho fh va ng ngho
nhu ng fI ng ku fha m fhI f...
Tu khI sa ng ch ra su ng ng, ch ba f d u duo c du c da n gI f
nguo I cho su ng Iu c, su ng fruo ng; ch da fro fha nh Iy Io vu ng cha c
nh f frong ca c cu c franh gIa nh gIu a ca c pho d I dch. Ch da
nhI u I n quy f dnh cu c dI n cu a nhu ng fr n da nh Io n cu ng nhu
cu a nhu ng fr n u da cn d Ia f va f.
Nguo I fa co fh mang m f n fuo ng Ia ngoa I faI ha I ra fh
cha ng co n aI mong do I duo c g o ch nua; v vy, nhIm vu fruoc
X.I. Venet xki 146
ma f va chu y u cu a Ioa I nguo I Ia hoa n foa n Ioa I fru fhu kIm Ioa I
d c a c da fu ng mang Ia I bI f bao faI ho a va dau kh na y. Nhung v
Io g do ma nguo I fa khng mu n dI d n su gIa I fhoa f nhu v y,
nguo c Ia I, vI c sa n xu f ch v n duo c mo r ng khng ngu ng. Trong
s f f ca ca c kIm Ioa I ma u, chI co nhm, d ng va ko m Ia duo c sa n
xu f nhI u hon ch. Th kIm Ioa I na y co nhu ng fa c du ng hu u ich g
v y7
Ich su da fu ng bI f d n nhI u fruo ng ho p, frong do , ca c dn
f c da pha f d ng nhu ng cu c chI n franh chinh nghIa d gIa nh Ia I
dc Ip va fu do - va frong cu c d u franh na y, ch da gIu p do ho .
ba o v vu ng cha c bo co I nuo c mnh, khng nhu ng pha I co fhu c
su ng frong kho da n duo c ma co n pha I co ch. o I v y, y nghIa qun
su cu a kIm Ioa I na y r f fo Io n.
KhI su pha f frI n cu a ky fhu f da d n d n vI c ch fa o f,
fa u ng m, ma y bay, d n d n su xu f hI n cu a cng nghI p ho a ho c
va cng nghI p ky fhu f dI n, fh da xa y ra m f su nha y vo f h f
su c d f ng f frong vI c sa n xu f ch.
Ngay fu nam 1859, nha v f Iy ho c Caxfon PIanfo |Casfon
PIanfo) nguo I Pha p da pha f mInh ra m f ngu n dI n ho a ho c - do
Ia acquy ch. Hon m f fram nam qua, frn fh gIo I da sa n xu f
m f s Iuo ng r f Io n nhu ng khi cu don gIa n nhung b n cha c d fich
Iu y nang Iuo ng: khoa ng m f ph n ba f ng sa n Iuo ng ch frn fh
gIo I duo c du ng va o vI c sa n xu f acquy. Ca ch dy khng Iu,
nhu ng fho Ia n nguo I Anh da vo f duo c m f chI c fa u ng m b da m
fu d u fh ky na y va da fm fh y frong do m f b acquy ch. Ho da
r f nga c nhIn khI nh n fh y ra ng, fuy da na m duo I nuo c bI n
fa m chu c nam khng hon khng ko m, fh ma no v n co n pha f ra
dI n. M f du a n d c da o da duo c d xu f o My : fa I bang MIchIgan,
nguo I fa dnh du ng m f b acquy ch co kich fhuo c kh ng I ; no
duo c gIao pho m f su m nh quan fro ng: fho a ma n nhu c u v dI n
cu a ca bang frong nhu ng gIo cao dI m. acquy na ng g n ba nga n
f n na y so duo c na p dI n frong nhu ng gIo ma nhu c u v dI n
gIa m xu ng mu c fh p.
Cng nghI p nhIn II u Ia m f nga nh fIu fhu r f nhI u ch.
Trong ca c d ng co xang, pha I no n h n ho p nhIn II u fruo c khI d f
cha y, va no n ca ng ma nh fh d ng co Ia m vI c ca ng kInh f . Nhung
o mu c d no n kha cao, h n ho p nhIn II u so n chu khng cho d n
Iu c duo c d f cha y. I nhIn, I I ha nh d ng fu pha f nhu v y
khng fh ch p nh n duo c. Ch fofraofyI da gIu p fru khu can b nh
na y. ChI c n pha fhm no va o xang vo I m f Iuo ng nho |chua d n 1
gam 1 Iif) Ia du d ngan cha n hI n fuo ng n , bu c nhIn II u pha I
cha y d u, ma chu y u Ia cha y du ng fho I dI m c n fhI f.
o I v ch fofraofyI r f d c nn xang da duo c pha ch f na y
fhuo ng duo c nhu m ma u h ng, ma u Iu c hoa c ma u da cam v. v...
|fu y fhoo nha n hI u) d d phn bI f vo I xang fhuo ng. a ng fI c Ia
ca c d ng co f phun ra r f nhI u ch f d c fhoo ca c ch f khi fha I.
Ca c nha ba c ho c cu a vI n cng ngh ho c o CaIIfornIa |nuo c My ) da
uo c finh ra ng, nhu ng da m my ch |nhu ca c ba n fh y, I I no I van
chuong ca c da m my ch co ca nghIa don nu a d y) duo c fung In
frn b u fro I ca c fha nh ph Io n: frong m f nam, chI finh frn ca c
bI n va da I duong o ba n c u ba c da co khoa ng 50 nga n f n ch roI
xu ng, ma chu y u Ia do Iuo ng ch pha va o xang gy nn. y mo I
chI Ia pha m f gam cho m f Iif fhI d y! Ngay ca frong fuy f o ba c
cu c cu ng da fm fh y ch do f fha I ra. Iu nay, ca c nha chuyn
mn dang fm ca ch fhay fh ch fofraofyI va cu ng da f duo c nhu ng
k f qua na o do frong vI c na y.
Nhu ng s II u fhu duo c khI phn fich fuy f frn bang gIa o
CronIan cu ng r f da ng chu y . Ca c m u fuy f da c duo c I y o ca c
f ng kha c nhau fuong u ng vo I m f fho I ky Ich su nh f dnh.
Trong ca c m u hnh fha nh o fh ky VIII fruo c cng nguyn, cu
m f kIIgam fuy f da c co chua d n 0, 000 000 4 mIIIgam ch |con
s na y duo c coI Ia mu c nhI m ch fu nhIn, ma ngu n chu y u Ia fu
nhu ng fr n phun fra o cu a nu I Iu a). Nhu ng m u fhu c gIu a fh ky
XVIII |fu c Ia Iu c ba f d u cu c ca ch ma ng cng nghI p) chu a ch
nhI u g p haI muoI Iam I n. TI p fhoo do ba f d u m f cu c ha nh
qun fh f su cu a nguyn f na y frn da o CronIan: ha m Iuo ng ch
frong ca c m u fuy f da c I y o f ng frn cu ng, fu c Ia f ng fuong
X.I. Venet xki 148
u ng vo I fho I da I chu ng fa, vuo f qua mu c fu nhIn d n nam fram
In.
Trong fuy f vInh cu u o ca c kh I nu I cao fhu c Chu u, ha m
Iuo ng ch co n cao hon nu a. Cha ng ha n, frong vo ng m f fram nam
g n dy, ha m Iuo ng ch frong fuy f da c cu a sng bang o vu ng nu I
Tafry Thuo ng da fang In khoa ng muo I Iam I n. Co n n u I y m c
fu mu c ha m Iuo ng fu nhIn fh fh y ra ng, o Tafry Thuo ng - noI
g n ca c khu cng nghI p - mu c na y da b vuo f qua g n haI fram
nga n I n !
Ca ch dy chua Iu Ia m, nhu ng cy s I ha ng m y fram fu I
mo c o m f cng vIn g n frung fm fhu d Xfckhm da fro fha nh
d I fuo ng nghIn cu u cu a ca c nha ba c ho c Thu y I n. Th ra frong
fho I gIan g n dy, ha m Iuo ng ch frong nhu ng cy s I b n fram
fu I da fang vo f In cu ng vo I su gIa fang cuo ng d vn chuy n
ba ng f. Cha ng ha n, n u o cu I fh ky fruo c, frong g cu a ca c cy
s I na y chI co 0, 000 001 % ch, fh d n gIu a fh ky XX, fru Iuo ng
ch da fang g p dI, va d n cu I nhu ng nam 70 co n fang In g p
muo I I n nu a. O phia cy huo ng v duo ng f, ha m Iuo ng ch Ia I
ca ng cao hon r f nhI u bo I v phia y chu fa c d ng cu a khi fha I
nhIu hon.
Ta I frI n Ia m qu c f xpo - 75 duo c f chu c frn da o
OkInaoa |Nh f a n) co m f v f frung ba y kha c fhuo ng da fhu hu f
su chu y cu a kha ch fham quan. o Ia m f c f bang cao ba chu c
mo f, duo c xo fu m f nu I bang ma fu I cu a no ngo f ba nga n nam.
Ca c cu c kha o cu u do ca c nha ba c ho c Nh f a n, My va IIn X
fI n ha nh da cho bI f ra ng, frong m y chu c nam g n dy, nu I bang
na y pha I chu a ch p m f Iuo ng ch khng nho - k f qua cu a su
pha f frI n nhu vu ba o cu a nga nh v n fa I f.
Trong ky fhu f hI n da I, ch co n co kha nhI u ngh kha c.
Cha ng ha n, frong cng nghI p ky fhu f dI n, kIm Ioa I na y duo c
du ng Ia m vo bo c dy ca p r f b n cha c va kha do o daI. M f Iuo ng
ch kha Io n duo c du ng d Ia m quo ha n. ba o v fhI f b kho I su
an mo n, ca c nha ma y ho a ch f va ca c xi nghI p Iuy n kIm ma u,
nguo I fa ma ch |phu m f Io p ch r f mo ng) In b ma f bn frong
ca c bu ng va ca c fha p d sa n xu f axIf sunfurIc, ca c ng d n, ca c
b f y ru a va ca c b dI n phn. Trong nhI u ma y mo c va co c u, co
fh ga p ca c ho p kIm d Ia m bI g m ch va ca c nguyn f kha c.
C n pha I k fI mI hon v m f frong ca c ho p kIm cu a ch.
Cu ng vo I sfIbI va fhI c, ch da co ma f frong ho p kIm chu In d Ia m
ra nhung con chu va nhung yu f khac cua b chu In sach ba o.
Nha khaI sa ng nguo I u c o fh ky XVIII Choorg CrIxfop IIcfonboc
|Coorn ChrIsfoph IIchfonborg) da da nh gIa vaI fro na y cu a ch m f
ca ch d y hnh a nh. Ong da vI f: Th gIo I da duo c bI n d I bo I ch
nhI u hon Ia bo I va ng; o dy khng pha I Ia ch fu ho ng su ng ma Ia
ch fu b chu In.
No I cho du ng fh ch da co quan h kha fru c fI p vo I chu vI f
fu Iu, fruo c khI nha sa ng ch vI da I Iohan Cufonboc |Johann
Cufonborg) nguo I u c su du ng no d du c chu In. Ca ch dy chua
Iu Ia m, ca c nha kha o c ho c X - vI f da fm fh y frn da o
orozan |na m frong I n on, ca ch I I va o vu ng nIop) m f bu c
fhu fho I c Hy Ia p frn m f f m ch mo ng duo c cu n Ia I fha nh
m f ca I ng. KhI khaI qu f ca c ph fich cu a fha nh ph c OnvIa
frn bo sng ug cu ng da pha f hI n duo c m f bu c fhu na ng frch
nhu fh . Phuong pha p frao d I fhu fu nhu v y da fu ng Ian fra n
r ng ra I o Hy Ia p c da I, nhung chI co nam bu c fhu ba ng ch d n
fay ca c nha ba c ho c hI n nay. Ta I sao nhu ng cu n kIm Ioa I na y Ia I
Ia m f fhu cu a hI m7 u ng Ia cha ng d y d n Io I ich cho con cha u
ham hI u bI f cu a mnh, cho nn sau khI do c xong, nguo I nh n fhu
II n su du ng no Ia m qua cn va ca c d su a chu a ma I nha , cu ng nhu
su du ng va o ca c mu c dich fhu c du ng kha c.
u c fhu fm duo c o orozan duo c vI f fu fh ky VI fruo c cng
nguyn, frong do , m f nguo I fn Ia AkhIIodor da k vo I Anacxagor
v vI c franh ch p n I . Trong m f bu c fhu kha c, m f nguo I na o
do fn Ia afIkon fm su vo I ba n mnh Ia IfIn v nhu ng m I xu c
d ng nhn m f vu kI n fu ng khng da f k f qua . Th Ia 2500 nam
v sau, ch da cho ca c nha su ho c bI f dI no f v do I s ng va ca c
m I quan h xa h I cu a nhu ng nguo I dn c Hy Ia p dI fhu c fu ng
khaI kh n vu ng von I n on.
X.I. Venet xki 150
Trong fho I da I chu ng fa, ca c ho p ch f cu a ch co cng du ng
nhI u ma f. Tu va I fram nam nay, fh gIo I da bI f d n pha I - m f
fhu fhu y fInh frong su f nhu xuong maI ho n ho fruo c su n gIo n
cu a a nh sa ng va fruo c m fhanh du duong frong fro o. Th ma su
xu f hI n cu a pha I Ia I IIn quan vo I... ch. H I d u fh ky XVII,
nhu ng nguo I n u fhu y fInh o nuo c Anh da chuy n fu ca ch nung
ba ng cu I sang ca ch nung ba ng fhan. Ha n Ia mo I su pha I f f do p
n u nhu khng co mu I fhan, ma mu I fhan fh Ia I qua nhI u. KhI
roI va o cao fhu y fInh, ca c ha f mu I fhan Ia m cho fhu y fInh fro
nn f I ma u va mo du c. fra nh dI u do , nguo I fa ba f d u n u
fhu y fInh frong nhu ng ca I n I kin mif, nhung no fhuo ng khng
chin, va Iu c b y gIo , ma no I fh f chinh xa c Ia va o nam 1653,
nhu ng b c fh y n u fhu y fInh da quy f dnh pha fhm ch va o
cao fhu y fInh d ha fh p nhI f d no ng cha y cu a no . Th Ia da
xa y ra m f dI u ky dI u: ca I c c ba ng fhu y fInh mo I na y sa ng I p
Ia nh nhu kIm cuong va pha f ra m fhanh ky a o. Thu y fInh ch r f
do p, fuong fu nhu nhu ng fInh fh fha ch anh va duo c go I Ia pha I.
V y Ia nho co ch ma nguo I fa fa o ra duo c m f v f II u fuy f do p
d Ia m nn nhu ng sa n ph m fh f da ng kInh nga c.
Nguo c Ia I, ch da dom d n nhu ng n I bu n phI n Io n cho
nhu ng nguo I yu fhich pha I. M f I n, ca c co quan hu u fra ch da
dI u fra m f vu ho a hoa n. NgI nha b cha y fru I, nhung fh f may
ma n cho nguo I chu , f f ca fa I sa n da duo c ba o hI m hoa n foa n, ma
m f khoa n fI n Io n da duo c finh foa n d d n bu cho ng fa, v fhoo
Io I ng fa fh ngoa I nhu ng v f kha c, frong nha da f n gIu m f b
suu f p pha I r f co gIa fr, fh ma Iu a da bI n no fha nh nhu ng
cu c fhu y fInh cha ng ra hnh fhu g nu a. Tuy nhIn, ca c nhn vIn
fI n ha nh cu c dI u fra vu cha y da ngo ngo v d ng ha I c f pha
I fruo c ma f ho nn da dua chu ng d n noI gIa m dnh. Pho p phn
fich huy nh quang da cho bI f ra ng, ha m Iuo ng ch frong ch f duo c
gIa m dnh y cu c ky nho , ma da ng Io ra frong pha I ch pha I co
ma f vo I fy I da ng k . Th Ia dI d m k f Iu n: fhu pha I y chI Ia
fhu y fInh fhng fhuo ng, co n vu ho a hoa n fh chI Ia m f vu fu d f
nha . Sau na y mo I vo Io ra, chu nha da cho h f mo I fhu quy gIa dI
kho I nha fu fruo c r I fhay fh pha I ba ng fhu y fInh, sau do , da fu
d f nha mnh va ba f d u kIn nh n cho do I m f khoa n fI n bu ba o
hI m fo Io n. Nhung, ch da ngan Ia I. Tu fho I xa xua nguo I fa da
bI f v nhu ng ch f ma u chu a ch. Cha ng ha n, b f ch fra ng da
duo c bI f d n fu ba nga n nam v fruo c. Tho I b y gIo , da o Rodof
duo c go I Ia ngu n cung c p b f fra ng nhI u nh f. Phuong pha p
sa n xu f b f o dy ma c d u kha c xa ca c phuong pha p hI n nay,
song cu ng r f da ng fIn c y. ung dch d m duo c ro f va o fhu ng g ,
phia frn fh s p nhu ng ca nh cy nho va frn nu a fh Ia I da f
nhu ng cu c ch, sau do d y fhu ng fh f kin. Sau m f fho I gIan na o
do , nguo I fa mo na p fhu ng ra va fh y ch da duo c bao phu bo I m f
Io p ma ng ma u fra ng. o Ia b f ch fra ng. f y duo c na o kho I kIm
Ioa I, dom do ng go I r I chuyn cho d n ca c nuo c kha c.
M f hm, fa I ca ng PIroa o Afon, m f chI c fa u cho b f ch
fra ng duong d d y b b c cha y. Iu c na y, hoa sI NIkIas o ngay
ca nh do . I f Ia frn con fa u dang cha y co ca c fhu ch f ma u, ng
da nha y In fa u vo I hy vo ng cu u I y du chI m f fhu ng fhI cu ng
duo c, v Iu c b y gIo , b f ma u r f da f, dI khI cu ng khng d kI m.
NIkIas r f nga c nhIn, ng nhn fh y frong ca c fhu ng b f da b
cha y khng pha I Ia m f fhu b f fra ng nu a ma Ia m f ch f s n s f
na o do ma u do fuoI. Sau khI I y duo c m f fhu ng, nha ho a sI ro I fa u
va dI v huo ng xuo ng vo cu a mnh. Ch f o frong fhu ng Ia m f fhu
son ma u fuy f do p. V sau nguo I fa go I do Ia h ng don |mInIum -
Pb3O4) va ba f d u ch no ba ng ca ch I y b f ch fra ng dom nung
qua Iua.
Chu ng fa bI f ra ng, franh va fuo ng duo c vo ba ng son ch so
b f I ma u d n d n fhoo fho I gIan: do a nh huo ng cu a ca c fa p ch f
dIhIdro - sunfua fhuo ng xuyn co ma f o frong khng khi so sInh ra
ch suafua co ma u fh m. Nhung chI c n Iau ba ng m f dung dch
Ioa ng nuo c oxI gIa |H2O2) hoa c gI m, fh Ia ch f ma u Ia I fro nn
fuoI sa ng. I f duo c dI u do , ca c cha c fhuo ng Iu a bp fin d ba ng
ca ch Ia m cho ca c fuo ng fha nh s ng Ia I fruo c nhu ng ca p ma f su ng
s f cu a gIa o dn. Ca c fhu y fhu dI fa u von bo bI n Tha I nh uong
o My Ia fInh |nh f Ia o bo bI n Pru, noI co m f Io p nuo c gIa u
dIhIdrosunfua) fhuo ng quon fhu c vo I fhu fhu c vo cu a ho a sI
Pru. o Ia ca ch no I du a d chI m f hI n fuo ng v n Ia m cho
X.I. Venet xki 152
nhu ng ha nh kha ch chua fhu gIa o pha I kInh nga c va b I r I: chI c
fa u ma chI u hm qua co n fra ng nhu fuy f, d n sa ng so m da don
kf. Nhu ca c ba n da bI f, fhu pha m o dy chinh Ia ch.
Trong y ho c, ca c ho p ch f cu a ch duo c du ng d ch ca c fhu
fhu c Ia m san da, gIa m dau va ch ng vIm nhI m. Cha ng ha n, ch
axofaf ma chu ng fa r f quon fhu c vo I ca I fn Ia cao ch. V co v
hoI ngo f nn dI khI no duo c go I Ia duo ng ch. Nhung frong b f
cu fruo ng ho p na o cu ng khng duo c qun ra ng, duo ng na y co fh
d u d c co fh r f ma nh.
Khng pha I ng u nhIn ma frong ca c xuo ng ma y va frong ca c
pho ng fhi nghI m - nhu ng noI ma con nguo I pha I fI p xu c vo I ch
hoa c vo I ca c ho p ch f cu a ch, nguo I fa pha I a p du ng nhu ng bI n
pha p pho ng ngu a da c bI f. Ca c ba c sI v sInh pho ng b nh va ca c ky
su bao h Iao dng fhuo ng xuyn fhoo do I sao cho ha m Iuo ng ch
frong khng khi khng vuo f qua mu c cho pho p - duo I 0, 000 01
mIIIgam frong m f Iif. N u nhu fruo c dy khng Iu, ca c chu ng
b nh nhI m d c ch Ia b nh ngh nghI p cu a cng nhn nha ma y
Iuy n ch va xuo ng In, fh hI n na y, nho nhu ng bI n pha p fhng
gIo va khu bu I nn nguo I fa da qun ca c chu ng b nh na y.
M f dI u fhu v Ia khng nhu ng con nguo I duo c ba o v kho I
finh d c cu a ch ma co n duo c ba o v ... bang ch.
Ch kIm Ioa I Ia m f frong nhu ng v f II u if frong su f nh f
d I vo I f f ca ca c Ioa I fIa pho ng xa va fIa rongon. N u ba n c m
chI c y m choa ng hoa c chI c gang fay cu a ba c sI dI n quang fh
ba n so kInh nga c bo I su c na ng cu a chu ng, v frong cao su du ng d
Ia m ra nhu ng fhu y, nguo I fa da pha fhm ch d ngan ca n fIa
rongon, nho v y ma ba o v co fh kho I a nh huo ng nguy hI m cu a
fn na y. Trong ca c kh u da I ba c coban du ng d dI u fr ca c kh I
u a c finh, vIn coban pho ng xa duo c gIu kin frong vo bo c ba ng ch.
Trong nga nh nang Iuo ng ho c nguyn fu va ky fhu f ha f
nhn, nguo I fa su du ng ca c Ia cha n ba ng ch. Thu y fInh ma frong
do co chu a ch oxIf cu ng ngan ngu a duo c bu c xa pho ng xa . Qua Ioa I
kinh nhu v y, fa co fh fhoo do I vI c xu Iy ca c v f II u pho ng xa
ba ng nhu ng fay da o II u, fu c Ia nhu ng fhu ma y fu d ng da o II u.
Ta I frung fm nguyn fu o ucarof co m f cu a Io sa ng ba ng f m
kinh ch, da y m f mo f, na ng hon m f f n ruo I.
Ha m Iuo ng ch frong vo fra I d f khng nhI u Ia m - if hon sa f
hoa c nhm va I nga n I n. Ma c d u v y, con nguo I da bI f d n no fu
fhu a xa xua - khoa ng sa u - ba y nga n nam fruo c cng nguyn.
Khng gI ng nhu nhI u kIm Ioa I kha c, ch co nhI f d no ng cha y
fh p |327 d C) va f n fa I frong fhIn nhIn duo I da ng nhu ng ho p
ch f ho a ho c khng b n vu ng Ia m. o do ma dI khI co fh ba f ga p
ch m f ca ch b f ngo . Cha ng ha n, nguo I fa da bI f m f fruo ng ho p,
do... m f da m cha y ru ng ma da pha f hI n duo c m f mo ch r f gIa u
o chu My : nhu ng fa ng ch Io n duo c fm fh y duo I Io p fro o noI
ru ng b cha y. a m cha y da Iuy n ch fu qua ng na m duo I g c cy.
Co Io cu ng chinh ba ng ca ch do ma nhu ng ma nh ch d u fIn da Io f
va o fay nhu ng cu dn fI n su cu a ha nh fInh chu ng fa.
M f fuo ng c AI C p hI n dang Iuu gIu fa I ba o fa ng Anh qu c
duo c coI Ia sa n ph m ba ng ch c nh f co n Ia I d n nga y nay: fu I
cu a no hon sa u nga n nam. O Ty an Nha, v n co n nhu ng ba I fha I
xI ch r f c : fa I dy, ngay fu fhIn nIn ky fhu ba fruo c cng
nguyn, nguo I PhonycIa da khaI fha c mo ch - ba c RIo - TInfo. KhI
khaI qu f fha nh ph Assur fhu c nuo c AssyrIa c xua, nguo I fa da
fm fh y m f fa ng ch na ng g n 400 kIIgam. Ca c nha kha o c ho c
xa c dnh ra ng, no co va o khoa ng 1300 fruo c cng nguyn.
Ch Ia kIm Ioa I m m nh f frong s ff ca cac kIm IoaI fhng
fhuo ng: fh m chi, du ng mo ng fay cu ng co fh ca o duo c ch. Trong
cu n sa ch ph c p frI fhu c nhan d o I s ng cu a ca c d ng v f,
nha d ng v f ho c n I fI ng nguo I u c Anfrof dmun rom |AIfrod
dmund rhom) da nu ra m f su vI c Iy fhu : v mu n duo c fu do
nn da n ong vo vo fInh khn da ga m fhu ng va ch cu a m f ho m
ba ng ch co b da y 43 mIIImof. Co n m f s Ioa I bo hung fh bI f
ca ch du c I frn ca c ng ba ng ch r f da y fhu c h fh ng duo ng
ng d n nuo c frong fha nh ph . Ca c nha ba c ho c da chu y d n kha
nang na y cu a bo hung, ho da nh f chu ng frong m f ng nghI m
ba ng fhu y fInh r I d y Ia I ba ng m f Ia ch mo ng d fhoo do I. o
hung bI f ro Ia khng ga m n I fhu y fInh, nhung d I vo I chu ng fh
ch Ia m f fro nga I hoa n foa n co fh vuo f qua duo c. Chu ng ba f d u
X.I. Venet xki 154
mo duo ng fm ch n fu do, fuy ch m nhung r f c n m n, ba ng ca ch
ga m mo n va vu f ra nhu ng ha f ch r f nho , song ma f fhuo ng v n
nhn fh y duo c. Phuong pha p Ia m vI c d ng d I cu a Iu cn fru ng
da khI n ca c nha d ng v f ho c pha I kInh nga c: f f ca bo n fu Iun
phIn nhau khoan m f I ; duo ng nhu chu ng hI u ra ng, chI c n
m f I I dI qua Io p ha ng ra o cu ng du cho pho p ca bo n fho a chi bay
ra. da f fo I mu c dich, bo n bo hung pha I Ia m vI c frong sa u gIo -
chua d y m f nga y cng - nhung khng co gIa I Iao.
m m cu a ch khng cho pho p no ca nh franh vo I d ng, vo I
d ng do hoa c sa f vo I fu ca ch Ia v f II u d Ia m cng cu Iao d ng.
Th nhung, du ng kIm Ioa I na y d Ia m ca c doa n ng va ca c chI fI f
kha c cu a ng d n nuo c fh r f fI n Io I. Chu ng fa da no I d n ng
d n nuo c o Ia Ma c xua. Nhu ng khu vuo n froo cu a nu hoa ng
SomIramIf fu ng duo c cng nh n Ia m f frong ba y ky quan cu a fh
gIo I da duo c fo I nuo c nho m f h fh ng phu c fa p g m ca c gI ng
nuo c, ca c ng d n nuo c va ca c cng frnh fhu y Io I kha c; f f ca ca c
h fh ng na y d u duo c Ia m ba ng ch. H I nu a d u fh ky XVII,
frong fha p SvIpIa o khu dI n CromII Maxcova, nguo I fa da da f m f
b chu a nuo c Ia m ba ng nhu ng f m ch. Nuo c fu sng Maxcova
duo c bom va o dy, r I Ia I fhoo ng ch cha y fu dy d n cung dI n
nha vua, d n ca c vuo n fuo c va nhu ng cng frnh quan fro ng kha c.
o do , fha p na y duo c go I Ia fha p ng nuo c.
Tho I xua, ch co n Ia m m f cng vI c kha c nu a cu ng IIn quan
vo I nuo c. Nguo I c Hy Ia p da nh n fh y ra ng, ca c Ioa I fhn m m,
fm cua va ca c cu dn kha c cu a fhu y phu v n r f fhich ba m va o
fa u fhuy n, nhung chu ng khng fh chu n I finh d c cu a ch oxIf.
o I v y, nhu ng nguo I do ng fhuy n fho I xua r f hay su du ng ch d
bo c fa u fhuy n, fh Ia nhu ng d ng v f hay ba m na y pha I Ia nh xa
ha ng nga n mo f. Ngoa I ra, ch co n ba o v r f f f da y fhuy n va ca c
dInh fhuy n ba ng sa f kho I b han gI.
Th ky XX da gIao pho cho ch nhI u cng vI c quan fro ng va
Iy fhu , nhung cu ng da f ra cho no m f Ioa f nhu ng yu c u r f cao,
da c bI f Ia v mu c d fInh khI f cu a ch. IIn X da hoa n chInh
duo c phuong pha p fInh Iuy n ba ng h n h ng, ma I n d u fIn
frong fhu c fI n frn fh gIo I, no cho pho p fhu nh n duo c ch sIu
fInh khI f: chI co n Ia I 0, 000 01 % fa p ch f. I u do co nghIa Ia ,
frong m f f n ch Ioa I na y, kho co fh vo f duo c m f ph n muo I
gam g m f f ca ca c nguyn f kha c g p Ia I!
Ha n Ia co fh k f fhu c cu chuy n v cu a ch o dy, nhung
chu ng fa co n chua no I g v fn go I cu a nguyn f na y. Tu
CNH! |frong fI ng Nga, nghIa Ia ch) co Io xu f pha f o fu
CNHKA nghIa Ia con Io n v fruo c dy, nguo I fa go I ca c fho I
ch nhu v y |hI n nay nguo I fa Ia I go I no Ia 4YIIIKA, nghIa Ia Io n
su a). Nhung fruo c khI duo c go I Ia CNH! |ch), kIm Ioa I na y
da s ng duo I nhu ng ca I fn kha c.
M f chuy n c fich fhu v cu a X. Ia.Marsac k ra ng, Iu c d u,
nguo I fa da go I con mo o Ia ma f fro I, sau do go I no Ia my don, Ia
gIo , Ia chu f, va cu I cu ng, Ia I go I Ia mo o. Ha n ba n co n nho chuy n
na y chu . Cu ng co m f ca I g fuong fu nhu fh da xa y ra vo I ch.
a n ha y nhn va o fu dI n gIa I nghIa cu a VIadImIr IvanovIch
an va so bI f ra ng, nga n ngu C OO - O OO khng pha I no I
d n fhI c, ma no I d n ch - m f Ioa I kIm Ioa I na ng hon. Co n chinh
cu nga n ngu fh duo c su du ng khI no I v m f Io I no I cha c cha n xa c
fhu c, da ng fIn c y |na na nhu Io I no I - go I ba c hay Io I no I - do I
ma u frong fI ng VI f). Nhung fa I sao Ia I co su quanh co nhu v y,
fha cu no I fha ng ra cho don gIa n: C OO - O OO co hon khng7
Ho a ra Ia o nuo c Nga fho I xua, nguo I fa da go I ch |CNH!) Ia
fhI c |C OO). Co n fhI c fhu c su Ia I xu f hI n mu n hon, va Ia I,
Iu c d u nguo I fa nh m no Ia ch |qua fh f Ia finh ch f cu a haI
kIm Ioa I na y gI ng nhau o m f mu c d na o do ). Cu I cu ng, khI
nguo I fa da phn bI f chu ng fh fn go I cu duo c da f cho kIm Ioa I
mo I, co n b c fI n b I cu a no fh duo c go I Ia ch |CNH!). Nguo I
Ia ma c xua cu ng nh m I n haI kIm Ioa I na y. Ho da go I ch Ia
pIumbum nogrum |ch don), co n go I fhI c Ia pIumbum aIbum
|ch fra ng).
Nhu ng m I quan h "gIa dnh nhu v y co n ra ng bu c ch vo I
m f kIm Ioa I nu a Ia moIIpdon. Trong fI ng Hy Ia p, moIybdona
nghIa Ia ch. Ho a ra o fho I c , nhI u nguo I da nh m I n khoa ng
v f cu a haI kIm Ioa I na y |gaIonIf va moIIpdonIf), r I cu ng go I
X.I. Venet xki 156
chu ng Ia moIybdona. Sau do nhI u fh ky , nguo I fa da fhu duo c
m f nguyn f mo I fu moIybdona |fu c Ia moIIpdon) - no da muo n
ca I fn c Hy Ia p cu a ch.
Th Ia , mo o da duo c go I du ng fn Ia mo o. Co n ch da fro
fha nh ch.
!
NHIN II! C!A TH KY XX
Kho ma no I duo c ra ng, nha ba c ho c nguo I u c MarfIn
CIaprf so da f fn g cho nguyn f hoa ho c da duo c pha f hI n va o
nam 1789, n u nhu fruo c do m y nam khng xa y ra m f su kI n
Ia m na o d ng f f ca mo I gIo I frong xa h I: nam 1781, khI quan sa f
b u fro I d y sao ba ng kinh fhIn van fu fa o cu a mnh, nha fhIn
van ho c nguo I Anh Ia !yIIam Hocson |WIIIIam HorschoI) da pha f
hI n ra m f da m my pha f sa ng ma Iu c d u ng fuo ng Ia sao ch I,
nhung sau do ng kha ng dnh Ia mnh dang nhn fh y m f ha nh
fInh mo I ma fu fruo c fo I gIo chua aI bI f d n ha nh fInh fhu ba y
cu a h ma f fro I. suy fn v fh n fro I frong fh n fhoa I c Hy
Ia p, Hocson da da f fn cho ha nh fInh mo I na y Ia !ran. Mang n
fuo ng su sa c v hI n fuo ng na y, CIaprf da I y fn cu a ha nh fInh
mo I d da f cho nguyn f ma ng vu a fm ra.
Khoa ng nu a fh ky sau do , va o nam 1841, nha hoa ho c nguo I
Pha p Ia OgIon PoIIgo |ugono PoIIgo) da I n d u fIn dI u ch
duo c uranI kIm Ioa I. Song gIo I cng nghI p v n fo ra fho o vo I
nguyn f na ng va fuong d I m m do . Ca c finh ch f co ho c cu a no
khng II cu n ca c nha Iuy n kIm va ca c nha ch fa o ma y. ChI co
nhu ng nguo I fho fh I fhuy fInh o xu homI va nhu ng nguo I Ia m
d sa nh su o XaxonIa Ia sa n Io ng su du ng oxIf cu a kIm Ioa I na y d
Ia m cho c c cho n co ma u va ng Iu c do p ma f hoa c d fa o ra nhu ng
hoa van c u ky ma u nhung don frang fri cho ba f dIa.
Nguo I Ia Ma c da I da bI f d n fa I nang my fhu f cu a ca c
ho p ch f chu a uranI. Trong ca c cu c khaI qu f fI n ha nh o g n
NapII, nguo I fa da fm fh y nhu ng bu c franh fuo ng gho p ba ng
nhu ng ma nh fhuy fInh co vo do p ky dI u. Ca c nha kha o c ho c r f
X.I. Venet xki 158
kInh nga c v fra I qua haI nga n nam ma fhuy fInh v n khng b mo
du c. om ca c m u fhuy fInh na y ra phn fich hoa ho c fh fh y
chu ng co uranI oxIf, nho v y ma bu c franh fuo ng gIu duo c ma u sa c
Iu b n d n fh . Tuy nhIn, frong khI ca c oxIf va mu I cu a uranI
Ia m vI c co ich cho xa h I, fh ba n fhn kIm Ioa I na y o da ng
nguyn ch f Ia I h u nhu cha ng duo c aI quan fm d n.
Ngay ca ca c nha ba c ho c cu ng chI quon bI f nguyn f na y
m f ca ch ho I ho f. Nhu ng hI u bI f v no r f ngho o na n ma dI khI
Ia I hoa n foa n khng du ng. Cha ng ha n nguo I fa cho ra ng, kh I
Iuo ng nguyn fu cu a no g n ba ng 120. KhI . I. MondoIop xy
du ng h fh ng fu n hoa n fh fr s na y da Ia m r I mo I su sa p x p
cua ng: fhoo ca c finh ch f cu a mnh fh uranI hoa n foa n khng
mu n duo c ghI va o ba ng fu n hoa n o da nh sa n cho nguyn f co
kh I Iuo ng nguyn fu nhu fh . Iu c b y gIo , b f ch p y kI n cu a
nhI u ba n d ng nghI p, nha ba c ho c da quy f dnh I y fr s mo I
cho kh I Iuo ng nguyn fu cu a uranI Ia 240 r I chuy n no xu ng
cu I ba ng. Cu c s ng da xa c nh n su du ng da n cu a nha ba c ho c vI
da I: kh I Iuo ng nguyn fu cu a uranI ba ng 238,03.
Nhung fhIn fa I cu a . I. MondoIop khng pha I chI fh hI n
o ch do . Ngay fu nam 1872, frong khI da s ca c nha ba c ho c coI
uranI Ia m f fhu cu a no frn n n ca c nguyn f quy , fh nguo I
sa ng fa o ra h fh ng fu n hoa n da fh y fruo c fuong IaI sa ng Ia n
cu a no . Ong vI f: Trong s f f ca ca c nguyn f hoa ho c da duo c
bI f d n fh uranI n I b f In v no co fro ng Iuo ng nguyn fu Io n
nh f... Su f p frung fro ng kh I o uranI cao hon ha n ca c ch f da
bI f a f pha I ko m fhoo nhu ng da c finh uu vI f...
Vu ng fIn o m f Io Ia vI c nghIn cu u uranI k fu c I ngu n
fhIn nhIn cu a no so co n d n d n nhI u pha f mInh mo I, nn fI
ma nh da n khuyn nhu ng aI dang fm d I fuo ng cho ca c cu c
nghIn cu u mo I fh nn nghIn cu u fh f ky ca c ho p ch f cu a uranI
Sau do chua d n m f ph n fu fh ky , Io I fIn doa n cu a nha
ba c ho c vI da I da fro fha nh su fh f : nam 1896, khI fI n ha nh fhi
nghI m vo I ca c mu I cu a uranI, nha v f Iy ho c nguo I Pha p Ia
HangrI occoron |AnfoIno HonrI ocquoroI) da hoa n fha nh m f ky
fich xu ng da ng duo c II f va o ha ng nhu ng pha f mInh khoa ho c vI
da I nh f ma con nguo I da fu ng Ia m duo c. I u do da dI n ra nhu
fh nay. Tu Iu, occoron da quan fm d n hI n fuo ng In quang
|fu c Ia su pha f sa ng) v n co o m f s ch f. M f hm, nha ba c ho c
da quy f dnh su du ng m f frong ca c mu I cu a uranI cho nhu ng
fhi nghI m cu a mnh. Trn f m kinh a nh bo c gI y don, ng da f
m f hnh hoa van Ia m ba ng kIm Ioa I co phu m f Io p mu I cu a
uranI, r I dom f f ca ra phoI duo I a nh nang cho I chang d cho su
pha f In quang ca ng ma nh ca ng f f. Sau do b n gIo , occoron cho
hI n hnh f m kinh a nh va fh y ro frn do hI n In bo ng da ng ro
no f cu a hnh hoa van Ia m ba ng kIm Ioa I. Ia m dI Ia m Ia I fhi
nghI m na y nhI u I n, occoro v n fhu duo c k f qua nhu fruo c.
Nga y 24 fha ng haI nam 1896, fa I phIn ho p cu a vI n ha n Im khoa
ho c Pha p, nha ba c ho c da fhng ba o ra ng, n u duo c phoI sa ng fh
ho p ch f uranI pha f In quang ma ng nghIn cu u so pha f ra ca c
fIa khng nhn fh y; ca c fIa na y fhuo ng xuyn dI qua gI y don va
khu mu I ba c frn kinh a nh.
HaI nga y sau, occoron Ia I quy f dnh fI p fu c ca c fhi
nghI m, nhung cha ng may Iu c do fro I u a m, ma khng co a nh sa ng
fh Ia m sao co In quang duo c. u c mnh v fho I fI f x u, nha ba c
ho c da c f ca c m u mu I uranI va o ngan ko o ba n Ia m vI c cu ng vo I
nhu ng f m phIm duong da chu n b sa n nhung chua chI u sa ng,
r I d chu ng na m o do m y nga y. Cu I cu ng, dm mu ng 1 fha ng
ba, gIo da xua fan nhu ng da m my don frn b u fro I ParI va fu
sa ng so m, nhu ng fIa na ng da chI u do I xu ng fha nh ph ba ng.
ang s f ru f cho fro I fa nh ra o, occoron da v I va d n pho ng fhi
nghI m I y ca c f m phIm duong ra kho I ngan ko o va dom phoI
na ng. V n Ia m f nha fhu c nghI m r f c n fh n, nhung frong gIy
phu f cu I cu ng, ng da quy f dnh cho hI n hnh ca c f m phIm
duong, ma c d u fhoo nguyn fa c fhng fhuo ng ma xo f fh sau m y
nga y vu a qua, khng fh xa y ra dI u g d I vo I chu ng, v chu ng
na m frong bo ng f I, ma khng duo c phoI sa ng fh khng m f ch f
na o pha f In quang. Trong khoa nh kha c y, nha ba c ho c da khng
ngo ra ng, chI va I gIo sau, nhu ng f m kinh a nh fhng fhuo ng chI
da ng gIa va I frang Ia I co vInh du fro fha nh cu a quy v gIa d I vo I
X.I. Venet xki 160
khoa ho c, co n nga y 1 fha ng ba nam 1896 fh ma I ma I dI va o Ich su
khoa ho c fh gIo I .
Nhu ng g ma occoron nhn fh y frn nhu ng f m kinh a nh
vu a qua hI n hnh da Ia m cho ng h f su c nga c nhIn : bo ng don
cu a ca c m u da hI n In ro ra ng va sa c no f frn Io p ca m quang. Co
nghIa Ia su pha f In quang xa y ra ngay chinh fa I dy, cha ng pha I
nho ca I g ca . Nhung Iu c y, mu I uranI pha f ra nhu ng fIa g v y 7
Nha ba c ho c da Ia m dI Ia m Ia I ca c fhi nghI m fuong fu vo I ca c ho p
ch f kha c cu a uranI, frong s do co ca nhu ng mu I khng co kha
nang pha f In quang hoa c da na m ha ng nam o ch f I, nhung I n
na o cu ng v y, hnh m u v n hI n In frn f m kinh a nh.
occoron da na y ra y nghI, fuy chua hoa n foa n ro ra ng, ra ng,
uranI Ia fhi du d u fIn cu a fhu kIm Ioa I b c I m f finh ch f
fuong fu nhu su pha f In quang khng nhn fh y.
Cu ng frong fho I gIan na y, nha hoa ho c nguo I Pha p Ia HangrI
Muafxan |AnfoIno MoIssan) da hoa n fhI n duo c phuong pha p dI u
ch uranI kIm Ioa I fInh khI f. occoron da xIn Muafxan m f if b f
uranI va dI d n k f Iu n ra ng, uranI nguyn ch f pha f xa ma nh
hon nhI u so vo I ca c ho p ch f cu a no , hon nu a, finh ch f na y cu a
uranI v n khng fhay d I frong nhu ng dI u kI n Ia m vI c h f su c
kha c nhau, k ca khI nung r f no ng hoa c khI Ia m Ia nh d n nhI f
d r f fh p.
occoron khng v I va cng b ca c k f qua mo I: ng do I cho
Muafxan fhng ba o v ca c cu c kha o cu u r f fhu v cu a mnh. a o
du c cu a nha khoa ho c ba f bu c pha I Ia m nhu v y. Va d n nga y 23
fha ng muo I m f nam 1896, fa I phIn ho p cu a vI n ha n Im khoa
ho c Pha p, Muafxan da ba o ca o v dI u ch uranI nguyn ch f, co n
occoron fh fhuy f frnh v m f finh ch f mo I cu a nguyn f na y
- do Ia su bI n d I fu pha f cu a ca c nguyn fu uranI ko m fhoo su
gIa I pho ng nang Iuo ng bu c xa . Tinh ch f na y duo c go I Ia finh ch f
pho ng xa .
Pha f mInh cu a occoron da da nh d u su mo d u m f ky
nguyn mo I frong v f Iy ho c ky nguyn chuy n hoa ca c nguyn
f . Tu dy, nguyn fu khng co n duo c coI Ia phn fu don nh f va
khng fh phn chIa. Con duo ng dI va o chI u su cu a vIn ga ch
nho xy du ng nn fh gIo I v f ch f da duo c mo ra cho khoa ho c.
Ro ra ng Ia hI n nay uranI da bu c ca c nha ba c ho c pha I chu y
d n mnh. ng fho I, m f cu ho I nu a da khI n ho pha I quan fm:
pha I chang, chI m f mnh uranI Ia co finh pho ng xa 7 Trong fhIn
nhIn, II u co fh co nhu ng nguyn f kha c nu a mang finh ch f
na y khng 7
Ca c nha v f Iy ho c xu f sa c haI vo ch ng PIo QuyrI |PIorro
CurIo) va MarI XkIodopxca QuyrI |MarIo SkIodopxca - CurIo), da
gIa I da p duo c cu ho I na y. Nho m f khi cu do ch ng mnh ch fa o,
ba MarI QuyrI da nghIn cu u m f s Iuo ng Io n ca c kIm Ioa I,
khoa ng v f va mu I. Cng vI c duo c fI n ha nh frong nhu ng dI u
kI n kho khan khng fh fuo ng fuo ng n I. Ca I Ia n g bo hoang ma
haI ng ba fm fh y o m f nha fhuo ng dn ParI da duo c du ng Ia m
pho ng fhi nghI m. Sau na y, ba MarI QuyrI h I fuo ng Ia I : o Ia
m f fu p I u ba ng va n co n n ra I nhu a duo ng va ma I Io p kinh
khng du cho mua, fhI u mo I fI n nghI. Trong I u chI co va I chI c
ba n g cu ky , m f ca I Io ba ng gang khng du cung c p nhI f, m f
f m ba ng don ma sao PIo fhich su du ng d n fh . O dy khng co
fu hu f du ng cho fhi nghI m vo I ca c ch f khi d c, v fh ma da pha I
Ia m ca c fhi nghI m y ngoa I fro I khI fho I fI f cho pho p hoa c n u
Ia m frong nha fh pha I mo foang h f ca c cu a s . Trong nh f ky
cu a PIo QuyrI co ch ghI ra ng, dI khI, cng vI c duo c fI n ha nh
frong nha Ia nh d n sa u d .
NhI u v n d na y sInh ngay ca vo I ca c v f II u c n fhI f. Vo I
s fI n if o I cu a mnh, haI ng ba QuyrI khng fh mua duo c Iuo ng
qua ng uranI du du ng v qua ng r f da f. Ho quy f dnh yu c u
chinh phu A o ba n ro cho mnh ca c ch f ph fha I cu a qua ng na y,
ma o A o nguo I fa da I y uranI ra d du ng o da ng ca c mu I va o vI c
nhu m ma u cho d su va fhuy fInh. VI n ha n Im khoa ho c VIn
da nhI f frnh u ng h haI nha ba c ho c: va I f n ph II u qua ng da
duo c cho d n pho ng fhi nghI m cu a ho o ParI.
MarI QuyrI da Ia m vI c vo I m f ngh Iu c phI fhuo ng. VI c
nghIn cu u ca c Ioa I v f II u kha c nhau da xa c nh n su du ng da n
X.I. Venet xki 162
cu a occoron nguo I da fu ng cho ra ng, finh pho ng xa cu a uranI
nguyn ch f ma nh hon so vo I b f ky m f ho p ch f na o cu a no . K f
qua cu a ha ng fram I n fhi nghI m da kha ng dnh dI u do . Tuy
v y, MarI QuyrI v n fI p fu c nghIn cu u fhm nhI u ch f mo I. R I
b ng nhIn... Ia I m f dI u b f ngo nu a ! HaI Ioa I khoa ng v f chu a
uranI chancoIIf va uranImIf o homI - da fa c d ng d n khi cu do
ma nh hon uranI r f nhI u I n. K f Iu n fu no na y ra : frong haI
Ioa I qua ng na y co chu a m f nguyn f na o do chua bI f, co kha
nang phn ra pho ng xa co n cao hon ca uranI. suy fn d f nuo c
a Ian qu huong cu a ba MarI QuyrI, haI ng ba da go I nguyn
f mo I Ia poIonI |frong fI ng Ia fInh, nuo c a Ian duo c go I Ia
PoIonIa).
Ia I Iao va o cng vI c, Ia I Iao d ng khng bI f m f mo I, r I
m f fha ng Io I nu a Ia I d n : da fm ra m f nguyn f mo I nu a, co
finh pho ng xa ma nh hon uranI ha ng fram I n. Ca c nha ba c ho c da
go I nguyn f na y Ia radI ma fhoo fI ng Ia fInh, nghIa Ia fIa.
Trong m f chu ng mu c na o do , vI c pha f hI n ra radI da Ia m
cho gIo I khoa ho c if chu y d n uranI. Ngo f b n muoI nam, uranI
khng khu y d ng fm fri ca c nha ba c ho c nhI u Ia m, va frong suy
nghI cu a ho v ky fhu f, if khI no duo c d c p d n. Trong m f f p
sa ch cu a b ba ch khoa foa n fhu v ky fhu f xu f ba n nam 1934,
ca c fa c gIa da kha ng dnh: !ranI o da ng nguyn f khng co cng
du ng fhu c f . sa ch d s na y khng pha m f I ch ng Ia I su fh f,
nhung chI va I nam sau do , cu c s ng da dinh chinh Ia I m f s dI m
frong kha I nI m v kha nang cu a uranI.
u nam 1939 da xu f hI n haI ba n fhng ba o khoa ho c.
Thng ba o fhu nh f do rodorIc JIIo QuyrI |ro dorIc JoIIof
CurIo) gu I d n vI n ha n Im khoa ho c Pha p vo I nhan d Chu ng
mInh ba ng fhu c nghI m v su n vo cu a ca c ha f nhn uranI va
fhorI duo I fa c d ng cu a nofron. Thng ba o fhu haI duo c dang
frong Ta p chi ThIn nhIn xu f ba n o Anh vo I d u d Su phn
ra cu a uranI duo I fa c d ng cu a nofron: m f da ng mo I cu a pha n u ng
ha f nhn, ma ca c fa c gIa cu a no Ia haI nha v f Iy ho c nguo I u c -
Offo rIf |Offo rIsch) va IIza Myfno |IIsa MoIfnor). Ca haI
fhng ba o d u d c p d n m f hI n fuo ng mo I, xa y ra vo I ha f nhn
cu a nguyn f na ng nh f Ia uranI ma fu fruo c fo I gIo chua aI bI f
dn.
Truo c do m y nam, bo n fro |nho m ca c nha v f Iy ho c fro
fu I, d y fa I nang, Ia m vI c duo I su Ia nh da o cu a nrIc ocmI fa I
fruo ng da I ho c f ng ho p Roma, duo c nguo I fa go I m f ca ch fhn
fnh nhu v y) da da c bI f quan fm d n uranI. Mn v f Iy nofron
v n fa ng fru nhI u dI u mo I Ia ma chua aI bI f v n Ia nI m say m
cu a ca c nha ba c ho c na y.
Nguo I fa da kha m pha ra ra ng, fhng fhuo ng, khI b chu m
nofron ba n va o, ha f nhn cu a nguyn f na y II n bI n fha nh ha f
nhn cu a nguyn f kha c chI m fI p fhoo frong h fh ng fu n
hoa n. Nhung n u ba n nofron va o nguyn f du ng o cu I cu ng -
fhu 92, fu c Ia uranI, fh so ra sao7 KhI do pha I xu f hI n m f
nguyn f du ng o v fri fhu 93 m f nguyn f ma ngay ca fhIn
nhIn cu ng khng fh fa o ra duo c.
o n fro r f fhich fhu vo I y fuo ng do . V y fh fa I sao khng
Iao va o fm hI u xom nguyn f nhn fa o kIa Ia ca I g, frng no
nhu fh na o, no xu su ra sao 7 Th Ia ho II n ba n pha . Nhung
dI u g da xa y ra 7 Trong uranI da sInh ra khng pha I chI co m f
nguyn f pho ng xa nhu mo I nguo I cho do I, ma if nh f Ia m f chu c
nguyn f . V y Ia da co m f dI u bi n g do frong ca ch xu su cu a
uranI. nrIc ocmI gu I fhng ba o v vI c na y d n m f fa p chi
khoa ho c. Co fh , ng cho ra ng nguyn f fhu 93 da duo c fa o
fha nh, nhung khng co ba ng chu ng chinh xa c v dI u do . Ma f
kha c, Ia I co nhu ng ba ng chu ng no I In ra ng, frong uranI b ba n
pha co ma f nhu ng nguyn f kha c na o do . V y Ia nhu ng nguyn f
nao7
Iron JIIo QuyrI con ga I cu a MarI QuyrI, da c ga ng fra
Io I cu ho I frn. a da Ia p Ia I nhu ng fhi nghI m cu a ocmI va
nghIn cu u ky Iuo ng fha nh ph n khoa ho c cu a uranI sau khI b
ba n pha ba ng nofron. K f qua Ia I b f ngo hon : frong uranI xu f
hI n nguyn f Ianfan Ia nguyn f na m o khoa ng gIu a ba ng fu n
hoa n, nghIa Ia ca ch r f xa uranI.
X.I. Venet xki 164
Cu ng Ia m ca c fhi nghI m nhu v y, ca c nha ba c ho c nguo I u c
Ia Offo Han |Offo Hanh) va rIdrIc Sforafxman |rIdrIch
Sfrassman) da fm fh y frong uranI khng nhu ng chI co Ianfan ma
co n co ca barI nu a. Th f Ia bi n na y fhI p fhoo bi n kha c!
Han va Sforafxman da fhng ba o vo I ba n mnh Ia nha v f Iy
ho c n I fI ng IIza Myfno v fhi nghI m ma ho da Ia m. n dy,
cu ng m f Iu c nhI u nha ba c ho c Io n mu n gIa I quy f v n d uranI.
u fIn Ia rodorIc JIIo QuyrI, sau do Ia IIza Myfno d u
cu ng dI d n m f k f Iu n : khI b nofron ba n va o, ha f nhn uranI
duo ng nhu b vo Ia m haI ma nh. I u do gIa I fhich cho su b f ngo
cu a Ianfan va barI Ia ca c nguyn f co kh I Iuo ng nguyn fu x p xI
ba ng m f nu a cu a uranI.
Nha v f Iy ho c nguo I My Ia IuI Anvarof |IouIs AIvaroz) |sau
na y da duo c frao fa ng gIa I fhuo ng Nobon) da ba f ga p fIn na y va o
m f bu I sa ng fha ng gIng nam 1939 khI dang ng I frn gh ca f
fo c. Ong dang bnh fha n xom Iuo f qua m f fo ba o, b ng nhIn, m f
d u d khIm f n d p va o ma f ng : Nguyn fu uranI da b phn
chIa fha nh haI ma nh. Sau m f khoa nh kha c, fruo c su nga c nhIn
cu a nguo I fho ca f fo c va nhu ng nguo I dang cho d n Iuo f mnh,
nguo I kha ch ky Ia na y vu f cha y ra kho I cu a hI u ca f fo c vo I ca I d u
mo I hu I duo c m f nu a va chI c khan choa ng dang bu c cha f va o c ,
fung bay ph n ph f fruo c gIo . Khng d y d n nhu ng kha ch qua
duo ng d y kInh nga c, nha v f Iy ho c Iao ngay va o pho ng fhi
nghI m cu a fruo ng da I ho c f ng ho p CaIIfornIa, noI ng Ia m vI c,
d ba o fIn cho ca c ba n d ng nghI p cu a mnh bI f ca I fIn s f do o
na y. Iu c d u, ca c ba n ng r f su ng so fruo c hnh a nh ky d cu a
Anvarof khI ng vung v y fo ba o, nhung khI ho ngho k v pha f
mInh Ia m ch n d ng du Iu n na y fh ho da qun ngay ca I d u fo c
kha c fhuo ng cu a ng.
u ng, dy Ia m f fIn ch n d ng du Iu n fh f su frong khoa
ho c. Song JIIo QuyrI co n kha m pha ra duo c m f su fh f r f
quan fro ng nu a : su phn ra ha f nhn uranI mang finh ch f m f
vu n , frong do , ca c ma nh sInh ra fung bay v mo I phia vo I f c d
Io n. KhI chI mo I pha vo duo c ca c ha f nhn rIng ro , nang Iuo ng cu a
ca c ma nh vo cu ng da nung duo c m f m u uranI. N u nhu co nhI u
ha f nhn b pha vo fh so pha f ra m f Iuo ng nang Iuong kh ng I .
V y fm du ra s Iuo ng nofron nhI u d n fh d chu ng ba n
pha nhI u ha f nhn uranI cu ng m f Iu c7 Ca c ngu n nofron ma ca c
nha khoa ho c da bI f chI cung c p duo c m f s Iuo ng nofron nho
hon nhI u fI I n so vo I s c n fhI f. Nhung r I chinh fhIn nhIn
da d n gIu p su c. JIIo QuyrI da pha f hI n ra ra ng khI ha f nhn
uranI b phn ra , co m f s nofron bay ra. Sau khI ba n pha va o
nguyn fu cu a ha f nhn bn ca nh, chu ng so pha I d n d n su phn
ra mo I ca I go I Ia pha n u ng dy chuy n so ba f d u. o I v ca c qua
frnh na y dI n ra frong va I ph n frI u gIy, cho nn, m f Iuo ng
nang Iuo ng kh ng I so duo c gIa I pho ng va su n Ia dI u a f pha I
xa y ra. uo ng nhu f f ca d u da ro ra ng. Tuy v y, nguo I fa da
nhI u I n du ng nofron d ba n pha ca c m u uranI, v y ma chu ng
v n khng n , nghIa Ia khng xu f hI n pha n u ng dy chuy n. Co
Io Ia pha I fhm nhu ng dI u kI n na o do nu a. Nhu ng dI u kI n g
v y7 rodorIc JIIo QuyrI chua fh gIa I da p duo c cu ho I na y.
Nhung r I Io I gIa I da p da duo c fm ra. Ca c nha ba c ho c X -
vI f fro fu I Ia Ia. . ZondovIch va Iu. . KharIfon da fm duo c
cu ng frong nam 1939. Qua ca c cng frnh nghIn cu u cu a mnh,
haI ng da xa c dnh duo c ra ng, co haI ca ch frI n khaI pha n u ng ha f
nhn dy chuy n. Ca ch fhu nh f Ia fang kich fhuo c cu a kh I
uranI, v khI ba n pha m f cu c nho , nhI u nofron vu a mo I fhoa f ra
co fh vang ra ngoa I ma khng ga p m f ha f nhn na o frn duo ng
dI. N u fang kh I Iuo ng cu a cu c uranI fh xa c su f fru ng dich cu a
ca c nofron f f nhIn cu ng fang In.
Co n m f ca ch fhu haI nu a Ia Ia m cho uranI gIa u d ng v 235.
Nguyn do Ia uranI fhIn nhIn co haI d ng v chu y u vo I kh I
Iuo ng nguyn fu Ia 238 va 235. Trong ha f nhn cu a d ng v fhu
nh f |ma s nguyn fu cu a no nhI u hon cu a ca c Ioa I kIa ha ng
fram I n), co nhI u hon ba nofron so vo I d ng v fhu haI. !ranI
235 ngho o nofron nn h p fhu nofron m f ca ch fham Iam
ma nh hon r f nhI u so vo I ng anh kha gIa cu a no . Co n ng
anh na y fh frong nhu ng dI u kI n nh f dnh, sau khI nu f xong
nofron Ia I khng chu phn chIa fha nh fu ng ma nh ma bI n fha nh
X.I. Venet xki 166
nguyn f kha c. V sau, ca c nha ba c ho c da Io I du ng finh ch f na y
d dI u ch ca c nguyn f sIu uranI nhn fa o. Co n su fho o cu a
uranI 238 d I vo I nofron fh r f nguy ha I cho pha n u ng dy
chuy n, no Ia m cho qua frnh pha n u ng suy y u v khng kp I y
Ia I su c. o I v y, frong uranI ca ng co nhI u nguyn fu khao kha f
nofron |fu c Ia d ng v uranI 325) fh pha n u ng so xa y ra ca ng
manh.
Nhung d cho pha n u ng ba f d u duo c fh c n pha I co nofron
du fIn m f quo dIm d nhom Im da m cha y nguyn fu . T f
nhIn, d da f mu c dich na y, co fh su du ng ca c ngu n nofron
fhng fhuo ng ma fruo c dy ca c nha ba c ho c da du ng frong ca c cng
frnh nghIn u cu u cu a mnh ; ca ch na y fuy khng fhu n fI n Ia m
nhung co fh du ng duo c. Cha ng Io khng co quo dIm na o fhich
hop hon u7
Co d y. Ca c nha ba c ho c X - vI f K. A. PofgIac va C. N.
Iorop da fm fh y no . Trong nhu ng nam 1939 1940, khI nghIn
cu u bI n fra ng cu a uranI, ho da dI d n k f Iu n ra ng, ca c ha f nhn
cu a no co kha nang fu phn ra . K f qua ca c fhi nghI m do ho fI n
ha nh o InIngraf da xa c nh n dI u do .
Song cu ng co fh ba n fhn uranI khng fu phn ra , ma Ia do
fa c d ng cu a ca c fIa vu fru cha ng ha n: chinh fra I d f Iun Iun
na m duo I f m ba n cu a chu ng. Th nghIa Ia c n pha I Ia m Ia I ca c
fhi nghI m su duo I Io ng d f, noI ma ca c v kha ch vu fru na y
khng fh d n duo c. Sau khI ho I y kI n I. V. Kurchafop nha
nguyn fu ho c X - vI f vI da I nh f, ca c nha nghIn cu u fro fu I da
fI n ha nh fhi nghI m fa I m f ga fa u dI n ng m na o do o Maxcova.
I u do khng ga p fro nga I g o dn uy phu fra ch duo ng gIao
fhng, nn cha ng bao Iu, m f b khi cu fhi nghI m na ng g n ba
f n da duo c ca c ca n b khoa ho c khun d n pho ng Ia m vI c cu a
fruo ng ga fa u dI n ng m Inamo na m o d su 50 mo f.
V n nhu mo I khI, ca c doa n fa u xanh v n qua Ia I, ha ng nga n
ha nh kha ch v n In xu ng fhoo fhang ma y va khng aI nghI ra ng,
ngay sa f du dy dang fI n ha nh nhu ng fhi nghI m ma y nghIa
cu a chu ng fh f kho da nh gIa h f duo c. Cu I cu ng da fhu duo c
nhu ng k f qua fuong fu nhu fruo c dy da nh n duo c o InIngraf.
Cha ng pha I nghI ngo g nu a, hI n fuo ng fu phn ra v n Ia fhu c
finh cu a ca c ha f nhn uranI. nh n fh y dI u do , c n pha I fh
hI n m f fa I ngh fhu c nghI m phI fhuo ng : frong m f gIo , cu 60
000 000 000 000 nguyn fu uranI fh chI co m f phn fu b phn
ra . Th f du ng Ia gIo f nuo c frong bI n ca !
K. A. PofgIac va C. N. Iorop da vI f frang k f Iu n va o ph n
fI u su cu a uranI fruo c khI fhu c hI n pha n u ng dy chuy n d u
fIn frn fh gIo I. nrIc ocmI da fhu c hI n pha n u ng na y va o
nga y 2 fha ng muo I haI nam 1942.
Cu I nhu ng nam 30, cu ng nhu nhI u nha ba c ho c Io n kha c,
ocmI da bu c pha I xu f duong sang My d fhoa f kho I na n dch
ha ch HIfIo. Ong du dnh fI p fu c ca c cu c fhu c nghI m quan fro ng
nh f cu a mnh o dy. Nhung mu n v y fh pha I co nhI u fI n. C n
pha I Ia m cho chinh phu My fIn ra ng, nhu ng fhi nghI m cu a ocmI
so gIu p ich cho vI c ch fa o fhu vu khi nguyn fu ma nh nh f ma co
fh du ng d ch ng Ia I chu nghIa pha f xif. Nha ba c ho c co fn fu I
b c nh f fh gIo I Ia Anbo Anhxfanh |AIborf InsfoIn) da da m
nh n su m nh na y. Ong vI f cho f ng fh ng My rancIIn Ruzovon
|rankIIn RoozvoIf) m f bu c fhu ma mo d u ba ng nhu ng Io I :
Thua nga I ! Cng frnh sa p Ia m cu a . ocmI va I. XInIac |I.
SzIIard) ma fI da fm hI u qua ba n pha c fha o cho pho p hy vo ng
ra ng, frong fuong IaI r f g n dy, nguyn f uranI co fh fro fha nh
m f ngu n nang Iuo ng mo I r f quan fro ng.... Trong fhu, nha ba c
ho c da ku go I chinh phu My fa I fro cho ca c cng frnh nghIn cu u
v uranI. o uy fin r f Io n cu a Anhxfanh va finh ch f nghIm
fro ng cu a fnh hnh fh gIo I, Ruzovo da d ng y .
Cu I nam 1941, dn chu ng ChIcago nh n fh y frn ph n d f
cu a m f sn v n d ng co su nh n nhp kha c fhuo ng ma khng h
co chu f quan h g vo I fh fhao. Tu ng f p xo cho ha ng f p n p dI
d n c ng sn v n d ng. M f d I v bInh r f dng khng d cho
nguo I Ia na o d n g n ha ng ra o sn v n d ng. Ta I dy, frn ca c sn
qu n vo f na m duo I kha n da I phia fy, nrIc ocmI dang chu n b
fhi nghI m nguy hI m nh f cu a mnh fhu c hI n pha n u ng dy
chuyn phn ra haf nhn uranI co kI m soa f. Cng vI c xy du ng
X.I. Venet xki 168
Io pha n u ng ha f nhn d u fIn frn fh gIo I da duo c fI n ha nh
su f nga y dm frong vo ng m f nam.
u I sa ng nga y 2 fha ng muo I haI nam 1942 da d n. Su f
dm, ca c nha ba c ho c da khng cho p ma f, ho cu kI m fra dI kI m
fra Ia I ca c pho p finh. Khng fh du a duo c: sn v n d ng na m ngay
frong frung fm fha nh ph nhI u frI u dn, va ma c d u ca c pho p
finh da cho pho p fIn ra ng, pha n u ng frong Io nguyn fu so xa y ra
ch m, nghIa Ia khng mang finh ch f m f vu n , nhung khng aI
co quy n fhi ma ng ha ng fram nga n nguo I. Tro I da sa ng fu Iu, da
d n gIo an sa ng, nhung mo I nguo I da qun dI u do f f ca d u
no ng Io ng ba f fay va o fr n f n cng nguyn fu ca ng nhanh ca ng
f f. Tuy nhIn, ocmI khng v I va : c n pha I d cho nhu ng nguo I
da m f mo I duo c nghI ngoI, c n pha I fhoa I ma I m f chu f d r I sau
do Ia I cn nha c va suy nghI cho ky Iuo ng. Pha I fh n fro ng va fh n
fro ng hon nu a. Va dy, frong Iu c mo I nguo I dang cho I nh ba f d u
cu c fhi nghI m fh ocmI c f cu no I n I fI ng cu a mnh cu no I
fu ng dI va o Ich su chInh phu c nguyn fu chI vo n vo n co va I fu : I
an sa ng nho !.
n xong, mo I nguo I fro Ia I v fri cu a mnh cu c fhi nghI m
ba f d u. Ca c nha ba c ho c da n ma f va o ca c khi cu . Nhu ng phu f cho
do I fh f cang fha ng. Cu I cu ng, ca c ma y d m nofron go Ia ch ca ch
nhu su ng IIn fhanh. uo ng nhu chu ng b sa c v Iuo ng nofron
qua Io n, khng d m kp! Pha n u ng dy chuy n da ba f d u ! I u
do xa y ra va o Iu c 15 gIo 25 phu f gIo ChIcago. Ngo n Iu a nguyn fu
duo c pho p cha y frong 28 phu f, sau do , fhoo I nh cu a ocmI, pha n
u ng dy chuy n duo c du ng Ia I.
M f frong nhu ng nguo I fham gIa cu c fhi nghI m dI d n ma y
dI n fhoa I va fhng ba o vo I c p frn ba ng m f cu m f hI u da quy
uo c fu fruo c : Nha ha ng ha I nguo I IfaIIa da c p b n Tn da I Iu c!.
Iu do co nghIa Ia nha ba c ho c xu f sa c nguo I IfaIIa nrIc ocmI
da gIa I pho ng duo c nang Iuo ng ha f nhn nguyn fu va da chu ng
mInh duo c ra ng, con nguo I co fh kI m soa f va su du ng nang Iuo ng
na y fhoo y mu n cu a mnh.
Nhung y mu n co y mu n f f y mu n x u. Trong nhu ng nam
xa y ra nhu ng su kI n k frn, pha n u ng dy chuy n fruo c h f duo c
coI nhu m f cha ng frn con duo ng dI d n vI c ch fa o bom nguyn
fu . Cng vI c cu a ca c nha ba c ho c nguyn fu o My da dI fI p fu c
fhoo chinh huo ng na y.
u khng khi frong gIo I khoa ho c co IIn quan vo I cng vI c
na y da cu c ky cang fha ng. Va ngay ca o dy cu ng khng fra nh
kho I nhu ng chuy n fu c cuo I.
Mu a fhu nam 1943, nguo I fa da quy f dnh dua nha v f Iy
ho c co Io n nh f NIn o |NIoIs ohr) fu nuo c an Ma ch dang b
qun u c chI m do ng sang My d f n du ng kI n fhu c uyn ba c va
fa I nang cu a ng. uo c m f f u ng m cu a Anh bi m f h f ng, nha
bac hoc caI frang Ia m nguo I da nh ca va o m f dm f I don nhu
mu c, r I fu do nguo I fa dua ng vuo f bI n sang nuo c Anh ba ng
ma y bay va cu I cu ng sang My . Toa n b ha nh Iy cu a o chI vo n
va n co m f ca I chaI. y Ia ca I chaI ma u xanh fhng fhuo ng, v n
Ia chaI du ng bIa an Ma ch, frong do , nha ba c ho c bi m f cho ma f
bo n u c da du ng fhu nuo c na ng v cu ng quy gIa ma ng gIu gn
nhu chinh con nguoI cu a ma f mnh: fhoo y kI n cu a nhI u nha ba c
ho c nguyn fu fh chinh nuo c na ng na y co fh du ng d Ia m gIa m
f c d cu a nofron frong pha n u ng ha f nhn. o da pha I v f va chu
du ng su m f nho c frong chuy n bay, va khI vu a mo I h I su c fh
vI c d u fIn cu a ng Ia kI m fra xom ca I chaI nuo c na ng co co n
nguyn vo n nu a hay khng. Th f Ia bu n phI n h f ch no I, nha
ba c ho c da cho f nh n ra Ia mnh da fro fha nh na n nhn cu a finh
da ng fri cu a chinh mnh : frong fay ng Ia ca I chaI du ng bIa an
Ma ch chinh c ng, co n ca I chaI nuo c na ng fh v n na m frong fu
Ia nh o nha ng.
M f nguo I Ia I xo h f hoa ng - ocmI pha I nhn cuo I - M f nga y
don f I - uo c d u - Ta u nguyn fu pha bang - uu kI n gu I fo I
ma f fro I - Nhu ng vI n ca nh ky dI u.
KhI cu c uranI - 235 co n con d u fIn du ng cho bom nguyn fu
vu a duo c dI u ch xong fa I ca c nha ma y kh ng I o fha nh ph Oc -
RIja na m frong bang TonnofxI, no duo c gu I fhoo m f nguo I IIn Ia c
X.I. Venet xki 170
da c fra ch d n m f noI kin da o gIu a ca c fhung Iu ng cu a bang NIu -
MxIco Ia fh fr n If - AIamf - noI ch fa o vu khi roo ra c su ch f
cho c. Nguo I II n Ia c pha I fu mnh Ia I f, cha ng aI no I cho y bI f
ca I g na m frong chI c h p nho ma nguo I fa dua cho y, nhung da
nhI u I n y duo c ngho nhu ng cu chuy n khu ng khI p v ca c fIa
gI f nguo I bi hI m sa n sInh ra o Oc - RIja. Ca ng dI xa, n I Io Ia ng
vy bo c I y y ca ng cha f. Cu I cu ng y quy f dnh, h co d u hI u
kha nghI v ha nh vI cu a chI c h p da ng sau, y so bo f ma cha y
fhu c ma ng. KhI xo cha y qua m f chI c c u da I, b ng nhIn, nguo I
Ia I xo ngho fh y m f fI ng n Io n da ng sau. uo ng nhu da b b f
fung In, y nha y ra kho I f va cha y nhanh d n mu c ma y khng
fh fuo ng fuo ng n I. Nhung khI da cha y duo c m f qua ng kha xa, y
du ng Ia I v kI f su c va fIn cha c ra ng, mnh v n co n nguyn vo n va
v su , fh m chi co n da m ngoa I c nhn Ia I. Iu c y, sau f cu a y,
doa n xo cu ko o da I ma I va s f ru f bo p co I Inh o I. Y da nh pha I
quay Ia I va fI p fu c cu c ha nh frnh. Nhung vu a ng I va o bu ng
Ia I fh Ia I vang In m f fI ng n Io n, ba n nang fu v Ia I m f I n
nu a vu f ko b f ha nh ra kho I xo va fhu c y cha y fh f nhanh kho I ca I
h p faI a c y. Ma I d n khI nguo I ca nh sa f gI n du du I kp y ba ng
m f va xom xo f gI y fo fh nguo I Ia I xo h f hoa ng y mo I bI f
ra ng, nhu ng pha f n kIa Ia fu fruo ng ba n ca nh d y vo ng sang, v
Iu c na y nguo I fa dang ba n fhu da n pha o mo I o do .
Cng vI c o If - AIamf duo c fI n ha nh frong dI u kI n bi
m f fuy f d I. T f ca ca c nha ba c ho c Io n o dy d u mang nhu ng
bI f danh. Nhu NIn o cha ng ha n, o If - AIamf nguo I fa chI bI f
do Ia ng gIa NIcoIa yco, nrIco ocmI Ia HonrI acmo, !jIn
VIgno fha nh ra !jIn Vagno. M f hm, ocmI xu f frnh gI y
chu ng mInh mang fn acmo, co n VIgno fh khng fm fh y gI y
fo cu a mnh. Nguo I Iinh ga c co danh sa ch nhu ng aI duo c ra va o
nha ma y. Y ho I: Tn ng Ia g 7. Nha ba c ho c da ng fri cho f no I
I m b m VIgno fhoo fho I quon nhung b ng nho ra va ca I chinh Ia
Vagno. I u do da Ia m cho fn Iinh ga c nghI ngo ba ng - Vagno
fh co frong danh sa ch co n VIgno fh khng. Y quay sang phia
ocmI ma y da quon ma f, r I ho I: Ong na y fn Ia Vagno dI u do
cu ng du ng, cu ng nhu fI fn Ia acmo. Nhn cuo I, ocmI frnh
fro ng no I Ia m cho fn Iinh pha I fIn nhu fh r I y cu ng d cho haI
nha bac hoc dI qua.
Va o khoa ng gIu a nam 1945, cng vI c ch fa o bom nguyn fu
ma chI phi In d n haI fy d Ia da hoa n fha nh. Nga y 6 fha ng fa m,
frn b u fro I fha nh ph HIrosIma o Nh f a n hI n In m f cy
nm Iua khng I cu n fhoo m y chu c nga n sInh ma ng. Nga y do
da fro fha nh nga y don f I frong Ich su n n van mInh. Tha nh fu u
vI da I nh f da sInh ra f n fha m kch khu ng khI p nh f cu a Ioa I
nguo I.
Truo c ca c nha ba c ho c, fruo c foa n fh gIo I, m f cu ho I da
duo c da f ra: Ia m g nu a dy7 TI p fu c hoa n fhI n vu khi ha f nhn,
ch fa o ca c phuong fI n gI f nguo I khu ng khI p hon nu a u7
Khng! Tu nay, nang Iuo ng kh ng I chu a frong ha f nhn
nguyn fu pha I phu c vu con nguo I. Ca c nha ba c ho c X - vI f duo I
su Ia nh da o cu a vI n sI I. V. Kurchafop da da f buo c chn d u fIn
frn con duo ng do . Nga y 27 fha ng sa u nam 1954, da I pha f fhanh
Maxcova da fruy n dI m f fIn co f m quan fro ng da c bI f: HIn
nay o IIn X, nho nhu ng c ga ng cu a ca c nha ba c ho c va ky su X
- vI f, cng vI c fhI f k va xy du ng nha ma y dI n cng nghI p
d u fIn cha y ba ng nang Iuo ng nguyn fu vo I cng su f co ich Ia
5000 kW da hoa n fha nh f f do p. I n d u fIn, cha y do c fhoo ca c
dy d n Ia do ng dI n mang fhoo nang Iuo ng duo c sa n sInh frong
Io ng nguyn fu uranI.
VI c kho I d ng nha ma y dI n nguyn fu d u fIn da mo d u
cho su pha f frI n cu a m f nga nh ky fhu f mo I - nga nh nang Iuo ng
ho c ha f nhn. !ranI da fro fha nh nhIu II u ho a bnh cu a fh ky
XX.
Sau do nam nam, fa u pha bang nguyn fu d u fIn frn fh
gIo I mang fn InIn da ro I gIa Ia p ra p cu a ca c xuo ng do ng fa u X
- vI f. cho ca c d ng co cu a no Ia m vI c h f cng su f |44 nga n
ma Iu c!), chI c n d f vo n vo n co va I chu c gam uranI. M f cu c nho
nhIu II u ha f nhn na y cu ng du su c fhay fh cho ha ng nga n f n
mazuf hoa c fhan da , ma mu n fro h f fh pha I du ng nhu ng chuy n
fa u fhng fhuo ng nhu doa n fa u cha y frn fuy n duo ng Iun n -
X.I. Venet xki 172
NIuooc cha ng ha n. Co n con fa u nguyn fu vo I du fru nhIn II u
uranI chu ng va I chu c kIIgam fh co fh pha bang o vu ng a c cu c
IIn fu c frong vo ng ba nam ma khng c n gho va o ca ng d fI p
nhIn IIu.
Nam 1974, fa u pha bang nguyn fu a c cu c co n ma nh hon
nu a da ba f d u fhu c hI n nhu ng fro ng fra ch cu a mnh: cng su f
cu a no Ia 75 nga n ma Iu c! Nga y 17 fha ng fa m nam 1977, sau khI
vuo f qua Io p bang fuo ng nhu khng fh pha vo n I cu a vu ng frung
fm a c ang duong, fa u a c cu c da In d n du ng cu c ba c. !o c
mo ha ng bao fh ky cu a nhI u fh h fhu y fhu va ca c nha kha o sa f
da cu c da duo c fhu c hI n, va uranI da do ng go p cng su c cu a mnh
va o vI c gIa I quy f v n d na y. ChI c fa u pha bang nguyn fu
ma nh nh f na y da co fhm haI du a om nu a - do Ia fa u XIbIa va
fa u Nuo c Nga.
Ty I nhIn II u ha f nhn frong ba n cn d I ca c ngu n nang
Iuo ng frn fh gIo I m I nam m f fang In. M y nam fruo c dy, nha
ma y dI n nguyn fu cng nghI p d u fIn vo I Io pha n u ng du ng
nofron nhanh da ba f d u hoa f d ng o IIn X. a c dI m quan
fro ng cu a Ioa I Io pha n u ng na y Ia no co fh khng c n du ng uranI -
235 khan hI m d Ia m nguyn II u ha f nhn, ma du ng chinh ngay
d ng v ph bI n nh f frn fra I d f cu a nguyn f na y Ia uranI -
238. KhI do , frong Io pha n u ng khng nhu ng gIa I pho ng duo c nang
Iuo ng kh ng I , ma co n fa o nn nguyn f nhn fa o poIonI - 239 Ia
nguyn f co kha nang fu phn ra , fu c cu ng Ia m f ngu n nang
Iuong haf nhn nua. I. V. Kurchafop da vIf: f fhan frong Io ,
du fhu duo c g dI nu a, v n ca o kha nhI u fhan ra cu ng vo I fro.
Nhu ng uu dI m cu a nhIn II u ha f nhn fh f Ia ro ra ng,
cha ng pha I nghI ngo g nu a. Tuy nhIn, vI c su du ng no ko m fhoo
nhI u kho khan, ma kho khan Io n nh f ha n Ia vI c fIu hu y ca c
ch f ph fha I pho ng xa sInh ra. Cho chu ng va o nhu ng chI c fhu ng
chu a da c bI f r I fha xu ng da y bI n va da I duong u7 Hay Ia chn
su xu ng d f7 a ng nhu ng ca ch do , a f khng fh gIa I quy f v n
d m f ca ch frI f d , v chung quy Ia I fh ca c ch f gy ch f cho c y
v n co n Ia I frn ha nh fInh cu a chu ng fa. Khng fh dua chu ng dI
xa hon, d n ca c fhIn fh kha c hay sao7 Chinh m f nha ba c ho c
My da nu ra y kI n na y. Ong d ngh du ng ca c con fa u vu fru cho
ha ng d cho ca c ch f ph fha I cu a ca c nha ma y dI n nguyn fu
In ma f fro I. T f nhIn, hI n nay cuo c phi cho nhu ng buu kI n
nhu v y co n qua da f d I vo I nguo I gu I, nhung fhoo y kI n cu a m f
s chuyn gIa co fInh fh n Ia c quan fh m f chu c nam nu a, nhu ng
dch vu v n fa I kI u na y so fro nn hoa n foa n ho p Iy .
O fho I da I chu ng fa, khng nh f fhI f pha I gIa u fri fuo ng
fuo ng mo I co fh doa n fruo c fuong IaI ru c ro cu a uranI. !ranI cu a
nga y maI - do Ia nhu ng fn Iu a vuo f In ch n xa fha m cu a khng
gIan bao Ia, do Ia nhu ng fha nh ph ng m kh ng I co nang Iuo ng
du fru du du ng frong va I chu c nam, do Ia vI c xy du ng nhu ng ho n
da o nhn fa o va fuo I nuo c fra n ng p cho ca c sa ma c, do Ia su xm
nh p va o Io ng d f va ca I fa o khi h u cu a ha nh fInh chu ng fa.
!ranI - m f frong nhu ng kIm Ioa I ky dI u nh f cu a fhIn
nhIn, dang mo ra cho Ioa I nguo I nhu ng vI n ca nh fh n ky .

Ke Chuyen Ve Kim Loai (Q2) - 784

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ke Chuyen Ve Kim Loai (Q2) - 784

Uploaded by

Document Information

Original Description:

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ke Chuyen Ve Kim Loai (Q2) - 784

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

K CH!

YN V KIM IOAI |quyn 2) 1

You might also like