Nothing Special   »   [go: up one dir, main page]

Sada Bera Aeyu Garkiya

Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 237
At a glance
Powered by AI
Some of the main topics discussed in the document include Punjabi culture, Sikh scriptures, misrepresentations of religion, and the importance of education in Punjabi and Sikhism.

The document discusses several religious and cultural topics related to Sikhism including Punjabi culture, Sikh scriptures, misrepresentations of religion, and the importance of education in Punjabi and Sikhism.

The author believes that promoting the Punjabi language is important for connecting with Punjabi culture and Sikh heritage. However, he notes that not enough is being done to educate people in Punjabi and Sikh scriptures.

;kvk p/Vk fJT[_ rofenkHHHHHHHH

fJzdo f;zx xZrk


gq'c?;o

gqek;ae
cafsj gpbhe/PBI
wekB BzH 90, eoj/Vh,
ftZfdnk Bro, B/V/ gzikph :{Bhtof;Nh, gfNnkbk.
(w'L O98144^55582)
Sada Bera Eon Garkaya..................
(Misrepresentations of Religion)

By

Prof :- Inder Singh Ghagga (M. 98551-51699)

;G jZe b/ye d/ okyt/A jB

;'Xh j'Jh u'Eh n?vh;B


;szpo 2007

FATEH PUBLICATIONS
H.No. 90, Karheri
Vidya Nagar, Near Punjabi University,
Patiala - 147 002 (Pb.) (INDIA)
(M) 98144-55582

Type Setting
Avtar Singh
(Pbi. Uni., Patiala)

Printer :
Daffodil Printing Press
Industrial Area,
Patiala (Pb.)

Price Rs. 60/-


$ 5/-
£ 3/-
b/ye dhnK j'o ouBktK

feskpK
Xow d/ BK s/HHHHHHHH
g"okDe eEktK dk nzs
fet/A ehsk ik foj? f;ZyK dk ;opBk;<
feskpu/
f;Zy f;XKs
;fsr[o{ noiB d/t ih
r[og[op fet/A wBkJhJ/
w?B{z f;Zyh s/ wkD j?
d;tzX gqzgok
;G s/ tvk ;fsr[o{ BkBe[
ro[V uV/ r'fpzd nkfJbk
wkbk dh eokwks
nktkrtD
d';ah eT[D jB<
;hHvhI
f;Zy f;XKs (18 xzN/ dh nkvhT[, mp3 eEk)
fJfsjk; p'bdk j? (d; xzN/ dh nkvhT[ mp3 eEk)
eh fJj f;ZyK d/ fsT[jko jB (d; xzN/ dh nkvhT[, mp3 eEk)
r[o T[gd/;a eh j? (d; xzN/ dh nkvhT[, mp3 eEk)
nodk; eh j? (thvhT[ C.D. eEk)
r[o{ nwodk; ih (thvhT[ C.D. eEk)
f;Zyh ’s/ wkD (thvhU C.D. eEk)
52 f;XKse ;apdK dh eEk (24 xzN/ MP3)
fywk :kuBk
fwsh 20$10$06 B{z NoKN' (e?B/vk) fty/ gq'L doPB f;zx ih, ns/ T[ANkohU
r[odtkok e"A;b d/ gqXkB ;qL jopz; f;zx izvkbh Bkb ehs/ rJ/ fJeoko
w[skpe fJ; n?vh;B ftu'A em'o Ppd eZY fdZs/ rJ/ jB. nD;[ykt/A ekoBK
eoe/ fiBk ;zrsK d/ wBk B{z m/; gj[zuh j? T[jBK ;G s'A b/ye fywk dh :kuBk
eodk j?.
feskp gqkgs eoB bJh gs/

1H cfsj gpbhe/PBI ftZFdnk Bro, B/V/ gzikph :{Bhtof;Nh,


gfNnkbk (w'L 98144^55582)

2H bkj"o p[e
Z Pkg, bkigs okJ/ wkoehN, b[fXnkDk (0161^2740738)

3H pkpk nkswk f;zx Xkowe g[;se Gzvko, r[od[nkok f;zx ;Gk,


pfmzvk (0164^2215252)

4H e/jo f;zx uzvhrVQ (9815906213)

5H nikfJp f;zx ;[Bkw (94171^06555)

6H GkJh i'X f;zx eowihs f;zx, ndkbs pIko, gfNnkbk


(0175^2216092)

7H gofwzdo f;zx (okJ/go


[ ), ftZfdnk Bro, B/V/ gzikph :{Bhtof;Nh,
gfNnkbk (98144^13453)

8H ;qH pbftzdo f;zx wkB;k (01652^228911, 9872549105)


sseok
eh feZE/

G{fwek T^;
r[o g{Sj[ s[w eoj[ phuko[ j^y
1H f;Zy PskpdhnK^ektK o"bh 1^17
2H Bkw f;woD ^ fJe ihtB iku 18^29
3H r[opkDh wjkB ^ f;Zy BkdkB 30^35
4H g[oksB p'bh^;z;feqs iK gzikph < 36^42
5H nzfwqs eh j?< 43^55
6H s\s ;kfjp dh s"jhB d/ d'Ph e"D < 56^62
7H BkBe n?;k nkr{ ikg? 63^67
8H w[nkch Bkw/ dh okiBhsh 68^73
9H 400 ;kbk ekoi s/ iE/dkoK dk feodko 74^82
10H Xow n;EkBK dh e[tos'A 83^87
11H ;/tk s/ gftsosk dk xkD 88^94
12H epho dh iziho fet/A N[ZNh < 95^107
13H f;zx G'iB 108^119
14H nebh gfVQ e? p[Mhn? 120^129
15H Xow s/ okiBhsh ^ fJZe ;kfiPh rZmi'V 130^141
16H ebo[ y/s[ b? e{V[ iwkfJnkHHHH 142^163
17H r[o{ rqzE ;kfjp^;wki Bt f;oiDk dk nkXko 164^171
18H Xow dk ftP/P nzr ^ e/; 172^176
19H N[efVnK ftZu tzfvnk “gzE” 177^183
20H ;/tk tZvh fe r[o{ frnkB < 184^195
21H pkpk pzdk f;zx pjkdo^pzdJh, fe sZs ykb;k < 196^205
22H G'r okr wkbk fe w[zdktDh ’s/ 206^220
23H nkgDh wK p'bh 221^224
G{ f wek
nes{po 2004 ftu w/oh gfjbh feskp, “Xow d/ BK s/” Sg e/
nkJh ;h. T[; tes fus u/sk Gh BjhA ;h fe fJ; soQK e"VhnK e;?bhnK
ftukoK B{z Gh gkme gqtkB eo b?Dr/. w/oh y[;ah ftu nEkj tkXk j'fJnk
id'A T[j g[;se e/tb ;Zs nZm wjhfBnK ftu yasw j' rJh. d{ih ;'Xh
j'Jh n?vh;aB g[;se S/sh jh gkmeK se g[Zidh j' rJh. gfjbh feskp
Sgtk e/ w?A j'o b/y fbyD/ ikoh oZy/. ;w/A^;w/A xNBktK tkgodhnK
ojhnK, jkbks eJh soQK d/ w'V eNd/ oj/. f;Zy gzE Bkb tkgo oj/
xNBk uZeo B{z fdb dhnK rfjokJhnK ftu'A t/yfdnK, nzdo T[Eb g[Eb
wudh ojh. eJh tko nzdo tVe/ fJeZb/ B/ gzEe dod ftu jT[e/ Go/
jB. eJh tkoh ;N/i s/ p'bfdnK gzE dh ftrVh ;fEsh B{z X[o fdb dhnK
nzdobhnK gosK ftu'A eY e/, ;apdK okjhA fpnkB eofdnK, jzM{ e/odk
fojk jK. gzE d/ fJ; dod B{z wfj;{; eoB tkb/ tho G?DK B'itkB, w/o/
Bkb t?okr ftu v[;ed/ t/y/ jB. e[M Bk ;wM b'e fJ; tfj oj/ fdb d/
dod B{z t/ye/, j;d/ Gh oj/ jB, s/ fJ; B{z fJe “;N/ih y/yD” dk fyskp
Gh py;a fdzd/ oj/ jB.
pZfunK s'A b? e/ pI[orK se, ;XkoB f;ZyK s'A b? e/ yk; nj[d/
dkoK se Xow gqukoeK s'A b? e/ sysK d/ iE/dkoK se, S'N/ oki;h toeo
s'A b? e/ tZv/ f;nk;sdkBK se, nDgV ;aoXktkB ftneshnK s'A b? e/
ekbiK :{Bhtof;NhnK d/ gq'c?;oK ns/ soe;hbK se, ;G B{z ;w/A^;w/A
fwbD dk w"ek fwbdk fojk j?. fJjBK e'b'A pj[s e[M gqkgs ehsk, j'
;edk j? w?A Gh fJjBK Bz{ e[M d/ ;fenk j'tK. ;zB 1993 ftu w/o/ e[M
b/y gzikph fNqfpT{B ftu Sg/. fpBK tiQk fpBK r[ows dh ft;/a;a ikDekoh
d/, ;L gqhsw f;zx, ;qL n?;Hn?;H d';KM, ;qh jouoB p?A; nfde r[ows
n;{bK B{z s'V wo'V e/ fJ;/ nypko ftu Sgtk oj/ ;B. tkoh tkoh w?A
(T)
fJjbK fszBK d/ b/yK d/ ‘m'et/A’ i[nkp d/ fojk ;K. fJjBK ftu'A ;qL gqhsw
f;zx fJsB/ nkg/ s'A pkjo j' rJ/ fe nyapkoh fbys ftu w/o/ tb fJj
Xweh ;/Xs eo G/ih ^ ‘gq'H xZrk w/o/ pko/ BjhA ikDd/ fe w?A e"D jK, T[jBK
(xZrk) dh ikDekoh tk;s/ dZ; fdnK fe w?A ohNkfJo I.A.S. nc;o
jKHHH’.
fJ; Xweh B[wk b/y d/ i[nkp ftu i' ft;a/;a rb w?A fbyh fi; s'A
nZr/ tZvk g[nkVk fgnk T[j fJT[A ;h ^ “tho gqhsw f;zx ih n;hA f;Zyh
d/ nfjw B[efsnK pko/ fJe d{i/ B{z w[yksp jK, nkjw' ;kjwD/ vZN/ j'J/
jK. s[;hA dbhb okjh r[opkDh d/ frnkB okjhA rZb eo', nj[d/ dhnK
XwehnK Bk fdU. Xkowe y'i d/ y/so ftu s[;hA nZi se fezBhnK
g[;seK fbyhnK jB< ;?whBkoK ftu Xkowe ftf;anK Bkb ;pzXs fezB/ g/
go gVQ/ jB d; ;e'r/< Xow dh e'Jh j'o tv/oh ;/tk ehsh d; ;ed/ j'<
nkJhHJ/Hn?;H nc;o j'D dk fJj wsbp BjhA fe s[;hA ‘Xow nukohnk’
Gh pD rJ/ j'. w?A ikDdk jK I.A.S. (D.C.) nc;o B{z fwbD tk;s/ w/o/
tor/ ;?AeV/ pzd/ bkJhBK ftZu bZr/ X[g/ yb's/ tkoh dh T[vhe eod/ ofjzd/
jB. nzdo ;odko ;kfjp ih d';sK Bkb rZg^PZg eo oj/ j[zd/ jB.
dbhb Bkb rb eoB dh Ekt/A id'A e'Jh ngD/ nj[d/ ftu b? nkt/. id'A
e'Jh nkgDh nwhoh B{z x;hN fbnkt/. id'A e'Jh nkgD/ vzv/ ;'N/, fg;s"b
pzd{eK dh pVQe wko/. id'A e'Jh fwb p?me/ GoktK tKr ftuko eoB dh
Ekt/A nkgD/ v'b/ cVekT[D bZr gt/, c[zekok wkoe/ d' jZE eoB bJh tzrko
gkt/ T[; tes w?A jko wzB b?Adk jK feT[Afe w/o/ e'b fJ; soQK dk w[ekpbk
eoB tkbh skes BjhA j?.”
do;fB d/fyn? dfJnk B j'fJ.. bJ/ fds/ ftD[ oj? B e'fJ..
okik fBnkT[ eo/ jfE j'fJ.. ej? y[dkfJ B wkB? e'fJ.. (wH 1H 350)
b/y fsnko eoe/ gzikph fNqfpT{B B{z G/i fdZsk frnk. b/y Bk
Sfgnk. gzdoK fdBK dh T[vhe s'A pknd w?A nyapko d/ dcaso uzvhrVQ
ike/ ;zgkde ;L joGiB f;zx jbtkoth B{z fwfbnk. T[; Bkb fJ; ft;a/
Bkb ;pzfXs pj[sh bzwh ftuko uouk j'Jh. gfjbK T[;B/ Gh w?B{z g?o'A
(n)
eZYDk ukfjnk. nyho ftu T[; Gb/ fJB;kB B/ ;Zu' ;Zu w/o/ ;Bw[y oZy
fdZsk. T[; df;nk “fJj ;ko/ s[jkv/ fto'Xh b/ye fNqfpT{B ;w{j d/ w[y
;zgkde ns/ u/now?B B{z fwb/. fJjBK dk efjDk ;h fe fJe r[wBkw
fijk fJB;kB (fJzdo f;zx xZrk) ;kvh ;kfonK dh fbysK d[nkok ‘p/
fJZish’ eo fojk j?. n;hA s[jkv/ g[okD/ b/ye jK. i/ s[;hA fJ; nkdwh
e'b'A ;kvh fJ;/ soQK fJZias j"bh eokT[Dh j? sK n;hA fNqfpT{B bJh nr'A
e[ZM BjhA fbyKr/. i/ ;kvh b'V j? sK T[;dh b/yDh pzd eoBh gt/rhHHH.”
“nyapko d/ w[yh B/ ;fjwsh d/ fdsh. (joGiB f;zx jbtkoth)
w/o/ e'b c'B nk frnk, fJzdo f;zx xZrk dk nr/ B{z e'Jh b/y ;kv/ nyapko
ftu BjhA SgDk ukjhdk”. brgr s/oK ;kb j' rJ/, fJ; s'A wro'A w/oh
e'Jh ouBk fNqfpT{B B/ BjhA Skgh. gkme iB ;fji/ jh nzdkik bk ;ed/
jB fe f;Zy ‘r[zr/’ jB. p'b/ jB, nzB/ jB s/ b{b/ fgzrb/ Gh jB feT[Afe
nkgDh t/dBk fes/ efj BjhA ;ed/. nkgDh woih dk t/y ;[D BjhA
;ed/. nkgDh woih d/ ezw BjhA eo ;ed/. j'o s/ j'o nkgDh woih dk
;'u Gh BjhA ;ed/. ;kvh ;'u ;e{bK ftu'A xVh iKdh j?, T[j ;kv/ BjhA
jB. ;kvh ;'u ekbi ftu gqc[bs j[zdh j? T[j Gh p/rkB/ jB. ;kvh ;wM
B{z ;wki sok;dk j?, fJj Gh ;kv/ nBe{b BjhA j?. nyapko fo;kb/ f;ZyK
B/ ukb{ BjhA ehs/, p/rkfBnK s/ fBoGo j'Dk g? fojk j?. NhHthH u?BbK s/
jo o'i jo tes Bzr/i dk Bzrk Bku j' fojk j?. tZv/ nopgsh ftT[gkohnK
tb'A fJj u?Bb ubkJ/ iKd/ jB. nkgD/ wkb B{z t/uD tk;s/ fJE/ fJ;fsjko
fdZs/ iKd/ jB. fJ; ;ko/ g;ko/ ftu ;kvh ;'u r[nku jh iKdh j?. n;hA
p/p; j'J/ fJe emg[sbh tKr e/tb swk;ak eoB i'r/ ofj rJ/ jK. ;kvh
fizdrh ;kvh ;'u dk fow'N ezNo'b ;kv/ e'b BjhA j? fe;/ j'o jZE j?.
nfij/ jkbs ftu ;kv/ Xow gqukoe eh gquko oj/ jB, ;kv/
oki;h nkr{ eh r[b fybk oj/ jB, gzEe p/Vh B{z v'pD tk;s/ e"D b'e fezBk
e[ Xq'j ewk oj/ jB, fJ; feskp okjhA ;zy/g ftu d;D dk isB ehsk j?.
f;Zy c"iK jko u[ehnK jB, fJjBK B{z jokfJnk Gh ngfDnk B/ j?. ;kvk
p/Vk v[Zp frnk j?, v'fpnk Gh ‘;kv/ nkgfDnk B/ j?’. j[D jkohnK c"iK B{z
(J)
e'Jh ‘ewKvo’ (ioB?b) BjhA bG fojk. v[pd/ p/V/ B{z e'Jh ‘ijkih’
(egskB) BjhA fwb fojk. u/szB r[of;Zy gkmeK nZr/ sobk j?, i'dVh j?,
u[g ukg xo p?fmnK, d/;aK ftd/;aK ftu wkfJnk dhnK gzvK fJeZmhnK
eofdnK ekbiK :{Bhtof;NhnK ftu ;[y G'rfdnK iK oki;h e[o;hnK
dk ;[y wkDfdnK i/ f;Zyh feodko Bk fojk i/ f;Zyh ;o{g Bk fojk, sK d;
r[o{ ;kfjpkB dh Biao ftu fet/A gqtkB j'tKr/< f;Zyh dh uVQdh ebk bJh
y{B dhnK BdhnK soB tkb/ r[of;ZyK B{z fet/A w{zj ftyktKr/< pZfunK d/
N[eV/ eotk e/ rbK ftu jo g[nk b?D tkbhnK wksktK d/ f;oV f;de dk
eoik fet/A T[skoKr/< d;w gkfs;akj ih d/ bkbK dh nd[Zsh e[opkBh G[bk
e/ fet/A ;[oyo{ j'tKr/< nk; eodk jK fJ; feskp ftu r[zB/ dod B{z
;theko eo'r/. ;yas puBK B{z Bk fuskod/ gzE dh uVQdh ebk bJh eow
^e;/ eo bT[r/HHHH

w?A XzBtkd eodk jK ;[fjod ihtB ;kED ;odkoBh okitzs e"o


dk, fiBQK ;kohnK fizw/tkohnK ;KG e/ w?B{z fbyD bJh T[s;akjs ehsk.
p/Nh Btdhg e"o fi;B/ fJ; feskp B{z fbyD d/ bJh w/ok j";bk tXkfJnk.
p/Nk eztodhg f;zx s/ p/Nh (B{zj) ;[yfizdo e"o fiBK B/ go{c gVQB ns/
g[;se SgkT[D dh fizw/tkoh ;zGkbh. ;fj:'rh g[Zso, gqfwzdo f;zx B/ Gh
;w/A^;w/A wdd ehsh. fJjBK ;kfonK dk XzBtkd ns/ yk; eoe/ vkH
jofizdo f;zx fdbrho ih, fiBK B/ G{fwek fbye/ w/ok wkD tXkfJnk j?.
j'o ;ko/ ;fj:'rhnK dk Gh XzBtkd.
15 ;szpo 2005 r[o{ xo dk ;/te
(fJzdo f;zx xZrk)

[[[[

(;)
r[o g{Sj[ s[w eoj[ phuko[
vkH jofizdo f;zx “fdbrho”

;kv/ tor/ fwZNh d/ pkftnK B{z pDk ;ztkoe/, tZv/ ezw eotk b?D,/ fJe
nB'yh eokwks jh ;wMh ik ;edh j?. fBozeko ftu nEkj skesK,
poesK, ofjwsK jB. i/ T[j “wkNh e/ g{sb/” s' e'Jh B/e ekoi eotk bt/
sK fJj poes nekb g[oy dh j[zdh j?, go ;'Gk fwZNh d/ g{sb/ dh j' iKdh
j?. w?A fBwkD/ ;/te B/ fgSbh tkoh (;akfJd nZm wjhB/ gfjbK) id'A tho
fJzdo f;zx xZrk ih dh g[;se “Xow d/ BK s/” dh G{fwek fbyh ;h. T[;
tes w?A “j[;Bb ;bkw” nfynk ;h. fe fJ; ;'jDh ebw B{z Bw;eko j?,
ftnesh B{z BjhA` w/oh Bw;ekoh ebw s/ih Bkb tr N[oh, nkgDk okj
pDkT[Adh, eJhnK d/ ;hB/ SbDh eodh, fes/ N[ZfNnK B{z i'Vdh, feXo/
wBw[yK B{z bkjDsK gkT[Adh, fe;/ B{z Xow dk tk;sk gkT[Adh, fJj fsZyh Xko
tkbh ebw tr gJh j?. fdb dhnK nZyK Bkb nkb/^d[nkb/ tos oj/
tosko/ B{z, xZrk ih B/ t/fynk gofynk j?. nkgD/ fgzv/44 s/ ;[Zy xZN d[y
pj[sk jzYkfJnk j?. fJj fdb dh uh; j[D T[;dh nBw'b ok; g{zih pD
rJh j?. ;z;ko ftu d[fynko/ pj[s b'e jB, go pj[fsnK B{z o'D dk Yzr Gh
BjhA nkT[Adk. i' fJB;kB nkgD/ jzM{nK Bkb nkgDh e"w dk w[ZyVk X'Dk
ukj[zdk j't/, i' nkgD/ ;hB/ ftu T[m/ dod dhnK uheK d[nkok rcbs dh
BhAd ftu ;[fsnK B{z irk d/t/, T[j jzM{ s/ uheK w[pkoe.
fJ; feskp dk f;ob/y “;kv/ p/Vk fJT[A rofenk” gVQe/ fJe tkoh
sK f;o ueok frnk. eh ;Zu w[u Z jh ;kvk p/Vk roe frnk j?< fe jkbh
puD dh e'Jh ;zGktBk j?< i' e[M Z nkgD/ siop/ d/ nkXko s/ xZrk ih B/ t/fynk
j?, wfj;{; ehsk j?, T[jh fbfynk j?. w?A GKt/ fJj BK Gh ejK fe ;kvk p/Vk
roe frnk j?, go roeD s'A pfunk j'fJnk Gh BjhA j?.
g[okD/ ;kfjs fJfsjk; dhnK pkohehnK dk b/yk^i'yk pj[s ;ko/ b/
(j)
yeK B/ ehsk j? feT[Afe gfjbK tkgo u[ZehnK xNBktK dk u;awdhd rtkj
e'Jh BjhA j[zdk. d{i/ fiBQK fJfsjk;e gksoK pko/, ftuko gqrN ehs/ ik oj/
jB, T[jBK ftu'A fe;/ B/ tkg; nke/ bkjDsk fcNekoK BjhA gkT[DhnK.
;kvk nkw gkme tor sK fBo'b “;kT[ rT{” pDe/ ;G e[M gqtkB eoh ik
fojk j?. ;w/s ;" gqsh;as M{m co/p d/. eokwksh ejkDhnK Bkb “xo
g{ok” ehsk ik fojk j?, fijVhnK ed/ tkgohnK jh BjhA. i' ;{oits
o';aB, eokwksK, ;afjD;ahbsk ns/ ;{owrsh dhnK f;yoK S'Ajd/ ekoBkw/
, fJfsjk; ftZu w"i{d jB, T[j ;ko/ xZN/ o'b fds/ rJ/. w"i{dk
;w/A d/ ftnesh iE/pzdhnK w"i{d jB. T[jBK pko/ b/yk i'yk eoBk, nb'uBk
se ;hws Bk ofj e/ fcNekoK gk d/DhnK, G{zvK d/ yZyo B{z S/VB tKr j?.
w/o/ tho fJzdo f;zx ih B/ fBMZe j' e/ fJ; yZyo B{z jZE gk fbnk j?, tkfjr[o{
Go';/.
“;kvk p/Vk fJT[A rofenk” feskp ftu doi ;ko/ b/y ft;a/ Bkb
g{oh soQK Us^g's jB. gfjbk bzwk b/y “f;Zy ;askpdhnK ektK o"bh” ftZu
b/ye B/ tos oj/ tosko/ B{z, nZyhA t/fynk, fgzv/ s/ jzYkfJnk j?. id'A e"w
dk eo'VK nopK o[fgnk fJ; soQK p/ofjwh Bkb, bhvo b'e popkd eo oj/
j'D, frnkB d/D dh Ekt/A e[okj/ gk oj/ j'D, Xkowe ;aoXk B{z b[ZND dk ;kXB
pDk b?D fco eh ;kvk p/Vk feBko/ bZr ikt/rk< id'A ;/tk B{z gqw[Zysk ns/
frnkB d'w doi/ s/ ubk ikt/, T[; tes fe;/ e"w ftu “frnkBh” g?dk
BjhA j' ;ed/. nfij/ wko{ ebuo ftu'A fco N'eoh Y'D tkb/ “eko;/te”
neb d/ d[;awD g?dk j'fJnk eod/ jB. fJ;/ d[ydh or s/ T[rb oy fdsh
j? tho ih B/ nkgD/ b/y, “;/tk tZvh fe r[o{ frnkB” ftu. nZi jo e'Jh
uko e[ gqkDhnK B{z fJeZm/ eoe/ “BkwXohe” iE/pzdh pDk e/ nkg/ jh n;bh
f;Zy s/ nkg/ jh “r[o{ gzE” j'D dk Yzv'ok fgZN fdzdk j?. r[o{ j'Dk sK fes/
fojk, pj[sh tkoh fJjBK ftu'A pj[frDsh w?Apo jkbh f;Zyh dh gfoGk;ak s/
yo/ BjhA T[sod/. fJ; gZy B{z T[ikro eodk b/y j? “N[efVnK ftu tzfvnk
gzE”.
wk; ykDk Bk ykDk nkg' nkgD/ ;[Gkn w[skpe, ;ohoe b'V w[skpe
(e)
iK jkbks w[skpe u'D eoBh j[zdh j?. r[opkDh wk; d/ MrV/ ftu g?D s'A
toidh j?. ;ohoe wiap{oh ekoB, yzv, wZyD, sbhnK ykD t;sK s'A Gh,
;ze'u eoBk g? iKdk j?. ojh gkg g[zB dh rb, fJ; nzX ft;atk;a ftu g?
e/ wB[y fJe edw Gh N[o BjhA ;e/rk, fiT[A BjhA ;e/rk. fJ; ft;a/ s/ tho
xZ r k ih B/ pV/ Bt/ e b/ nz d kia ftu g{ o h p/ p keh Bkb bz w k
b/y fbfynk j?, fJ; s/ rzGho ftuko eodk pDdk j?. fJ;/ soQK r[ows ftu
tVQ u[e/ pqkjwDtkdh v/o/dkoh gqpzX B{z tzrkfonk j?. Bkw igD d/ wPhBh
o[MkB s/ y[Zb/Q ftuko gqrN ehs/ jB. ‘wK p'bh gzikph s/ gzikph p'bh ;z;feqs
Bkb'A Gh g[okDh’ j'o tXhnk b/y ej/ ik ;ed/ jB. epho ih B{z p/VhnK ftu
ieV e/ rz r k Bdh ftu ;[ Z N fdZ s k frnk. T[ j feBko/ s/
fet/A br/, fJj fJe y{p;{os ouBk j?. e[Zb s/Jh b/yK dk ;zrqfj fbye/
SgtkT[Dk ekcah i'yaw Gfonk ezw j?. w?A pfbjko ;qL fJzdo f;zx xZrk ih
s'A, fiBQK E'VQ/ fij/ ;w/A ftu, d{ih tXhnk g[;se f;Zy gkmeK se g[ukD dk
T[gokbk ehsk j?. nZr'A ;{MtkB gkmeK dk fJj coi pDdk j? fe b/ye dh
fwjBs B{z ;fseko d/D. fJ; feskp B{z y[d gVQB, ;zrh ;kEhnK B{z gVQB
dh gq/oBk eoB. ;fsr[o{ ih d/ uoBK ftu nodk; j? fJj f;XKse ebw
fBozso p/pkeh Bkb ubdh oj/, nkwhB.
r[o g{Sj[ s[w eoj[ phuko[.. sK gqG ;ku/ br? fgnko[.. (1173)

[[[[

(y)
f;Zy ;askpdhnK-eKtK o"bh
(fJe ys pkpk BkBe ih d/ Bkw)
goT[gekoh, wB[Zysk d/ dodh ;fsr[o{ BkBe d/t ih`
d't/A jZE i'Ve/ uoBk s/ wZEk N/fenk gqtkB eoBk ih. fJ; Bkuhi
B/ pj[s ;ko/ yas fby/, b?euo ehs/ feskpK Sgk e/ wB dh t/dBk f;Zy gzE
d/ wkbeK nZr/ oZyD dh e'fPP ehsh. fe;/ B/ w/oh rZb tZb fXnkB BK
fdZsk. wB pVk ebfgnk fe fJj b'e f;Zy gzE ƒ jB/oh r[ck tZb XZe oj/
jB. spkje[B dbdb ftZu roe eo oj/ jB. ngD/ jh r[o GkJhnK dk
y{B SzB/ Go Go vhe oj/ jB. nkgD/ jh pZfunK dhnK bk;aK d/ whBko T[;ko
e/ T[FZgo p?m ozr obhnK wBk oj/ jB. “Xow w[yh” (<) f;Zy feoshnK dh
ewkJh ƒ d't/A jZEhA b[ZN e/ si'ohnK Go oj/ jB. nfijh “e{V[ nwkt;”
ftZu w/o/ dod ƒ fe; ;wMDk ;[DBk ;h < w/o/ jzM{nK ƒ ehjB/ jwdodh
Bkb g{zMDk ;h < jko j[ZN e/ ;fsr[o{ fgsk ihT[, nkgD/ fdb d/ fo; oj/
i\w s[jkƒ ftykD bZrk jK. j'o pj[s ;ko/ tho G?DK Gh s[jkƒ y/ub fdzd/
ofjzd/ jB. fBZih b'VK dh g{osh tk;s/ p/BshnK eod/ jh ofjzd/ jB. w?A
tuB fdzdk jK nkgD/ tk;s/ s[jkv' e'b'A e[ZM BjhA wzrKrk. p; fJjh p/Bsh
j? fe w/oh fuZmh gVQ Io{o b?Dh. tes eZYe/ gj[zu o;hd Io{o G/i d/Dh.
pkeh nrbh ekotkJh bJh e'Jh pkBD{z Io{o pzBDk.
r[o{ fgsk ih` id'A s[jkv/ d;t/A ikw/ dh (1966) sh;oh ;askpdh
wBkJh rJh sK T[; tes w/oh T[wo thj ;kb j' u[Zeh ;h. pj[s ;ko/ j'o
PoXkb{nK Bkb obe/ w?A Gh “PoXk d/ c[Zb” nogD ehs/. pj[s EktK s/
ehosB dopko j'J/ tki/ Y'beK yVe/ bzro uZb/, nodk;K j'JhnK, i?eko/
rikJ/ rJ/. s[jkvh wZs fe;/ ftob/ B/ gqkgs ehsh j't/rh. T[AR f;Zyh d/
fB;akB T[Zu/ M[bkT[D d/ dwri/ pj[s wko/ rJ/. eJhnK B/ bhvohnK
uwekJhnK,fe;/ B/ wkfJnk T[rokj e/ i/pK Go bJhnK. fco ;ko/ rcbs
dh bzwh BhAd ;"A rJ/. w?ƒ pknd ftZu fe;/ f;nkD/ f;Zy B/ dZf;nk fe 1666

(1)
ftZu r'fpzd okJ/ f;ZyK d/ r[o{ BjhA pD/ ;B. r[o{ s/r pjkdo ih dh Pjkds
s'A pknd :kBh 1675 ftZu T[j r[orZdh s/ fpoki/ ;B. go s[jkv/ d{b/ gzE
B/ fJZe ;kfjpIkd/ r'fpzd okJ/ dk iBw fdB r[o{ ikD e/ wBkfJnk. gqkgsh
pko/ sK fe;/ ;'funk jh BjhA.
f;Zy gzE d/ pkBh ;fs[ro{ BkBe ;kfjp ihU` s[jkvk nkrwB fdt;
1969 ftZu f;Zy ;wki B/ g{oh PkB' P"es Bkb wBkfJnk. feT[Afe fJj gzi
;"tK iBw fdB i' ;h. d/P ftd/P ftZu pV/ b?euo j'J/, ehosB dopko
;ikJ/. gkmK dhnK bVhnK oykJhnK. Bro ehsoB (ib{;) eZY/ bzro
fsnko j'J/ Se/. nodk;K d/rK g[;seK ;?whBkoHHHHH. s[jkv/ BK s/ fJZe
ekbi gfNnkb/ y'jfbnk frnk “r[owfs ekbi”. fJ; ekbi ftZu e'Jh
thj e[ ftfdnkoEhnK s'A tZX B"itkB Xow ftfdnk b?D tk;s/ dk\b BjhA
j'J/. gqpzXeK tZb'A ia'o gkT[D s/ fJj ndkok gzikph :{Bhtof;Nh B/ nkgD/
Bkb i'V fbnk s/ wkBsk d/ fdZsh. fi; ekoD 95 gqshPs youk ;oeko
tZb'A fwbDk gqtkB j'fJnk. e'Jh PZe BjhA gq'c?;oK dhnK sBykjK eJh r[Dk
tZX rJhnK. ftfdnkoEhnK dh gVQkJh xN rJh. nkw fij/ ;oekoh
ekbiK tork fJZe wkw{bh ekbi pDe/ ofj frnk. ;oekoh jdkfJsK
nB[;ko, ;b/p; ftZu pqjwk fpPB, okw s/ feqPB dhnK eEk ejkDhnK pVh
PkB Bkb gVkJhnK ikD bZrhnK. nZi fJZE/ s[jkv/ fBowb fBnko/ gzE dh
gVQkJh ns/ ofjs dh gogZesk BjhA f;ykJh iKdh. ;r'A “Gkosh w[ZyXkok”
dh gVQkJh eokJh iKdh j?. fgsk ih` s[jkv/ BK s/ t?;/ sK pj[s ;ko/ v/o/
Ne;kbK, r[odtko/ y[zpK tKr T[FZr/ j'J/ EK EK t/y/ ik ;ed/ jB. go nzrq/Ih
Bkw tkbh, s[jkv/ gzi ;"t/A iBw fdB ƒ ;wofgs “r[o{ BkBe ckT{Av/;aB”
XV/ pzdh dk fPeko j' e/ ofj rJh. ekbi tZb'A w{zj w'V fbnk. p; s[jkv/
Bkw dh tos'A tkb/ T[;/ ekbi d/ njks/ ftZu, pj[sh wkfJnk ewkT[D bJh
fJZe ;e{b y'jb fdZsk frnk j?. gzikp d/ pkeh ;e{bK tork fJZe j'o
;e{b.
;fsr[o{ ihU` s[;hA B"t/A ikw/ ftZu pj[s T[geko ehs/. s[jkvk
r[orZdh ;zGkbD dk fdB sK BjhA wBkfJnk iKdk. Pjhdh fdB n;hA

(2)
wBkT[Ad/ nk oj/ jK. Xow j/s i' ;kek s[;hA 1675 ftZu toskfJnk ;h,
T[;dh shih Pskpdh f;ZyK B/ 1975 ftZu wBkJh. T[jh g[okDk okr T[jh
ehosB gkm nodk;K s/ bzroHHHH. s[jkv/ ehs/ T[gekoK ƒ o;wh sohe/ jh
:kd ehsk frnk. fe;/ dk fBZek fijk ezw ;ztko d/JhJ/, e[ZM wds eo
d/JhJ/, ;pzXs ftnesh nfj;kBwzd j'DA' BjhA ofj ;edk. feZv/ nfeosxD
b' e jK n;hA, s[ j kv/ f;Z y nytkD tkb/ . s[ j kv/ pko/ e' J h
fJZe Gh :kdrkoh ekoi BK nkozfGnk. t?;/ sK fiBQK b'eK bJh s[;hA Pjhdh
gkJh ;h T[j tZv/ gZXo s/ s[jkvh f;Zfynk ns/ ihtBh ƒ d[BhnK sZe g[uKd/.
T[jBK B/ sK Bk Pa[eo/gD dk ;p{s d/ jh fdZsk go s[jkv/ ngfDnK Gh sK T[jh
e[ZM ehsk j?. B"t/A BkBe ih s[jkv/ ;oho Bkb ;pzXs pj[s ;ko/ r[odtko/
pD/ j'J/ jB. T[E'A gzvK wkfJnk dhnK fJZeZso eoe/ pj[s/ b'eK B/ nkgDhnK
e'mhnK T[;ko bJhnK, ekoK yohd bJhnK, oki;h e[o;hnK s/ ik fpoki/.
s[jkv/ Pjhd j' u[Ze/ ;oho Bkb ;pzXs fszB pj[s tZv/ r[odtko/ T[Z;o u[Ze/
jB. fiE/ Pjhdh j'Jh “;h; rzi” uKdBh u"Ae fdZbh. fiZE/ ;oho dk
;;eko j'fJnk, oekprzi fdZbh. GkJh i?sk ih B/ s[jkvk gktB Pjhd ;h;
u[Ze e/ nBzdg[o ƒ ikfdnK, fiZE/ fiZE/ gVkn ehsk, T[j ;ko/ r[odtko/.
nBzdg[o fiZE/ gktB ;ajhd ;h; dk ;;eko ehsk frnk T[j Gh ;h; rzi
j? ;[fDnk ;h n"ozri/p dk j[ew ;h fe s[jkv/ ;oho d/ nzr eZN eZNe/ fdZbh
d/ ;ko/ tZv/ u"eK ftZu bNek fdZs/ ikD. e[ZM “f;o fco/” f;ZyK B/ nfijk Bk
j'D fdZsk. t?;/ s[;hA sK ;dk goT[geko jh ehsk j?. i/ s[jkv/ ;oho d/
N[eV/, ;ko/ u"eK ftZu Nzr fdZs/ iKd/ sK T[sB/ jh j'o “fJfsjk;e” r[odtko/
Bk T[Z;o iKd/ < T[jBK ;kohnK EktK s/ Gh Bw;aekoK eoB tkbhnK eskoK
brdhnK. wkfJnk d/ nzpko br iKd/. s[jkv/ eJh “;/te” f;ZyK dh
rohph eZNh iKdh. eJh ;ko/ gkmhnK, rqzEhnK, ehosBhnK, eEktkueK ƒ
“;'jDk” o[Irko fwb iKdk. gqXkBK, ;eZsoK, yikBuhnK dhnK si'ohnK
Go iKdhnK, u"XoK uwe iKdhnK, oki;h mkm pkm pD iKdk, e'mhnK T[;o
iKdhnKHHHH.
feogk fBXkB fgsk r[o{ ih` s/o/ ;/teK B/ s[jkv/ sh;o/ ;oho dk

(3)
nkrwB g[op r'fJzdtkb fty/ 1979 ftZu pVh “X{wXkw” Bkb wBkfJnk.
wBkJhJ/ feT[A Bk fJj gzi ;"tK iBw fdB i' ;h. Gkt/A s[;hA r[o{ gdth ƒ
74 ;kb dh T[wo ftZu g[Zi/. fJ;/ ;ohoe ikw/ okjhA ;Zm e[ ;kb dh T[wo
sZe r[ows s'A T[bN ekoi Gh eod/ oj/. ukjhdk sK fJj ;h fe 53 d/ ;kb
ƒ w[Zy oZye/ r[orZdh fdt; wBkJ/ iKd/. feT[Afe s[;hA ;zB 1553 ftZu BkBe
i's ;zGkbh ;h. fJ; rZb dh gqtkj Bk eofdnK 1979 ƒ r'fJzdtkb fty/
(fco iBw n;EkB pk;oe/ feT[A BJh <) d/P ftd/P ftZu rZvhnK w'NoK
ns/ g?dbK wkouK okjhA ;zrsK dk bZyK dh frDsh ftZu iwxZNk i[fVnk.
EK EK ehosB ;wkrw, bzro, nodk;K Bkjo/ i?eko/, “pkT[bh fJ;aBkB”.
u[ok;h eZN d/D d/ ftPtkP. nwo{ fBEktK nkye/ s[jkvk ngwkB, pj[s
;kohnK M{mhnK eEk ejkDhnKHHHH. gzE dh uVQdhebk dk e'Jh fJZe Gh
ekoi BjhA T[bhfenk frnk, fiE/ s[jkv/ pZfunK ƒ f;Zyh dh ;{M gqkgs
j[zdh. 1975 ftu jh ssekbhB ;oeko tb'A ny"sh r[o{ r'fpzd f;zx wkor
nBzdg[o s'A ub e/ 520 feb' whNo se xNk T[vk e/ f;yK B[z ewb/ pDk e/
;oekoh yikB/ dk eo'Vk o[fgnk c{e e/ dwdw/ (sbtzvh ;kp') ;wkgs
j'fJnk ;h. fpBK fe;/ gqkgsh s'A. b'eK B[z x'fVnk dh fbZN Gh gq;kd ikDe/
gqkgs ehsh. fJj x'V/ d;w gkfs;akj tb'A ;tkoh bJh tos/ rJ/ x'V/ d/
“tz;i” d;/ rJ/ ;B. fJjBK B{z jikoK b'eK B/ wEk N/fenk s/ “iBw
;cbk” ehsk.
fBozekoh N'b/ tZb'A 1978 ftZu f;ZyK dk esbkw, pknd ftZu T[FZfmnk
o'j, Gkosh c"iK tZb'A i{B 84 ftZu ehsk frnk gzikp s/ f;Zy wko{ jwbk.
x'o spkjh, nekb sys dk Y?jDk, ;ko/ gk;/ y{B d/ dfonk. wZeko nekbh
bhvoK d/ Gkos ;oeko ftoZ[X Ifjohb/ fpnkB. fJ; ;G dk f;ZNk fJj
fBefbnk fe fe;/ GftZy w[yh ;{Mp{M tkbh Bhsh s'A fpBK nDyhb/ f;Zy
rGo{nK B/ jfEnko ;KG bJ/. ;oekoh skesK tZb'A bZrGZr YkJh bZy
B"i[nkBK dk tfjPh xkD. nDfrDs gqeko d/ I[bw. d[BhnK d/ d{o nzd/P
bhvoK B/ PjhdK d/ y{B dk p/UVe w[Zb tZfNnk s/ nkgDh e"w d/ jZe ftZu
;koEe ckfJd/ gqkgs ehs/. ;zB 1989 ftZu id'A f;Zy bhvo MP pDe/

(4)
gkobhw?AN ftZu g[Zi/ ;B, sK f;ZyK d/ fujfonK dh T[dk;h s/ fdb nzdobk
y"c wfj;{; eoe/ w[bkfJw f;zx :kdt B/ bkitkp fNZgDh ehsh ;h ^ “bzwK
;wK ;oekoh I[bw d/ ekb/ d"o ftZu'A r[Io e/ f;Zy tho gkobhw?AN ftZu g[Zi/
jB. n;hA fJjBK s'A j"A;bk s/ pjkdoh tkbh ;fgoN b?Dk ukj[zd/ jK. go
nc;'; fe f;Zy Gok y[d jhD GktBk u'A pkjo BjhA fBeb ;e/.” ;r'A nZi
sZe T[jh jhD GktBk f;ZyK ftZu nzdo sZe X; rJh gqshs j' ojh j?.
fgsk ihT[` s[jkv/ S/t/A ikw/ dk uko ;" ;kbk nkrwB fdt; wBkT[D
dh fsnkoh d/ sfjs 1994 d/ nes{po wjhB/ ftZu r[o{ eh tvkbh s'A
“ykb;k wkou” nkozG ehsk frnk. ibzXo, b[fXnkDk s/ o'gV gVkn
eodk j'fJnk u"E/ fdB fJj d' e[ bZy dk ftPkb fJZeZm nBzdg[o g[Zi e/,
fpBK e'Jh ekoi T[bhe/ xo' xoh gos frnk. fJ;/ bVh sfjs jfor'fpzdg[o
s'A P[o{ eoe/ nrbk tZvk “ykb;k wkou” sbtzvh ;kp' gZ[fink. fJZE/ Gh
bZyK ;aoXkb{ nk i[V/. ;fsr[o{ ihT[` s[;hA sK ikDh ikD j', Gbk s[jkv/ uko
;"t/A g[op Bkb fJj wkouK dk e'Jh ;pzX i[Vdk j? < fco s[;hA fJjBK
u"XohnK ƒ fcNekod/ feT[A BjhA < fJj s[jkv/ G'b/ PoXkb{ f;ZyK dk g?;k
s/ ;wK feT[A popkd eod/ jB < ;fsr[o{ ih w[nkc eoBK` eh s[;hA BjhA
t/fynk (ikDh ikDsk) fe oki;h b'e sK e[o;hnK ekoB MrVd/ jB. jkJ/`
fJj s[jkv/ do d/ pj[s tZv/ ;/tkdko (nkyD ƒ e{eo^r[bkw r[o{ ek)
f;o'fgnK ekoB, s[ZS fij/ cbK s/ w/ftnK ekoB w?A fJZe d{i/ dh gZr ƒ jZE
gkT[Ad/ t/y uZ[fenk jK. fJfsjk; ftZu gfVQnk j? fe s[;hA d;t/A ikw/ ftZu,
T[jBK dhnK wzd eos{sK t/y e/, w;zd N'b/ ƒ f;Zyk d/ rb'A bkj fdZsk ;h.
go ;fsr[o{ ih fJj sK ;r'A j'o Pesh;akbh o{g Xkoe/ rohp f;ZyK dk y{B
gh oj/ B/. j[D fJjBK ƒ ;oekoh ;ogq;sh, (r[odtkok n?eN 1925
sfjs) Gh jk;b j?. fJj rZb jo f;Zy B/ ;[Dh j'Jh j? fe s[;hA S/t/A s/ d;t/A
;o{g ftZu ebrh ;ikJh ;h. s[;h sK ;woZE j', go eh dopko ;kfjp d/
;/tkdko iK nekb sys d/ ;/tkdko ebrh bk ;ed/ jB < PkfJd ebrh
sK S'Nh uhi j? ;fsr[o{ ih` fJj sK nZieZb “skig'Ph” eokT[Ad/ jB.
;[fDnk ;h fe f;Zy r[o{ xo d/ ;/tkdko jB. nkj skidko pkdPkj ed'A s/

(5)
fet/A pD rJ/ < w?A w{oy ƒ Io{o jh ;wMk d/Dk ih. s[jkv/ Bfws S/t/A ikw/
tkbk ykb;k wkou eo'VK o[g? popkd eoe/ mzY/ p;s/ ftZu ik fgnk. e'Jh
gqkgsh BjhA j'Jh.
fJjBK jh fdBK ftZu (;szpo 1995) ftPt f;Zy ;zw/bB ehsk
frnk. ;fsr[o{ ih s[;hA sK g?;/ Ne/ tZb'A p/gqtkj j'. s[jkv/ uoBK d/ G"fonK
tZb'A s[jkvh r'be ftZu PoXk ;fjs nogD ehsk bZrGZr gzikj eo'V
o[fgnk c{e fdZsk frnk. tZv/ tZv/ ;?whBko j'J/, gou/ gVQ/ rJ/. tZv nekoh
ozr pozr/ fJ;afsjko Sg/. iE/dkoK dhnK rZvhnK pj[s s/i d"VhnK. d/PK
pd/PK d/ uZeo eZN/, wkfJnk fJZeZso ehsh. bzro uZb/, thvhU fcbwK
pDhnK, i?eko/, Bkjo/, ;o'g/, fyskp, ;BwkB. d[BhnK Go s'A f;ZyK d/
ji{w nkD Y[e Z .
/ pZ; nodk;K eoe/ bzro See/ ;G nkg' nkgD/ xoK ƒ ub/
rJ/ i/pK ykbh eotk e/ wDk w{zjh wB s/ Gko b?e/. gzE d/ Gb/ tkbk ehsk
frnk ekoi fJ; ;wkrw ftZu feXo/ BiaohA BjhA fgnk. n;b ftu gzikp
dh oki rZdh ;KGD bJh fJj oki;hfsnkoh wkso ;h.
;Zu/ ;fsr[o{ ih` fJj r{zidh nktkia sK s[jkv/ sZe ntZ;a gZ[ih j't/rh
fe ykb;/ dk fszB ;" ;kbk ;zg{oDsk fdt; 1999 s[jkv/ ;/teK B/ fezBh
“PkB” Bkb wBkfJnk j?. ;[y Bkb s[jkv/ ;G s'A bkvb/ f;Zy, fi;ƒ s[;hA
ofjws eoe/ pj[s XB gdkoE s/ iwhB sK py;ah jh j?, ;r'A f;ZyK dk ;G
s'A skesto bhvo Gh pDk fdZsk j?. j[D T[j gzE ƒ fij' fijk ;o{g iK
f;XKs d/t/ e'Jh o'e BjhA ;edk, feT[Afe s[;hA T[;dh nzr ;zr j'e/ ;jkfJsk
eo oj/ j'. w/oh w[okd ;qhL gqekP f;zx pkdb s'A j? ih. T[;ƒ T[; d/ fwZsoK
B/ “ykb;/ dk iBw fdB” X{wXkw Bkb wBkT[D tk;s/ ;" eo'V o[fgnk fdZsk.
fco pdb/ ftZu fJj ezNo'b nkgD/ jZE ftZu b? fbnk fe fJj fdB fet/A
wBkDk j?. s[;hA f;ZX/ ;Zuyzv ftZu'A t/fynk j't/rk fe fet/A d/P dk gqXkB
wzsoh nNb fpjkoh tkigkJh, f;Zy ;zrsK ƒ r[owfonkdk fdqV eotk fojk
;h. d/P d/ rqfj wzsoh n?bH e/H nvtkBh f;ZyK d/ ;'fjb/ rk fojk ;h. shj
g?Ash bZy PoXkb{ nBzdg[o j[zwj[wk e/ gZ[fink. fJj nk; bkJhA fe gzE dh
fprVh ;ztkoB tk;s/, T[Fi Z V/ gqtkoK ƒ p;kT[D tk;s/, gzikp d/ y'j/ rJ/ jZeK

(6)
s/ g?dktkoh t;hfbnK dh gqkgsh tk;s/, f;o i'Ve/ e'Jh gq'rokw T[bhfenk
ikt/rk. f;Zyh tX/rh
gzE y[Pjkb j't/rk. jzM{ g{zM/ ikDr/, fujfonK s/ w[;ekB nkt/rh. f;Zyh dk
ukBD xo xo g[Zi/rk. Xow gquko bJh e'Jh nyapko, w?riahB, fbNo/uo,
;?N/bkJhN u?Bb dk gqpzX ehsk ikt/rk. B"itkBK d/ o[iarko pko/ ipkB sZe
Bk y'jbh rJh. e[ZM BkNeh fij/ j'S/, fpnkB dkr/ rJ/, “whBko/ ykb;k”,
nkfd d/ fyv"D/ s/o/ gzE nZr/ go';/ rJ/. fgsk r[o{ ih` “nkvo nkc ykb;k”
fij/ ;BwkB s[jkv/ s\s s'A fiBQK ƒ py;a/ rJ/ T[j e/;K dh p/ndph eoB
tkb/, PokpK ghD tkb/, ftGuko eoB tkb/, fo;atsK Bkb e'mhnK Go b?D
tkb/, wkw{bh BZuD rkT[D tkb/, f;ZyK ƒ b[ZN g[ZN e/ popkd eoB tkfbnK ƒ
wBZ[ysk d/ d'yhnK s/ wekoK ƒ “;BwkBs” ehsk frnk. fJ;/ ;kb (1999)
d/ d;zpo wjhB/ ftZu 300 ;kbk yk; s'jck pkdb ih d/ ;fseko/ j'J/ frqj
wzsoh bkb feqPB nvtkBh s/ gqXkB wzsoh tkigkJh ih B/ fJZe nfijk
ekoBkwk ehsk i' f;ZXk f;Zyh s/ wko{ tko ;h. fJj gkghnK B/ c[owkB ikoh
ehsk fe nro e'Jh ftnesh p[ZX Xow, fJ;kJh Xow, fJ;bkw Xow
gVQ/rk sK Gkos ;oeko tZb'A ;jkfJsk fwbdh oj/rh. i/ e'Jh r[owZs pko/
gVQ/rk T[; ƒ ;jkfJsk BjhA fwb/rh. jK fJ;d/ pdb/ “rKXh ;NZvh tkfbnk
ƒ rqKN fwb/rh, f;Zy Xow tk;s/ czv BjhA fwb/rk. fJj j[ew d;zpo 1999
ftu ikoh j'fJnk. i' r[owfs gqek;a gou/ d/ wJh 2003 d/ gzBk 40 s/
Sfgnk. ;fsr[o{ ih s[jkv/ ;G s'A fgnko/ tZv/ g[Zso gqekP f;zx B/ (ns/
pkeh i[zvbh) fto'X ftZu n"yk ;kj Gh Bk fbnk. ;" eo'V d/ e/ f;Zyh d/ iVhA
e[jkVk tkj fdZsk frnk.
eh dZ;K ;fsr[o{ pkpk ih` ;ko/ b'e rZbK eod/ B/ fe s[;hA ikDh ikD
j'. i/ fJj rZb ;Zu j? sK s[;hA gzE d'yhnK ƒ jh f;Zyh dh tkrv'o feT[A
cVkJh j'Jh j? < fes/ g?;/ s/ G'iB Bkb T[j s[jkvh pj[sh “;/tk” sK BjhA
eo oj/ < rohp f;ZyK e'b sK w;hA wZEk N/eD bJh o[fgnk X/bh j[zdh j?.
nkj ngq?b 2004 ftZu s[jkv/ d{i/ ikw/ dk yv{o fty/ gzi ;" ;kbk i;aB
wBkfJnk frnk j?. nk; eod/ ;K fe f;ZyK bJh ekbi iK :{Bhtof;Nh

(7)
yZ[b/rh, feZsk w[yh ;z;EktK yZ[bDrhnK. f;Zy pZfunk ƒ frnkB fwb/rk
o[Irko fwb/rk. T[FZE/ yv{o fty/ fJZe “goT[gekoh” pkpk ih B/ s[jkv/ d{b/
gzE dk eJh eo'V you eoe/, pd/PK ftZu'A pj[s wfjzrhnK wPhBK wzrtke/
fJZe “ezfgT{No ezNo'bv” fwT{iahnw fsnko ehsk j?. nwohek d/ fJZe
pj[s “f;nkD/ f;Zy” B/ fwZNh xZN/ tkb/ d/P ftZu nfijhnK wPhBK bkT[D dh
B/e ;bkj fdZsh fe g[ZS' e[ZM Bk. T[j wPhBK s's/ tKr p'be/ “r[owfs” dk
frnkB fdnk eoBrhnK. wB[Zy uZ[g ukg wPhBK dk GkPD ;[DBr/. fco
fit/A fe nkw j[zdk j? wPhBk E'V/ ;w/A wro'A ezw eoBK pzd eo d/DrhnK.
yokp$Bekok j' u[ZehnK w;ahBK e'b fJZe fJZe wB[Zy yVQk fdZsk ikt/rk. s/
p'be/ dZ;/rk fe fJ; EK gfjbK fJj wPhB j'fJnk eodh ;h. eo'VK o[g?
veko e/ wPhB ftrV rJh, nZr'A n;hA ikDekoh fdnk eoKr/. ;fsr[o{ ih
T[jh i?eko/, Bkjo/, d/rK, nodk;K, ykb;k wkouK Bkb f;ZyK B/ s[jkvhnK
“y[PhnK” gqkgs eo bJhnK jB.
pkpk ih s[jkv/ B{okBh T[gd/P dk uko ;"tK gqekP fdt; Gh 2004
ftZu jh nk frnk. nzfwqs;o fty/ gfjbh ;szpo ƒ d; bZy PoXktkB
wkJh GkJh dk fJZeZm j'fJnk. bZrGZr fJZe nop o[g? dh G/Nk fJZeZso j'
rJh. dhg wkbktK j'JhnK, wfmnkJhnK tzvhnK, Bro ehosB j'J/. Xow
T[gd/P d/D bJh okiBhsh d/ rzd ftZu rb sZe X;/ j'J/ b'e froMk tKr nkD
T[so/. s/ s[jkvhnK fBowb p[X, gqhswkB f;Zy ;zrsK ƒ “gkg eh izR”
uVQk fbnkT[D tkb/, fes/ ;ZiB mZr d/ ;/te, fe;/ gk;/ wbe Gkr' d/
GkJhpzd, fes/ “gVQ/ fby/ w{oy” Xow T[gd/P d/D br gJ/. ;c?d u'fbnK
tkb/, Bhb/ pkfDnK tkb/, Grt/A eoB tkb/, ;w/s ;{j/ MzfvnK tkb/, s[jkv/
gktB c[owkBK dh ;a'Gk ;zrsK ƒ ezB gkVthnK nktkIK okjhA ;[Dk oj/ ;B.
fJjBK tZv/ fJZeZmK ftZu pkeh ;kok e[ZM ;h, p; e'Jh Xowh g[oy Xow dh
feos ewkJh eoB tkbk wB[Zy, Xow ƒ ;wMe/ T[; w[skpe ihtB fiT[D
tkbk fJB;kB BjhA fdZ; fojk ;h i' efjDh s/ eoDh dk g{ok ;{ok j't/. pkpk
ih pj[s g?;k o'fVQnk frnk j? Xow d/ Bkw s/. pj[s g?;k ewkfJnk frnk
j? Xow d/ Bkw s/. fJ; tZv/ BrkoykB/ ftZu Xow dk e'Jh nzP n;{b fuokr

(8)
b? e/ Y{zfvnK Gh BjhA bGdk ;h. Bkb/ ;fsr[o{ ih ;apd r[o{ dk gfjbk gqekP
fJj fet/A ;h < n;hA w{oy fij/ ;/te ;wMD s'A n;woE jK. s[;hA fi;
fdB nkgD/ w[ykofpzd s'A gfjbk gktB puB T[ukoB ehsk ^ gKX/ ƒ, gq'fjs
ƒ, okJ/ p[bko ƒ, t?d ƒ iK dkJh ƒ, wksk fgsk ƒ iK G?D BkBeh ih ƒ.
i' T[gd/P s[;hA gfjbh tkoh fdZsk T[jh n;b ftZu s[jkvh pkDh dk gfjbk
gqekP ;h. ;zgkdBk j'Jh ;h 1604 ftZu. s/ ;zg{oDsk gqtkB ehsh ikt/rh
nes{po 1708 ftZu. pkeh i' e[ZM j'fJnk ;[ j'fJnk go s[jkv/ T[gd/P ƒ
fes/ B/V/ Gh BjhA cNeD fdZsk frnk. jK fJZe tZvk ;kok w/bk fijk Io{o
;h fJj.
;fseko:'r ikDh ikD ;fsr[o{ ih` s[;hA d;t/A ikw/ ftZu g[Zie/
pj[s e;aN MZb/. nB/e gZy s'A ;{owrsh d/ Bt/A ehoshwkB ;Ekgs ehs/.
e'Jh fdB nfijk BjhA ;h fe s[jkv/ s/ w[PebK d/ gjkV Bk fvZr/ j'D. s[;hA
jo w[;hps ƒ ;fji Bkb gqtkB ehsk s/ T[;dk e[ZM Gh Bk j[zfdnK vZN e/
Nkeok ehsk. ;cbsk ;dk s[jkv/ nzr ;zr ojh. uwe"o dh izr ftZu
pjkdoh dh p/i'V e[opkBh eoB tkb/ fBoG?sk dh uow;hwk gko eo ikD
tkb/, bZyK d/ fNZvh dbK dk fjZe sKD e/ Nkeok eoB tkb/, s[jkv/ tZv/
;g[ZsoK^;kfjp nihs f;zx, ;kfjp i[Mko f;zx. fszB fgnko/^ GkJh
fjzws f;zx, w'jew f;zx s/ ;kfjp f;zx, ns/ g?Ash j'o f;obZE PjhdK dh
fszB ;"thA :kd wBk oj/ jK. pj[s ;ko/ BroK, PfjoK, fgzvK ftZu'A bZrGZr
fJZe bZy PoXkb{ uwe"o fty/ g[Zi/. wjkB PjhdK ƒ :kd ehsk. Bro
ehsoB, ykb;k wkou, bzro, Bkjo/, i?eko/, d/rK, nodk;K eoe/ cfsjrVQ
ƒ uZb gJ/. fJj uwe"o dh eZuh jt/bh ;zB 1965 sZe, PjhdK dh ;{owrsh
ƒ, v[ZbQ/ y{B ƒ ;KG e/ T[;/ n;bh nt;Ek ftZu ;bkws ;h. p; fJ; s'A
pknd I[bw dh nfijh jB/oh trh fe f;Zy ;wki e'b'A T[j p/;ehwsh
;owkfJnk y'j e/ b? rJh. s/o/ nkgD/ f;ZyK s/ ;zsK B/, pkpk ih` T[; nB'yh
izr dhnK ;kohnK :kdK fwNk fdZshnK. fiZXo BIo wko' ;c?d gZEo,
;zrwowo. j[D sK fJj ypoK Gh ir ikjo j' rJhnK B/ pkpk ih,
r[odtkfonK dh “eko ;/tk” gqkgs eoB tk;s/ ew/Nh w?ApoK ƒ bZyK o[g?

(9)
ny"sh ;zsK tZb'A fo;ats fdZsh iKdh j?. eko ;/tk ftZu'A jh fco ngDhnK
wfjzrhnK ekoK ubdhnK B/. s[jkv/ BK s/ g?;/ ewkT[D bJh wEok d/
gKfvnK tKr Bkb'A Bkb r[odtkfonK dhnK eskoK yVQhnK ehshnK ik
uZ[ehnK jB. tZvk r[odtkok sK fJZe' jh ekch j'fJnk eodk j?. nkj j'o
d[ekBK ekjd/ tk;s/ jB < PjhdK dh :kd fJZE/ pkeh ofj rJh j? e'Jh <
;G fwZNh ftZu fwbk fdZshnK rJhnK jB. fgsk r[o{ ih s[;hA fJjBK ƒ
edh ;[wZs BjhA fdT[r/ < ;N/iK s/ ;{owrsh dhnK tkoK rkT[D tkb/, pkjtK
T[bko e/ X{znKXko b?euo d/D tkb/, y[ZbhnK dkjVhnK s/ rkso/ feogkBK
tkb/, nZi eZb e/tb “o'NhnK ekoD” skb g{o oj/ jB. s[jkv/ g[ZsoK B/ y{B
d/ dfonk so/, nDfrDs ikpoK d/ w{zj w'V/, ;t?wkD dh fJ; bkfw;kb izr
ftZu vZeo/ vZeo/ j' rJ/, go Xow BjhA jkfonk, f;Zyh f;de e/;K ;[nk;K
;zr fBGk rJ/. ukbh d/ ukbh ;[oyo{ j' iBw ;cbk eo rJ/. nZi T[j
Xowh ihtB phs/ dhnK ejkDhnK pDe/ ofj frnk j?. fJj stkohyh fdB,
ns/ ;c?d ;zrwowoh ;[zdo fJwkosK e/tb B'NK dhnK gzvK fJZeZso eoB
d/ ;kXB wkso ofj rJ/ jB. ;fsr[o{ ih pj[Vh eo'HHHH.
irs skoe pkpk ih` E'VQk fizBk s[jkvk tes j'o btKrk. s[;hA ;G
e[ZM ikDd/ j', s[jkvh fdZG fdqPNh sq?b'eh ƒ t/yD dh ;woEk oydh j?. fco
Gbk s[;hA fJ; G{yv z , gzikp dh Xosh s/ edh feT[A Mksh BjhA wkod/ < PkfJd
s[;hA pj[s tZv/ pyf;azd j', iK t/ye/ nDfvZm eo iKd/ j'. s[jkvhnK s[;hA
ikD'` go w?ƒ i' nkb/ d[nkb/ fd; fojk j? T[;ƒ fet/A nDt/fynk eo iktK
< feT[Afe w?A ;z;koh iht s[jkv/ tor/ ftPkb ;[Gk tkbk BjhA jK. pZ; fJZe
j'o eo[DwJh rkEk ;[Dk e/ ysw eo fdnKrk. r[Dh fBXkB pkpk ih` fJ;/
;kb (2004) ftZu s[jkv/ fBZe/ fBZe/ wk;{w c[ZbK tor/, fgnko/ ;kfjpIkd/
d[BhnK dh nB'yh y/v ftyk rJ/ ;B. jK ;Zu wksk r[ioh dk s[jkv/ Bkb
fejVk foPsk i'VK < feT[Afe ;oho eoe/ T[jBK B/ r'fpzd okJ/ ih ƒ iBw
fdZsk ;h. ;kY/ e[ B"A ;kb dh T[wo/ T[jBK ƒ s[jkvh frnkB i's gqkgs j'Jh.
i's sK f;ZXh nekb g[oy tZb'A nkT[Adh j?, T[; dk ;ohoe wK pkg sK e'Jh
BjhA j[zdk. ;' wksk r[ioh ih dk e'Jh ;ohoh foPsk s[jkv/ Bkb i'VB s'A

(10)
n;woE jK, fywk eoBk ih.
;fsr[o{ gkfsPkj pkpk BkBe ih` BzB/Q w[B
z /Q c[b
Z K tor/ e'wb fujfonK
tkb/ s/ fjwkbk gops tor/ firo/ tkb/ ;kfjpIkfdnK dh ;{owrsh sK
Xosh s'A nzpo sZe jo e'Jh ikDdk j?. fet/A wb{e fijhnK fdZ;D tkbhnK
fizdK B/ ski syas fBtk fds/. tIho dfozd/ dh y{Bh sbtko, fGnkBesk
tkbhnK GpeK, fJjBK “dPw/P d[bkfonk” ƒ okJh Go Gh nkgD/ nehd/
s'A fEVek BK ;ehnK, v[bk BK ;ehnK. fJZe eth :'rh B/ fbfynk j? ^
fi; dw rb/ rb/ E/ T[j wk;{w rV rJ/.
fdB S[gB/ Gh Bk gkfJnk fe ekfsb T[iV rJ/.
i'rh ih fJ; e/ pknd j{Jh E'Vh d/o Eh.
p;sh ;ojzd eh JhN'A ek Y/o Eh`
fJjBK dh p/i'V ;ajkds ƒ PoXktkB f;ZX/ ;kX/ pI[orK s'A ;[fDnk
eod/ ;K i' e[ZM fJ; soQK dZf;nk eod/ ;B ^ “;kfjp ia'okto f;zx s/ cfsj
f;zx dh e[opkBh e'Jh nkdwh fpnkB BjhA eo ;edk. n"ozr/ ƒ s/ e[Zb
w[rb oki ƒ fJ; Pjhdh dk x'o gkg bZfrnk. w[rbK d/ iakbw oki dh
;wM' iV fJjBK B/ jh g[ZNh ;h. “tihdk” ;{p/dko fes/ w{zj ftykD i'rk Bk
fojk. “M{m/ Bzd” ƒ jo/e fjzd{ B/ bkjDsK gkJhnK. T[; d/ gqtko B/ Gh YkjK
wko nkekP o[nk fdZsk. ;ko/ ;ojzd ftZu fe;/ uZ[b/ nZr Bk gkJh. G[Zy/ GkD/
jzM{nK d/ p[Ze Go Go o'Ad/ o'Ad/ iawhB s/ ;ZEo ftSk ;[Zs/. fe;/ tv/ nwho
d/ xo Gh dhtk Bk pfbnk. rktK wZMK ƒ ukok Gh fe;/ Bk gkfJnk, d[ZX BK
u'fJnk. feZfbnK s/ pZMhnK o'AdhnK ojhnK, T[jBK d/ fBe/ tZSo{ ozGd/ jkb'A
p/jkb j' rJ/. wzdoK ftZu NZb BK yVe/, ;zy Bk tZi/, nkoshnK BK j'JhnK.
w;fidK ftZu BtkiK ndk eoB e'Jh Bk nkfJnk. w[Zbk dh “pKr” d/D dh
fjzws Bk gJh. nk;wkB ftZu gsk BjhA feZE'A pdbhnK Sk rJhnK. fBZeh
fBZeh eDh dk d' fdB whAj toQdk fojk. n;b ftZu fJj ;kXkoD pko;a BjhA
;h. ;kfjpiakfdnK dh d[ydkJh Pjhdh s/ nzpo o' fojk ;h. ykw'P jzM{
pjk fojk ;h. T[; fdB s'A b? e/ nZi sZe jo ;kb fJjBK wk;{w fizdK d/
rw ftZu oZp Gh iko' iko o'Adk j?, fJj gkDh d/ s[ge/ BjhA, op d/ jzM{

(11)
jBHHHHH.” fJj b'e nykD pD frnk.
fBZehnK fizdK d/ tZv/ ;ke/ B/ ykb;k gzE nzdo o'j dh nZr d/ GKpV
pkb fdZs/. ;kfjpiakfdnK ƒ fdZs/ rJ/ s;hj/ f;zxK d/ ;hB/ ftzB rJ/. E'V/
jh ;w/A nzdo f;Zy s{ckB pDe/ ;ojzd tb tX/. t/yd/ t/yd/ iakbwK ƒ fwZNh
ftZu fwbk fdZsk frnk. ;zB 1927 sZe “r[o{ wkoh” ;ojzd dk fJZNK wbpk
T[t/A T[ikV/ dh :kd dtkT[Adk fojk. ;w/A B/ eotN bJh. oki pdb/, syas
ski pdb/, ekƒB pdb/ s/ f;ZyK d/ ;[Gk pdb/. r[o{ fgsk ihU` f;ZyK dh
fJZe u[Dh j'Jh iE/pzdh Pq'wDh r[odtkok gqpX z e ew/Nh j'Ad ftZu nkJh.
gfjbK e[M Z ;wK fJjBK uzrk ezw ehsk. fco rzdh okiBhsh jkth j[d z h rJh.
j[D sK ih nzfwqs;o, nBzdg[o, sbtzvh ;kp', uwe"o, s/ w[es;o tor/ ;ko/
Xow n;EkB f;nk;s dh dbdb ftZu p[oh soQK roe j' rJ/ jB. nkj fBZe/
;ajhdK dk n;EkB fiZE/ pj[s Gkoh ;zrs jo ;kb i[Vdh j?, fJZE/ Gh p/JhwkB
okiBhseK B/ g{oh soQK epIk iwk fbnk j?. edh E'VhQ fizBh ftjb eZY e/
nkU s/ y[d t/y.' s[jkv/ g[s
Z oK dh ;{owrsh dhnK rkEktK fJZE/ ;[DkJh BjhA
fdzdhnK. oki;h b'eK dk e{V e[co ;[DB ƒ fwbdk j?. fJZe d[ekB ekwo/vK
dh, nkj d{ih eKro;hnK dh. shih “GkigkJh” nekbhnK dh. u"Eh
“nzfwqs;oh” nekbhnK dh. gzithA fe;/ f;Zy c?vo/;B a dh, S/thA “b"Art
' kbhJ/”
nekbhnK dh. fco fBjzrK dh (eJh fe;w d/ fBjzr) Ne;kbhnK dh,
BkBe;ohnK dh, ;kXK dh, ;zsK dhHHHj'o gsk BjhA ehjdh ehjdh < ;fsr[o{
ih` fJZE/ “Xow[ gzy efo T[vfonk” tkbh jkbs gosZy t/yhdh j?.
T[j mzYk p[oi fiZE/ wksk ih s/ ;kfjpiakfdnK ƒ e?d ehsk frnk,
;kv/ “ngfDnK” B/ Ykj fdZsk j?. fi; dhtko ftZu fufDnk frnk ;h T[;dk
fBPkB sZe BjhA fojk. Pjhdh n;EkB s/ fJsBh nkbhPkB wkotb tkbh gzi
wzibh fJwkos, t/ye/ f;o ueok iKdk j?. eh fJj Pjhdh ;wkoe j?, iK
y[PhnK y/fVnK tkbh fJwkos < ew/Nh tkfbnK s/ “;zsK” B/ g{oh ;kfi;a
ehsh j?, ;ko/ g[oksB fuzBQ fwNk fdZs/ jB. ;fsr[o{ ih` nkyoh rZb d;d/
ysw eoB bZfrnk jK. s[jkv/ ;/teK f;ZyK s/ g[s
Z oK d/ Pjhdh ;EkB j[D f;ZyK
nzdo pjkdoh dk i'P Bjh God/. Xow s/ gogZe ofjD dh rkEk ;[DB ƒ

(12)
BjhA fwbdh. fJjBK EktK s/ u"XoK bJh gZrK bZEdhnK jB. f;o gkNd/ jB
w[edZ w/ uZbd/ jB. r'beK dh wkfJnK dh d[otos'A sK j[D nkw fijh rZb
;wMh iKdh j?. gzE dh uVQdhebk tk;s/ fJ; uVQs dh tos'A BjhA j[d z h. j[D
g?;k, okiBhsh s/ t'NK gqkgs eoB tk;s/, fBih n?P gq;sh tk;s/, o'jfVnk
iKdk j?. i/eo s[jkv/ d' fszB g[s Z o j'o j[d
z ,/ s/ tZy' tZyoh Ekt/A ;ajhdh gkT[Ad/,
sK n;hA e[M Z Pjhdh ;EkB r[odtko/ j'o pDk b?Ad/. j'o ekcah ;kok uVQktk
r'be ftZu g? iKdk. n;hA T[; g{ik d/ XkB ƒ nkgD/ fBih wB'oEK bJh tos
b?Ad/. s[jkv/ d' d' g[sZ o fJZe fJZe Ekt/A fJZem Z / Pjhd Bk j' e/ nro fJeZb/
fJeZb/ Gh Pjhd j[d z / sK d' j'o Pjhdh r[odtko/ sK tZX jh ikD/ ;h. ;fsr[o{
ih wksk r[ioh ih ƒ n;hA xZN jh :kd eod/ jK. pZY [ hnK wksktK ƒ b'ehA
xZN jh :kd eod/ jB. w[es;o d/ PjhdK dh shih ;ajhdh ;skpdh Gh
;akfJd ed/ fJ; soQK jh wBkJh ikt/. gkfsPkj ih s[jkv/ wjK ;{opho gZs [ oK
ƒ pj[s sVckfJnk frnk, pV/ y"cBke s;hj/ fdZs/ rJ/. ezXK ftZu fuD/ rJ/,
s/;h eoBh dhnK ;ZNK wkohnK rJhnK. p'fonK ftZu pzd eoe/ wkfonk
frnk, x;hfNnk frnk. G[y Z / oZy,/ fgnk;/ oZy,/ ;odh ftZu mko/ rJ/. nzs
iakbw S[ok b? Sksh s/ uVQ p?m. / e'j e'j e/ wkfonk frnkHHHH. XzB ;B s[jkv/
;ki/ bk;kBh g[s Z o, o'J/ BjhA, ;h BjhA ehsh, nZyK ftZuA' jzM{ BjhA e/fonk.
wksk r[ioh ih B/ ngDk coi f;defdbh Bkb g{ok ehsk. ftobkg BjhA
ehsk, P[eokB/ ftZu i[V rJ/HHHH. T[j Gh ;[oyo{ j'e/ “i'sh i'fs” fwb rJ/.
f;Zy nytkT[D tkfbnK dhnK wzd eos{sK, fJB;kBhns s'A fro/ j'J/ ezw
t/ye/, j[D fJj ;{ow/ Io{o o' oj/ j'Dr/. T[jBK d/ B/soK ftZuA' jzM{ brksko tfj
oj/ j'Dr/. fsBQK dh o{j p/uB ? j' ftbe ojh j'tr / h. wksk ih d/ nEo{ pzd j'D
dk BK BjhA b?Ad/ j'Dr/HHHH.
;fsr[o{ ih rzr{ B/ pj[s tZvk pZio gkg ehsk p/df' ;anK ƒ frqcsko
eotkfJnk. ;[u Z k Bzd B/ j'o pbdh T[go s/b gkfJnk, ;kfi;h uZe [ Dk d/d/
e/. nfij/ fGnkBe ;w/A ftZu Gh w'sh wfjok ;/tk ftZu jkIo ;h. fJZe y[dk
gq;s w[;bwkB w[jw z d P/o ykB (wb/oe'Nbk) ;Zu dh nktkI p[bd z eo fojk
;h. GkJh N'vo wZb tork ;/te nkgDk ;G e[M Z t/u e/ ;;eko bJh EK yqhd

(13)
fojk ;hHHHH. nZi sK fJZE/ ;[ukBzd s/ rzrn{ K dhnK j/VK jbehnK j'JhnK
epIk eoh p?mhnK jB. tIho ykB dh gkgh o{j brd? f;Zy ;aeb tkb/ bhvoK
ftZu w[V gqrN j' rJh j?. i' s[jkv/ pZfunK, ;kfjpIkfdnK ƒ e'j e'j e/
wkfonk ik fojk j?. fgsk ;fsr[o{ ih s[;hA fe;/ f;Zy ƒ EkgVk d/ e/, ;{M
f;nkDg s/ Pesh pyPe/, T[; ftZu pzdk f;zx pjkdo dh o{j gqtP / eotke/
fJjBK gzE d'yhnK ƒ f;ZX/ okj gkT[D bJh xZb. ' fJT[ fJjBK B/ BjhA ;[XoBk,
S/sh pj[Vh eo'.** vzvk gho j? ftrfVnk fsrfVnK dk.
xN xN dh ikBD tkb/ ;fsr[o{ ih` s[;hA u"E/ ikw/ ftZu “uZe
okwdk;” t;kT[D dh P[on { ks ehsh ;h. f;ZyK ƒ d[ekB, tgko, nkfd dh
f;Zfynk d/D bJh. s[jkvh w/jopkB nrtkJh ftZu uZe okwdk; s/ih Bkb
T[Gfonk, bkj"o ƒ fgSKj SZv frnk f;Zy Xow s/ f;Zy oki;h skes dk e/Ado
pD frnk. fJ; n;EkB B/ pV/ wko{ jZb/ nkgD/ fgzv/ s/ jzYkJ/. fJ; x[r Z
t;d/ Pfjo dh P[on { ksh :kd ƒ ;wofgs uko ;" ;kbK ;askpdh ;zB 1977
ftZu wBkJh rJh. gzikp ftZu s/o/ nytkT[D tkb/ f;ZyK (nekbhnK) dh
;oeko ;h. Gkos ;oeko ftZu nekbhnK dh GothA ;awb { hns ;h. g{oh
PkB' P"es Bkb fJBQK iPBK dh fsnkoh ehsh rJh. ;ko/ nzfwqs ;o Pfjo
ƒ y{p ;ikfJnk frnk. ;w[u Z h gzikp ;oeko gZpK Gko ;h. Gkos dk
okPNogsh Bhbw ;zihtk o?vh ih g[i Z rJ/. goXkB wzsoh w'okoih v/;kJh,
;w/s nkgD/ wzsohnK d/ nkD Y[fZ enk. d[BhnK ns/ d/P d/ gZsoeko nypkoK
ƒ ypoK d/D bJh ekjb/. d/P Go ftZuA' fjzd{ w[;bwkB s/ f;Zy okrhnK ƒ
fBoXkos okrK ftZu Ppd rkT[D ;Zfdnk frnk. ;fsr[o{ ih` okr ftZfdnk
ftZu sK fjzd{ w[;bwkB ehosBhJ/ ;ko/ ;BwkB b? rJ/. f;Zy e/tb tki/
tikT[Ad/ jB, okr ftZfdnk s'A bZrGZr ;ZyD/ jh jB.
j'o sK ;kohnK ekotkJhnK otkfJsh jh ;B. fJZe rZbA' fJZe
ftnesh nkgD/ g{o/ ikj' ibkb ftZu ;h. T[;ƒ fJzBk ukn ufVQnk j'fJnk
;h wkB' nZi jh ;koh fIzdrh dk fBu'V Gkos ;oeko d/ ;BwZy [ oZy d/Dk j?.
;N/i ;?eNoh pbtzs f;zx B/ iZe' seh wro'A Bkw p'fbnk. “j[D s[jkv/ ;Bw[y Z
f;odko eg{o f;zx ih, B?;aBb gqc ' ;? o nkc f;ZyfJiaw ftZuko oZyD bJh

(14)
;N/i s/ nk oj/ jB.” ;qHih B/ nkgDk b?euo fJzrfb;a ftZu d/Dk P[o{ ehsk.
i' e[MZ fJ; soQk d/ Gkt tkbk ;h^ gqXkB wzsoh ih, ns/ Gkos ;oeko tZbA'
gXko/ ;ko/ ;fseko :'r ;ZiB'` w?A s[jkƒ e'Jh otkfJsh T[gd/P d/D BjhA
nkfJnk. Bk jh w?A fJZEA' p'be/ c'Nn
' K fyutkD dh fJZSk oZydk jK. s[;hA ;ko/
Gh fJsB/ nDikD BjhA j' fe fJ; ;w/A s[jkƒ e[M Z f;ykfJnk ikt/. w/ok fJj
b?euo fJzrfb;a ftZu fJ;/ bJh p'fbnk ik fojk j? sK fe Gkos ;oeko d/
fIzwt/ ko ftnesh ns/ d[BhnK Go d/ gZsoeko fJ; ƒ ;"fynK ;wM ;eD.
w?A nZi ;z;ko d/ fJB;kc g;zd ns/ wBZy [ sk tZbA' ehs/ T[gekoK dh ehws
;wMD tkb/, ;ko/ B/e fJB;kBK ƒ w[V :kd eokT[Dk ukj[d z k jK fe f;Zy e'Jh
ftP/P fonkfJs BjhA ukj[d z .
/ fe;/ dk jZe y'jDk Gh BjhA ukj[d z .
/ f;ZyK d/
r[on{ K B/ wBZy
[ sk ƒ eoKshekoh ;'u fdZsh. dZp/ e[ub/ b'eK d/ jZe ftZu uNkB
tKr yV/ j' rJ/. g?oK j/m fbskV/ b'eK ƒ ;t?wkD Bkb fiT[D dh fjzws py;ah.
G{so/ j'J/ iakbw jkewK ƒ bzwh izr bVe/, ngDk ;G e[M Z tkoe/ fNekD/ f;o
fbnKdk. fJ; d/P dh fJZIs gZs dh okyh ehsh. T[Fi Z V u[fZ enK Bz{ w[V s'A
t;D i'rk ehsk. ob fwbe/ ofjD pfjD dh iku dZ;h. fwZNh ftZu fwbkJhnK
ik ojhnK fjzd{ oj[ ohsK dh y{B pjke/ okyh ehsh. ;sb[i s'A gZSw tb dk
;kok gzikp ;dk tk;s/ ncrkfB;skB dk fjZ;k pDk fdZsk frnk ;h. fJj
bZyK tor whb dh ioy/i iawhB ekpb Bkb'A s'V e/ Gkos Bkb i'Vh, Gkt/A fJ;
dh fezBh tZvh ehws skoBh gJh. d[BhnK ftZu fJzBk ehwsh s'jck nZi sZe
fe;/ B/ d{i/ ƒ BjhA fdZsk.
r'fonK s'A d/P ƒ nkIkd eokT[D tk;s/ f;ZyK B/ 80 gqshPs s'A tZX
e[opkBhnK ehshnK. w/o/ GoktK B/ c"i ftZu Gosh j'e/ jo izr ftZu w'joh
j' d/P dh okyh ehsh. id'A Gkostk;h nzB d/ fJZe fJZe dkD/ bJh ftbe fojk
;h, s/ Gkos dk Bk nfjb wzsoh pd/;K ftZuA' e/tb Ghy wzr e/ vzr NgkT[D
dh nfjwekBk e'fPP eo oj/ ;B. T[; tes gzikp d/ fwjBsh fe;kBk B/
fdB oks fJZe eoe/ pVh ;wMdkoh Bkb ezw ehsk. fJjBK nzB d/ Gzvko Go
fds/, oZyD bJh EK Bk ojh. w/ok f;Zy Gok fiZE/ Gh yVk ehsk frnk, T[;B/
g{oh tckdkoh Bkb nkgDh fvT{Nh fBGkJh. go d{i/ pzB/ p/JhwkBh ns/ gkg

(15)
eow dh uow ;hwk d/y. ' gzikp d/ *47 ftZu d' N[eV/ j'J./ f;Zy bZyK s'A eZyK
d/ j' rJ/, T[jBK ƒ :'r w[nktik BK fdZsk frnk. pdBhsh Bkb gzikph p'bd/
fJbke/ fjwkub s/ jfonkD/ ƒ fdZs/ rJ/. gzikph p'bh dk rbk x[fZ Nnk
frnk. gzikp dh okiXkBh uzvhrVQ y'j bJh rJh. gzikp d/ gkDhnK ƒ d'tA/
jZEh bZf[ Nnk frnk. c;bK dk g{ok w[b Z Bk fdZsk frnk gzikp ƒ tZv/ ekoykB/
Bk fdZs/ rJ/. f;Zy B"itkBK ƒ c"i ftZu Gosh eoB s/ eN"sh bk fdZsh rJh.
gkfe;skB Bkb j'JhnK izrK ftZu ;G s'A tZX ikBh wkbh B[e;kB gzikp dk
j[d
z k j?, go T[;dh g{osh edh BjhA ehsh rJh. gzikp ftZu uZb ojhnK
;zftXkBe ;oekoK ƒ ;ko/ fB:wK ekƒBK dh x'o T[bx z Dk eoe/ pko pko
s'fVnk frnk. id'A ;qhwsh rKXh B/ (i{B 1975) ;ko/ ekƒB wB;{y eo fdZs,/
d/P ftZu nzdo{Bh n?woiz;h bk fdZsh. ;ko/ d/P d/ ;oeko fto'Xh B/sk i/jbK
ftZu vZe fdZs/ rJ/. T[; tes ;kok d/P w[ofdnK tKr nfjZb j' frnk ;h.
gzikp d/ f;Zy thoK (nekbhnK) B/ fJ; I[bw d/ fto[X Z vN ikD dk c?;bk
ehsk. izsk gkoNh ftZu wjZstg{oB nj[fdnK s/ fpokiwkB f;o eZYt/A nkr{,
i' s[;hA w/o/ ;kjwD/ p?m/ j', ;ko/ jh ekb e'mVhnK ftZu vZe/ j'J/ ;h. s[;hA s/
s[jkv/ gkoNh toeoK B/ ;oekoh ipo nZr/ r'v/ N/e fdZs/ ;B. f;ZyK B/ nekb
g[oy dk nk;ok b? e/, n?woiz;h ftoZX [ Ipod;s o'; gorN eofdnK
frqcskohnK d/D dk okj nyfsnko ehsk. ;qhwsh rKXh B/ nekbhnk Bkb
e[MZ b? d/ e/ eJh tko ;wM"s/ eoB dh g/PeP ehsh. nekbh w[yhnK s[jkvk
;kE fdZsk fJzdok dk BjhA.
nZi w[V w?A s[jkƒ T[j tknd/ :kd eotkT[D bZfrnk jK, i' s[jkv/
tv/fonK B/ ;kv/ g[ofynK Bkb gqwkswk ƒ jkiao Bkiao ikD e/ e;wK yk e/
fBGkD d/ gqD ehs/ ;B, go g{o/ BjhA ehs/ rJ/ ;B. f;Zy gzE Ghy wzrD dk,
r?os jhD fiad z rh fiT[D dk nkdh BjhA j?. s[;hA nZi ;woEktkB j', s[jkv/
e'b oki;h skes j?. f;ZyK ƒ ft;atk; ftZu b?D bJh, fJjBK d/ d[yh
fjofdnK ƒ PKs eoB bJh, x'o p/fJB;kch dk ykswk eoB bJh, ehs/ rJ/
T[gekoK dk foD u[ekT[D bJh nZi j[D/ fJ;/ tes e'Jh m'; s/ ;fsekos
n?bkB eo'. fJZE/ s[;hA e/tb ;oekoh i;aB wBkT[D BjhA nkJ/. f;Zy gzE dk
yZb
[ /Q wB Bkb XzBtkd eoB nkJ/ j'. dZ;' eh n?bkB eoe/ P[eohnk ndk eo'r/
<”HHH;kfonK dk XzBtkd. f;odko eg{o f;zx dh dZrdZr eod/ fujo/ s/ wkD
(16)
Go/ nzdkia ftZu gzEe J/iv z k ;z;ko ;BwZy
[ oZye/ nkgDh EK ik fpoki/.
;fsr[o{ fgsk ih eh d;K < dZ;fdnK G[p Z K fBebdhnK jB` s[jkv/
fJZe d' g[s
Z o nytkD tkb/ f;Zy, fi; ftZu ;akfJd fgoEh uzd, ;[uk Bzd iK
rzr{ dh o{j gqtP/ eo uZe
[ h ;h. fJ; dk Bkw ;h pbtzs f;zx (yiakBk wzsoh)
i' ;N/i ;eZso ;h. fJ; B/ wkJhe jZE ftZu b? e/ pVh p/j:kJh Bkb fjwkbk
gops fiZvk fxoDs gkg eofdnK nky fdZsk^ “fJj Gk;aD i' s[;hA j[D/
;[fDnk j?, fJ;dk nekbh db Bkb e'Jh ;pzX BjhA j?. fJj fJjBK d/ fBih
ftuko ns/ fBZih frb/ f;aet/ jB. n;hA fpBK e'Jh nfj;kB iskJ/ izsk
gkoNh iK Gkos ;oeko ƒ fJ;/ soQK ;fj:'r fdzd/ ojKr/.” f;odko ih d/
p[b
Z coe/, fujo/ dk ozr ghbk g? frnk, nZyK ftZuA' fuzfrnkV/ fBebd/ gqshs
j'J./ o'; gqrN eofdnK T[m e/ pkjo ub/ ikD bJh yVQ/ j'J,/ ;oho ezpD
bZfrnk XVzw eoe/ fvZr gJ/. ;jkok d/ e/ e[o;h s/ fpmkfJnk. gkDh w{j z ƒ
bkfJnk, iaok mhe j'D s/, pbtzs f;zx ƒ bkjDsK gkT[Ad/ pkjo ub/ rJ/.
fgsk ih s[jkv/ nekbh g[s Z oK dh iapkB ƒ Gh skb/ bZr/ oj/. pbtzs f;zx T[;/
soQk wzsoh pDdk fojk, eg{o f;zx T[;/ soQk ftbedk fojk. bhvo b'e gzE
dk wk; B'ud/ oj/. Gkos ;oeko d/ fjzd{ bhvo fJj swk;ak t/ye/ w[;aeVhJ/
j;d/, fpBK e[M Z fdZfsnK tkg; gos rJ/.
;fsr[o{ ih w[nkc eoBk` w?A e[M Z fInkdk jh Gkt[e j' frnk ;h.
s[;hA sK ikDh ikD j'. feogk eoe/ ;kƒ e[M Z ;[ws Z fdU sKfe s[jkvhnK
;askpdhnK wBkT[D dh ;kƒ ;'Mh nk ikt/. BjhA sK j[D sZe ektK o"bh jh
g?Adh ojh j?.
;fseosko pkpk ih` g?ohA gtDk gotkB eoBk ih.
s[jkvk fJZe wkw{bh fijk ;/te HHHHH
gzEe p/Vk roe eoB bJh eh fJj e[M
Z ekcah BjhA j?.
[[[[

(17)
Bkw f;woD - fJZe ihtB iKu
id'A Gh r[opkDh dk gkm eohJ/$;[DhJ/, sK fJZe “Ppd” pko pko
d[jokfJnk frnk ;kjwD/ nkT[Adk j?. e'Jh pkDh e'Jh gzBk gVQ t/yhJ/ sK
fco T[jh d[jok ^“Bkw f;woD”. fJj Bkw ns/ f;woD id'A fe;/ ;kX
e'b'A g[ZShJ/ sK T[j r[opkDh ftZu'A e'Jh gzesh iK g{ok Ppd oND bJh d/
fdzdk j?. nky/rk fe fJ; dk gVQh ikDk jh “f;woD iK Bkw j?”. e[ZM fJZe
iE/pzdhnK B/ “Bkw f;woD” dhnK ftXhnK, tes, ;EkB ns/ fJ; s'A j'D
tkbhnK gqkgshnK dZ;D bJh d[ekBdkohnK Gh ubk bJhnK jB. fJ;
uZeoftT{ ftZu c;D tkb/, ;dk jh c;D bJh fsnko po fsnko j[zd/ jB.
eJh ;ko/ b'e s/ iE/pzdhnK “;op o'r ek nT[yd[ Bkw[” (;[ywBh^9^5)
tkbh fJZe gzesh d/ wBwoIh tkb/ noE eZYe/ o'rhnK dk “wkBf;e
fJbki” eoB torh Gkoh ntZfrnk eo oj/ jB. i/ e'Jh fJj dkjtk eo/
fe d/y' ih, fezB/ ;ko/ ftneshnK dk “o'r” jN frnk j?. nfij/ ewI'o
wB tkb/ b'eK dk “pDktNh” o'r ;[nkj dh u[Neh b?e/ Gh jN iKdk j?. Xkrk
sths b? e/ Gh, jE"bk eotk e/ Gh, wVQhnK epoK s/ BZe orV e/ Gh “o'r
w[es” j' iKd/ jB. nfij/ ewi'ao b'e jh G{sK gq/sK dk fPeko j' iKd/ jB,
fco gkyzvh v/o/dkoK e'b'A G{s eYtkT[AfdnK Gkoh nkofEe s/ ;ohoe ;'PD
eotkT[Ad/ jB. fJjBK G'b/ gzShnK (nfrnkBh ;oXkb{nK) ƒ ckj[D bJh EK
Ek fPekoh ikb ftSkJh p?m/ jB.
r[opkDh B/ vze/ dh u'N Bkb fJ; gkyzv ikb ƒ g{oB s"o s/ oZd
ehsk j?. i/ e[ZM fJZe gzrshnK oND eoB Bkb, ;ko/ ekoi ok; nkT[Ad/
j'D, sK fe;/ ƒ fwjBs eoB dh T[FZek jh Io{os BjhA j?. tZv/ tZv/ y'i
e/Ado, j;gskb, w?vheb ekbi, dtkJhnK, wfjzr/ fJbki s/ fco Gh
nBzs w"sK < i/ Bkw f;woB (wzsoikg) Bkb ;ko/ o'r eZN/ ik ;ed/, fco
sK fJj ezw pj[s ;[ykbk ;h. “fjzr bZr/ Bk cNeVh ozr Gh u'yk.” d; r[o{
;fjpkB ;oho eoe/ ;kE'A ftdk j' rJ/. r[o{ nzrd ;kfjp e/tb 48 e[ ;kb
(18)
ftZu. u"E/ gkfs;akj 47 ;kb dh T[wo ftZu. S/t/A BkBe 48 ;kb, ;st/A
gkfsPkj fJZeZsh ;kb, s/ nZmt/A BkBe f;oc ;kY/ e[ nZm ;kb d/ ;B id'A
i'sh i's ;wk rJ/. T[j pj[s neb tkb/ ;B, pV/ jh goT[gekoh ;B.
;ohoe ikw/ ftZu j'o bzwk ;wK ihts ofj e/ wB[Zy wkso dh pj[gZyh
efbnkD eo ;ed/ ;B. fi; wzso$Ppd ƒ ftP/P ftXhnK Bkb, r[gs
sohe/ ukj/ T[uh T[uh ofNnk ik fojk j?. nk; ehsh ik ojh j? fe fJ;
soQK ;ko/ o'r Bftos j' ikDr/. d[Bhnk Go dhnK y[PhnK nk ikDrhnK.
fiBQK r[o{ ;fjpkBK B/ pkDh dh ouBk ehsh, “BkBe o{g” j' e/ ftuo/, T[jBK
d[ZyK dh Bftosh bJh nfijk e'Jh ubhjk eZFfNnk j't/, wkbktK x[wkJhnK
j'D, T[wo bzwh eoB tk;s/ sob/ eZY/ j'D. fJ; soQk dk e'Jh fposKs
fJfsjk; ftZu BjhA fwbdk. fco nZi d/ f;Zy fJB/ Bk;wM fet/A pD rJ/,
fe wzso ikgK ƒ, u"AeV/ wko e/, d' uko xzN/ p?mD ƒ, f;woB wzBh p?m/ jB
< “;op o'r ek nT[y[d Bkw[” gqukoB tkb/, Iok e[ f;o ghV j'D s/, uzr/
vkeNoK s/ tZv/ j;gskbK tZb ƒ d"Vd/ gb Go d/o BjhA bkT[Ad/. tZv/ tZv/
“Bkwh ;zs” nkw wohiK tKr wjhfBnK pZXh, j;gskbK ftZu nZvhnK
orVd/ y[d t/y/ jB. fGzvoK Ne;kb tkfbnK dk fJZe w[yh (frL r[opuB
f;zx) s/oK ;kb sZe, ePN G'rdk fojk ;h (jtkbk^yzv/Xko, 8^03) ;[nkj
dh u[Neh (g[Vh) Bkb ;ko/ o'r Bftos eoB d/ dkjt/dko, ;[nkj ftZu
dtkJh gh; e/ fwbk oZyd/ jB. Bk;wM PoXkb{ ;wM b?Ad/ jB fe pkp/ dh
;[nkj jh eokwksh j?.
r[o{ noiB ;kfjp ih ;'ofm okr d/ fJZe Ppd ftZu, fJZe' EK ;ko/
gkyzv eow d/ pyhJ/ T[X/V e/ oZy fdzd/ jB. gkm ikg, i'r nk;D, w'B,
eZgVk GKvk fsnkr d/Dk, T[wo Go xz[wd/ ofjDk, nkfd nB/e e{V ekoi,
fe;/ b/y/ ftZu BjhA jB. ;fsr[o{ e/Adoh ftuko (ojkT[ tkbk pzd) fJj
pyf;a;a eod/ jBl j/ gqG{` w?ƒ T[Zuh wZs d/thA, w?A ;ko/ nk;o/ SZv e/ e/tb
s/oh PoB sZeh j?. tke jB ^
fgnko/ fJB fpfX fwbD[ B ikJh, w? ehJ/ eow nB/ek]
jkfo gfoU ;[nkwh e? d[nko?, dhi? p[fX fpp/ek] ojkT[] (641)

(19)
gkm gfVU no[ p/d[ phukfoU fBtfb G[nzrw ;kX/]
gzu iBk f;T[;zr[ S[NfeU nfXe njzp[fX pkX/]
fgnko/ fJB fpfX fwbD[ B ikJh w? ehJ/ eow nB/ek]
jkfo gfoU ;[nkwh e? d[nko? dhi? p[fX fpp/ek]ojkT[]
w'fB GfJU eogksh ofjU BrB fcfoU pB wkjh]
sN shoE ;G Xosh GqfwU d[fpXk S[Ne? Bkjh]
wB ekwBk shoE ikfJ pf;U f;fo eots XokJ/]
wB eh w?b B T[vo? fJj fpfX i/ by isB eokJ/]
efBe ekfwBh j?to r?to pj[ fpfX dkB[ dkskok]
g{ik nouk pzd B vzvkT[s yN[ eowk ov[ ojsk]
jT[ jT[ eos pzXB wfj gfonk Bj fwbhn? fJj i[rsk]HHHH(641)
^ rktfB s[XB' gT[D[ gkDh p?;zso[ rkt? okik Xow[ d[nko/] (ig[)
r[odtkfonK ftZu eJh jiako gkm jo o'I P[o{ j[zd/ jB, eJh jIko
gkmK d/ fBs G'r g?Ad/ jB. nyzv gkm, ;fji gkm, ;zgN gkm, nsh ;zgN
gkm, w'B gkm, ;[ywBh gkm, nkg' nkgDk fBsB/w gkm, Bro ehosB, s/
ehosB dopko. fJzB/ ;ko/ gkm fBozso j'D d/ pkti{d Gh d[Bhnk ftZu ebj
eb/; BjhA fwN/. ;z;ko dh rZb Bk ;jh f;ZyK d/ dZ[yK dh Bftosh sK MZNgZN
j' ikDh ukjhdh ;h. ;d nc;';, f;Zy ;wki Gh gq/PkBhnK ftZu ftbe
fojk j?. n;b rZb ;h e[dos d/ ekBz{B ƒ ;wMD dh. ftekoK ns/
tk;aBktK s/ ekp{ gk e/, ;ziw tkbk B/e ihtB pshs eoB dh. go nfijk
BjhA j'fJnk, ;r'A ny"sh Xkowe nkr{, G'bh b[ekJh ƒ e[okj/ Gh gk oj/ jB
s/ d't/A jZEhA b[ZN Gh oj/ jB.
gzikp ftZu “okXk ;[nkwh” v/ok (fpnk;) fgSb/ ;tk e[ ;" ;kb s'A
“Bkw dkB” nkbsh gkbsh nk;D nkfd eotkT[Adk nk fojk j?. fJjBK
ftZu'A o[Z; e/ frnk “Pkj w;skBk, f;o;/ fty/ v/ok “;Zuk ;"dk” tZyok
pDkT[D ftZu ekw:kp j' frnk. fit/A fe v/o/dko ;kXK dh yk;hns jh j?,
;oeko Bkb fwbe/ uZbDk, b'eK ftZu'A wodkT[g[Dk (eoKshekoh sZs) ysw
eoBk. I[bw ftoZ[X TFZ[uk ;kj sZe Bk b?Dk, ;t?wkD fwZNh ftZu fwbk e/ “pzd/

(20)
dk pzdk” pDk e/, g?o g{itkT[D/ s/ i{m sZe ytkT[Dh. ew neb s/ p/r?os
pD uZ[e/ b'eK ƒ ;oeko Gh s/ v/o/dko Gh, obe/ b[ZNd/ jB. fJj fgSbZr
pD u[Ze/ b'e f;o ;[ZNe/ fiT[D d/ nkdh pD iKd/ jB. nkgD/ ;/teK d/ d[ZyK
dh Bftosh tk;s/ okXk ;[nkwh pkp/ wzso dh pyfPP eod/ jB. nZr'A Pos
fJj bkT[Ad/ jB gJh fJj wzso fe;/ ƒ dZ;Dk BjhA j?. ;t/o/ Pkw w{zj f;o
eZgV/ ftZu tb/N e/ fJ; “Bkw” dk ikg eoBk j?. ;ko/ ;z;koh ;[y fwbDr/
s/ “okXk ;[nkwh Xkw” ftZu fBtk; fwb/rk. fJjBK dk wzso fJj j? ^
i's fBoziB, T[Aeko, oozeko, ;'jz, ;fsBkw.
j[D brd/ jZE fJjBK d/ jh fJZe Bkoki XV/ tZb'A pyf;ank ik fojk
wzso Gh gVQ bU. fJj j? ;Zu/ ;"d/ tkb/ v/o/dkoK tZb'A fsnko, fdZsk ik fojk
“Bkw” ^
“;fs g[oy, fBozeko, nekb w{os, npBk;h, Ppd ;o{gh okw.”
fJjBK v/fonK B/ ;oekoh ;ogo;sh ftZu ofj e/, pVh skes pDk
bJh j?. e/tb t'N p?Ae okjhA fJj ;oeko s'A eJh fonkfJsK gqkgs eo b?Ad/
jB. T[j fonkfJsK nkw b'eK tk;s/ BjhA j[d z hnK, e[M
Z yk; u'Dt/A “wjKg[oyK”
bJh j[zdhnK jB. ;oekoh i[bw d/ fybkc fJjBK B/ edh iapkB BjhA
y'jbh. d[Bhnk ftZu Gkt/A gob' nk ikt/ fJjBK nkgD/ ;/teK ƒ “Bkw
f;woB” eotkT[Dk j?. ipo d/ fto[ZX nktkI p[bzd BjhA eoBh. fJj
f;oc “gob'e ;ztkoB dh wjkB ;/tk” eod/ jB. fJ; b'e dh rZb G[Zb
ikT[. G[Zy woh nDgVQsk, nzXftPtk;h, fpwkohnK, foPtsy'oh nkfd
torhnK nDfrDs nbkwsK, fJjBK ƒ ed/ BIo BjhA nkT[DrhnK. t?;/
jiakoK ;kb s'A jh “ozr pozr/” ;kX ;zs, Gkos dh izsk iBkoB ƒ, wzso
ikg dh n";aXh y[nkT[Ad/ nk oj/ jB. fJjBK dh ngko feogk ;dek jIkoK
;kb sZe, oki;h r[bkwh b'eK B/ G'rh s/ wkBf;e r[bkwh sK nZi Gh G[rs
oj/ jB. f;Zy ;kXK s'A b? e/ fjzd{ ;kXK sZe, fJjBK dh fcsos brGr fJZe'
fijh j?^ nkgD/ jh b'eK ƒ u{zv u{zv ykDk.
Xow gouko tZb'A f;yK dhnK e/Adoh iE/pzdhnK (Pq'wDh ew/Nh s/
fdZbh ew/Nh) f;Zy gzE Bkb Xo'j ewk ojhnK jB. Xow gouko dh

(21)
fizw/tkoh s'A g{oh soQK w{zj w'V e/,okiBhsh dh rzdh ykJh ftZu roe u[ZehnK
jB. uVQs dk g?;k wBwkB/ Yzr Bkb o'jV ojhnK jB. pkeh r[odtkok
ew/NhnK B/ Gh nkgD/ coI dh gSkD Bk ehsh. fJ;/ pZio bkgqtkjh ekoB,
EK EK gkyzvh ;kX y[{zpK tKr T[Zr gJ/ jB. bzw/ ;w/A s'A f;ZyK ftZu nkgDk
n;o o;{y pDk uZ[fenk fJZe v/ok (wfjs/ u"e tkb/^Ne;kbhJ/) ns/ T[jBK
dk j' u[Zfenk fJZe w[yh frL r[opuB f;zx, nkgDh fbyh feskp “r[opkDh
gkm doPB” ftZu wzso pko/ gzBk 230 s/ fbydk j? ^ ;zs o/D Bkwh ;kX B/
r[o{ nzrd ;kfjp ih s'A g[ZfSnk fe “s[jkvk w{b wzso fejVk j? < r[o wzso
eh j? < s/ wkbk wzso fejVk j? <” T[jBK B/ fco ;zs o/D ƒ dZf;nk ^ “;kvk
r[o wzso tkfjr[o{ j?, w{b wzso >HHHHH j? s/ wkbk wzso ig[ih ;kfjp j?.
eosk g[oy ih B/ t, j, r, o dk B"A B"A i[Zr ikg ehsk. fco fJj tkfjr[o{
wzso pfDnkHHHH”. :kd oj/ uko/ i[ZrK dh T[wo 43 bZy ;kb s'A tZX pDdh
j?. fco B"A B"A i[r
Z K dh j'o iop eo t/y. ' fJj jB f;o/ dhnK rZgK i' ny"sh
;zs, b'eK nzdo XZe oj/ jB. r[opkDh i[ZrK ƒ ftPƒ nkfd s/ d/thnK ƒ
wkBsk BjhA fdzdh Bk jh fJjBK d/thnK d/tfsnK B/ wB[Zysk dk e'Jh gk;k
EzfwQnk j?. ;r'A fJj ;ko/ sK jB jh ebfgs.
nkT[ j[D r[opkDh d/ gowkD gVQhJ/, ftukohJ/ fe “w{b wzso, r[o
wzso, wkbk wzso” f;ZyK tk;s/ e'Jh j? Gh fe n?t/A wBxVQs ;a';a/ jh SZv/ ik
oj/ jB. i/ GkJh r[odk; ih ƒ g[S Z hJ/ fe dZ;' ih w{b wzso fejVk j? < sK
T[j g{ok BjhA fbyd/ nX nX{ok fbyd/ jB. gV'^
“;fsBkw eosk g[oy w{b wzso f;woD gotkD']” (tko^6)
“tkfjr[o{ r[o wzsq j? ikfg jT[w? y'Jh” Gh efjzd/ jB. Bkb jh
“;fsBkw[ gfV wzsq ;[DkfJnk” Gh fby rJ/ jB. nr'A j'o t/y'^ fXqr ihjtk
r[o ;apd ftD[ j'o wzso[ f;woDh (27^10) j'o fby oj/ jB^
e[opkDh fsBk r[of;yk j'fJ fJZe wB r[o ikg igzd/]
e[opkDh fsBk r[o f;yk r[opkDh fBs rkfJ ;[Dzd/] (2^32)
;w[Zuh r[opkDh dh T[usk pko/ jh GkJh r[odk; ih B/ fbfynk j?,
Bk fe;/ fJZe ;apd s/ wzso pko/. j'o t/y'^

(22)
r[ow[fy gzE fBo'b B o'bD o'bhn?]
r[ow[y ;pd nb'b[ gh nzfwqs x'bhn?. (19^20)
j'o
wzsq w{b[ r[o[ tke j? ;u[ ;pd[ ;fsr[o{ ;[DkJ/] 22$40 Gkr[L
nkT[ j[D r[opkDh ftZuA' wzso ikg iK f;woD pko/ gZS [ hJ/. ;fsr[o{
ih iku dZ; oj/ jB ^
1H ;qtDh ;[Dhn?, o;Bk rkJhn?, fjod? fXnkJhn? ;'Jh]
eoD ekoD ;woE ;[nkwh iks/ fpqEk Bk e'Jh] (611)
ezBK Bkb T[gd/P ;[D', I[pkB d[nkok T[gd/P ƒ fdqV eo', fjod/
ftZu'A ;Zu d/ T[gd/P ƒ edh G[bkU Bk. f;oc T[; eoD ekoD ;woE gqG{
ƒ fjod/ ftZu t;kT[.
2H r[o e/ uoD wB wkfj t;kfJ] d[y[ nB/ok nzdoj[ ikfJ] (1334)
fJ; gzesh ftZu r[o{ d/ uoD wB ftZu p;kT[D dk j[ew j?. go d;K
gkfs;akjhnK d/ ;oho eoe/ sK nZi e'Jh uoD BjhA jB. fBozeko gqwkswk
Gh ;oho ofjs j? T[;d/ uoD j'D dk ;tkb jh BjhA j?. fco uoD eh jB
< ji{o fJj “uoD r[o T[gd/;” jB.
3H iB e/ uoB p;fj w/o? jhno? ;zfr g[Bhsk d/jh] ( )
fJ; gqwkD ftZu Gh oZp ih d/ uoB fjod/ ftZu tZ;D dh rZb nkyh
rJh j?, wsbp T[gd/P.
4H d[y GziB[ s/ok Bkw[ ih d[y GziB[ s/ok Bkw[]
nkm gjo nkokXhn? g{oB ;fsr[o{ frnkB[] (218)
j/ oZp ih` ;ko/ wkBf;e o'rK ƒ ysw eoB tkbk s/ok frnkB j?.
nZm/ gjo s/ok ft;akb fBnw (frnkB) ;wMe/, ;[yh ihtB pshs ehsk ik
;edk j?.
5H wjK wzs[q r[o fjod? pf;U nuoi Bkw ;[fBT[oh](384)
fJZE/ ;fsr[o{ ih B/ r[o{ d/ T[gd/P ƒ jh “wjK wzso” eoe/ fpnkB
ehsk j?.
6H phi wzs[q jfo ehosB rkT[] nkr? fwbh fBEkt? EkT[] (391)

(23)
fJ; EK ;fsr[o{ ih B/ joh i; ƒ “phi wzso” nky e/ tfvnkfJnk
j?.
7H “phi wzs[q ;op e' frnkB[] uj[ toBk wfj ig? e'T{ Bkw[]
(;[ywBh^9^5)
fJ; gowkD ftZu ;kfjp ih B/ b'e gqb'e pko/ ;kok frnkB, oZp
pko/ s/ T[; dh ekfJBks pko/ ;kok frnkB jk;b eoB dh skehd ehsh j?.
8H r[o ek puB[ ifg wzs[] J/jk Grfs ;ko ss[](895)
n;bh Grsh fJjh j? fe ;fsr[o{ ih d/ j[ew ƒ ;theko eo',
ihtB ftZu Ykb'.
9H wB wfj ikfg Grtzs[] r[fo g{o/ fJj[ dhB' wzs[](396)
g{o/ ;fsr[o{ B/ fJj T[gd/P fdZsk j?, ;dk oZp ih ƒ u/s/ oZyDk j?.
10H r[o eh ;[ofs fBefN efo ikB[]
r[o ek ;pfd ;fs efo wkB[] (897)
nkgDh wZs ƒ r[ows nB[;koh pDkT[. r[o{ T[gd/P ƒ ;Zs puB wzB
e/ ;theko eo'.
11H r[o ek T[gd/P ;[Bhi?] BkBe ;[fy ;jfi ;whi?] (896)
j/ GkJh ;fsr[o{ ih dk T[gd/P ;[D' wzB', fJ; ƒ ;thekoB ftZu jh
;ko/ ;Z[y jB.
12H ;u fpB[ ;s[ ;zsy ' [ B gkt?] fpB[ r[o w[efs B nkt? ikt?]
w{b wzs[ q jfo Bkw[ o;kfJD[ ej[ BkBe g{ok gkfJnk] (1040)
;ZukJh d/ wkor s/ uZbDk, ;zs'yh pD/ ofjDk, fJjBK T[sw ftukoK
dk ;fsr[o{ s'A frnkB fwbdk j?. r[o{ s'A pr?o GNeDk ysw BjhA j't/rh.
yk; ihtB dksh ;zihtBh p{Nh gqG{ ih dh :kd ns/ r[D jB. id'A r[o{
do;kJ/ okj s/ wB[Zy uZb gt/rk, ;wM' w{b (w[ZY) Bkb i[V frnk.
13H wkJh uoB r[o whm/]
tv? Gkfr d/t? gow/;o[ e'fN cbk do;B r[o vhm/] (717)
j/ wK` ;fsr[o{ ih dh ;aoD ftZu ofj e/ ihtB pshs eoBk pj[s
uzrk brdk j?. fi;d/ tZv/ Gkr j'D T[jh wB[Zy, ;fsr[o{ d/ r[DK ƒ XkoB

(24)
eodk j?. eo'VK soK d/ j'o eowK s'A T[FZsw j? gqG{ ih dh :kd s/ ;fsr[o{
ih dk T[gd/P.
14H “r[o efjnk” ;k eko ewktj[]
;pd[ uhfB ;ji xfo nktj[] ;ku? BkfJ tvkJh gktj[] (832)
j/ r[of;Zy'` i' ;fsr[o{ c[owkB eodk j? T[;/ soQK ezw eo'. r[o{ d/
v{zx/ G/d tkb/ puB ƒ ;wM e/ fNekT[ ftZu nk ;e'r/. fJ; ;ZukJh tkb/
wkor s/ ubfdnK tfvnkJh gkT[r/.
15H g[B
z dkB ig sg i/s/ ;G T{gfo Bkw]
jfo jfo o;Bk i' ig? fs;[ g{oB ekw] (401)
e'Jh dkB g[zB eodk j?, e'Jh ftP/P wzso ikgdk j?, fJjBK ;ko/
ezwK s'A T[go, oZph :kd ftZu pshs ehsk, B/e ihtB j?. fJ; soQK d/
ftnesh B/ ihtB dh g{oBsk gqkgs eo bJh ;wM'.
16H “r[o T[gd/f;” ighn? wfB ;kuk]
“r[o T[gd/f;” okw ozfr okuk]
“r[o T[gd/f;” s[Nfj ;fG pzXB, fJj[ Gow[ w'j[ go ikbDk]
(1077)
j/ r[of;Zy'` ;fsr[o{ dh f;Zfynk w[skpe ;Zu/ oZp ih ƒ fjod/ ftZu
t;kT[. r[o{ dh f;Zfynk okjhA oZph ozr ftZu ozr/ oj'. r[o{ d/ T[gd/P Bkb
Gowk tkb/ ;ko/ pzXB N[ZN ikDr/.
17H p'fb jfo Bkw ;cb ;k xoh]
“r[oT[gd/f;” ;fG d[y gojoh] (1134)
nekbh fBnw ftZu i' ;wK pshs j'tr / k,T[jh ;cb wzfBnk ikt/rk.
fJj ;'Mh r[o{ s'A gqkgs j[zdh j?, r[o{ ftekoK s'A w[es eoB dk sohek dZ;dk
j?.
18H wB eh wfs fsnkrj[ jfo iB J/jk pks em?Bh]
nBfdB[ jfo jfo Bkw[ fXnktj[ r[o ;fsr[o eh wfs b?Bh]
(800)
j/ GkJh, nkgD/ wB dh S'Nh ws ƒ fsnkr fdU, fJj rZb pVh

(25)
n"yh bZr/rh. fBskgqsh gow/;ao ƒ :kd oZy', ;fsr[o{ dh py;ah wZs p[ZX
XkoB eo', fJjh n;b ihtB iku j?.
19H nT[yX wzsq szsq ;G Sko[] eoD?jko fod? wfj Xko[] (196)
efj epho ikek Bjh nzs] fs;e/ nkr/ szs[ B wzs] [ (971)
tkfjr[o{ ih ƒ ;dk fjod/ ftZu :kd oZy', j'o ;ko/ wzso szso T[jV
y'jV wkw{bh jB, e/tb ;[nkj dh fBnkJh` gow/;ao i' p/nzs r[DK poesK
dk wkbe j? T[; dh :kd jh n;bh wzso j?. j'o e'Jh wzso nkfd T[; s'A
T[FZsw BjhA j' ;ed/.
20H e[pf[ X fwN/ r[o ;pd[ phukfo] ;fsr[o G/N? w'y d[nko]
ss[ B uhb? wBw[y[ ifb ikfJ]
d[owfs ftS[fV u'Nk ykfJ] (944)
j/ fgnkfoU` r[o{ d/ Ppd (r[opkDh) ƒ ftuko^;wMe/ gVQ'. fJ;
soQK ;fsr[o{ ih dh nkyh rZb ;wM nk ikt/rh. wBwZ[y fJB;kB gs/ dh
rZb BjhA ;wMdk. fJ; soQK nzdo'A ;fVnk G[Zfink ofjzdk j?. G?Vh wZs
ekoB ;fsr[o{ s'A (ftukoK eoe/) d{oh pDh ofjzdh j?. fJ;/ ekoB ftS'V/ dk
d[Zy Gh ;fjzdk j?, ns/ ;z;ko ftZu Gh brksko m'eoK yKdk d[yh j[zdk j?.
nkyoh fBu'V^gkme iB'` s[;hA r[opkDh gowkDK ;fjs gVQ fbnk, r[opkDh
ftZu, “wzso, phi wzso, wjKwzso, w{b wzso” ;fsr[o{ d/ T[gd/P tk;s/
nkfJnk j?. r[ows ftZu fe;/ wzso ikg bJh e'Jh EK BjhA, Gkt/A T[j
r[opkDh ftZu'A jh fbnk j'fJnk j't/. fJZE/ sK ;fsr[o{ ih d/ j[ew ƒ ;wM
ftuko e/ T[; nB[;ko ihtB ubD pDkT[Dk j?.r[o{ ;kfjpkB B/ I[bw dk
ykswk wzsoK Bkb BjhA, f;nkDg ns/ fjzws Bkb ehsk ;h. f;ZyK B/
nDfrDs w[;hpsK fgzv/ s/ MZbhnK ;B. wzso ikgK Bkb, pkpo, ijKrho,
n"ozrI/p, Bkdo, nfjwd;akj, Ieohnk ykB nkfd BjhA wo/. wzso ikgK
ftZu gk e/ f;ZyK ƒ w{oy s/ p[Ifdb pDkfJnk ik fojk j?. v/fonK tkb/, f;Zy
gzE ƒ fJ; jB/oh yZv tZb Xed/ ub/ ik oj/ jB. fJ; d{b/ gzE ƒ fJZe
fBozeko d/ bV bkfJnk ;h ;fsr[o{ ih B/. nZi jo wZmkXkoh, v/o/dko s/
iE/dko y[d jh y[dk pD p?mk j?. gkmK ikgK dhnK nB/e ftXhnK gquZbs

(26)
eo fdZshnK jB. fJjBK wzsoK gkmK Bkb, ;ko/ ftrV/ ekoiK dh ;cbsk
dh rozNh t/uh ik ojh j?. “;zsK jZE ;fsr[o{ ukph ;"Ag rJ/ jB” goukfonk
ik fojk j? ^ “nBjd pkDh g{zih] ;zsB jfE okyh e{zih” (893) gzesh ;[Dk
e/ f;ZyK ƒ r[o{ Bkb'A ftS'V e/ eZu/ fgZb/ ftneshnK d/ ;/te pDkfJnk ik
fojk j?. id'A fe fJ; gzesh d/ noE fJT[A jB ^ e[dos dk nBjs (S'j
s'A fpBk ^oZph rhs) Bkd r[o{ dh gktB pkDh ftZu'A gqrN j' fojk j?. r[o{ d/
okjhA fJ;dh ;wM g?Adh j?.
fJZe j'o Ppd ftZu ;fsr[o{ fJ; r[zMb ƒ ;kc eod/ j'J/ fJ; soQK
;/X pyP oj/ jB F
r[o[ e[zih, gkj{ fBtb[, wB[ e'mk, sB Sfs]
BkBe r[o fpB[ wB ek ske[ B T[xV? nto B e[i z h jfE] (1237)
r[o{ dk frnkB ukph j?, g?oK ftZu ftekoK dhnK p/VhnK jB wB sB
ftekoK ftZu rq;/ j'J/ jB. j/ BkBe wB sB d/ pzd skb/ (fteko) e/tb r[o{
d/ frnkB okjhA yZ[bd/ jB. j'o e'Jh fJzBk ;woZE BjhA fe wB[Zysk ƒ ;jh
frnkB d/ ;e/.j'o t/y' ^
;fsr[o dksk Bkw ek j'o[ dksk e'Jh Bkjh] (1258)
nyho ftZu fJZe gqG{ Bkb B/Vsk pko/ fJZe r[opkDh T[gd/P fbye/
;wkgs eod/ jK ^
^ J/e' J/e ;G[ nkfy tykD?] j[ew[ ;{M? sK J/e' ikD?] (1176)
jfo fJZe', eosk fJZe[, fJZe' dhpkD[ jfo]
jfo fJZe;? dk j? nwo[, fJZe' jfo fufs Xfo]
fjo fs;[ fpB e'Jh BkfJ, vo[ Gqw[ GT[ d{fo efo]
jfo fs;? B' ;kbkfj, fi s[X[ oy/ pkjfo xfo]
jfo fi;B' j'fJ dfJnkb[ ;' jfo ikfg GT[ fpyw[ sfo (83)

gkmK wzsoK ikgK d/ r'oy Xzd/ ftZu p/nzs ;wK s/ nEkj XB popkd
j' uZf[ enk j?. v/od
/ koK dhnK e'mhnK T[;o ojhnK B/, si'ohnK Bek Be Go
rJhnK jB. f;Zy j'o eoweKvh, tfjw rq;s s/ ezrkb j[zdk ik fojk j?.

(27)
fJj jB e[ZM ekoD ;kvk p/Vk roe j'D d/. fJ; p/V/ ƒ v[ZpD' pukT[D bJh
r[opkDh dk frnkB, fJfsjk; dh ;wM, r[ows fcbk;ch, ofjs wfonkdk
pko/, jo f;Zy wkJh GkJh fisBh d/o u/szB BjhA j[zdk, T[Bh d/o gkyzvhnK
d/ ieVpzd *u'A fBeb BjhA ;eKr/.
yk; B'N L^ e?B/vk c/oh ;w/A (;szpo nes{po 06) Bkw f;woD d/
jwkfJsh e[M ftneshnK B/ nZyK whNe/ u"AeVk wkoe/ ;t/o/ ;kio/ Bkw
f;woD s/ pj[spb fdsk ;h. fJj Bkw f;woD fe;/ ftnesh dk fBih
w;bk j' ;edk j?. id'A nDgVsk pj[sh ;h T[; tes f;Zy tkfjr[o{ iK
wzrbk uoB ig b?Ad/ ;B. nZi ftfdnk dk i[r j? tX s'A tX r[opkDh noEK
;w/s gVe/ frnkB ftu tkXk eoBk ukjhdk j?, Bk fe fJe' gzesh iK Ppd
B[z pko pko oNh ikDk j?. i/ tkfjr[o{ wzso Bkb ezw ;o ;edk sK 1430
gzB/ r[opkDh fbyD dh eh b'V ;h < i/ f;woB fe;/ wzso B{z wzB fbnk ikt/
sK fJjBK PpdK d/ eh noE eo'r/ <
e'fN d/th ik eT[ ;/tfj, bfywh nfBe Gkfs]
r[gs gqrN ikeT[ nokXfj, gT[D gkDh fdB;[ okfs]
Bfynsq ;;hno ;{ofXnktfj, p;[Xk rrBk rktJ/]
;rb ykDh ;rb pkDh ;dk ;dk fXnktJ/] (456)
j/ GkJh` eo'VK d/thnK d/ts/ nB/e sohe/ oZp B{z fXnkT[Ad/ jB.
eJh r[gs YzrK Bkb eJh T[uh p'be/, nokXd/ jB. gT[D s/ gkDh ns/ oks
T[;/ B[z :kd eod/ jB. ;ko/ BSZso uzd ;{oi, Xosh s/ nkekP T[;/ B{z rkT[Ad/
jB. ;kohnK ykDhnK tkb/ iht ;kohnK p'bhnK okjhA, ;dk jh oZp B{z
fXnkT[Ad/ jB.
j[D ;tkb g?dk j[zdk j? fe Xosh uzd ;{oi jtk s/ gkDh oZp B{z fet/A
f;wod/ jB < fJj e'Jh wB[y sKr ;oho Xkoh sK jB BjhA. fJ;dk ;gPN
wsbp j? fe nekb g[oy d/ pDkJ/ nNZb fBnw nB[;ko nkgD/ fizw/ brh
;/tk fBoftxB fBGk oj/ jB. wB[y B/ Gh ekdo dh e[dos B{z ;wMe/ ;[ui Z k
ihtB pshs eoBk j? BK fe nZyK pzd eoe/ fe;/ Ppd dk pko pko oND
eoh ikDk. fJ; soQK eofdnK frnkB s'A ;yD/ ofj ikJhdk j?. r[opkDh
(28)
;wM ftuko e/ gVB:'r j? Bk fe oND eoB bJh.
n?;k frnkB igj[ wB w/o/] j'tj[ ukeo ;ku/ e/o/] (728)
fJ; gzesh ftu r[o{ frnkB B{z igD dk j[ew j?. frnkB ifgnk
iK f;wfonk BjhA ik ;edk. frnkB sK jk;b eoe/ T[; w[skpe ezw
eoBk j[zdk j?.
pkto/ s? frnkB phuko B gkfJnk] fpoEk iBw rtkfJnk](793)
j/ Bk ;wM fJB;kB, s{z r[o{ frnkB ;wfMnk BjhA, ftuko ehsh jh
BjhA. ;kok ihtB fpnoE rztk fbnk.

[[[[

(29)
r[opkDh wjkB - f;Zy BkdkB
fJZe tkoh f;Zy nkr{nK dh p?me ftZu f;Zyh ƒ T[FZuk uZ[eD bJh
I'odko xVwZ; fgnk j'fJnk ;h. fe;/ nkfynk j;gskb y'jb', d{i/ B/
fejk ;e{b ukb{ eo'.shi/ B/ sho SZfvnk Bro ehosB eo', s/ u"E/ B/
i?ekok rikfJnk ;oeko fto[ZX w'ouk bkU. fe;/ okJ/ fdZsh ykfb;skB s'A
fpBK BjhA i/ ;oBk fJZe j'o B/ c[owkfJnk ;ko/ r[odtkfonK ftZu gzE dh
uVQdh ebk bJh nyzv gkm eotkJ/ ikD. gzE dh ftrVh sedho ;ztkoB
tk;s/ bZr oj/ i'o ekoB ;ko/ “iE/dko” g;hB' g;hBk j'J/, pV/ n"y/ ;kj
b? oj/ ;B. r'rV ƒ ;zGkbfdnK gzE d/ dod dh ghV ftZu ftnke[b, fJZe
fibQk iE/dko yVk j'fJnk, s/ fJbkjh c[owkB gVQe/ ;[DkT[D d/ nzdki ftZu
e{fenk^ “w/o/ gzE gq;s Gokt'` pVh d/o s'A w?A eZu/ fgZb/ fij/ ftuko ;[Ddk
nktkiko j' fojk ;K. s[jkv/ e'b'A gzE dh v[Zpdh p/Vh pzB/ BjhA bZrDh.
fJjd/ tk;s/ w/o/ e'b fIzdrh dk siopk j?, r[o{ fgnko s/ gzEe dod j?.
pVhnK ;ehwK ;[D uZ[fenk jK w?A, j[D fXnkB Bkb w/oh rZb ;[D' s/ nwbh
ikwk gfjBkT[. fJZe fwzN r[nkJ/ fpBK ;ko/ r[odtkfonK ftZu M[b oj/
fBPkB ;kfjp d;-d; c[ZN T[FZu/ eotk fdU. fBPkB T[FZu/ sK ykb;k gzE
T[FZukHHHH”. iE/dko i/s{ nzdkI ftZu sfDnk yVk ;h. s/ fe;/ B/ i' p'b/ ;'
fBjkb dk i?ekok rik e/ fJ; ftuko dh g[;Nh eo fdsh.
uko/ gk;/ pVh ektK o"bh gkJh ik ojh j?, “gzE ƒ ;zGkb', gfssg[Dk
o'e', B"itkBK ƒ Bf;anK s'A pukU, pqkjwDh eoweKvK s'A w[esh gkUHHH.”
ftXh g{ote nkgDh fizw/tkoh ;wMe/ e'Jh iE/pzdh (SGPC s/ DGPC)
bzw/ ;w/A d/ ekoi T[bheD bJh fsnko BjhA j?. e[ZM fJZe iE/pzdhnK s/
v/o/dko pVh bk i[nkp dbhb xVh xVkJh rZb eoB tkb/ d/ wZE/ eZY wkod/
jB.” d/y' ih fJj gktB r[opkDh ;uyzv ftZu'A, pkpk BkBe ih B/ fbnKdh
j?. T[FZu/ rrB wzvbK dhnK fJ; ftZu ftZukoK jB. fJ; ƒ e"D ;wM ;edk
j? < e"D fJ;d/ noE eoB dh ;woZEk oZydk j? < fJj sK p; rkT[D bJh
(30)
s/ nBzd b?D bJh j?.” eh w?A g[ZSD dh r[;skyh eo ;edk jK fe fJj pkDh
pkpk BkBe ih B/ Xosh s/ nke/ jh feT[A fbyh < i/ ;Zuyzv dh t;s{ j? sK T[go
fes/ ;zGkb oZyd/, Xosh T[go nkT[D dh eh b'V ;h < fJj pkDh T[jBK
p'bhnK ftZu fbyh rJh j?, i' fJ; G{yzv s/ gquZbs ;B. fJ; pkDh ftZu
Xosh s/ pD/ wzdoK dk fIeo j?, w;fidK dk fiaeo j?. BdhnK dfonktK
(rzrk iT[ r'dktfo ikJhn?, e[zfG iT[ e/dko BQkJhn?. r'wsh ;j; rT[ dkB[
ehi? 973”) gP{nK, gzShnK, oZ[yK, fpoyK, nzB dkD/ sZe d/ Bkw w"i{d jB.
i'rh, i?Bh, p'Xh, fjzd{, w[;bwkB, T[jBK d/ g{iBhe d/ts/, nkfde dk r[o{
rqzE ;kfjp ih ftZu Gog{o fiaeo fwbdk j?. jtk, gkDh, fwZNh, ;wz[do,
uzd ;{oi (i' Xosh s'A BIo nkT[Ad/ jB) skfonK dk Bkw pko pko nkT[Adk
j?. i/ fJj pkDh wBZ[y wkso (yk; eo f;Zy gzE) bJh BjhA j?, fco fJ;dh
ouBk eoB dh Io{os jh e'Jh BjhA ;h. i/ pkDh ƒ e'Jh ;wM BjhA ;edk
sK fJ; n;{b dk fBoDk fet/A j't/rk fe r[owZs eh j? s/ wBws eh j? <
fijV/ b'e fJ; soQK w{oysk tkbk gquko eo oj/ jB T[j fBowb fBnko/
ykb;k gzE ƒ pqkjwDh yko/ ;kro ftZu v'p oj/ jB. e[ZM ;kX bkDk i'
nBgV j'D eoe/ r[opkDh ftub/ “;Zu” ƒ ;wMD s'A n;woE j'D eoe/,
nkgDh ew nebh ƒ S[gkT[Adk j'fJnk fJj nkye/ gZbk S[vk b?Adk j?F “ih
pkDh ƒ e"D ;wM ;edk j? < r[o{ eh rs r[o{ ikD/, n;hA r[o{ dh pqkpoh fet/A
eo ;ed/ jK <
fJj T[go tofDs ftuko dk fJZe gZy j?. d{ik gZy fJj Gh j? fe
;kv/ ;ko/ gqukoe, Xkowe ;N/i s/ jkiaoh b[nkD tkb/, f;Zy oki;h nkr{,
eth, okrh, Ykvh nkfde, ;ko/ jh fJjBK e[ZM e[ puBK ƒ pko pko
d[jokT[Ad/ ;[D/ ik ;ed/ jBF “fJj fJbkjh pkDh j?, X[o eh pkDh j?, ;fsr[o
;fjpkB d/ fjod/ ftZu'A gqrN j'J/ noPh puB jB. i[r' i[r nNZb r[o{ rqzE
;kfjp ih, d;K gkfs;akjhnK dh nkswe i's j?. Ppd r[o{ j?, u"o sys
d/ wkbe, PfjBPkjK d/ PfjBPkjHHHH.” fJ; s'A gqrN j'fJnk nZi dk
fJbkjh fJoPkd, oZph c[owkB, nZi dk wjKtke dopko ;kfjp s'A pyfPP
j'fJnk “nzfwqs t/b/” dk j[ewBkwkHHHH”. gkme iB'` s[;hA fJ; soQK dk

(31)
gquko f;ZyK dhnK Xkowe ;N/iK s'A j[zdk nB/e tkoh ;[fDnk j't/rk. fizB/
ftP/PD r[o{ rqzE tk;s/ tZX s'A tZX tos/ ik ;ed/ ;B ;ko/ tos/ ik oj/ jB.
j[D iaok r"o Bkb d[pkok fXnkB e/Ados eoe/ ;'u. ' fizBh tfvnkJh r[o{ rqE
z
;kfjp ih dh ipkBh ebkwh ehsh ik ojh j?, eh ;Zu w[Zu fJ; soQK
;thekfonk Gh ik fojk j? < f;ZyK dh PoXk w[skpe sK ;koh r[opkDh jh
;fsr[o{ ih dk j[ewBkwk j?. fco fJZe Ppd dk j[ewBkwk feT[A < y?o fJZe
Ppd nro “j[ewBkwk” j?, sK eh j[ew dh T[bzxDk Gh ehsh ik ;edh j?
< xo ftZu pZu/ wksk fgsk dk j[ew BK wzBD sK eh T[j fgnko gqkgs eo
;eDr/ < ndkbsK tZb'A fdZsk frnk “j[ew” e'Jh gbN e/ t/y/` s[ozs ;hyK
fgZS/ pzd j't/rk. j[ew tZfvnK tZb'A fdZsk iKdk j?, s/ T[; ftZu S'fNnK dh
GbkJh S[gh j'fJnk eodh j?. fijV/ w?Apo xo d/ tZv/ dk j[ew BK wzBD,
nkg j[dohnK eoB fco T[jBK ƒ y[nkoh, popkdh s'A e'Jh BjhA puk
;edk.
f;Zy p[bko/ s/ f;ZyK d/ u"Xoh ;N/i s/ BkNe pVk tXhnk eod/ nk
oj/ jB. go BkNe sK e/tb pDktNh rZb jh j'fJnk eodh j?, T[; ftZu
jehes sK e'Jh j[zdh jh BjhA. d[Bhnkdkoh d/ ftjko ftZu, ;akfJd BkNe
ehsk uZb ikt/, go ;Zu/ ;fsr[o{ Bkb Gh Sb BkNe < eh fJj r[ow[yskJh
nkyh ik ;edh j? < fBozeko dk fJbkjh “j[ew” id'A ikoh j[zdk j? T[;ƒ
d[BhnK dh e'Jh skes BjhA o'e ;edh. ;w[zdo TF[ZSb e/ Xosh tZb uVQ gJ/
sK spkjh eo fdzdk j?. G[ukb, pko;aK, s{ckB nkfde id'A efjo toskT[Ad/
jB, e'Jh BjhA o'e ;edk. id'A y[PhnK y/fVnK tkb/ ;kirko w";w ubd/
jB, sK bfjoK pfjoK j' iKdhnK jB. ftP/PD sK r[o{ rqzE ;kfjp ƒ d/ fdZs/
;ko/, pj[s tZv/, go j[ew T[;dk n;b ftZu fes/ Gh BjhA ubdk. ;N/ih
Sb, BkNe ƒ SZv e/ iaok n;bhns ftZu T[so e/ t/y'. f;Zy gzE dh soi/a
fIzdrh eh r[o{ rqE
z ;kfjp ih d/ “j[ew” w[skpe j? < id'A f;Zy nytkD tkb/
jh ;fsr[o{ ih dk “j[ewBkwk” wzBD bJh fsnko BjhA fco y[nkoh s/
popkdh jh gZb/ g?Dh j'Jh. ;z;ko Go ftZu nzdkiaB d' bZy r[odtko/ jB.
T[jBK ;kfonK EkJhA ;Zuh pkDh dk jo o'ia eJh eJh tko “j[ewBkwk” gVQ

(32)
e/ ;[DkfJnk iKdk j?. p'ov s/ fby fdZsk iKdk j? sK fe jo e'Jh gVQ ;e/.
d[yh wB Bkb fby fojk jK fe T[; “j[ewBkw/” ƒ o;w g{osh tKr gfVQnk
;[fDnk ik fojk j?. T[;ƒ ;wMD tk;s/ e'Jh isB BjhA ehsk iKdk. ;zrsK
ƒ ;wMkT[D dk e'Jh gqpzX BjhA ehsk frnk. i' ehosBhJ/ ehosB eod/
T[wo fpsk fdzd/ jB, pkDh pj[s ;koh :kd Gh eo b?Ad/ jB. T[jBK ƒ y[d
gsk BjhA j[zdk fe n;hA i' rk oj/ jK, fJ; dk noE eh j?. ;fsr[o{ eh
“j[ew” d/ oj/ jB. gkmh gkm eofdnK p[ZY/ j' iKd/ jB, fJZe wPhB dh
fBnkJh. eh gVQ oj/ jB, eh T[gd/P j? gktB pkDh dk e[S gsk Bjh.
;fsr[o{ rqzE ;kfjp dh r'd ftZu p?m e/, tkfinK fuwfNnK tkb/, bzw/
M[ZfrnK tkb/, “;qh wkB 1008, ;zs, pqjw frnkBh” j'D dk Y'b fgZND tkb/
“;Zuk j[ew Bkwk” (r[opkDh) fsnkr e/, nkgD/ i'V/ j'J/ fx;/ fgN/ N'Ne/,
(eftsktK) G'bhnK ;zrsK ƒ j/eK bk bk e/, ;zx gkV gkV e/ ;[DkJ/ ik oj/
jB. G'b/ PoXkb{ wBwsh e{Vk eoeN wB d/ GKv/ ftZu PoXk ;fjs g[nk
oj/ jB. pdb/ ftZu fJjBK gkyzvh ;kXK ƒ b'eH wkfJnk d/ tZv/ rZc/ G/N
eod/ jB. fJjBK r[opkDh Bkb'A s'Ve/ v/fonK Bkb i'VB tkfbnK dh “uoBK
s/ f;o oZye/” g{ik Gh eod/ jB.
nekb sys d/ w[y Z ;/tkdko (iE/dko) dh jkioh ftZu fJZe xkr v/o/
dko pko pko ;zrsK dk w{zj fuVKdk fojk, r[owfonkdk dhnK XZihnK
T[vkT[Adk fojk, r[o{ rqzE ;kfjp dh s"jhB eodk fojk. “iE/dko *s/ ;zrsK
p/p; j'J/ BhthnK gkJh fJ; ;kX dhnK pVQeK oZph j[ew wzB e/ ;[Dd/ oj/. ;N/
i s/ nkT[D s'A gfjbK fJ; ;kX ƒ r[of;ZyK tZb'A fejk frnk, “;zs ih
feogk eoe/ ;N/i s/ e/tb r[opkDh rkJh, ;[DkJh ikt/, eZuh pkDh BjhA.”
“;zs B/ c[zekok wkfonk, s/to fsZy/ j'J/ nZyK d/ v'o/ bkb j' rJ/. nzdo/
nzdo iafjoh Bkr tKr Ifjo x'bfdnK, ;zs ih B/ ;ZspuB nky e/ f;o
fjbkfJnk. nrb/ jh gb fJ; ;zs Bz{ ;N/i s'A fJT[A pVQefdnK ;ko/ ;[D
oj/ ;B ;w/s “iE/dko” nekb sys.” ;zs ih ;Zu' ;Zu pykB oj/ ;B^
“w?ƒ fejk frnk j? fe ;N/i s'A f;oc gZeh pkDh (r[opkDh) gVQh
ikt/. eZuh pkDh BK gVQh ikt/. fJ;dk wsbp fe i' e[ZM r[o{ rqzE

(33)
;kfjp ftZu doi j? T[jh gZek (mhe) j? pkeh ;G eZu fgb j?, s[jkƒ
r;hnK g?DrhnK w/ohnK ;ZuhnK rZbK ;[De/, bU ;[D' ^ uko/
;kfjpIkfdnK dk r[o{ rqzE ftZu e'Jh fIeo BjhA j?, s[jkv/ uko/
;kfjpIkd/ eZu/` p'b' tkfjr[o{. s[jkv/ gziK fgnkfonK dk r[o{ rqzE
ftZu e'Jh jtkbk BjhA fJ;dk wsbp gzi fgnko/ eZu/` p'b' tkfjr[o{.
uko r[o{nK dk Bkw s/ pkDh r[o{ rqzE ftZu BjhA j?. ;wM' s[jkv/ uko/
r[o{ eZu/` p'b' tkfjr[o{. ;ajhdK w[ohdK dk, yzv/ dh gkj[b dk e'Jh
fIeo BjhA, fJj Gh ;ko/ eZu/ fgZb/. p'b' tkfjr[o{HHHH. s[jkv/ GkJh
r[odk; s/ GkJh Bzd bkb Gh eZu/, p'b' tkfjr[o{HHH.” xzNk Go fJj
p{pBk ;kX (wkB f;zx g/jt/ tkbk) ;kfonK d/ f;o ;[nkj gkT[Adk fojk fe;/
dh fjzws Bk gJh fe fJ; dh IpkB pzd eotk ;e/. S/t/A gkfsPkj d/ ;ki/
s\s dk “iE/dko” “;zs ih d/ fJj gqtuB nzfwqs ikD e/ ;[Ddk fojk.
;zrsK tkfjr[o{ tkfjr[o{ igdhnK ojhnK. gqpzXe BhthnK gkJh fNefNeh
bke/ r'be ftZu vkbo g?Ad/ t/yd/ oj/. frDsh d/ ;/te euhuhnK tZNd/ oj/.
“;zs” ih nkgD/ T[gd/P ;qtD eotk e/ vkboK d/ E?b/ Goe/ mkm Bkb fe;/
;aoXkb{ d/ xo g[Zi rJ/.
fJZe iawkBk ;h r[opkDh d/ ;Zu s/ gfjok fdzfdnK, ;fsr[o{ ih d/
T[gd/P w[skpe ihtB fiT[AfdnK, r[of;Zy f;o dh pkih bk fdnK eod/
;B. fJZe iawkBk ;h id'A f;ZyK d/ d[PwD Gh f;Zy feodko d/ r[D |yo Bkb
fpnkB efonk eod/ ;B. fJZe ;wK ;h goT[geko fjZs f;Zy pjkdo
nkgD/ ;ko/ ;[Zy fsnkr fdnk eod/ ;B. T[j Gh tes ;h g{ik d/ XkB (r[o{
Bfws wkfJnk s/ gdkoE) ƒ Ifjo ts ikfDnk eod/ ;B. nZi f;Zy
feodko fezBk o;ksb ftZu fvZr fgnk j?, (ftofbnK ƒ SZve/) fpnkB
eofdnK jh Pow Bkb gkDh j' ikJhdk j?. ;fsr[o{ ih dk c[owkB j? F
fXqr[ fsBk ek ihftnk fi fbfy fbfy t/ufj BkT[]
y/sh fiB eh T[iV? ybtkV/ fenk EkT[.. (1245)
fJZE/ fJj Bk ;wM b?Dk fe Xkr/ sths wzso s/ w[Zb d/ gkmK sZe jh
rZb ;hws j?. BjhA, ;r'A bkbu t;, y[droihnK ftZu o[VQe/ Xow d/ n;{b

(34)
t/u d/D/, Xow fJwkB s/ Iwho t/u d/Dh. Xkowe ;wkie s/ oki;h
;"d/pkih ftZu fBZi dk ckfJdk jh gqwZ[y oZyDk. r[o{ xoK ƒ u"XoK uwekT[D
d/ nZv/ pDk b?Dk. r[o{ rqzE ;kfjp ih dh T[Zsw f;Zfynk s/ Bk uZbe/ e/tb
pkDh dh nkV ftZu wkfJnk d/ nzpko fJeZm/ eoB/. nfij/ ;ko/ b'eK tk;s/
jh T[gq'es gzeshnK jB. fJZe T[od{ d/ PkfJo B/ pVk ewkb dk f;ano fJ;
goEkJ/ fbfynk j? LF
y[dkfJnk jt; e/ pzd/ tck e' p/u d/s/ j?.
y[dk e/ xo eh fenk ejhJ/ f:j y[dk e' p/u d/s/ j?.
nZi nkw f;ZyK dh rZb sK pj[s fgSKj ofj rJh j?, gzE d/ tkfjd
bhvo e"vhnK d/ Gkn fted/ BIo nk oj/ jB. iE/dkoK d/ xo'A (s/ fdb'A)
f;Zyh T[FZv uZ[eh j?. “;kX ;zs” ;zrsK ƒ GowK ftZu gke/ d'B/ jZEhA b[ZN oj/
jB. fsnkrh pqjwukoh nytkT[D tkb/ “wjKg[oy” nkbhPkb wfjb T[;ko
uZ[e/ jB. eo'VK nopK dhnK iawhBk ikfJdksK pDk uZ[e/ jB. nkw f;Zy
r[opkDh frnkB s'A e'ok BIo nkT[Adk j?. nkgDh fwjBs dh ewkJh b[N/o/
bhvoK s/ oki;h nkr{nK nZr/ Y/oh eo oj/ jB. Xowh u'fbnK ftZu fbgN/
b[N/o/ ;kXK ;zsk d/ uoBK ftZu nogD eo oj/ jB. fJ; nk; Bkb fe
wkfJnk fdZfsnK ;ko/ dZ[y eb/P ysw j' ikDr/. ihtB ;cb j' ikt/rk.
;kvk p/Vk roe eoB bJh fJsB/ ekoD eh ekch BjhA jB< fJ;
bJh jh ;kvk p/Vk v[Zpdk ik fojk j?. ekP e'Jh wbkj pD e/ uZg{ bk d/t/.

[[[[

(35)
g[oksB p'bh-;z;feqs iK gzikph <
fgSb/ bzw/ ;w/A s'A jo ftP/ Bkb ;pzXs g[;seK gVQd/ ofjDk
fIzdrh dk nN[ZN fjZ;k pD frnk. fJ;/ ekoB fdwkr ftZu pj[gZyh ftZukoK
dk Gzvko fJeZmk j'Dk ;[Gkte jh ;h. gzikph d/ pj[s ;ko/ GkPk ftfrnkBhnK
(GkPk d/ wkfjo) dhnK fbysK eJh eJh tko gVQhnK. ftofbnK ƒ SZve/
pj[fsnK B/ gfjb'A fBoXkos “;Zu” jh fpBK fMie fpBK fdwkr ƒ y/ub
fdZfsnK, d[jok fdZsk. o/s dh ezX tork “;Zu” fJj Gh T[ukfonk frnk.
“ny/ gzikph fbZgh r[o{ nzrd ;kfjp ih B/ fsnko ehsh. fJ;/ ekoB fJ;
dk Bkw “r[ow[yh” fgnk.” e[ZM fJZe j'o “f;nkDg” ftykT[AfdnK fby rJ/
jB fe gzikph fbZgh r[o{ BkBe ;kfjp ih B/ pDkJh, fbyh s/ gquZbs
ehsh.” y[dk y?o eo/ fJj fe;/ ekoykB/ ftZu xV/ ikD tkb/ f;Ze/ iK GKv/
BjhA jB, fe tXhnk uwedko fij/ pDk e/, ;;s/ Gkn fteD bJh piako
ftZu ;[ZN fdU, b'eh MZN yohd b?Dr/. fJj e'Jh BtK c?PB BjhA ;h fe
t/yfdnK t/yfdnK jh xo xo g[Zi ikt/rk. p'bh pDfdnK, fte;s j[zfdnk,
fbZgh fsnko eofdnK br wkso s/ T[ukoD fBoXkos j[zfdnK, d; thj
;kb BjhA, ;" d' ;" ;kb Gh BjhA, jikoK ;kb dk bzwK ;co s?j eoBk g?Adk
j?. fJj e'Jh fwZ;hnK o'NhnK, rzYk s/ bZ;h dk frbk; Gh BjhA ;h, fe r[o{
BkBe ;kfjp B/ nkJ/ doPB nfGbkyhnK ƒ MZN gZN Sek fdZsk.
gzikph p'bh ns/ r[ow[yh fbZgh dk gqwkfDe ;o{g ;kƒ r[o{ rqzE
;kfjp ftZu'A sK fwbdk jh j?. ;r'A pkothA ;dh ftZu j'J/ pkpk cohd ih dh
fbys ftZuA' Gh gqkgs j?. r[o{ rqE
z ;kfjp ftub/ ;p{s ;" gqshPs ftPtkP:'r
jB. fJ; w[ekpb/ j'o jo fbys PzektK Bkb fxoh j'Jh j?. pkpk cohd ih
dh fbys d/ doPB eo', i' s/jothA ;dh ftZu fbyh^p'bh iKdh ;h ^
! cohdk w? G'bktk gr dk ws w?bh j'fJ ikfJ]
rfjbk o{j Bk ikDJh f;o[ Gh fwNh ykfJ] (1379)

(36)
! ezXh T[s? o[yVk feuoe pzB? Xho]
cohdk eu? GKv? oyhn? feuo[ skJh Bho[] (1382)
! ;/y j:ksh ifr B e'Jh fEo ofjnk]
fi;[ nk;fD jw p?m/ e/s/ p?f; rfJnk] (488)
;zB 1947 sZe ;kok wkMk bZrGr fJjh m/m gzikph p'bdk ;h. nZr'A
gkfe;skB ftZu ub/ rJ/ fJbke/ Gh fJjh p'bh p'bD tkb/ ;B. fJ; s'A
gfjbK (B"thA ;dh ftZu) r'oy BkE dhnK fbysK fwbdhnK jB. T[jBK ftZu
Gh gzikph Gko{ “;X{eVh” GkPk tosh rJh j?. Bw{Bk^
wK ej/ w/ok g{s ftnkfjnk. ekY dkw pkxD b/ nkfJnk.
frbh bZeV e' x[D ykfJnk. (r'oy dh ouBK)
gzikp d/ e;fpnK, fgzvK ftZu nZi sZe pkDhJ/ b'e tZyoh gSkD
tkb/ tjh yks/ oZyd/ jB. fJZE/ d[ekBdko b'e fjzdh, nzrq/Ih fbyD dh EKt/A,
nZi sZe fBozso i' fbys tjhnK ftZu fbZyd/ nk oj/ jB, T[; ƒ “bzv/”
nkfynk iKdk j?. fJ;d/ pkoK nZyo jB. br wkso e'Jh BjhA j?. tgkoh
b'e fJ;ƒ pky{ph fbyd/ gVQd/ ns/ ;wMd/ jB. bZrGr gzithA S/thA ;dh
s'A fJ;d/ gqubD dk ftPtkP ehsk ik ;edk j?.
gzikp s/ w[;bwkBh oki j'D eoe/ fJZE/ gzikph ftZu noph cko;h
s/ g;s' d/ Ppd pj[sks ftZu obd/ rJ/. T[AR fdZbh s'A b? e/ i/jbw sZe,
oki;EkB s'A b? e/ fPwb/ sZe, (;w/s izw{ d/) gzikph dk jh p'b pkbk ;h.
:kd oj/ fjwkub ns/ jfonkD/ dh nZi skJh e'Jh ;[szso fbZgh BjhA
j?.Gkos ftZu fjzd{ bkph Gko{ j'D eoe/ fJjBK ;{fpnK ƒ fjzdh p'bh tkb/
ipoh n?bkB eo fdZsk frnk j?. id'A fe fJjBK dh p'bh gzikph d/ tX/o/
BIdhe j?. 47 s'A wro'A Gkosh jkewK B/ ;'uh ;wMh ;kfiP sfjs gzikph
p'bh dk rb x[ZNDk P[o{ eo fdZsk. gzikph gqc[Zbs j'D Bkb r[opkDh dh ;[Zuh
(go pqkjwDh ohs^t?fde ohs dh fto'Xh) s/ wB[Zysk dh fjs?Ph, ftZukoXkok
tX/ c[b/rh. f;Zy fJfsjk; ikrqs j't/rk. fJ; soQK r[opkDh ftZu fusos
ehs/ rJ/ ;'jD/ ;wki dh f;oiDk j't/rh. i' fe fjzd{ fcoek gq;sK ƒ BjhA
GkT[Adk. fjzdh d/ tkX/ Bkb t?fde ohsK o;wK tXD c[ZbDrhnK. GKt/A

(37)
fJB;kBhns dk xkD j[zdk oj/, go pqkjwD ns/ yZsoh dhnK ;Zs/ y?oK
j'DrhnK.
nkT[ j[D Iok fjzdh d/ fgS'eV ns/ g[oksBsk pko/ ftZuko eohJ/.
;kv/ e'b oftdk; ih, epho ih ns/ Bkwd/t ih tor/ gow g[oyK dh pkDh
w"i{d j?. fJ; pkDh ƒ fjzdh d/ B/V/ s/V/ nkfynk ik fojk j?. r[o{ s/r
pjkdo ih dh ouBk ƒ Gh fjzdh obh p'bh nkfynk ik fojk j?. id'A fe
fJj ;" gqshPs M{m j?. n;b ftZu fJj p'bh i' ;ko/ GrsK ns/ r[o{ s/r
pjkdo ih B/ tosh j?, fJj “;X{eVh” p'bh j?. Gkt fe jo fJZe ;kX{
nkgD/ fJbke/ d/ PpdK dh pj[sks ns/ pkeh ;kX{nK tZb'A tos/ iKd/ ;KM/
PpdK dh tos'A eoe/, nkgD/ ftuko gqrN efonk eodk ;h. T[jBK
;fwnK ftZu, fjzdh dk feXo/ Bkw' fBPkB Gh BjhA ;h. n;b ftZu j'fJnk
fJ; soQK fe e[ZM EktK s/ fjzd{ w[yhnK tZb'A 1835 ftZu, nkgD/ Xow ns/
;fGnkuko ƒ ;zGkbD bJh nzrq/i ;oeko nZr/ p/Bsh ehsh. r'oh ;oeko
B/ wzr gZso T[fus Yzr Bkb, ft;Eko ;fjs fsnko eoe/ d/D bJh fejk.
fjzd{ w[yhnK B/ i' wzrK oZyhnK, T[; ftZu d/P dh ;KMh ;zgoe p'bh dh wzr
Gh ehsh rJh. feT[Afe nfijh e'Jh p'bh Gkos ftZu BjhA ;h i' ;GBk ƒ
gotkB j[zdh. p; T[;/ “;kX GkPk” (;X{eVh) ƒ gotkBrh d/D dh rb
ehsh. T[;/ dk Bkw wro'A nk e/ fjzdh oZy fbnk frnk. fjzdh fe;/ ;{p/ dh
p'bh BjhA ;h, Bk j?.
nrbh fJZe Gkosh p'bh ;h T[Vd. feT[Afe nzrq/IK dk oki d[BhnK
Go ftZu c?fbnk j'fJnk ;h. e[dosh j? fe d[BhnK d/ e'B/ e'B/ ftZu'A B"itkBK
ƒ c"i ftZu Gosh ehsk iKdk ;h. J/Phnk wjKdhg d/ c"ih nkg; ftZu rZb
pks eoB bZfrnK, nkgD/ fJbke/ d/ PpdK dh pj[sks tkbh cko;h p'bD
dh e'fPP efonk eod/ ;B. cko;h ftZu “T[Vd” c"ih ƒ nkfynk iKdk
j?. “T[Vd pikoh” c"i ƒ efjzd/ jB. fJ; soQK c"ihnK dh nkg;h ;zgoe
p'bh ƒ “T[od{” fejk ikD bZr fgnk. T[od{ fJ; bJh fe fJzrfbP ftZu
“V” nZyo BjhA j[zdk. T[E/ “o” Bkb ezw ubdk j?. id'A fjzd{nK B/, fjzd{
;fGnkuko ƒ pukT[D bJh d[jkJh fdZsh, sd'A jh (1835 ftZu) w[;bwkBK

(38)
B/ Gh, nkgDh ;zgoe p'bh T[Vd{ ;theko eotk bJh. fJj :kd oj/, nZi
sZe T[Vd{ fe;/ ;{p/ fyZs/ dh wkso p'bh BjhA j?. d/P d/ pNtko/ s'A pknd
Gkosh jkewK B/, gkobhw?AN ftZu, fJZe GkPk pko/ fpb gk; eotkD bJh
fbnKdk. we;d fJj ;h fe d/P dh ;zgoe p'bh fjzdh j't/ iK fJzrfbP.
gkobhw?AN w?Apo nZX' nZX tzv/ rJ/. fe;/ gk;/ c?;bk Bk j'fJnk. pVh id'A
ifjd s'A pknd “;oekoh ;kXB tose/” frL r[ow[y f;zx w[;kfco s'A
fjzdh d/ jZe ftZu fJZe fBoDkfJZe t'N gtke/ Gkos Go ftZu fjzdh ;zgoe
p'bh pDk fdZsh rJh.
;z;feqs dh g[oksBsk fpnkB eoB s'A gfjbK, fJsBk e[ fgS'eV
dZ;Dk Io{oh ;h. j[D d[pkok fJ; B[es/ s/ fXnkB e/Ados eo', fe cko;h
p'bh ƒ fgnko eoB tkb/ oki;h skes tkb/, w[;bwkB b'e,fJZe jIko ;kb
sZe, Gkos ftZu oki eod/ ofjD d/ pkti{d cko;h p'bh ƒ b'eK dh o'IkBk
p'bukb tkbh p'bh BjhA pDk ;e/. fbysh ezw Gkt/A ;kok jh cko;h ftZu
j[zdk ;h. cko;h d/ Ppd b'e p'bh ftZu gqt/P Gh eod/ ik oj/ ;B, go wK
p'bh dk doik cko;h ƒ gqkgs BjhA j' ;fenk. fe;/ Pfjo e;p/ iK fgzv
ftZu ;w[Zu/ b'eK dh o'iawok dh p'bukb tkbh p'bh cko;h Bk pD ;eh.
ekoD < feT[Afe fJj Gkosh b'eK dh nkgDh p'bh BjhA ;h, pd/P s'A nkJ/
b'eK dh p'bh ;h. ;zB 1600 ftZu Jh;N fJvhnk ezgBh ebZes/ ftZu
;Ekgs j' u[Zeh ;h. ;kY/ fszB ;" ;kb sZe pzrkbh b'e fJzrfbP d/ y{p
wkfjo pD rJ/, cokN/dko nzrq/Ih p'bd/ ;B. go fe;/ fJZe Gh pzrkb tk;h
dh wks p'bh fJzrfbP BjhA pD ;eh. fJ;/ soQK pkeh Gkos ftZu nzrq/Ih
pko/ ;wMDk ukjhdk j?.
pqkjwD B/ gouko d/ i'o Bkb gZEo d/ N[efVnK ƒ “GrtkB” pDk
e/ ;dhnK sZe b'eK ƒ w{oy pDkfJnk s/ T[jBK dh g{ik eotkJh. ;dhnK
s'A ekbgfBe d/tfsnK ƒ G'b/ b'eK d/ wB w;sZe ftZu m'f;nk s/ b[ZN e/
ykXk. jikoK ;kb s'A ;z;feqs ƒ “d/t pkDh” j? dk Y'b pj[s T[FZuk fgZfNnk
frnk. fit/A d/ts/ ebfgs jB, fst/A T[jBK dh pkDh dh g[oksBsk ebfgs
j?. Gkos ;oeko B/ ekbiK, :{Bhtof;NhnK ftZu, ;z;feqs ftGkr y'jb/

(39)
j'J/ jB. eo'VK o[g? dk pZiN gqtkB ehsk iKdk j?. ;z;feqs ftZu g[;se$b/y
fbyD tkb/ ƒ ftP/P fJBkw ;BwkB fdZs/ iKd/ jB. o/vhU NhHthH s/ yk;
;fwnK s/, ;z;feqs ftZu ypoK s/ j'o gq'rokw fdZs/ iKd/ jB. fJsBk e[ZM
eoB d/ pkti{d, ;z;feqs nkyoh ;kj frD ojh j?. g[okD/ rqzE gVQ ;eD
tkbk e'Jh ftobk ftnesh bZGdk j?. w/o/ nkgD/ iZdh fiab/Q, gfNnkb/ ftZu,
d' fgzv nfij/ jB, fiBQK dh p'bh m/m gzikph BjhA j?. pj[s jZd sZe
jfonkDth p'bh Bkb fwbdh i[bdh j?. ;dhnK phs rJhnK fJjBK d't/A
fgzvK (ebtkD{z d/XBk) dh wks p'bh BjhA pdbh. feT[AFe iBw s'A jh pZfunK
ƒ wksk fgsk d[nkok fJjh p'bh ;[DB ƒ fwbdh j?. gzikp d/ ftZueko
ofjzfdnK Gh, fJjBK dh nkgDh p'bh nZi sZe m/m gzikph BjhA pDh. gsk
BjhA fezBk tes gfjbK, fJjBK fgzvK d/ tv/o/ fe;/ nfij/ fyZs/ ftZu'A nke/
gfNnkb/ fIb/ ftZu fJjBK d' EkJhA fgzv t;k bJ/. p'bh T[jh, fiE'A T[FZm e/
nkJ/ ;B, nZi sZe gquZbs j?.
gzikph ƒ gSkVB d/ p/nzs isB j'J/, gfjbK fJZe jIko ;kb sZe
dcsoh p'bh cako;h pDkJh rJh. nzrq/Ih oki d"okB dcsoh ;oekoh p'bh
fJzrfbP pDkJh rJh. i' nZi sZe Gh dcsoK ftZu tosh fbyh ik ojh j?.
d/P tzv s'A pknd gzikph ƒ fjZe d/ skD fjzdh dh d[p/b pDkfJnk ik fojk
j?. gkfe;skBh gzikp ftZu gzikph ƒ e'Jh wkBsk BjhA. r[ow[yh fbZgh ƒ
gkfe;skB' d/; fBekbk fwfbnk j'fJnk j?. fco Gh T[j b'e gzikph p'bd/
jB. nfij/ pdso jkbks ftZu Gh d'tK gzikpK dh gzikph p'bh ihts j? s/
ihts oj/rh. b'V tes Gkos ftZu pj[s ;ko/ b'e fJzrfbP p'bd/ jB.
fJzrfbP gVd/ fbyd/ jB, pj[s ;ko/ nypko o;kb/ s/ g[;seK nzrq/Ih ftZu
SgdhnK jB. fco Gh ;ko/ Gkos ftZu fe;/ fJZe Gh fgzv iK ftnesh dh
wks p'bh fJzrfbP BjhA j?. ekoB < fJj Ugoh p'bh i[ j'Jh.
nZi sZe g{oh skes bk e/ goukfonk frnk j? fe Gkos dh ;G s'A
g[oksb p'bh ;z;feqs j?. ;z;feqs g[oksB GkPk sK Gkt/A j't/ go Gkosh p'bh
sK jofrI BjhA j?. i/ fJj p'bh Gkosh j[zdh sK Gkosh fyZs/ ftZu e'Jh fJZe
;{pk sK nfijk pfunk j[zdk, fiZE'A dh fJj wks p'bh j[zdh. e'Jh fJZe

(40)
Pfjo, iK fJZe fgzv sK ;ko/ ftPkb d/P ftZu j[zdk, fiZE/ t;d/ ;ko/ b'e,
o'IkBk ;z;feqs p'bd/, gVQd/ fbyd/. d[BhnK Go ftZu fJZe Gh wB[Zy nfijk
BjhA fwb/rk, i' ;z;feqs ƒ wks p'bh d/ s"o s/ p'bdk j't/. feT[Afe ;z;feqs
ftZu pqkjwDh eoweKvh rqzE fby/ j'J/ jB. i/ ;z;feqs E'V/Q pj[s ;kj b?Adh
ojh sK gkyzvhnK dk gkyzv ubdk oj/rk. GftZy d/ wB[Zy ƒ ;z;feqs e[ZM Gh
d/D s'A n;woE j?. t/bk ftjk u[Ze/ ftuko, ;z;feqs rqzEK ftZu pE/o/ fwb
ikDr/. fit/A i/s{ w[;bwkBK B/ Gkos ftZu ofj e/ g[;seK fbyhnK noph
cko;h ftZu. T[j feskpK ikDekoh sK e'Jh d/ ;edhnK jB. go ;kvh
nkgDh p'bh ftZu BjhA jB. fJ;/ soQK pj[s ;ko/ r'fonK B/ nzrq/Ih ftZu
feskpK fbyhnK. T[jBK ftZu frnkB fwbdk j?, go ;kvh p'bh ftZu BjhA
jB. fJ;/ soQK ;z;feqs fJ; d/P dh p'bh BjhA j?. jikoK ;kb gfjbK fi;
fyZs/ ftZu'A jwbkto ephb/ T[FZm e/ nkJ/ ;B, nkgD/ Bkb e[ZM ohsh fotki
s/ e[ZM ezw ubkT{ ;z;feqs fbysh rqzE fbnkJ/. i/ ;z;feqs T[jBK b'eK dh
wks p'bh j[zdh sK T[j wodh ed/ BK. d[BhnK ftZu e[ZM ephb/ nfij/ Gh jB
fiBk dh nkpkdh e[ZM jIko sZe jh ofj rJh j?. fco Gh T[jBK dh wks
p'bh ihts j?.
g[oksBsk dk Y'b pj[s tZi frnk j?. fit/A d/ts/ edh Xosh s/ BjhA
nkJ/, fst/A Gkosh Xosh dh “d/t pkDh ;z;feqs” nkgDh BjhA j?. r[o{
BkBe ;kfjp ih B/ d/tfsnK dh pk^dbhb n;bhns ;kv/ ;Bw[Zy oZy fdZsh
j?. pqkjwD d/ gkyzv ns/ ;dhnK s'A ehsh ik ojh nzBQh b[ZN dk GKvk u"okj/
ftZu GzB fdZsk j?. t/dK dh ftukoXkok B/ wB[Zysk ftZu tzvhnK s/ ftjbVg[Dk
gk fdZsk j?. nfijh f;Zfynk dh nZi e'Jh ehws BjhA j?. ;fsr[o{ ih B/
nkgDh gktB pkDh r[ow[Zyh$gzikph ftZu T[ukoD eoe/ “d/t pkDh” ;z;feqs
ƒ rb'A bkj fdZsk j?. d[BhnK ftZu gzikph p'bD tkb/ bZrGr thj eo'V wB[Zy
jB. s/ d/tpkDh ƒ p'bD tkbk e'Jh fJZe gfozdk sZe BjhA. ;z;feqs dk Mzvk
u[Zeh fco oj/ b'e Gh fJ; ƒ wksp'bh tKr BjhA p'bd/. eK;h dh ftfdnk
pko/ r[o tke ^
! eKPh s/ X[fB T[gi? X[fB eK;h ikJh]

(41)
ek;h c{Nh gzfvsk X[fB ejk ;wkJh] (857)
! Bk ek;h wfs T[gi? Bk ek;h wfs ikfJ]
;fsr[o fwfbn? wfs T[gi? sk fJj ;'Mh gkfJ]
fJj[ wB[ ek;h ;fG shoE f;fwqfs ;fsr[fo dhnk p[MkfJ]
nm;fm shoE fs; ;zfr ojfj fifB jfo fjod? ofjnk ;wkfJ] (491)
pV/ d[Zy dh rZb j? w[;bwkB s/ fjzd{ gzikphnK B/ pVh p/j:kJh
Bkb gzikph wK p'bh s'A w{zj w'V fbnk j?. p'bh B{z Xow Bkb i'V fdZsk
j?. e[ZM pj[s/ “wkvoB b'e” brksko oN bkJh ik oj/ jB fe n;hA
“gzikph e"w s/ gzikph p'bh”, gzikph ;ZfGnsk B{z gqc[Zbs eoB dk
:sB eo oj/ jK. p'bh B{z “Xow dh e?d” ftu BjhA ofynk ik
;edk. ;fBwo p/Bsh j? fe nro gzikph ihtB ftu'A f;ZyK dh
;{owrsh eZY d/JhJ/, ;fsr[o{ ih tZb'A ehs/ T[geko ft;ko d/JhJ/, sK
gzikp ftu nokiesk, p/gsh, ekfJosk ns/ rdkohnK s'A f;tkJ/ j'o
eh j?< fJ; gzikph p'bh B{z ;fsr[o{ ih B/ nkgDh gktB pkDh fbye/
nwo pDk fdZsk. BZuD rkT[D tkb/, GzvK tork ihtB pshs eoB
tkb/ gzikph f;Zyh XkoB eoe/ ;z;ko d/ f;ow"o ;{ow/ j' fBpV/. i/
f;Zy gz i kph s/ gz i kp B{ z BK ngDkT[ A d/ sK nZi sZe fJj
d't/A jB/ohnK r[cktK ftu roe rJ/ j[zd/. f;Zy nfeqsxD BjhA pD/.
nkgDk coi pky{ph fBGkfJnk. gzikph p'bh ns/ f;Zyh B{z nbZr
oZfynk jh BjhA ik ;edk fJj d't/A fJZe' f;Ze/ d/ gk;/ jB.

[[[[

(42)
nzfwqs eh j? <
;z;ko ftZu g?dk j'fJnk e'Jh iht woBk BjhA ukj[zdk. nDfrDs
e'fPPK eoe/ j'o tX/ok ;wK fiT[Dk b'udk j?. iht izs{nK B/ nfijh ;'u
iK ftXh fte;s BjhA ehsh fe T[j fpwkoh iK w"s ƒ Nkb ;eD. wkBf;e
gZXo ewI'o j'D eoe/ (PkfJd) iht izs{ w"s s'A wB[Zy fizBK vod/ Gh BjhA
jB. fJB;kB B/ w"s ƒ NkbD dh wB;k Bkb ikd{ wzso jE"b/ N{D/ nkfd s'A
ftek; eoe/ dtk dko{ dk ;jkok fbnk. wkBf;e gq/PkBhnK s'A puD tk;s/
“Xow” dk nk;ok fbnk. Pkwh XowK ftZu nkp/j:ks dk fynkb T[FZGoe/
;kfjs ftZu Sk frnk. fjzd{ g"okDe rqzEK ftZu d/tfsnK s/ okyPK ob e/,
;w[zdo foVfenk s/ nzfwqs eZfYnk. fJj ghDk fe;/ ƒ B;hp Bk j'fJnk.
nzfwqs dh tzv eofdnK d'tK fXoK dh y{Bh izr j'Jh s/ ;kok nzfwqs v[Zb
frnk. id'A ;oho dh Bk;tkBsk o'eh Bk ik ;eh sK nkswk dh nwosk
dk ;zebg g?dk j'fJnk. g[Bo iBw d/ ftZuko fgZS/ Gh fJj' fJZSk ezw eodh
;kc BIo nkT[Adh j? fe eh j'fJnk i/ w?A j[D ;oho eoe/ wo fojk jK, w/oh
nkswk nwo j?, S/sh jh fe;/ j'o ;oho okjhA d[pkok iBw bt/rh. nfij/
j'o Gh pj[s ;ko/ N[ZNt/A ftuko ;z;ko ;kfjs ftZu'A fwb iKd/ jB.
;fsr[o{ BkBe ;kfjp d/ gqrN j'D Bkb o[e/ j'J/ ftukoK ƒ, ;kfjs
ƒ, fJfsjk; ƒ, XowK ƒ, wB[Zyh ihtB gZXsh ƒ fJZe Bt/ebh rshPhbsk
gqkgs j'Jh. yV's dk fPeko j' uZ[e/ wB[Zyh tosko/ ƒ fiZE/ ;fsr[o{ ih B/ j'o
pj[s e[ZM T[FZsw doi/ dk pyfPP ehsk, T[E/ nwosk pko/ Gh Bt/ebk
fdqPNhe'D g/P ehsk. r[opkDh B/ vze/ dh u'N Bkb n?bkB eo fdZsk ^
i?;k ;[gBk o?fB ek s?;k ;z;ko]
fdq;fNwkB ;G[ fpBf;n? fenk brfj rtko]
fJfe ukb/ fJfe ukb;fj ;fG ngBh tko]HHH (808)
nzfwqs dh gfoGkPk r[opkDh ftZu pky{ph w"i{d j?. ftP/ tzv w[skpe
nzfwqs d/ pj[s ;ko/ tZy' tZyo/ noE ;fsr[o{ ih B/ ;wMkJ/ jB. nkT[ fJZe
(43)
fJZe eoe/ r[opkDh dh neZN rtkjh gqkgs eoe/ nzfwqs pko/ ikBD dh
e'fPP eohJ/ ^ ekfJBks d/ wkbe ƒ r[opkDh dh p'bh ftZu nzfwqs fejk
frnk j?, Gkt fe T[;dk “Bkw” jh nzfwqs j? ^
1H nzfwqs Bkw[ fBXkB[ j? fwfb ghtj[ GkJh]
fi; f;wos ;[y gkJhn? ;G fsyk p[MkJh] (318)
r[opkDh i' ;fsr[o{ ih B/ gqG{ dh f;cs ;bkj ftZu T[ukoD ehsh
j?, fi; d[nkok wB[Zy wkso ƒ fIzdrh fiT[D dk tZb nkT[Adk j?, T[;
r[opkDh ƒ Gh nzfwqs dh ;zfrnk fdZsh j? ^
2H nzfwqs pkDh jfo jfo s/oh]
;[fD ;[fD j't? gow rfs w/oh] (103)
i' ;fsr[o{ gftZso T[gd/P okjhA wB[Zysk ƒ ;'Mh d/t/ ;oho okjhA
goT[geko eo/ T[j y[d Gh nzfwqs dk ;'wk j?. gktB tke jB ^
3H ;fsr[o ftfu nzfwqs Bkw[ j? nzfwqs[ ej? ejkJ/]
nzfwqs pkDh ss[ j? r[ow[fy t;? wfB nkfJ] (1423)
r[opkDh dh p'bh ftZu oZph j[ew ƒ Gh nzfwqs fejk frnk j?. fit/A
X[o dorkj'A r[o{ BkBe ;kfjp nekb g[oy d/ xZb/ nkJ/ ;B. fJ;/ soQK nZr'A
y[dkJh ofjws ;dek f;ZyK ƒ r[osk gqkgs j[zdh ojh s/ T[j r[o{ pD ftZuo/.
fw;kb bJh^
4H nwodkf; nwos Ssq r[o okwfj dhnT[] (1408)
id'A ifrnk;{ fJZe wB nekb g[oy ƒ :kd eodk j?, nkgDh
nkswk s/ gJ/ fteko X' d/D bJh r[o{ s'A ;'Mh gqkgs eodk j?, sd'A T[j
t/bkt\s Gh nzfwqs tKr j[zdk j?^
5H nzfwqs t/bk ;u[ BkT[ tfvnkJh thuko]
eowh nkt? egVk Bdoh w'y[ d[nko[] (2)
ub oj/ goeoD ftZu d[ZX ƒ Gh nzfwqs ;zfrnk fdZsh rJh j? ^
6H ;'fJB eN'oh nzfwqs Goh] b/ Bkw/ jfo nkr? Xoh] (1163)
fco wZyD sK dZ[X Bkb'A Gh fInkdk ehwsh j?, wZyD ƒ Gh nzfwqs
fejk frnk j? ^

(44)
7H o;Bk Bkw igj[ sp wEhn? fJB fpfX nzfwqs gktj[] (728)
fJB;kB dh nZy pj[s e[ZM t/ydh rfqjD eodh j?, uzrk Gh s/ p[ok
Gh. ;fsr[o{ p[okJh s'A o'e e/ B/eh tZb bkT[Dk b'Vd/ jB. j/ wB[Zy` s/oh
fdqPNh nzfwqs torh pD ikt/^
8H ;{e/ jo/ ehJ/ fyB wkj/] nzfwqs fdq;fN ;zfu ihtkJ/] (191)
eoskg[oy ihtK s/ ;dk ofjws eodk ofjzdk j?, j'o nB/e poesK
d/ Bkb Bkb ;'e/ s'A pknd whAj g?Dk Gh nzfwqs dh poyk j' ojh gqshs j[zdh
j? ^
9H fMfw fMfw to;? nzfwqs Xkok] wB[ ght? ;[fB ;pd[ phukok] (102)
y[dktzd eohw B/ feogk ehsh nzdo'A jh T[;d/ doPB j' rJ/. puB
jB ^
10H nzdo[ bGk okw Bkfw nzfwqs Bdfo fBjkb] (48)
nrb/ jtkb/ ftZu nBzs r[DK tkb/ T[Fu Z / oZp ih ƒ ;dk :kd oZyD pko/
j[ew j? ^
11H fijt/ nzfwqs jfo r[D rkT[] (1219)
fwZm/ puBK ƒ Gh nzfwqs nkfynk frnk j? F
12H fij gq;kfd p'bfj nzfwqs o;Bk] (269)
;[nkdb/ gdkoEK ƒ Gh nzfwqs ;zfrnk fdZsh rJh j? ^
13H fij gq;kfd Sshj nzfwqs ykfj] (269)
t/yDk ;[DBk s/ ykDk gftZso nzfwqs tork jh j't/. ;r'A ;fsr[o{ ih
sK ;kƒ ;w{bfunK ƒ jh, nzfwqs pDk d/D bJh feogk eo oj/ jB ^
14H nzfwqs p'b? ;dk w[fy t?Dh] nzfwqs t/y? goy? ;dk B?Dh]
nzfwqs eEk ej? fdB[ oksh ntok nkfy ;[BktfDnk] (118)
uzr/ r[D XkoB eoe/ ;w[Zuk ;oho jh nzfwqs pD iKdk j? ^
15H nzfwqs ekfJnk oj? ;[ykbh pkih fJj[ ;z;ko']
wB[Zy f;Zfynk b? e/ ftek; eo ;edk j?. fJ;/ soQK ;[:'r sohe/
uhiaK dh tos'A nzrK dh tos'A eoBh f;Zy ikJhJ/. fJ; ftek; Yzr ƒ
nzfwqs nkfynk j? ^

(45)
16H fpy[ ;/ nzfwqs[ GJ/ r[owfs p[fX gkJh]
nej[ gowb gJ/ nzsfo tk;Bk t;kJh] (565)
uzr/ ezwK dk Bshik d/o ;t/o uzrk jh gqkgs jzdk j?, fJ; ƒ fJT[A
fpnkB ehsk j?^
17H r[of;yh jfo nzfwqs[ phfink jfo nzfwqs Bkw[ cb[ nzfwqs[ gkfJnk]
(304)
r[o{ dk Ppd iK pyfPnk Bkw fjod/ ftZu t; ikt/, GNeDk ;dk
bJh w[Ze ikt/^
18H J/e' t/yk nto[ Bphnk] r[o go;kdh nzfwqs ghnk]
r[o e? ;pfd fsyk fBtkoh ;ji/ ;[fy ;wktfDnk] (113)
nkfyo ftZu ;fsr[o{ ih c?;bk ;[Dk fdzd/ jB fe pkeh sK ;ze/s jB,
rb ;wMkD bJh, f;o/ dh rb sK fJj j? fe nzfwqs e/tb fJZe' jh j?. T[j
j? Gh fjod/ ftZu jh. fiBQK s/ tkfjr[o{ ih B/ ngko feogk eo fdZsh T[jBK
dk ihtB ;zto frnk. Bkw T[gd/P okjhA nzdo ukBD j' frnk ^
19H fiB tfvnkJh s/o/ Bkw eh s/ os/ wB wkfj]
BkBe nzfwqs[ J/e[ j? d{ik nzfwqs[ Bkfj]
BkBe nzfwqs[ wB? wkfj gkJhn? r[ogo;kfd]
fsBh ghsk ozr f;T[ fiB eT[ fbfynk nkfd](1238)
wB[yZ B/ nkgDhnK usokJhnK ubkehnK Bkb fJ; “Xosh Xow;kb”
T[s/ nk e/ pj[s B[e;kB ehsk j?. T[; ƒ fJZE/ ofjDk p;Dk jh BjhA
nkfJnk. nkgDh nbg p[ZXh ns/ y[droIhnK ekoB ;wki ftZu nB/e
gqeko d/ eb/P ehBk ;kVk b[ZN y'j nkw t/yD ftZu nk ojh j?. ;fsr[o{ ih
wB[Zy ƒ Xosh s/ nkT[D dk, nkgD/ T[FZu/ coiaK dk, pko pko u/sk eokT[Ad/
jB. fe GkJh s/ok ihtB ftekoK s'A ofjs j'e/, nzfwqs tork pDBk ukjhdk
j?. ;r'A fJZE/ iBw b?D dk wZ[y go:'iB jh j? fe p[okJhnK ƒ fjod/ xo
ftZu'A eZY d/t/A, s/ nzfwqs tork ;tZS ihtB pDk bt/A. sk jh s/ok nkT[Dk
;cb wzfBnk ik ;e/rk. tke jB ^
20H fi;[ ib fBfX ekofD s[w ifr nkJ/ ;' nzfwqs[ r[o gkjh ihT[]

(46)
S'vj[ t/;[ G/y us[okJh d[fpXk fJj cb[ Bk jh ihT[] (598)
T[go tofDs r[opkDh dhnK gktB gzeshnK fJ; rZb dk m'; ;p{s
jB fe ftP/ dh pDso iK uZb oj/ goeoD d/ w[skpe nzfwqs Ppd pj[s
;ko/ noEK ftZu tofsnk frnk j?. fJ; s'A pknd ;zB 1699 dh ft;kyh
ƒ i' ekoi d;w gkfsPkj ji{o B/ ehsk T[j e"se, f;Zy bfjo dh f;yobh
wzib ;h. ;fsr[o{ ih B/ fJj fBoDk Gh eo fbnk ;h fe nZr'A ykb;k gzE
dk w?Apo pDkT[D dk nfXeko w?A gzi f;zxK dh gzukfJs ƒ ;"Ag d/Dk j?. go
T[j fejV/ yk; ekoB jB fiBK eoe/ Bt/A f;foT[A f;ZyK ƒ e[M Z gqD eoD bJh
gkpzd ehsk frnk < nkT[ Iok T[jBK dh e[ZM e[ fBPkB d/jh eoB dk isB
eohJ/ ^
BzL 1H gfjbh pZio e[ofjs e/; jBl fJjBK ƒ oZph dks ikDe/
;fseko ;fjs oZyD dk j[ew ehsk frnk. dkjV/ e/;K tkbk GotK e[dosh
i[Z;k f;oiDjko B/ wB[Zy ƒ p\f;nk j?. e/; eNkT[D tkb/ b'e e[dos d/
fBnw dh T[bzxDk eo oj/ j[zd/ jB. d{ih rZb fe n"os wod dh ;ohoe
pDso tZyoh j'D dk pkjoh fuzB jB e/;. pj[ frDsh ihtK ftZu fJjh
e[ d osh fBnw gosZ y t/ f ynk ik ;edk j? . e/ ; K dh ;z G kb
tk;s/ f;o T[s/ ;z[do d;sko Gh Io{o ;ikJh iKdh j?. s/ d;sko e/tb
jkew fXo d/ b'eK ƒ ;ikT[D dk jZe ;h, r[bkwK ƒ d;sko ;ikT[D dk e'Jh
jZe BjhA ;h. g[oksB ;fwnK ftZu dkjVh e/; eZNDk, p/fJIsh dk gqshe
;h. ;G s'A fInkdk PowBke ;Ik ;h dkjVh e/; eZN d/D/ ns/ d;sko
T[skoe/ p/gZs eoBk s/ nZr'A bJh d;sko pzBD s/ o'e bk d/Dh. i/ jkew
N'bk i'o Ipo eo/ sK ;fsr[o{ ih B/ feogkB pyPh j? fJ; dh tos'A eoBh
ikfJI j?. fw;bK d/ fGnkBe d"o ftZu id'A e'Jh f;Zy frqcsko eo fbnk
iKdk, sK fJZe' Pos ;h^e/; eNtkD/ gotkB eo bt' ikB p\P fdZsh
ikt/rh. fe;/ fJZe Gh f;Zy ;{ow/ B/, e/; eNtke/ p/gsh tkbk fiT[Dk gotkB
Bk ehsk. fJ; s'A fpjso r?os tkbh Pjhdh ƒ gfjb fdZsh. ;odkoh s/
f;Zyh dh Bt/ebh gSkD e/; ns/ d;sko ekoB jh j?. s[ob/ cob/ fJj
;'jDhnK d;skoK s/ jh ;ikJ/ ik ;ed/ jB. nodk; ftZu e/;K dk d' tkoh

(47)
fieo nkfJnk j? ^ “fiBK f;zxK f;zxDhnK B/ Xow j/s ;h; fds/HHHHf;Zyh
f;de e/;K ;[nk;K ;zr fBGkfjnK.” d{ih tko^ “f;ZyK ƒ f;Zyh dkB e/;
dkBHHHHnky e/;K dh ;bkwsh ukjh j?. gzi eekoK ftZu gfjbk eeko e/;
jh oZy/ rJ/ jB. pZio e[ofjsK ftZu Gh gfjbh e[ofjs e/; jB. e/;K dh
;zGkb pko/ p/nzs gowkD ;kv/ fJfsjk; ftZu'A s/ ofjsBkfwnK ftZu'A t/y/ ik
;ed/ jB. GkJh osB f;zx ih Gzr{ gqkuhB gzE gqek; ftZu e/;K pko/ fbyd/
jB ^
“okyj[ eS eVk e/; feogkB. f;zx Bkw e' fJj fB;kB.
ezxk e/;A' e/ ;zr oj?. fJj' gKu eeko Xo/ j?.
BzL 2H gosB rkwh ^ r[o{ ;kfjp dh fBrokBh ftZu r[o{ rqzE ;kfjp
d/ T[gd/PK w[skpe f;ZyK dk ihtB Ybdk ik fojk ;h. f;Zy pV/ B/e nkuoD
d/ XkoDh pDd/ iK oj/ ;B. go d;w gkfsPkj jI{o B/ wfj;{; eo fbnk
fe nkT[D tkb/ ;w/A ftZu f;ZyK ƒ, bzwh y{Bh izr bVBh g?Dh j?. d[PwD B/
j'o eo{osk Bkb f;ZyK s/ i[bw eoB/ jB. Xow d'yhnK tZb'A fJB;kBhns
s'A fro/ j'J/ ewhD/ eko/ Gh eoB/ jB. nfijh wkBf;e ghVK ftZu'A pdb/ dh
itkbk GVe g?Adh j?. nfij/ fGnkBe d"o ftZu, n"osk ƒ fpBk ekoB s'A
nB/e soQK d/ ;zskg G'rD/ g?Ad/ jB. fJfsjk; rtkj j? ikbw je{ws d/
ekfozfdnK B/ wk;{w d[ZX u[zxd/ pZfunK s/ Gh ofjw Bk ehsk. f;Zy phphnK
ƒ p/UVe s;hj/ fdZs/ rJ/, g[Zi e/ ngwkBs ehsk frnk. go f;ZyK B/
;fsr[o{ ih d/ j[ew ƒ f;o wZE/ gotkB eofdnK ;dk jh gokJhnK n"osK
dk ;fseko ehsk. f;ZyK d/ eksb Gh fJj fJbikw BjhA bk ;e/, fe f;Zy
“iBkjh” j[zd/ jB. w[;bwkB s/ nzrq/i fbykohnK fBo;ze'u fJ; gy'A f;ZyK
dh go;z ; k ehsh j? . f;Z y K ƒ ;fsr[ o { ih d/ gktB puB ;dk u/ s /
ofjz d / ;B ^
fBwy ekw ;[nkd ekofD e'fN fdB; d[y gktfj]
xoh w[js ozr wkDfj fcfo pj[fo pj[fo gS[sktkfj] (403)
nfijh fJZe xNBk dk fIeo GkJh ;zs'y f;zx B/ r[ogqskg ;{oi
rqzE ftZu ehsk j?. izr ;w/A fJZe w[;bwkB ioB?b dh i[nkB n"os f;zxK
d/ x/o/ ftZu nk rJh. d[PwD ikB puk e/ BZm rJ/, s/ e[M Z wko/ rJ/. B"itkB

(48)
f;Zy fJ; p/p; n"os Bkb BhthA gZXo d/ wike eoB bZr gJ/. tv/oh T[wo
d/ f;ZyK B/ rGo{nK ƒ tofink. T[j nZr'A j'o r[Z;/ ftZu nk rJ/. ny/
w[;bwkB ;kvhnK XhnK G?DK Bkb i' ;b{e eod/ jB, T[j fe;/ s'A G[Zfbnk
j'fJnk BjhA j?. i/ n;hA pdbk b?Dk ukjhJ/ sK ;kƒ o'fenk feT[A iKdk j?
< f;nkD/ f;ZyK ;bkj fdZsh fe MrVk BK eo', ub' d;w gksPkj ji{o s'A
c?;bk eotk b?Ad/ jK. ;fsr[o{ ih nZr/ nke/ ;koh j'Jh phsh nky ;[DkJh.
GkJh ;zs'y f;zx ih fbyd/ jB^
g[fB f;zxB p[M? r[BykBh. ;rb s[oe G[rt/A fjzdtkBh.
f;zx pdbk b/ Gbk iDkt?A. r[o ;k;so feT[A toi jNkt?A <
;[D p'b/ ;fsr[o fs; p/o/. jw b/ ikD' gzE T[u/o/.
Bkfj nX'rsh fpy? g[ukt?A. sK s/ ebwb eoB jNkt?A.
gokJ/ o{g ftZu roe j'e/ fJB;kB fIzdrh spkj eo b?Adk j?.
nkgD/ xo dk u?B, gotkfoe ;[Zy ysw j' iKdk j?. J/vi torhnK
fGnkBe fpwkohnK w"s d/ w{zj ftZu XZe fdzdhnK jB. nZi ;z;ko dk jo
f;nkDk wB[Zy gokJ/ sB s'A puD dk T[gd/P d/ fojk j?. d[BhnK Go dhnK
;oekoK nkgD/ b'eK ƒ J/vI dh fGnkBesk s'A ikD{ eotk ojhnK jB.
;zB 1971 ftZu pzrbkd/P dh izr ;w/A f;Zy c"iK B/ nkgD/ T{FZu/ ;[Zu/
feodko dk gorNktk ehsk. gke;skBh c"ihnK tZb'A nkgD/ jh Xow
tkbhnK (w[;bwkB) itkB n"osK dh PowBke jZd sZe p/gsh ehsh. T[jBK
d/ pzeoK ftZu'A t;sojhD nXw'JhnK bVehnk fwbhnK. f;Zy c"ihnK B/
nkgDhnK d;skoK gkV e/ T[jBK phphnK d/ sB Ye/. :'r EktK s/ ;BwkB
g{ote g[ukT[D dk gopzX ehsk. fJZe nkw f;Zy Gh fJ; rZb s'A Gbh GKs
ikD{ j? fe w/o/ r[od/t ih B/, w?ƒ e[eow eoB'A ;ysh Bkb tofink j?.
GNe/ j'J/ GkJh i'rk f;zx tKr{ ;fsr[o{ dh f;Zfynk ;kƒ popkd j'D' puk
b?Adh j?. fJ; gftZso nkuoD ;dek f;Zy :'fXnK dk d[PwDK B/ Gh r[D
rkfJB ehsk. fJ;/ ekoB T[jBK ƒ ;wki ftZu ;fseko:'r EK fwbh. jo
pj{ p/Nh fB;zr j'e/ f;ZyK dh ;/tk eoBh nkgD/ tZv/ Gkr ikDdh ;h. f;ZyK
dh “okyh” ftZu d/P dhnK p/NhnK fJZis Bkb ofjD i'r j'JhnK. go eh nZi

(49)
dk G/yh f;Zy, f;Zyh ;o{g ƒ dkrh sK BjhA eo fojk <
3H szpke{ ^ jo soK dk B;k fJB;kB T[d'A eodk j? id'A T[;ƒ d[yK
eb/PK gq/PkBhnK B/ uko/ pzfBT[A x/fonk j't/. id'A fdwkr p/pZ; j' iKdk j?,
jkbks Bkb w[ekpbk eoB s'A, sd'A rw ƒ G[bkD bJh BP/ dh PoD ftZu fvZr
g?Adk j?. tesh s"o s/ BP/ dh tos'A Bkb fdwkr dh ;'uD fefonk ;fEb
j' iKdh j?. ;?FZb woB/ P[o{ j' iKd/ jB. dZ[yK d/ ekoB sK fiT[A d/ fsT[A w"i{d
jB. BP/ ekoB fdwkr dh ;ztd / BPhbsk ewI'o g? iKdh j?. BPJh ftnesh
ƒ fJT[A goshs j[zdk j? fe BPk pVh uzrh uhI j?. feT[Ai' fJ; Bkb gq/PkBh
dk nfj;k; xN iKdk j?. ;fsr[o{ fJ; wB[Zyh ewI'oh ƒ pky{ph ikDd/
;B. fJ;/ bJh T[jBK jo soK d/ BP/ fto[X I'odko nktkI T[mkJh.
c[owkB j? ^
d[owfs wd[ i' ghtd/ fpybh gfs ewbh]
okw o;kfJD i' os/ BkBe ;u nwbh] (399)
fJ;bkw Xow Pokp ƒ nsh fBzdBh: t;s{ wzBdk j?. ;ko/ ikDeko
b'e fJ; ƒ p[ok ;thekod/ oj/ jB. ;Gk ;[;kfJNh ftZu fJ; dh tos'A
b[et/A Yzr Bkb j[zdh ;h. gfotkoK ftZu fJ; ƒ Bcos ehsh iKdh ;h. jK
e[ZM ftjbV, u'o T[uZe/, i[nkohJ/, iK rohpK dk y{B fBu'V e/ ghD tkb/
gkgh nfjbeko, “}w rbs” eoB bJh Pokp dh tos'A eo fbnk eod/
;B.
i'rhnK B/ fJeZb/gD d/ }w ƒ G[bkD tk;s/, wksk fgsk pZu/ gsBh,
G?D Gok dh :kd ƒ G[bkD tk;s/, xo d/ ;[y G[bkD bJh Pokp dh (ns/ j'o
BfPnK dh) pj[s tos'A ehsh j?. fjzd{nK d/ d/ts/ (<) Pokp ƒ ;'Aw o;
nkfynk eod/ ;B.d/tsk iB (<) Pokp, w'jDhnK (gohnK) dk ;kE, Bkb
jh i{J/ dhnK pkihnK nkw bkT[Ad/ ;B. fco T[jBK d/ u/b/ u/bhnK feT[A Bk
nkgD/ d/tfsnK (<) tkb/ okj s/ uZbD < d/P dh izsk gt/ y{j ftZu T[jBK
ƒ eh. j"bh j"bh tXdh j'Jh Pokp xoK, fJeZmk s/ oki dopkoK dh o"De
pDB bZr gJh. ;fsr[o{ ih B/ fJ; ftoZ[X I'odko nktkI T[mkJh. nZi sZe
d[BhnK Go ftZu PokphnK d/ N'fbnK B/ e'Jh |yo:'r ekoi BjhA ehs/.

(50)
wB[Zysk dk e'Jh Gbk BjhA ehsk. ftfrnkB dhnK e'Jh ekYk BjhA eZYhnK.
;z;ko ftZu g;o/ j'J/ nB?se tosko/ ftoZ[X edh e'Jh ijkd BjhA S/fVnk.
BPJh dh p[ZXh ewI'o g? iKdh j?. T[;dh iwho wo w[Ze iKdh j?. BPJh
nkgD/ BP/ dh gqkgsh tk;s/ g?;k f;js s/ fJZis, ;G e[ZM rtk b?Adk j?.
T[j nkgD/ pZfunK, gsBh, wksk fgsk ƒ Gh u{zv u{zv e/ ykD s'A Pow BjhA
eodk.
szpke{ Gkos ftZu w[rbK d/ Bkb jkbh BtK BtK nkfJnk ;h. b'eK
ƒ fJ;d/ d[PN goGkt pko/ e'Jh frnkB BjhA ;h. ;fsr[o{ ih B/ fiZE/ j'o
;ko/ BfPnK dh tos'A s/ f;Zy bJh wBkjh ehsh, T[E/ szpke{ dk ftP/P fieo
ehsk. Gkt fJj fe fJ; BP/ ƒ wkw{bh BK ;wMDk, fJj Gh d{i/ BfPnK tKr
jh wB nkswk s/ ;oho bJh spkj e[B j?. BfPnK ekoB MrV/ j[zd/ jB,
n?e;hv?AN j[zd/ jB, jikoK gqtko T[FZiV iKd/ jB. w[eZdw/ G[rsfdnK i/jbK
eNfdnK T[woK phs iKdhnK jB. fJ; tes ;oekoh nzefVnK w[skpe,
gzikp J/;hnk ftZu'A gfjb'A doi/ dk Pokph ;{pk j?. b[fXnkDk fibk d[BhnK
ftZu'A gfjb/ doi/ dk BPJh fIbk j?. fiBQK f;ZyK e'b gktB r[opkDh dk
nzfwqswJh yikBk j't/. fiBK f;ZyK e'b nw'be dks yzv/ dh gkj[b (nzfwqs)
tork Bk:kp s'jck j't/. fJ; fto;/ d/ wkbe f;Zy BfPnK ftZu v[Zp oj/
j'D, nsh d[ydkJh j?. fco BP/ yk gh e/ f;Zy nytkD tkb/ ;G s'A fInkdk
yo{d eod/ jB. i/ bVB tk;s/ e'Jh j'o BK fwb/ sK pZfunK ns/ gsBh d/
jZv ;/eD/ Gh osh Pow BjhA eod/. BfPnK s/ popkd j' fojk nopK
o[fgnk ;KG e/, nro wB[Zysk d/ T[EkB tk;s/, ewI'o f;Zy gotkok d/ Gb/
tk;s/ f;Zyh d/ pj[gZyh gouko tk;s/ ;zGkb e/ yofunk ikt/ sK f;Zy gzE
d/ d[BhnK ftZu vze/ tZi ;ed/ jB. go nc;';, ;kv/ tZv/ tZv/ u"Xoh s/
T[jBK d/ i[zvhdko y[d jh Pokp d/ dfonktK ftZu u[ZGhnK bk oj/ jB, nkw
ftnesh ƒ eh nkyhJ/ < u'Dk tes tZv/ nekbh (<) r[o{ eh r'be dk g?;k
Pokp nchw s/ o'VQd/ gosZy t/y/ ik ;ed/ jB. nfij/ jkbksK ftZu f;Zyh
dk GftZy ;'u e/ o{j ezp T[FZmdh j?.

(51)
;fsr[o{ ihT[ pj[Vh eo'l
fpy[ p'fjEk bfdnk dhnk ;w[zfd wMkfo[]
ezXh fdf; B nktJh B T[otko[ B gkfo] (1009)
;' f;Zy bJh ;ko/ BP/ ;w/s szpke{ d/ g{oh soQK wBk jB.
4H eZm
[ k wk; ^ e[M Z b'e nkgDh fbys okjh iK p'bK d[nkok wk; d/
fto[XZ g{ok skD bk fdzd/ jB. T[jBK ƒ fJj G[b jh iKdk j? fe f;Zy ofjs
wfonkdk ftZu “e[m Z k” Ppd fby e/ j/mK ;Nko wkoe d/ e/, ;gPNheoD
fdZsk frnk j? ^“e[mk s'A Gkt T[j wk; j? i' w[;bwkBh sohe/ Bkb fsnko
ehsk j't. / ” i/ r[opkDh ftZu wk; dk fBy/d ehsk frnk j[d z k sK “e[m
Z k” dk
fIeo eoB dh b'V BjhA ;h, f;oc fJzBk fbyDk jh ekch ;h fe “wk; BjhA
ykDk”. fJZe/ f;Zy ;wki d/ goukoe s/ b/ye (ftob/ ƒ Sve/) GNe rJ/.
fJ; d/ fgS'eV ftZu ezw eo ojh GktBk ƒ BK ;wfMnk. wk; ykDk iK Bk
ykD jo fJZe fJB;kB dk fBZih w;bk j?, fJ;ƒ Xow dk nzr wzBD dh rbsh
pko pko ehsh ik ojh j?. f;js dh wip{oh ekoB fwZmk fsnkrDk g? iKdk
j?. d[XZ wZyD SZvDk g? ;edk j?.HHHHn;b ftZu e[m Z k ykD bJh wip{o eoBk,
fJj fe;/ ftnesh dh ;[ss z o ;'u ƒ e[ubD dh wko{ goftosh j?. jkew
fXo B/ fiE/ j'o nB/e wBwkBhnK Xow d/ Bkw s/ ehshnK. T[E/ T[jBK nkgD/
;wki ftZu, nkgD/ Xow ftZu gqubs iK gqtkfBs n;{bK ƒ d{finK s/ m';Dk
P[o{ eo fdZsk. id'A wB[y Z r[bkw j' ikt/ sK T[;d/ ;ko/ wB[y
Z h nfXeko ysw
j' iKd/ jB. nZi sZe e[b ekfJBks ftZu fJj edh BjhA j'fJnk fe e'jh d/;
e"w r[bkw Gh j't/ s/ T[;ƒ Xkowe iK ;wkie e'Jh ;[ss z o nfXeko Gh fwb/
j'd. j'o sK j'o nkgD/ xoK ftZu BhM bke/ goy eo'. i' bVeh ;kv/ xo
tj[Nh pD e/ nkJh j? fe T[j nkgDk fgsk tkbk Xow iK ftjko ;j[o/ xo g[rk
;edh j? < ;kvh p/Nh ftnkjh ike/ ;j[o/ xo iKdh j?, sK eh T[;ƒ g/e/ xo
tkb/ ;ko/ ohsh fotki fsnkrD/ BjhA g? iKd/ < fJ; soQK feT[A j'fJnk<
feT[Afe bVeh dh ;[ss z o j?;hns nZi sZe gqtkB jh BjhA ehsh rJh. T[j
bVeh gotko dk fJZe iaoo { h nzr j?. fJ; ykBdkB B{z T[;B/ nZr/ N'oBk j?,
fco Gh T[j r[bkw j?. fiBQK ikpo b'eK B/ d{i/ d/;aK, b'eK B{z r[bkw jh b[N Z

(52)
Bhsh ekoB pDkfJnk j't,/ T[jBK s'A wBZy[ h pokpoh dh feE/ nk; oZyh ik
;edh j?<
i/s{ jkew fXo B/ sbtko d/ i'o nDfrDs b'eK B{z Xow pdbh bJh
wiap{o ehsk. i' f;ZX/ fJ;bkw ftZu ;akwb Bk j'J/ T[jBK B{z p/gZs eoB bJh
iiahnk N?e; brkfJnk frnk. shoE :ksok eoB tkb/ s/ N?e;, rT{
s/ N?e;, pqkjwD s/ N?e;. wzdoK ftZu g{ik s/ o'e, Xow gquko s/ o'e,
Bt/A Xow n;EkB pDkT[D dh o'e, g[okD/ wzdoK dh w[ozws dh wBkjh.
e'Jh wB[Zy T[FZuk Y'b BjhA tikJ/rk, T[FZuk Mzvk BjhA brk ;e/rk.
x'V/ dh ;tkoh BjhA eo ;e/rk. nkgD/ f;o s/ d;sko BjhA ;ikJ/rk.
nkgDh jo uzrh uhia fJbke/ d/ u"Xoh e'b g/;a eo/rk ;w/s pj{ p/NhnK
ns/ g[ZsoK d/. r[bkw b'e ykDk Gh nkgDh fJZSk dk BjhA yk ;ed/.
eZgVk Gh T[j' fijk gkT[Dr/ fi;dh wkbe fJikias d/t/. r[o{ BkBe
;kfjp ih fJjBK tXhehnK dk r[opkDh ftZu eJh EkJhA fiaeo eod/
jB L
rT{ pqkjwD eT[ eo[ bktj[ r'po soD Bk ikJh]
X'sh fNek s? igwkbh XkB wb/Sk ykJh] (tko nk;k)
iK fco ^
Bhb p;so gjfo j'tfj gotkD] wb/S XkB b/ g{ifj g[okD]
(tko nk;k)
fit/A fe;/ iawkB/ ftZu nkohnB b'eK B/ Gkos s/ jwbk eoe/,
fJE'A dh w{b t;'A B{z g{oh soQK e[ub fdZsk. tZv/ gZXo s/ spkjh
wukJh, fi; fe;/ B/ iaok f;o u[ZeD dh fjzws ehsh, f;o eZN fdZsk
frnk. fJZE'A d/ n;b t;Bhe fJsB/ e[ ihts ofjD fdZs/ rJ/,
fisfBnK dh jkew N'b/ B{z trkoK eokT[D bJh b'V ;h. iwhB xo
rfjDk rZNk, fJZiswkD ns/ jfEnko Gh ;G y'j bJ/ rJ/ sK fe w[V
edh wB ftZu nkiakdh dk ;[gBk sZe Bk b? ;eD. T[jBK pdB;hp
fJB;kBK dh gP{nK torh i{B nZi Gh EK^EK t/yh ik ;edh j?. fJj
i' P{do jB fJjh jB T[j b'e.

(53)
d;w gkfs;akj jI{o B/ nkgD/ tZbA' fsnko ehsh “nekbh c"i” B{z
;ysh Bkb j[ew fdZsk fe s[;hA ;kfonK r[o{ dh pkDh d/ ukBD ftZu ihtB
pshs eoBk j?. jkew fXo iK g[ikoh N'b/ e[M Z Gh nkyh ikD fe;/ dh N?A BjhA
wzBDh. T[Fm
Z ojh fJ; BthA skes ƒ, T[FG Z o ojh BthA u/sBk ƒ, ;t?wkD Bkb
fiT[Dk ukj[d
z / b'eK ƒ oki wZd ftZu nzB/ j' u[e
Z / b'e podkPs BjhA eoBr/.
fjzd{ ;wki dh (f;ZyK dh Gh) g[ikoh PqD / h Gh T[FmZ ojh skes d/ ftoZX [
G[rs/rh. g{ik dk XkB yk yk e/ g[ikohnK dh Iwho wo ikfJnk eodh j?.
fJ;/ bJh nZi sZe edh g[ikohnK B/ fJBebkp dk okj nyfsnko BjhA
ehsk. ;fsr[o{ ih B/ f;ZyK ƒ i' wkBf;e nkIkdh pyP fdZsh sK fco oki;h
r[bkwh T[j fet/A podkPs eo b?Ad/ < ;fsr[o{ ih s'A nkfrnk b? e/ f;ZyK
oDihs Brko/ pDkJ/ tikJ/. x'fVnK d/ Pkj ;tko pD/. Mzv/ M[bkJ/, s[ob/
cob/ d;skoK ;ikJhnK. phphnK d/ f;o eZi,/ Gkt&n"os ƒ ipo dk
fPeko j'D' pukfJnk. p/gs j'Jh n"os ƒ “uzB [ h bZE rJh, iK f;o' Bzrh j'
rJh” fejk iKdk j?. Xow n;EkB jh BjhA pDkJ/ ;r'A Bro e;p/ s/ Pfjo
p;kJ/. T[go tofDs ofjwsK Bkb wkbkwkb eoe/ ;fsr[o{ ih B/ c[owkB
ikoh eo fdZsk^ w/o/ fgnko/ f;Zy pZfuU` id'A s[jkv/ jZe e'Jh y'jD dh Bhu
joes eo/, sK jZeK dh okyh tk;s/, d[;wD ƒ ;pe f;ykT[D bJh w?A s[jkƒ
fJZe Bk:kp s'jck pyP fojk jK^ “feogkB”. fJ; dk ft;kj BjhA eoBk
J/esk d/ ;{so ftZu go'J/ ofjDk. tke jB ^
fpBk ;;so e/;z Boz G/v ikB'. rj' ekB ske' fes? b? f;XkB'.
;jh w/oh nkfrnk ;[B' j/ fgnko/. fpBk ;;so e/;z d/t' Bk dhdko/.
(r[LgqL;{L)
ip jwo/ do;B e' nktj[. pD ;[u/s sB ;;so ;iktj[.
ewo e;k eo d/tj[ fdykJh. jwoh y[;h j'fJ nfXekJh.
(r[LgqL;{L)
iK ^ ;;so rohp dh oZfynk. iotkD/ dh GZfynk.
i' b'e fPeko eoB d/ pjkB/ jfEnko oZyd/ ;B, je{ws B/ T[jBK s/
Gh o'e bk fdZsh. nro fe;/ B/ wk; ykDk jh j? sK ;oeko tZbA' gqtkfDs EktK

(54)
s'A wk; yqhd e/ ykXk ikt/. fJjBK d[ekBK s/ fteD tkbk wk; eZm[ k (jbkb) jh
fwbdk ;h. feT[Afe ;oeko ikDdh ;h fe i' wB[y Z fPeko y[d eo/rk, T[j
jfEnkopzd j'tr / k. fPeko eoB bJh izrbK ftZu N'bhnK pDk e/ jh ikfJnk
ik ;edk j?. PPsoXkoh ftnesh PPso dh jo gZy'A tos'A Gh eoBh
f;Zyr/ k. fBoG?sk Gh T[; ftZu nkt/rh. wB ns/ ;oho eoe/ pbtkB j'tr / k.
nfij/ ;{ow/ edh Gh w"ek w/b pD ikD s/ je{ws d/ fto[X Z prkts yVh eo
;ed/ jB. wIp{s iE/pd z h pDk fe;/ Ikbw nc;o, tIho ƒ ehs/ dh ;ik
d/ ;ed/ jB. tes nkT[D s/ j' ;ed? nfij/ “f;o fco/” b'e oki gbNk jh
eo d/DHHH. MNe/ iK jbkb ehs/ wk; ftZu T[;dh pDso w[skpe e'Jh coe
BjhA j?. gqwy Z[ w;bk nkgD/ ;t?wkD Bkb fiT[D dk j?. Bkw d/t ih ƒ geV
e/ pkdPkj B/ nkfynk ;h, y[dk nky. Bkwd/t ih efjD bZr/ y[dk s/ gqwP / o
fJZe' jh jB, w?ƒ gsk j?. s[jkv/ dpkT[ ftZu vo e/ w? ikBpyPh bJh y[dk BjhA
nkyKrk. nkgDh y[Ph Bkb Gkt/A jo o'i nkyK.
yzv/ eh gkj[b okjhA, jo ftnesh (fJ;soh, g[oy) f;Zy iE/pzdh
dk w?Apo pD ;edk j?. fit/A c"i dh fJZe ftP/P todh j[zdh j?. i' c"ihnK
ƒ J/esk d/ ;{so ftZu go'Jh oydh j?. fJ;/ soK g[fb; ftZu, ;e{bK ftZu,
y/v d/ w?dkB ftZu, e[ZM todhnK fBPfus jB. fJ;/ soQk f;Zy bJh gzi
eekoh todh Io{oh eo fdZsh rJh j?. ;G s'A gqw[Zy f;Zy dh fIzdrh dk
nkXko nrtkJh dk ;'wk gktB r[opkDh j?. f;Zy dh pkjoh gSkD bJh
todh j?. yzv/ eh gkj[b b? e/ gzE dk w?Apo pDBk j?. ihtB Go f;Zyh
ewkT[Dh j?. e[ZM Bk ;wM b'eK B/ yzv/ eh gkj[b ƒ Gh nB/e eokwksK Bkb
i'V fdZsk, sK jh sK ;kvk p/Vk rofenk j?.
[[[[

(55)
syas ;kfjp dh s"jhB d/ d'Fh e"D <
;fseko :'r GkJh ekjB f;zx BkGk gzE d/ gqf;ZX r[ows f;XKsK
d/ nbzpodko j' r[iao/ jB. nZi sZe T[jBK dhnK fbysK ftdtkBK ftZu wkD
gk ojhnK jB. go ;[fDnk j? fe T[jBK ftoZ[X e'Jh “j[ewBkwk” edh ikoh
j'fJnk j't/ < T[jBK dh ;G s'A gfjbh fttkdrqs g[;sZe “jw fjzd{ BjhA”
;zB 1899 ftZu Sgh ;h. fi; ekoB fjzd{ iE/pzdhnK B/ T[jBK fto[ZX s{ckB
jh yVQk eo fdZsk ;h. gzikp dh ssekbhB ;KMh ndkbs f;awb/ ns/ bkj"o
d/ eJh tko T[jBK ƒ uZeo bkT[D/ gJ/. Gkt/A fJj ngDk e/; fiZs rJ/ go
gpfbe fto'X ƒ PKs eoB dh wB;k Bkb BkGk gsh okik jhok f;zx B/
fJjBK ƒ B"eoh s'A poyk;s eo fdZsk. fJZe ;kb s'A tZX ;wK fJj ePwho
ftZu nfrnks tk; ofje/ fbyd/ oj/. okik jhok f;zx d/ nB/e ezw fJjBK
s'A pr?o EkJ/A o[e rJ/. fJ; soQK jkbks mhe j'D s/ fco GkJh ;kfjp ih
ƒ BkGk fty/ B"eoh s/ p[bk fbnk frnk. fJjh eow fszB tkoh d[jokfJnk
frnk. go nekb s\s d/ g[ikoh (sd'A ;kfonK ƒ g[ikoh nkfynk iKdk
;h) B/ uj[zfdnK Gh j[ewBkwk ikoh Bk ehsk. feT[A < fJ; bJh feT[Afe
okik jhok f;zx ekjB f;zx ih dh fgZm ‘s/ ;h. fJjBK jh ftukoK dk XkoBh
rohp f;Zy GkJh r[ow[y f;zx gzE ftZu'A ykoi eo fdZsk frnk ;h.
nZi eZb d/ ihts f;ZyK ftZu'A r[opkDh dk T[Zu e'Nh dk wkfjo
fBogZy s/ fBob/g GkJh r[opyP f;zx ih ekbk ncrkBk ;ko/ pzB/ uouk
ftZu j?. ;kok gzEe bkDk jo o'ia pqkjwD s'A puD dh d[jkJh d/ fojk j?.
tfjwK GowK, ikd{ wzsoK, to ;okg d/ Gowikb s'A ;ktXkB j'D tk;s/ uhe
fojk j?. go i/ fJZe fJZe pqkjwDh eow eKv d/ goyu/ T[vkT[D tk;s/ r[L
f;zx ih B/ r[opkDh d/ ukBD ftZu g[;seK fby e/ ;[Zs/ gzE ƒ irkT[D dk
phVk u[Zfenk j? sk gzE d/ g[ikoh (iE/dko) nfij/ fBXVe :'X/ ƒ e[ubD
dhnK fsnkohnK eo oj/ jB. Bkb jh B?PBb gq'c?;o nk| f;yfJIw ;L
r[os/i f;zx dh ipkB pzd eoB d/ i[rkV pDkJ/ ik oj/ jB feT[Afe T[j Gh
(56)
r[L f;zx ih d/ ;Zu Bkb yb'sk j?.
j[D/ fij/ fJZe feskp ;L e[btzs f;zx tZb'A fbyh j'Jh wkoehN ftZu
nkJh “Pq'wDh ew/Nh ƒ rqfjD”. fJ; g[;sZe ftZu ysfonK dh gqtkj Bk
eofdnK b/ye B/ eo{o ;Zu T[rfbnk j?. gVQe/ iE/dkoK, g[ikohnK,
okiBhshtkBK dhnK wzd eos{sK ekoB gkDh gkDh j' ikJhdk j?. fgSb/ gzi
e[ ;kbK ftZu fit/A nekb s\s ;kfjp ƒ fyv"D/ tKr tofsnk s/ tb{zXfonk
frnk j?, gVQe/ G[ZpK fBeb iKdhnK jB. iksh feVK eZYD tk;s/ fto'XhnK
ƒ frZuhT[A BZgD tk;s/ jo oki B/sk B/ fJjBK ny"sh iE/dkoK ƒ emg{sbhnK
tKr Xow d/ Bkw s/ BukfJnk j?. fe;/ ftZu fJzBh I[nos BjhA ;h fe
e[oZgN s/ Xow s'A ;ZyD/, oki;h nkektK fto[ZX nZy u[Ze e/ Gh t/y ;eD.
;r'A bhvoK d/ doK s/ fGykohnK tKr fbbeVhnK b?Ad/, fJj iE/dko t/y/
iKd/ oj/. nZr'A f;sw t/y' r[ows d/ ftnkfynkeko ;L r[opyP f;zx tk;s/
nkN/ d/ ;hAj pD c[zeko oj/ B/. gzE gq;sK ƒ jo jhb/ X"A; ftykT[Dh s/ gzE
d'yhnK dhnK sbhnK uZNDhnK fJjBK dh y;bs pD rJh j?.
w"i{dk iE/dko GkJh i'frzdo f;zx t/dKsh ;[fDnk j? fe f;Zy Xow
dh ubdh fcodh :{Bhtof;Nh dwdwh Ne;kb ftZu “gfVnk” (<) j?.
fi;ƒ gzMh ;kb sZe Pq'L ew/Nh d/ ofj u[Ze/ gqXkB ;qL r[ouoB f;zx N"jVk
;N/iK s/ ;b[jsk eo uZ[e/ jB. T[; ny"sh :{BhL ftZu fe; soQK dh ftZfdnk
fdZsh ik ojh j?, fiZE'A frnkBh feogkb f;zx, ;kpek iE/dko, frnkBh
;kfjp f;zx ;kpek rqzEh dopko ;kfjp, frL i'frzdo f;zx t/dKsh, gVQ/ jB,
e[ZM Bw{B/ jkIo jB ^
fJjBK dh :{Bhtof;Nh d/ e[bgsh frnkBh r[opuB f;zx B/ e[ZM
feskpK fbyhnK jB. fBwosk d/ g[zi nytkT[D tkfbnK dh feskp dh
fibd d/ pkjo b/ye pko/ fJj fbfynk j? ^
“;qh wkB gzE osB ftfd:k wkoszv, ;zs, frnkBh, r[opuB f;zx
ih, ykb;k, fGzvoKtkb/ (fco'Ig[o) gkme tho' fXnkB d/Dk nkgD/ Bkw Bkb
nkg/ jh nDfrDs fvrohnK fugek bJhnK. pkeh d/ noE sK s[;hA
;wMd/ jh j', p; ftfd:k wkoszv ;wM b?Dk. ikDh fe frnkB dk ;{oi.

(57)
wkoszv^;{oi. fJj fBwosk dh jZd j? fe jzeko dh f;yo < w/o/ ;kjwD/
fJjBK dh feskp “r[opkDh gkm doPB” 1969 dh n?vhPB w"i{d j?. ;p{s
tk;s/ Io{oh gzfBnK d/ c'N' T[sko/ eoe/ G/i fojk jK.
1H nZi eZbQ pV/ I'o P'o Bkb pkjtK T[bkoe/, ;zx gkVe/, r[o{ rqzE
;kfjp ih dh ji{oh ftZu e[co s'fbnk ik fojk j? fe ;kvh dwdwh Ne;kb
wjkB :'X/, ;h; sbh s/ fNeke/ izr ftZu i{MD tkb/, pkpk dhg f;zx ih s'A
uZbh j?. i' g[;sZe w/o/ ;BwZ[y j? (c'N' ekgh jkio eo fojk jK) fJ; ftZu
frL r[opuB f;zx tZb'A r[opkDh gkm doPB d/ gzBk 253 s/ Ne;kb GkJh
wBh f;zx s'A uZbh fbfynk j'fJnk j?. pkpk dhg f;zx dk nZr'A e'Jh u/bk
BjhA do;kfJnk. fJjh rZb frnkBh w'jD f;zx fi; B/ rZdh Bk fwbD eoe/
nbZr ;zgodk ubk bJh. nkgD/ tZb'A SgkJh r[opkDh gkm do;B 1986
n?vhPB ftZu gzBk 245 s/ GkJh wBh f;zx s'A Ne;kb uZbh ;thekodk j?.
;s'tkbh rbh nzfwqs;o fty/ ofjD tkb/ fJZe j'o v/o/dko GkJh wZyD f;zx
Gh r[opkDh noEK tkbh gfjbh g'Eh ftZu Ne;kb ƒ GkJh wBh f;zx s'A N[oh
fbydk j?. fgSb/ thj e[ ;kbK s'A nfijk g?AsoK pdfbnk Ne;kb tkfbnK
B/ nkgDh oZ;h fyZu e/ pkpk dhg f;zx Bkb i'V fdZsh. PkfJd GkJh wBh
f;zx dk pzd pzd eNtk e/ Pjhd j'Dk xZN pjkdoh tkbk ekoBkwk wfj;{;
j'fJnk. Po/nkw jo o'I r[o{ rqzE ;kfjp ih dh ji{oh ftZu M{m p'b e/
;zrsK ƒ r[wokj ehsk ik fojk j?. fJj t/dKsh ih T[E'A jh gVQ/ jB.
2H fJ;/ g[;se d/ gzBk 45 s/ fbfynk j? fe d;w gksPkj B/ gziK
f;zxK d/ f;o eZN fdZs/. fco nzfwqs fsnko ehsk, f;o eZN/ j'J/ r[o{ rqzE
;kfjp d/ nZr/ oZy fdZs/. fiZE'A f;o eZN/ rJ/ ;h w'fYnK tkbh EK s/, nzfwqs
fSVfenk frnk. s[ozs Bt/A f;o g?dk (T[Zr) j' rJ/. g[okD/ f;oK dk eh
ehsk eZ[M gsk BjhA. nfijh T[Fb ib{b fbyD tkbh :{BhL ftZu'A gVQ/ jB
;kv/ fJj sysK d/ iE/dko.
3H fJ;/ feskp d/ gzBk 88 s/ doi j? fe nzfwqs SeD s'A pknd e'Jh
fizBhnK woiah rbshnK gkg e[eow eo/, d; jIko ;kb sZe BoeK ftZu
BjhA ikt/rk. fJ;/ eoe/ frnkBh i'frzdo f;zx ƒ fe;/ gkg eow dk G? BjhA

(58)
fojk. fJ;/ bJh wBwoIh d/ j[ewBkw/ ikoh eoh ik oj/ jB. d; jIko
;kb sZe e'Jh vo BjhA. fJjBK Ne;kbh fbysK dh Ekt/A r[opkDh dk
fJbkjh c?;bk ^ sK fJT[ j? ^
u'o[ ;bkj/ uhs[ B Ghi?] i/ pdh eo/ sk s;{ B Shi?]
u'o eh jkwk Go/ B e'fJ] u'o[ ehnk uzrk feT[ j'fJ] w^ñ^662
fJj sK wzfBnk BjhA ik ;edk fe frnkBh i'frzdo f;zx B/ e'Jh
gkm BjhA ehsk, Bk jh fJj ;theko ehsk ik ;edk j? fe T[; ƒ r[opkDh
d/ noE Bk nkT[Ad/ j'D. feT[Afe T[j g[oksB fbysh feskpK dh ;zgkdBk
eodk j?. s/ wjkB ;fsr[o{ jfor'fpzd ;kfjp ih d/ s\s dk ;/tkdko
(n;b ftZu r[o{ Bkb'A tZvk j'D dk gkg Gow) nytkT[Adk j?. i' e{V epkV
Ne;kb tkfbnK B/ ipkBh ns/ fbysh f;Zyh d/ g/N/ gkfJnk j?, T[j frnkBh
ih B/ Bk gfVQnk j't/ fJj n;zGt j?.
fJjBK Ne;kbhnK B/ i' j'o nB/e py/V/ gzE ftZu g?dk ehs/ jB,
T[jBK ftZuA' Bk ekpb/ podkPs, gzE dh ;w[u
Z h j'Ad ƒ yso/ ftZu gk d/D tkbk
pZio gkg fJj ehsk j? fe gktB gftZso r[o{pkDh P[ZX ;'Bk o{g, f;Zy ;wki
d/ ihtB dh nXko fPbk T[FZgo Gh e'Mk tko ehsk j?. fJjBK dh feskp
r[opkDh gkm doPB d/ gzBk 260 s/ frnkBh r[opuB f;zx, “r[owfs
wkoszv” (frnkB dk ;{oi) Po/nkw fby fojk j? fe “dwdwh phV Bkb'A
eoskog[oh phV ftZu eohp gzdoK ;" s'A tZX gkm G/d jB. Gkt fe dwdwh
phV mhe j? feT[Afe fJjBK B/ nkgDh iE/pzdh dk fgS'eV dwdwk ;kfjp
Bkb BZEh eo fbnk j?. fJ;/ ekoB dwdwh phV P[ZX j?, go eoskog[oh
phV i' r[o{ noiB ;kfjp ih B/ fbytkJh s/ GkJh r[odk; B/ fbyh T[j
gzdoK ;" Ekt/A rbs j?.” eh t/dKsh ih B/ fJj e[co gkm fJjBK dh feskp
ftZu edh BjhA gfVQnk < Io{o gfVQnk j? ;?AeV/ tko gfVQnk j?. go
r[opkDh f;XKsK s'A T[FZgo t/dKsh ih Ne;kb dhnK fbysK ƒ wkBsk d/ oj/
jB. BjhA sK eh ekoB j? fe ekbk ncrkBk ih r[opkDh d/ eJh eJh
gowkD d/ e/ nkgDh rZb ƒ mhe f;ZX eo oj/ jB, T[jBK ƒ cK;h bkT[D dk
;kok nvzpo ofunk ik fojk j?. d{i/ p/JhwkBh dh f;yo t/y' Ne;kbhJ/

(59)
r[ows n;{bK dhnK XZihnK T[vk oj/ jB, gktB eoskog[oh phV dh P[ZXsk
ƒ u?bzi eo oj/ jB T[j fco Gh n;bh r[of;Zy rodkB/ ik oj/ jB. y[d
t/dKsh ih Gh T[;/ pqkjwDh Ne;kb ftZu'A f;Zy e/ nkJ/ jB fe fe;/ f;Zy ƒ
fBo'b ;Zu p'bD ekoB f;Zyh u'A ykoi eo d/Dk, fbysK s/ gkpzdh bk d/Dh,
fJjh sK ehsk frnk j?.
nekb s\s ;kfjp tZbA' gqtkfBs “f;Zy ofjs wfonkdk” d/ w[ekpb/
s/ fJjBK (1994) nkgDh tZyoh ofjs wfonkdk pDk bJh j?. nDfrDs
tko fJjBK gzEe j;sh ƒ u?bzi ehsk j?. ;/tk d/ pjkB/ s/oK ;kb sZe
nekb s\s ;kfjp dh ;/tk d/ Bkw s/ d/P ftd/P s'A f;ZyK ƒ b[ZfNnk frnk
j?. pkeh uko ;kEh ;/tk tkb/ pkp/ p/fJIs eoe/ fjZe d/ skD ;/tk *u'A bKG/
eo fdZs/ rJ/, sK fe wBwkBhnK ehshnK ik ;eD. nZi sZe “pkpk ioB?b
f;zx ihts j?, uVQdh ebk ftZu j?, nkye/ r[o{ rqzE ;kfjp dh ji{oh ftZu,
jikoK d/ fJeZm ;kjwD/ pVh p/ j:kJh Bkb e[co s'fbnk ik fojk j?. s/
t/dKsh ih fco Gh PKs B/. p; fJjBK ƒ r[Z;k nkT[Adk j? sK T[d'A id'A fJjBK
tZb'A ;zgkde ehsh g[;se r[ofpbk; gkL 6 s/ e'Jh T[Arb T[mkt/. fJj
nkgDh g[;sZe ftZu ;fsr[o{ ih dh niws xZN/ o'b d/D, ;fsr[o{ ih ƒ e"bK
dk nkfPe f;ZX eo d/D, pkpk p[ZYk ih s'A to ;okg d[nKd/ ofjD, r[odtko/
dopko ;kfjp ƒ johwzfdo (joh ftPƒ dk wzfdo) n?bkBh ikD, f;Zy
bte[P dh n"bkd pD/ ofjD fJj ;G mhe j?. go i/ e'Jh r[ows dk ikD{z
fJjBK ƒ o'e/ N'e/ sK gzE d[PwD nkye/ S/e d/Dr/.
;{oi gqekP (GkJh ;zs'y f;zx ofus) gzMh go;?AN s'A fInkdk
r[ows s'A T[bN fbys j?. nB/e EkJhA ;fsr[o{ ƒ p/fJIs ehsk frnk j?.
d/thnK d/ g[ikoh, BP/ yKd/ ghAd/ ns/ j'o gkg eod/ fbfynk j'fJnk j? fco
Gh T[jBK rqzEK dh r[odtkfonK ftZu jo o'I eEk j[zdh j?. d;w rqzE
ftubhnK nPbhb ekw T[si / Bk Gog{o eEktK fJjBK ƒ eVkj tKr fgnkohnK
jB. fgqzH ;fspho f;zx dhnK g[;seK ftZu'A Y/o ;kok r[ows fto'Xh e{Vk
fwb iKdk j?. EK EK s/ ;kX ;zs r[ows s'A T[bN wfonkdktK ubk oj/ jB.
pkDh ƒ s'V wo'V oj/ jB. ;kv/ gzEe bhvo Po/nkw r[ows dh fyZbh T[vk

(60)
oj/ jB. fit/A uj[D iE/dkoK d/ ezB wo'V e/ j[ewBkw/ ikoh eotk b?Ad/ jB.
BP/ gfssg[Dk gzikp ftZu tpk dh soQK c?bdk ik fojk j?. r[odtko/ f;yK
ƒ ;'Mh d/D dh Ekt/A tgkoe ndko/ pD u[Ze/ jB. d/P ftd/P ftZu dki ekoB
f;Zy bVehnK ƒ esb ehsk ik fojk j?. Go{D jZfsnk ia'oK s/ j?, s/ ;kv/
iE/dko u?B dh pz;oh tik oj/ jB. iK fco ftdtkBK fto[ZX nkok fsZyk eo
oj/ jB.
Ne;kb tZb'A Sgh j'Jh frnkBh r[opuB f;zx dh fbyh j'Jh fJZe
j'o feskp j?, ;qh r[ow[y gqekP. fJ; ftZu Gh oZi e/ M{m fbfynk frnk
j? s/ gzE d/ G'b/ pZfunK ƒ r[wokj ehsk frnk ;koh fJpkos gzB/ tkJhi Bkb
c'N' ekgh eotk e/ G/i fojk jK. eh t/dKsh ih B/ T[j Gh BjhA gVQh Io{o
gVQh j?, fJ;/ eoe/ sK phphnK ƒ dopko ;kfjp ftZu ;ckJh ;/tk ftZu
Pkwb BjhA j'D fdZsk iKdk. feT[Afe fJj b'e nkgDh Ne;kb ftZu phphnK
ƒ ehosB gkm, nodk;, j[ewBkwk, gzi fgnkfonK dk gqPkfd BjhA b?D
fdzd/. f;Zy ofjs wfonkdk d/ T[bN phphnK ƒ nzfwqs SekT[D dh fvT[Nh
(gzi fgnkfonK dh ;/tk) ftZu Pkwb BjhA j'D fdzd/. PkfJd Ne;kb tkb/
phphnK ƒ fJB;kB wzBD s'A Bkpo j' u[Ze/ jB t/dKsh ih ƒ fJj ;G gqtkB
j?.
PkfJd ;kv/ iE/dko G[Zb rJ/ jB fe Gkosh ;zftXkB ftZu fJZe wd
fJj Gh doi j? fe fe;/ ftnesh Bkb, iks, Xow, p'bh, fbzr d/ ekoB
ftseok BjhA ehsk ikt/rk. ftseok eoB eokT[D tkbk ;Ik dk Gkrh
j't/rk. t/yDk fe;/ gzE ftZu'A ykoi ehs/ ftnesh B/ i/ ndkbs dk p{jk
yVek fdZsk sK iE/dkoK ƒ b[eD bJh EK BjhA bZGDh. f;ZX/ jh i/jb ikUr/,
feT[Afe ftukoK d/ wsG/d ekoB fe;/ f;Zy ƒ gzE ftZu'A S/eD dh nfijh ;Ik
fdZsh jh BjhA ik ;edh.
ni/ Gh tes j? gzE dh uVQdh ebk tk;s/ ;e{b ekbi y'jb',
fwPBoh g?dk eo'. tZX s'A tZX r[ows ;kfjs Skg e/ tzv'. nkgDk nypko
xN' xZN sq? Gk;h (gzikph, fjzdh, nzrq/Ih) ukb{ eo'. r'beK dh ;jh tos'A
eo'. r[o{ xoK ftZu ;[bM/ j'J/ f;Zy skfJBks eo'. ;[bM/ j'J/ eEktkueK

(61)
okjhA NhH thH u?BbK s/ r[ows ftnkfynk eotkT[D. fdZbh ew/Nh, Pq'wDh
ew/Nh ns/ pkeh Xow n;EkBK ƒ okiBhsh d/ nZv/ pDB s'A pukUHHHHH.
fJj s[jkvh pj[s tZvh ;/tk j't/rh. ftdtkB r[of;ZyK ƒ gzE ftZu'A ykoi
eoB Bkb e"w dk e'Jh Gbk BjhA j'Dk. ;r'A iE/dkoK d/ wZE/ s/ fJZe ekby
dk j'o fNZek bZr ikt/rk. wkw{bh wsG/dK ekoB j[ewBkwk o{gh e[jkV/ ƒ Bk
tos'A. i/ fJ;/ soQK eod/ oj/ sK s[;hA jh gzE d[PwD frD/ ikUr/. ;w/A B/
gfjbK Gh nfij/ jkbks t/y/ jB s[jkvhnK ehshnK dk c?;bk Gh GftZy
eo/rk.
BkBe nzXk j'fJ e? d;/ okj?, ;G; w[jkJ/ ;kE?]
nr? rfJnk w[j/ w[fj gkfj, ;[ n?;k nkr{ ikg?] (140)

[[[[

(62)
BkBe n?;k nkr{ ikg?
edh edkJhA ekbi d/ ftfdnkoEh nkgDhnK e[M Z fBr[DhnK fijhnK
wzrK ƒ b? e/, gqpX
z eK fto[X
Z jVskb eo fdzd/ jB. jVskb ƒ rowkT[D bJh
ekbi dk coBhuo s/ fJwkos s/ PhP/ s'V fdZs/ iKd/ jB. gopzXe g[fb;
;Zd b?Ad/ jB. nkT[AfdnK jh g[fb; tkb/ i' gfjbk ezw eod/ jB, T[j j?
bkmh ukoi s/ r'bhHHHHH. GrdV wu iKdh j?, fiZXo fe;/ ƒ okj bZG/ BZ;
T[FZmdk j?. eJh w[iakjokekoh cZNV, eJh frqcsko, j;gskb$i/jb dkyb.
w[eZdw/ doi gVQkJh ysw, wksk fgsk dh BZ; GZi. e[ZM fdBK s'A pknd
ftfdnkoEh bhvoK d/ nypkoK ftZu fpnkB Sgd/ jB ^“;kv/ ;ko/ cV/ rJ/
;kEhnK ƒ fpBK Pos fojkn eo', doi ehs/ M{m/ w[eZdw/ tkg; bU.
gVQkJh ftZu j'J/ B[e;kB bJh fonkfJsK fdU, fJwfsjkB b/N eo fdUHHHH”.
fiBK wzrK ƒ b? e/ jVskb ehsh ;h T[j ;G ft;o rJhnK. nkyoh wzr eh
ofj rJh frqcsko ftfdnkoEh fojkn eo'.
fJj ekbiK ftZu gVQd/ ftfdnkoEh “fBnkD/” jB i[nkBh dk i'P
j?, rbshnK j' iKdhnK jB. bU “f;nkfDnK” dh eos{s tZb Mksh wko
bU. *47 s'A pknd gzikph ;{p/ dh gqkgsh tk;s/ pV/ w'ou/ bkJ/, pj[s I[bw
;j/ e?dK eZNhnK. ;skoK nmkoK ;kb pknd i' gzikph ;{pk pfDnk T[j ;G
d/ ;kjwD/ j? fco j'o ofj rJhnK wzrK pko/ w'ou/ bZr/, *84 dk xZb{xkok
tkgfonk, j'o T[sokn uVQkn nkJ/. nekbh ;oekoK nkJhnK s/
rJhnKHHHH. pj[s bzwh, nD gbkfBzr bVkJh bVfdnK nekbh bhvo$toeo
EZe e/ u{o j' rJ/. gzikp dhnK, f;ZyK dhnK T[j ;kohnK wzrK GZ[b ft;o
rJhnK, fiBK dh gqkgsh tk;s/ Bkjo/ s/ w'ou/ bkT[Ad/ ;h. j[D jkbs fJj
pD rJh j? fe pkdb N"jV/ dh gkN' XkV ftZu “gzE” dh spkjh BIo nkT[Adh
j?. fJjBK d'tK dh J/esk ftZu jh “gzE dh uVQdh ebk” fd; ojh j?. w{b
w[Zd/ ed'A d/ ft;ko fdZs/ rJ/ jB. XzB f;Zyh
ub' ih SZv' fJjBK ƒ, fJj sK oki;h bhvo jB, fJjBK dk Xow

(63)
s/ okiBhsh rZv/ d/ d' pbd jB, fJj nkokw Bkb rZv/ ftZu p?m/ Psozi dhnK
r'NhnK ub oj/ jB. go i/ g[ZS t/yhJ/, wjK g[oy' s[jkvk oki feZE/ j? <
r[odtko/ dh gqXkBrh sZe < s[jkvk Xow feZE/ j?, r[o{ eh r'be sZe < eh
fJj' jh Xow s/ okiBhsh j? < n;b ftZu Bk gZb/ Xow fojk Bk oki fojk,
e/tb ;[gB/ t/y/ ik oj/ jB. e/tb pZfunK dh y/v y/vh ik ojh j?. edh
t/fynk i/ ;Zso ;Zso ;kb d/ “pZu/” nfijh Bht/A gZXo dh y/v y/vD < Xow
d/ Bkw s/ okiBhsh d/ Bkw s/, wjkB r[o{ rqzE ;kfjp ih d/ Bkw s/, pj[sh
tkoh r[o{ dh jI{oh ftZu jhHHHHH. nkU j[D gzSh Mks s\sK d/ iE/dkoK d/
ftjV/ ftZu Gh wko bJhJ/. fgSb/ gzi S/ ;kbK s'A ;kv/ ;fseko:'r ;fsr[o{
ih d/ gktB n;EkB s/ p?m e/, i' ir j;kJh fJjBK iE/dkoK B/ ehsh j?,
T[j fe;/ s'A G[Zbh ft;oh BjhA. fet/A E'e ftZu “j[ewBkw/” ikoh ehs/ rJ/,
fet/A fto'XhnK ƒ gzE ftZu'A S/fenk frnk. oki;h b'eK B/ fet/A iE/dkoK dh
;zxh BZg e/ wB woIh d/ ‘j[ewBkw/’ ikoh eotkJ/. fijV/ j[ewBkw/ oki;h
b'eK ƒ ok; nkT[Ad/ ;h, T[j oZy bJ/ rJ/, pkeh tkg; eotk fdZs/. j[D fco
p/jh eVQh ftZu T[pkb nkT[D bZrk j?. GkJh oDihs f;zx tZb'A 1999 ftZu
ikoh ehsk frnk “j[ewBkwk” gzi ;kbK fgS'A wzBD tk;s/, G[Zb pyPkT[D
tk;s/, oki;h b'eK B/ fco v[rv[rh tik fdZsh j?. s\sK d/ iE/dko fco
emg{sbhnK tKr BZuDr/, ;kfonK ƒ swkPk ftykDr/. pkdb N"jV/ dh
J/esk ƒ gzEe J/esk dk iknbh ;koNhche/N fdZsk ikt/rk. XzB f;Zyh
“skJ/ dh Xh uZbh w?A feT[A ojh fJeZbh” d/ eEB w[skpe frnkBh
fJepkb f;zx gNBk ;kfjp sys d/ iE/dko B/, T[E/ d/ jh goXkB wfjzdo
f;zx o'wkDk ƒ, e[ZM fJbIkw sok;h eoe/ “j[ewBkw/” okjhA gzE ftZu'A S/e
fdZsk j?. feT[Afe o'wkDk ih B/ efEs s"o s/ d;w rqzE d/ fto[ZX wzd/ Ppd
tos/ ;B. Bkb jh iE/dko fJepkb f;zx pko/ Gh e[ZM rbs fpnkB fdZs/
;B. fpbe[b mhe ehsk j? GkJh fJepkb f;zx B/, jZE ftZu seVk ;'Nk j't/
s/ fco pzdk tes g?D s/ tos'A Bk eo/, fJj fet/A j' ;edk j? < nekb sys
;kfjp tZb'A gotkfBs f;Zy ofjs wfonkdk ftZu ;kc fbfynk j'fJnk j? fe
r[od[nko/ ftZu r[o{ rqE
z ;kfjp d/ s[b
Z fe;/ g[;se$rqE
z ƒ n;EkgB$goekPB

(64)
dh ;\s wBkjh j?. bzw/ no;/ s'A T[jBK EktK s/ (gNBk s/ ji{o ;kfjp) r[o{
rqzE ;kfjp ih d/ pokpo d;w rqzE ƒ n;EkgB ehsk j'fJnk j?. gkm j'
fojk j?, ns/ j'o nDfrDs r[ows s'A T[bN ezw j' oj/ jB. sd'A ;kv/
t/dKsh ih x{e ;Z[s/ oj/, Pq'wDh ew/Nh d/ gqXkB ;kfjp oki;h y/vK y/vd/
oj/. j[D id'A gNB/ s'A j[ewBkwk ikoh j' frnk j?, sK fJjBK B/ ;Z[s^T[BhAd/
fij/ ftZu T[pk;hnK b?D tKr fpnkB fdZs/ jB. U Gb/ wkD;' i/ s[;hA nkgDh
b'V tk;s/ E'e ftZu j[ewBkw/ ikoh eo ;ed/ j', iE/dkoK ƒ E'e ftZu pdb
;ed/ j', fco GkJh fJepkb f;zx rqzEh B/, T[jh ezw eo fdZsk sK T[j p[ok
fet/A j'fJnk <
fiBQK gkg Go/ okjK s/ ;kv/ nkr[ N[o oj/ jB T[jBK pko/ f;Zy ;wki
pj[s e[ZM ikD u[Zfenk j?. e[ZM j'o dh w'Nh fijh ikDekoh jkIo j? ^ gzikp
ftZu f;Zy i[nkBh BfPnK ftZu roe j?, gfssg[Dk f;yoK S'j fojk j?,
nBgVsk ftZu gzikp ;ko/ ;{fpnK s'A nZr/ ik fgnk j?. nekbh db dh th
“gzikph gkoNh” pD u[Zeh j'Jh j?. sysK d/ iE/dko bZrGr nzr{mk Skg jh
jB. f;Zy ;wki wVQhnK epoK g{iD d/ okj g? uZ[fenk j?, wBws dh
Gowko j?, ;kX bkDk G'b/ f;ZyK ƒ fBu'V fojk j?, “eko ;/tk” d/ Bkw s/ f;Zy
ftok;s ƒ wbhnk w/N ehsk ik fojk j?HHHHHH. s/ ;kv/ iE/dko s/ bhvo u?B
dh pz;oh tik oj/ jB. nZX/ s'A tZX r[odtko/ gkfe;skB ftZu ofj rJ/ jB,
gNB/ tkbk s\s ns/ j'o r[odtko/ Pqw ' Dh ew/Nh s'A pkjo jB. BKd/V (ji{o
;kfjp) ew/Nh nbZr j?. fjwkub ew/Nh tZy j?. fdZbh r[odtkok ew/Nh
pj[s d/o s'A nbZr j?. jfonkD/ d/ f;ZyK B/ Pq'wDh ew/Nh Bkb'A s'V ftS'Vk
eoB dk n?bkB eo fdZsk j?. gkfe;skB ftub/ r[oXkwK bJh Pq'L ew/Nh dk
J/eknfXeko y'j e/ gkfe;skB r[L ew/Nh tZyoh pD uZ[eh j?. EkT[A EK fBih
wbehns tkb/ v/o/ r[odtko/ XVkXV T[;o oj/ jB. nkb fJzvhnk r[odtkok
n?eN y{jyks/ ftZu g? u[Zfenk j?HHHHs/ ;kv/ ;fseko :'r iE/dko rcbs dh
BhAd ftZu x{e ;[Zs/ j'J/ jB. XzB f;Zyh.
nkU sysK pko/ fJZe j'o gfjb{ s'A ftuko eohJ/. S/t/A BkBe
;fsr[o{ jfor'fpzd ;kfjp ih B/ nekb p[zrk (nZi eZbQ nekb s\s)

(65)
pDkfJnk ;h. fJ;d/ Y/o ;ko/ ;p{s g[oksB fJfsjk; ftZu gqkgs jB.
fJE/ jh nB/e tko ;opZs ykb;k i[Vdk fojk j?, c?;b/ j[zd/ oj/ jB, go
pkeh uko sysK dh g[oksBsk pko/ iE/dko ;p{sK d[nkok dZ;D dh y/ub
eoBr/ < edh T[jBK s\sK s/ ;opZs ykb;k i[fVnk < edh j[ewBkw/ ikoh
ehs/ rJ/ < eh T[jBK ƒ s\s wzfBnk ik ;edk j? < pj[s g[okDh rZb BjhA
j? sbtzvh ;kp'Q (dwdwk) fBjzr f;zxK d/ dpkn nXhB 1966 ftZu “s\s”
s;bhw ehsk frnk j?. fJZe j'o gfjb{ tb fXnkB fdU^;fseko:'r nZm
r[o{nK Bkb ;pzXs e'Jh s\s BjhA j?. r[o{ jfor'fpzd ;kfjp ih Bkb fJZe
s\s (nekb s\s) ;pzXs j?. pkeh uko s\s ^ gNBk, e/;rV, sbtzvh
;kp'Q s/ ji{o ;kfjp, d;w gkfsPkj r[o{ r'fpzd f;zx ih Bkb ;pzXs jB.
edh fJekro fuZs ftuko eo t/yDk fe d;w gkfsPkj Bkb uko s\s feT[A
jB <
nkU nZr/ N[o', gNBk ;kfjp s\s feT[A j? < fejk ik fojk j? fe
T[; n;EkB s/ (r[o){ r'fpzd okJ/ ih dk gzi G{se ;oho gqrfNnk ;h. e/tb
fJ;/ ekoB s\s j?< go eh (r[o{) r'fpzd okJ/ ih iBw s'A jh ;kv/ r[o{ ;B
< eh T[jBK ƒ r[o{ BkBe i's dh Io{os BjhA ;h < T[jBK ƒ r[o{ rZdh gqkgs
j'Jh j? 1675 ftZu, eohp ;kY/ B" ;kb dh T[wo/. iBw tes sK T[j r[o{
BjhA ;B. sK T[jBK d/ iBw ekoB s\s fet/A pfDnk < ;fsr[o{ BkBe
;kfjp iBw s'A jh ;kv/ r[o{ ;B, fJ; soQK sK BBekDk ;kfjp gfjbk s\s
j'Dk ukjhdk ;h. fco T[j gfjbk s/ tZvk s\s feT[A BjhA pfDnk < fJ;/
soQK pkeh r[o{ ;kfjpkB fiZE/ fiZE/ iBw/ ;B T[j ;ko/ n;EkBK ƒ Gh s\s
gotkB eo b?Dk ukjhdk ;h. fco nZr'A dbhb fdZsh iKdh j? fe fiZE'A
;fsr[o{ ih “j[ewBkwk” ikoh eoB T[j' ;EkB s\s j[zdk j?. fJj rZb Gh
dbhb s/ yoh BjhA T[sodh. feT[Afe ;fsr[o{ ih d/ w[ykofpzd s'A T[ukfonk
jo Ppd jh ‘j[ewBkwk’ o{g j?. fco sK fi; Ekt/A fBtk; eoe/ ;fsr[o{
ih B/ T[gd/P ehsk, T[jh s\s j't/rk. nZmt/A gkfsPkj ƒ fiZE/ ehosg[o
fty/ r[orZdh fdZsh rJh ;h, fiZE/ S/t/A s/ ;Zst/A gkfs;kaj T[gd/P eod/ oj/
;B T[; r[odtko/ ƒ Gh s\s ;kfjp nkfynk iKdk j?. fiE/ p?m e/ oZph pkDh

(66)
dh ouBk ehsh T[jh EK sys j?. i' ys ;fsr[o{ ih B/ ;zrsK d/ Bkw fby/ T[jBK
ƒ Gh ;fseko Bkb f;Zy “j[ewBkw/” efj fdzd/ jB. dhB/ eKrV s'A d;w
gkfsPkj B/ n"or z I/p tZb ys fbfynk ;h dhBk eKrV Gh s\s j' frnk. vkH
rzvk f;zx d[nkok ;zgkds g[;se “j[ewBkw/” w/o/ ;Bw[y j?. fJ; feskp ftZu
gNB/ s'A nZi sZe e/tb fJZe “j[ewBkwk” ikoh j'fJnk fwbdk j?. fJ;dh
skohy j? cotoh 4, ;zB 1862 JhL. fJj j[ewBkwk g[ikohnK tZbA' fJbke/ dh
;zrs tZb eko G/N fbnkT[D pko/ j?. ;kc doi j? fe fBPkB ;kfjp ns/ coP
dh ;/tk ftZu fjZ;k gkU. fJ; s'A fJbktk j'o e'Jh “j[ewBkwk” gNB/ s'A ikoh
BjhA j'fJnk.
w/oh e"w d/ wbkj' iE/dko', so; eo' fJ; f;Zy ;wki s/, e'Jh
fBZro ;/X fdU nkgDh T[FZws ƒ. e'Jh ftXh ftXkB xV' s\s d/ wkB
;BwkB tk;s/. iE/dko ƒ bkT[D jNkT[D tk;s/, ns/ ftZfdne :'rsk pko/
e'Jh m'; n;{b fsnko eo'. fBo/ j[ewBkfwnK d[nkok f;Zy ;wki dk
;ztoBk e[ZM BjhA fprV pj[s e[ZM ikt/rk. f;Zyh o;ksb tZb fBZxo ojh j?,
i/ ;Zu/ jwdod j' sK fJ; ƒ T[Gko'. fJ; rZb ƒ I'o Bkb T[GkoB dh b'V
j? fe s\s e/tb fJZe' jh j?. i/ d{finK u"jK ƒ s\s Gh wzBd/ j' sK fco
T[j “j[ewBkw/” ikoh eoB bJh Gh ;[szso wzB/ ikDr/. i/ T[j uko/ s\s
S'N/ jB sK dZ;' fet/A S'N/ jB < feogk eoe/ gzE d;/ok nkr{ pD' toBk pj[s
d/o j' u[Zeh j't/rh. nkr{ pko/ r[o c[owkB j? L^
e{V[ p'fb w[odko[ ykfJ] ntoh B' ;wMktfD ikfJ]
w[mk nkfg w[jkJ/ ;kE?] BkBe n?;k nkr{ ikg?] w^ñ^139
go ftuko/ iE/dko ;[szso c?;bk fet/A b? ;ed/ jB, emg[sbhnK
dh v'o fe;/ j'o jZE j[zdh j? ^
ekm eh g{soh ejk eo? pg[oh fybktB jko' ikB?]
i?;k b/y[ eokt? pkihro[ Uj[ s?;' jh ;ki[ nkB?] w^õ^206
[[[[

(67)
w[nkch Bkw/ dh okiBhsh
;z;ko d/ skesto b'eK B/ ewi'aoK fBwkfDnK s/, ;dk jh tfjPh
I[bw, s/ esb' rkos ehs/ jB. eJh tkoh sK e/tb nkgDh X"A; iwkT[D
bJh jh tZv/ gkg eo fdZs/ iKd/ jB. d{finK ƒ b[ZND iK p/gZs eoB dh
goftosh wB[Zy d/ X[o nzdo sZe X;h j'Jh j?. id'A s'A wB[Zysk ;kih rJh
j?, nkg;h fto'X b[ZNk y'jK iK d{finK ƒ B/;s'A Bkp{d jh eo d/Dk, nkgD/
r[bkw pDk b?Dk, nkw j[zdk fojk j?. f;ezdo B/ fpBk ekoB d[BhnK ƒ fiZs
e/, nkgD/ nXhB eo b?D d/ wB;/ Bkb, p/nzs y{B pjkfJnk. uzr/IykB dh
je{ws dk dkfJok d[BhnK ftZu ;G s'A tZX ;h. fJsBh tZvh ;bsBs bkPK
d/ nzpko fuD e/ y{B d/ dfonk trk e/ jh ekfJw ehsh rJh ;h. nzrq/IK
dk nZXh Xosh s/ epik, w[;bwkBk d/ nB/e izr s/ i[bw fJfsjk; ftZu'A
gVQ/ t/y/ ik ;ed/ jB. iowBh d/ skBkPkj fjNbo B/ i' efjo Ykfjnk, T[j
sK ni/ eZbQ dh rZb j?. fco fjNbo dhnK jwkfJsh c"iK jko uZ[ehnK ;B.
fJZe jcs/ d/ nzdo, T[jBK jfEnko ;[ZN d/D/ ;B. fco nwqhek d/ n?Nw pzp
fet/A goy/ iKd/ < jho'Phwk tkbk fJZe' nrBh pzp ikgkB ƒ w[ZXk eo frnk.
d{ik Bkrk;keh s/ ;[fNnk frnk gowkD{ pzp, e/tb X"A; iwkT[D bJh ;h.
fJj do;kT[D bJh Gh fe ;kv/ e'b e/tb fJZe' n?Nw pzp BjhA j?, j'o pE/o/
j?r/ B/.
;wK phsD Bkb i\w GoB/ P[o{ j' iKd/ jB, t?o fto'X s/ d{ohnK
xND brdhnK jB. gfjbK tkb/ (f;ZX/ fizw/tko) jkew pdb iKd/ jB.
nkg;h ftPtkP g?dk eoB tk;s/, iipksh ;KM tXkT[D bJh, gfjb/
ikpoK tZb'A ehs/ rJ/ i[bwK bJh, wib{wK e'b'A o;wh fijh w[nkch wzr bJh
iKdh j?. ftuko/ ewI'o b'e, p/p; j'J/ fJ; “;"oh” nkyD ƒ nkgDh
“wjkB fiZs” ;wM e/ c[Zb/ BjhA ;wkT[Ad/. f;ZyK Bkb nkgfDnK B/ jh Xo'j
ewkfJnk j?. fijBK Bkb nkgDh fe;ws i'Vh, fijBK s/ ftPtk; ehsk,
fijBK bJh nEkj e[opkBhnk ehshnK. tes nkT[D s/ T[jBK ;ko/ T[geko
(68)
y{j ftZu ;[ZN fdZs/. e[opkBhnK bJh ;BwkBs eoB dh Ekt/A f;ZyK ƒ fpBk
tikj ngwkBs ehsk frnk. ;fjw tkbh s/ d[p/b fIzdrh fiT[D bJh
wIp{o ehsk frnk. fJj Gkt/A je{ws eoB tkbh gkoNh eKro; ;h, iK
Gkigk. iK fJjBK tZb'A ;Ekgs ehs/ ozr pozr/ efwPB. f;sw fJj gJh
Gkosh ndkbsK ftZu'A Gh f;ZyK ƒ fJB;kc BjhA fwbdk. feT[Afe ndkbsK
dk Gh ed/ dk “fjzd{eoD” j' u[Zek j?. ekƒB dh sZeVh dk soki{ jw/PK jh
fJZe gk;/ M[Zfenk j'fJnk j[zdk j?. f;ZyK d/ ;opBk; T[FZs/ Gh ekƒB dh w'jo
brtk bJh iKdh j?. fJT[A efj bJhJ/ fe f;Zy e"w fJZe tZv/ i/jb ykB/ ftZu
pzd j?. nkgDh fJZSk w[skpe, fJjBK s'A r[bkwh eotkJh iKdh j?. fi; ƒ
fdb ukj/ geV e/ w[ekpbk pDkfJnk ik ;edk j?, cK;h dk czXk rb ftZu
gkfJnk ik ;edk j?. esbrkj ftZu pZMk p/p; pZeok, i/ ikB pyPh dk
sobk eo/ Gh, sK f;oc e;kJh e'b< e;kJh ofjw dh nghb gotkB
eofdnK esb ehs/ ik oj/ iht ƒ bkJhB ftu'A pkjo eZY e/, e[ZM fdB j'o
“y[PhnK wkBD dk” tes d/ d/t/. fJ; d/ N'e/ dh wko ftZu e'Jh nrbk
gqkDh nk ikt/.
;zB *84 ftZu f;ZyK s/ i' I[bw dh jB/oh M[Zbh, T[;ƒ edh Gh fpnkB
BjhA ehsk ik ;edk. Bk jh ed/ T[;ƒ G[bkfJnk ik ;e/rk, s/ fJj i[bw
ehsk Gh nkgDh ;oeko B/. o;wh s"o s/ iowB d/ okPNogsh, j?bwN
e'b B/ eJh ;kb j'J/, fJIokJhb ns/ ;wZ[u/ :j{dhnK s'A y[Zb/Q nkw w[nkch
wzrh. ikgkBhnK B/ Gh ;z;ko ftZu ehsh spkjh bJh w[nkch wzr bJh. go
nwqhek B/ nkgD/ n?Nw pzpK tZb'A ehsh rJh spkjh dh, ni/ sZe w[nkch
BjhA wzrh. fJjBK gd fuzBK s/ ubfdnK, Gkos d/ j?AeVpki jkewK tZb'A
Gh f;ZyK s/ ehs/ i[bwK bJh w[nkch BjhA wzrh rJh. fiBQK ewhD/ jkewK
B/ gzikp d/ p/nzs jZeK d/ vkek wkfonk, ;KswJh ;fsnkrqj ftZu bZyK f;ZyK
B/ frqcskohnK d/ e/ i/jbK Go fdZshnK, nkgDh e"w d/ tv/fonK tZb'A
ehshnK e[opkBhnK dh :kd dokBh eokJh, ;zftXkB ftZu f;ZyK dh “tZyoh
gSkD” jh ysw eo fdZsh rJh j?, T[jBK j?AeVpki j[ewokBk s'A fBwosk
;fjs w[nkch wzrD dh stZe' fet/A ehsh ik ;edh j? < f;ZyK d/ wZeko f;Zy

(69)
nkr{nK B/, Gkos dh gkobhw?AN ftZu iK gzikp ftXkB ;Gk ftZu (ftofbnK
fJZeV d[ZeVK ƒ SZve/) fJwkBdkoh Bkb f;ZyK d/ dod dk gZy jh g/P BjhA
ehsk. fdZbh (j'o PfjoK dk fIeo eoBk f;Zy bhvoK ft;ko jh fdZsk j?)
ftZu j'J/ tfjPh f;Zy esbkw dh gVskb tk;s/ nB/e efwPB pD u[Ze/ jB.
“gVskb” eofdnK B/ thj ;kb r[Iko fdZs/ jB. ni/ sZe bZyK isBk d/
pkti{d Gh d'PhnK dk y[ok BjhA bZfGnk. f;Zy izsk G'bh j? s/ bhvo b'b/,
jB.
23 wJh 04 tkb/ fdB fJZe f;Zy ;{os tkb/, noE Pk;so d/
wkfjo, ;tZS ihtB tkb/ vkH wBw'jB f;zx B/ Gkos d/ gqXkB wzsoh d/ nj[d/
dk jbc fbnk. pj[s jh T[sPkj iBe xNBk j?, fe fJZe dkjVh e/;K
tkbk, d;skoXkoh r[o{ rqzE ;kfjp d/ ftPtkP oZyD tkbk f;Zy, Gkos tor/
ftPkb go fcoe{ Ifjo Bkb bpo/i d/P dk gqXkB wzsoh pD ;fenk j?.
oki;h bkjk b?D dh bkb;k nXhB, nkgDk Bkw nypkoK ftZu Sfgnk t/yD
dh roi nXhB, pj[s fpnkB Sg u[Ze/ jB. wDk w{zjh ekri ekb/ ehs/ ik
u[Ze/ jB, b'VhAdk ;koEe Bshik e'Jh BjhA gkqgs j'fJnk. ;w/A ;w/A s/
ftneshnK ns/ iE/pzdhnK tZb'A nypkoh wzr ehsh rJh ^ dopko ;kfjp
s/ ehs/ rJ/ tfjPh Bhbk skok ;ke/ bJh, d/P dh gqXkB wzsoh fJzdok rKXh
gkobhw?AN ftZu w[nkch wzr/. T[j ;z;ko s'A e{u eo rJh w[nkch wzrD dh
EK woe/ Gh, pj[s ;ko/ f;ZyK ƒ wotk rJh. T[;dk g[Zso okiht wK tkbh
rZdh s/ p?mk. T[;B/ f;Zy esbkw s/ “nc;';” eoB dh Ekt/A whvhJ/ okjhA
nkgD/ toeoK ƒ ;zd/P fds ^ “ip pVk g/V frosk j? s' Xosh eKgsh jh
j?.” f;ZyK fto[ZX Ifjo T[rb e/, okiht ƒ d/P ftZu j{zMk c/o{ fiZs gqkgs
j'Jh. T[j feT[A w[nkch wzr/ < okiht d/ esb j' ikD s'A pknd, eJh gqXkB
wzsoh nkJ/ s/ ub/ rJ/. w[nkch tkbk wrowZS dk jzM{ Gh fe;/ dh nZy ftZu'A
Bk fvZfrnk. e/Ado ftZu eKro; dhnK “nBhshnK” ekoB Gkigk dh
rmi'V ;oeko ;Zsk s/ ekpi j' rJh. gzikp ftZu eKro; ;oeko tZb'A y{B
d/ dfonk tjkJ/ rJ/. i[bw dh ekbh p'bh jB/oh ftZu, gzikp dk nkw eoe/
ns/ f;ZyK dk yk; eoe/, ;ZG eZ[M T[FZv frnk. fJ;/ bzw/ ;zskg s'A pknd

(70)
pkdb nekbh db gkoNh ƒ gzikp tk;hnK B/ okirZdh ;"Ag fdZsh. gzikp
ftZu'A f;ZyK dh B[wkfJzdrh eoB tkb/, b'e ;Gk w?Apo, tkigkJh ;oeko ƒ,
fpBK Pos jwkfJs sK fdzd/ oj/ go “nkgDk ikDe/” tkigkJh ;oeko s'A
gzikp dk fJZe Gh w;bk jZb BK eotk ;e/. dopko ;kfjp d/ jwb/ bJh
w[nkch tkbk BkNe Gh Bk eotk ;e/. y[d gqekP f;zx pkdb B/ gzikp dhnK
fiBQK wzrK bJh w'ou/ bkJ/ ;B, f;ZyK ƒ pj[stko g[b; s'A e[NtkfJnk ;h.
bzwhnK BiopzdhnK MZbhnK ;B. T[jh pkdb ;kfjp gzi ;kb sZe w[Zy
wzsoh dh e[o;h s/ p?m e/, pVh p/dodh Bkb ;G e[ZM G[Zb frnk. nkgD/
fgnko/ tkigkJh s'A e'Jh wzr wBtkT[Dh sK d{o ojh, gzikp dhnK wzrK
tk;s/ i[pkB sZe BK fjbkJh. gzikp ;oeko dh fwnkd g[Zr ikD d/, nkyoh
fdBK ftZu, gzikp ftXkB ;Gk nzdo o;wh fij/ Yzr Bkb “dopko ;kfjp
s/ j'J/ c"ih jwb/ dh fBy/Xh” ehsh rJh. eJh tko phph ;'Bhnk rKXh ƒ
w[nkch wzrD bJh gq/os eoB tkb/ fpnkB nkT[Ad/ oj/. j[D skik ;fEsh
fJj nkD Y[Zeh gJh d/; dk “f;Zy” gqXkB wzsoh vkH wBw'jB f;zx dopko
;kfjp s/ j'J/ c"ih jwb/ bJh, f;Zy gzE e'b'A w[nkch wzr/.
j[D fJZe tkoh ;[osh fposh fco fgSKj ƒ w'V bJhJ/l fiBK
nekbh bhvoK B/ dopko ;kfjp gqhf;o ;w/s, ;w[Zu/ r[odtkfonK ƒ Xow
gquko d/ e/Ado pDkT[D dh Ekt/A, wB[Zysk dh ;/tk ftZu ssgo j'D dh EKt/,
p/JhwkBh d/ oki;h nykV/ pDk Xfonk. fJjBK gftZso n;EkBK s'A oki;h
bkjk b?D tk;s/, jo o'i e{V e[co PoXkb{nK nzdo m'f;nk frnk. gftZso
Xow n;EkBK dh d[otos'A eofdnK nekbh nkr{nK B/, i' ngwkB y[d
r[odtkfonK dk ehsk j?, edh T[;ƒ :kd eoe/ ykb;k gzE ns/ ;fsr[o{ ih
e'b'A w[nkch wzrD dh db/oh eo ;eDr/ < fiBQk b'eK B/ gktB r[oXkwK ƒ
izr d/ nykV/ pDkfJnk, nzdo w'ou/ pzdhnK ehshnK, eh T[j b'e Gh
;fsr[o{ ih s'A edh fywk ikuBk eoBr/ < fiBK ny"sh ykVe{nK B/ dopko
;kfjp d/ nzdo, wko{ jfEnko fJeZm/ ehs/, Nq/fBzr ;?ANo pDk e/ G'b/ B"itkBK
ƒ y{B dh j'bh y/vD dh f;ybkJh fdZsh, eh T[jBK d/ tkfo; ;fsr[o{ s'A ehs/
dh w[nkch wzr ;eDr/ < fiBK nekbh bhvoK B/ y[d ;w/A dh gqXkB wzsoh

(71)
ƒ gzikp ftZu c"i G/iD dh, dopko ;kfjp ftZu'A ykVe{ eZYD dh p/Bsh ehsh
;h, eh T[j Gh ed/ ;fsr[o{ ih nZr/ ;h; M[ek e/ fywk bJh sobk eoBr/
< fiBK bhvoK nekb sys s/ r[o{ ƒ jkio Bkio ikDe/, wo fwND dhnK
e;wK ykXhnK ;B, f;Zy ;oXkb{nK dhnK bkPK ƒ, g?oK j/m o'bd/ pkjtK
yVhnK eoe/, ;jh ;bkws ikB puke/, ehs/ e"b ft;ko e/, ;oekoh
rZvhnK ftZu p?m e/ r?;N jkT[;K ftZu “e?dh” pD rJ/. eh fJjBK gkg
eowK bJh ;fsr[o{ ih s'A w[nkch wzrD tk;s/ T[jBK dh wo u[Zeh iwho
edh nzrVkJh bt/rh < fiBK w[Zy rqzEhnK ns/ tZv/ iZE/dkoK dh fIzw/tkoh
“wfonkdk ƒ ekfJw oZyD” dh ;h. T[j nkgDh fizw/tkoh s'A w{zj w'V rJ/,
dopko ;kfjp nzdo Xow s'A T[bN wzd eos{sK j[zdhnK t/ye/ Gh I[pkB Bk
y'jb ;e/. edh T[j wjK g[ikoh Gh, ;fsr[o{ ih s'A, fBwosk ;fjs w[nkch
wzrDr/ < ;qh gqekP f;zx pkdb B/ ;oekoh w[bkiwK ns/ f;Zy c"ihnK ƒ
p?oeK SZvD bJh T[e;kfJnk. fi; ekoB p/nzs c"ih tho b/y/ bZr rJ/.
bzwhnK e?dK eZNhnK, s;hj/ MZb/. T[;/ ;qL pkdb B/ w[Zy wzsoh pDe/, c"ihnK
ns/ f;Zy jZeK dh g?otJh Bk ehsh. eh ;qL pkdb edh fJjBK x'o gzE d'yh
ezwK ekoB ;fsr[o{ ih s'A ofjw dh nghb eoBr/ < Pq'wDh ew/Nh w?Apo,
nkgDh Iwho ƒ fsb fsb esb j[zdk ;fjzd/ j'J/, Xow gquko dh ;/tk
fBGkT[D dh Ekt/A, Xow s'A T[bN wzd eos{sK eod/ t/yhd/ jB. pVh p/dodh
Bkb “r[o{ eh r'be” ƒ fBZih n?P gq;sh bJh, ns/ oki;h e[o;hnK dh
gqkgsh bJh popkd eod/ ns/ eokT[D d/ Gkrhdko pDd/ jB. eh nfij/
Pq'wDh ew/Nh w?Apo edh p/ j'P j' u[Zeh nkswk ƒ irkT[D dh y/ub eoBr/
< edh ;fsr[o{ ih nZr/ jZE i'Ve/, fBwosk ;fjs w[nkch bJh nodk;
eoBr/ < fBs fdB tckdkohnK pdbd/, f;Zy f;nk;h bhvo, wZekoh Go/
fpnkB d/D' pki nkT[Dr/ < co/p ƒ fsbKibh d/ e/, ;Zu d/ gfjo/dko pBDr/
< f;Zyh ;o{g ftZu nDfrDstko Sb BkNe eoB tkb/, edh nkgDhnK
“gZEo nZyK” ftZu'A gSskt/ d/ d' jzM{ e/o ;eDr/ < gZEo tor/ fdb ftu'A
nodk; dh sVg g?dk j'tr / h < w[nkch wzrD dh fjzws eo ;eDr/ fJj gkg
d/ g{sb/ <

(72)
;qh gqekP f;zx pkdb B/ vkH wBw'jB f;x ƒ f;Zy Gok j'D d/ Bks/
fdZbh ftZu T[jBK d/ fBtk; ;EkB s/ ike/ tXkJh fdZsh j?. nekb s\s d/
iZE/dko dh fizw/tkoh y[Zd jh ;zGkbd/ j'J/, fJj fpnkB Gh dkr fdZsk fe
dopko ;kfjp nkT[D s/ gqXkB wzsoh ;kfjp ƒ f;o'gkT[ Gh fdZsk ikt/rk.
i/ vkH wBw'jB f;zx f;Zy tho j?, sK xZN frDsh rmi'V tkbh wBw'jB f;zx
;oeko ƒ, pkdb db fpBk Pos Bk ;jh, e[ZM PosK Bkb jh ;jh, ;woEB
feT[A BjhA fdzdk < tkigkJh ns/ nvtkBh dh RSS dh fcoe{ ;'u ƒ pkdb
fpBk Pos jwkfJs fdzdk fojk. f;Zy Gok wBw'jB f;zx T[jBK Bkb'A
fInkdk p[ok sK BjhA j? < dopko ;kfjp s/ ehsk jwbk nfsnzs fxBkT[Dh
ekotkJh ;h. T[; bJh Gkos ;oeko ƒ w[nkch Gh wzrDh ukjhdh j?, ns/
popkd j'J/ gzikp ƒ nkpkd eoB bJh, m'; edw Gh u[ZeD/ ukjhd/ jB.
T[FZiV/ gqtkoK ƒ t;kT[D d/ g[ysk gqpzX Gh eoB/ ukjhd/ jB. gzikp f;o
“izrh i[owkB/” d/ s"o s/ m'f;nK frnk eoik Gh w[nkc eoBk ukjhdk j?.
e/Ado ftZu GkJhtkb ofje/ ;L pkdb B/ tkigkJh s'A Bk w[nkch wzrtkJh,
Bk gzikp dk eoik w[nkc eotkfJnk. wBw'jB f;x ih ;oekoh s"o s/
nc;'; gqrN eo d/D sK pj[s nZSh pks j?. go eh ;qh pkdb ns/ T[;d/
nekbh (<) tiho, bhvo, ;zrh ;kEh f;ZyK d/ j'J/ xkD bJh w[nk|h wzrDr/
< r[o{ ;Bw[y g;ukskg eoBr/ < iE/dko fJ; soQK eotk ;eDr/ <
i/ wkT[ g[s? ft;[ d/ fs; s/ fe;[ fgnkok]
i/ xo[ GzB/ gkjo{ eT[D[ oyDjkok]
p/Vh v'p? gksDh feT[ gkfoT[skok]
nkr{ b? T[MfV gt? fe;[ eo/ g[ekok]
i/ efo y/s? ykfJ tkfV e' bj? B ;kok]
i/ r[o GowkJ/ ;kr efo fenk f;y[ ftukok] tko 35$22 GkHr[H

[[[[

(73)
400 ;kbk ekoi s/ iE/dkoK dk feodko
;fsr[o{ rqzE ;kfjp ih ftZu nBzs nBw'b yikB/ jB. gqwkswk dh
bkPqhe tkjd j;sh pko/ w[ezwb fBo{gD j?. f;qPNh ouBk pko/, fJ; dh
ekoi ftXh pko/, gqrN j'D s'A b? e/ gob' sZe d/ ;|o pko/, p/Pehwsh
ftuko wB[Zy wkso ƒ fwbd/ jB. wB[Zy d/ iBw s'A b? e/ pkbgB, i[nkBh,
p[Ykgk s/ w"s pko/, sZs;ko w"i{d jB. fIzdrh fet/A pshs ehsh ikt/ ;wki
ftZu ofjzfdnK d{finK Bkb fej' fijk toskn ehsk ikt/, fJ; pko/ w[ezwb
;/X fwbdh j?. ;wki ƒ ubkT[D tk;s/ oki gqpzX fej' fijk j't/, oki e'g
s'A nkIkdh fet/A jk;b ehsh ikt/, oki/ dk feodko ftjko fe; soQK dk
j't/, r[opkDh ftZu'A nrtkJh fwbdh j?. foPs/ Bks/, gqtkfoe fizw/tkohnK,
n"os wod dk o[spk fej' fijk j't/, ;woZE r[o{ ih okj dZ;d/ jB. fjzws
T[dw, oZp s/ ftPtk;, nodk; ed'A s/ fe; nZr/ eoBh j?, nodk; dh w{b
GktBk eh j'Dh ukjhdh j?, Ppd r[o{ wkor o[PBk oj/ jB. fJZe wjkB
j;sh gow/Po ƒ wzBfdnK, fit/A Gowikb ƒ s'V ;[ZNDk j?, Xow d/ Bkw
s/ ehs/ ik oj/ X'y/ co/p s/ b[ZN s'A fet/A ;[oZfyns ihtB fpskT[Dk j?, ;kfjp
pkDh d[nkok dZ; gk rJ/ jB. Grsh fet/A eoBh j?, Bkw fet/A igDk j?,
feos ewkJh fej' fijh eoBh j?, tzv e/ fet/A SeDk j?, ;fsr[o{ ih pyfPP
eoe/ ;dk ;wMkT[Ad/ jB. i[bw dk ykswk eoe/, fpwkohnK, G[ywoh,
iksh ftseo/ s/ Bcos dk phi Bk; eoe/ “;G/ ;KMhtkb ;dkfJfB” dk
;w{zj rhs rkT[AfdnK “p/rwg[o/” d/ tk;h pDe/ ;w[Zuh Xosh ƒ “Xow;kb”
pDkT[D dh e{iz h, r[o{ rqE
z ;kfjp ftZu ftokiwkB j?. ;[bM/ j'J/ f;Zy ftdtkB
vkH skoB f;zx ih fbyd/ jB fe “r[o{ rqzE ;kfjp pko/ c"oh s"o s/ bZrGr
fJZe ;" g[;seK fbyhnK ik ;edhnK jB. BktK EktK d/ e'P, fJbkfenK
p'bhnK d/, gP{ gzShnK d/, okrK okrDhnK d/, r[opkDh ouDtkb/ wjkg[oyK
d/ ihtB pko/, pkDh T[ukoD d/, ftnkeoD fBnwK d/, Ppd noEK s/ Gkt
noEK d/, f;Zy Xow fcbk;ch d/HHHHp/nzs ftfPnK pko/ rqzE ns/ e'P fby/

(74)
ikD/ ukjhd/ jB.”
;e{bK ekbiK ftZu r[owfs gVkT[D tk;s/, ftfdnkoEhnK dh T[wo
tzv nB[;ko ;b/p; fsnko ehsk ikDk ukjhdk j?. Xow gqukoeK dh
f;Zfynk bJh T[FZu gkJ/ d/ fwPBoh ekbi ukb{ eoB/ ukjhd/ jB. “f;Zy
ofjs wfonkdk” dh fJZe;kosk bJh, tZv/ jzGb/ dh b'V j?. d/P ftd/P
dhnK w[Zy p'bhnK ftZu, r[opkDh d/ u'Dt/A f;XKs ns/ fJfsjk; nB[tkd
eoe/, ;;s/ o/NK s/ g[Zidk eoBk ;w/A dh wjZstg{oB b'V j?. f;Zy nypko,
o;kb/, NhHthH u?Bb (eEk bJh) nkvhT[ thvhT[ e?;NK, s/ j'o pj[s e[ZM
ehsk ikD tkbk j?. nkw f;Zy iB ;w{zj nfrnkBsk ftZu j?, p/p; j?. e[ZM
r[o{ fgnko tkb/, uj[zfdnK j'fJnK Gh e'Jh tv/ok ekoi eoB' n;woE,
fdb w;'; e/, gzE ƒ nksw jZfsnk tZb tZXdk t/ye/, ;fsr[o{ ih nZr/ fpp/e
p[ZX dh :kuBk bJh nodk; jh eo ;ed/ jB. T[go tofDs nB/e ekoi
eoB/ f;Zy ftdtkBK, ns/ Xkowe iE/pzdhnK bJh nsh nktZPe jB. fJ;
bzwh fsnkoh s'A fpBK gfjbK jh pj[s y[nkoh MZb bJh j?, i/ ni/ Gh v[pdh
p/Vh ƒ e'Jh uZg{ Bk bkfJnk sK wVQhnK dk okj d{o BjhA j?.
r[o{ rzqE ;kfjp ih dk 400 ;" ;kbk gfjbk gqekP wBkT[D tk;s/,
pj[s ;ko/ bhvoK ns/ “g[ikohnK” tZb'A, ekrih x'V/ ;ogZN d[VkJ/ ik oj/
jB. r[o{ rqzE ;kfjp dk ;fseko ekfJw oZyD dhnK B;hjsK E'e ftZu,
ge"fVnK tKr toskJhnK ik ojhnK jB. ub' e[ZM e[ nkb/ d[nkb/ tos
fojk, r[ows fto'X toskok ftykJhJ/, r[o{ rqzE ;kfjp ih dk EK Ek j[zdk
ngwkB ftykJhJ/. r[o{ dh r'be ftu'A wkfJnk Bkb n?P T[vkT[Ad/ iE/dkoK,
bhvoK dhnK eos{sK t/yhJ/.
fgSb/ pj[s bzp/ no;/ s'A Pq'wDh ew/Nh dk gqpzX ftrfVnk j'D eoe/
w?ApoK, gqXkBK, iE/dkoK, d/ foPs/dkoK s/ j'o f;cko;h b'eK dh tZvh c"i
ew/Nh dh w[bkiws ftZu Pkwb j?. fpBK Io{os s'A w[bkIwK s'A fJbktk tZv/
nc;oK, ;eZsoK dhnK tkX{ g';NK g?dk ehshnK rJhnK, sK fe bhvoK d/
uj/fsnK ƒ ;[Zy ;j{bsK fdZshnK ik ;eD. Xow gquko tZb'A g{oh soQK w{zj
w'V fbnk j?. Pq'wDh ew/Nh ns/ nekbh db (;G s'A fInkdk skesto)
(75)
ob rZv j' rJ/ jB. Pqw ' Dh ew/Nh r[o{ xo dk nEkj g?;k, nB/e u'o w'ohnK
okjhA, oki;h ezwK s/ o'jV ojh j?. oki;h fJeZmK ns/ ekotkJhnK tk;s/,
r[odtkfonK dh d[otos'A, ns/ r[o{ rqzE ;kfjp ih dk ngwkB Po/nkw
ehsk iKdk j?. Xkowe i'V w/fbnK s/, oki;h r[zvk rodh fBZs dk toskok
pD u[Zfenk j?. fBZs fdB r[o{ rqzE ;kfjp ih dh ji{oh ftZu, e{V e[;Zs,
fJbikw sok;h, ns/ j'o nB/e ezw r[o wfonkdk s'A T[bN j[zd/ jB. fJj
oki;h bZm wko b'e, bzro r[o{ xo'A yKd/ osh Pow BjhA eod/. fJjBK wzd
ekfonK s'A e'Jh iE/dko o'eD dh fjzws BjhA eo ;edk. eh iE/dko t/y BjhA
oj/ <
id'A tZv/ i'V w/b/ brd/ jB, sK o;fsnK ftZu pj[s EkJhA gqPkd/
ns/ ukj d[ZX dk bzro uZb fojk j[zdk j?. eZu/ okj, wDk w{zjh rZvhnK w'NoK
dk xZNk, ;VeK d/ feBko/ Bfjo Bkb d/ ydkBk N'fNnK ftZu, rzd/ EktK s/
r[o{ rqzE ;kfjp dk gqekP Gh eo fbnk iKdk j?. id'A fe fJjBK okjK ;VeK
ftZu ;fsr[o{ ih dk ;fseko ofj jh BjhA ;edk. fJj e/tb wkfJnk
fJeZso eoB bJh jh j[zdk j?. eh “iE/dko” ;fsr[o{ d/ ;fseko tk;s/
e'Jh ekotkJh eoBr/ < rZfvnK, o/jfVnK s/, szr rzdhnK EktK ftZu, xoK
ftZu, pkEo{wK tor/ fBZe/ ewfonK ftZu, eZgV/ gkT[D tkbhnK g/NhnK
T[FZgo, nbwkohnK ftZu, w{oshnK d/ pokpo, epoK wVhnK T[FZs/. fJj
TZ[go tofDs EktK sK e/tb fJPko/ jB, p/nzs EkJh ;fsr[o{ ih dk ngwkB
j' fojk j?, iE/dkoK dh ikD/ pbk. fijBK j'NbK ftZu Pokp, f;roN ns/
t/Ptk rwBh sZe j[zdh j?, T[jBK d/ fe;/ e'B/ tkb/ ewo/ ftZu, “b'V tk;s/”
r[o{ rqzE ;kfjp Gh pzd ehs/ j[zd/ jB. ;r'A iE/dko T[E'A yk ghe/, i/pK row
eotke/ fsBK d/ eko'pko dh ;cbsk tk;s/ “nodk;” Gh eo nkT[Ad/ jB.
wo rJ/ gqkDh dh bkP e'b, g?oK tkb/ gk;/ p?m e/, fJj ny"sh iZE/dko
“gftZso r[opkDh dk ehosB” Gh eo nkT[Ad/ jB. pd/;K ftZu r[o{ rqzE
;kfjp dhnK phVK dh wzr s/ SkgeK, gqekPeK tZb'A, ;w[zdoh ijkiK okjhA
g/NhnK ftZu gke/, phVK nkw jh G/ihnK iKdhnK jB. gzikp'A pkjob/
;{fpnK ftZu, wzr nkT[D s/, NoZeK ftZu, j'o jo soQK d/ ;kwkB d/ Bkb jh,

(76)
fpbNh eotk e/ phVK G/i fdZshnK iKdhnK jB. fgSb/ ;w/A NoZe dk
n?e;hv?AN j' frnk, phVK dh p/ndph j'Jh, nypkoK ftZu uouk j'Jh, go
iZE/dkoK dh ikD/ i[Zsh. nfij/ ezw eoB tkb/, fe;/ gqekPe ƒ ;ik BjhA
fdZsh rJh. r[o{ rqzE ;kfjp dh jZE fbys g[oksB phV, ;zB 2000 ftZu
e?B/vk, gzi f;zx b?e/ rJ/. nfijh d[obZG t;s{ pkjo G/ih jh BjhA ik
;edh. go y[d fJj fJZe iE/dko B/ fGitkJh. T[Xo rJ/ “gzi fgnko/”
“ep{so pD T[vkoh wko rJ/”, nZi sZe BjhA bZG/. phV G/iD tkbk iZE/dko
j'o T[FZu/ nj[d/ s/ g[Zi frnk j?, fJj eko/ eoB tkb/ fe;/ ƒ g[ZS/ e"D <
fJZe' tys d' sysK dh ;KMh ;/tk fBGk oj/ iZE/dko Bkb, ftuoB
dk w"ek fwfbnk. fiZE/ iE/dko ;oXkb{nK d/ xoK ftZu d[ZX wbkJhnK,
fg;s/ eki{ pdkw Se fojk j?. vZBbg d/ rZfdnK T[FZgo A.C. tkb/ ewo/
ftZu “phphnK ;/tk ftZu jkIoHHH”. d{i/ pzB/ iE/dko d/ pkvh rkov vokJhto
nkfd pkjo o[Zy j/mK b'n ftZu ;Vd/ oj/. gkDh sZe fe;/ Bk fgnkfJnk,
bzro tes nzdo'A iE/dko dk j[ew nk frnk, fe “;ko/ ;/tkdko B/V/ d/
r[odtko/ ftZu'A goPkdk Se nkT[D.” iE/dko ƒ fwbD tk;s/ fJikIs b?
e/ nzdo ikDk j[d z k j?. oks ƒ ;"D bZfrnk iE/dko ƒ ;koh ;[y
Z ;j{bsK tkbk
tZvk ewok, fJeZb/ ƒ ukjhdk j?. go fJ;/ jh xo ftZu, r[o{ rqE z ;kfjp fJZe
S'N/ fij/ ewo/ ftZu ;[GkfJwkB j?. fJ;/ S'N/ ewo/ ftZu oks tes, uko
;/tkdkoK ƒ s[zB fdZsk frnk. fJZe e'B/ ftZu r[o{ rqzE ;kfjp, pkeh y{zfinK
ftZu dV/ j'J/ ;/tkdko. gkme iB'` fBoDk eoe/ dZ;' fe gosZy BIo nk oj/
tosko/ w[skpe, fJj iE/dko tZv/ jB, fe r[o{ rqzE ;kfjp tZv/ jB < fJZe'
p?FZv$gbzx s/, gzi d; ;o{g fNek fdZs/ iKd/ jB. eh gzi ;Zs “iE/dko”
fJeZm/ fJZe gbzx s/ ;"A ;ed/ jB < fco tZvk e"D j'fJnk < w?ƒ fJ; rZb
dk nfj;k; j? fe Ppd r[o{ dk ;fseko fet/A eoBk j?. go iE/dkoK dk
n;bh feodko s[jkv/ ;kjwD/ fbT[D bJh fJj fw;kbK d/DhnK Io{oh j'
rJhnK ;B. fJZe EK s'A d{ih EK s/ “phV” fbikD tk;s/ eJh tko eko ftZu
p?me/ ;fsr[o{ ih dk ;o{g gZNK T[go oZy fbnk iKdk j?. go eh e'Jh
iE/dko fJ; soQK fe;/ d/ gZNK s/ p?mDk ;theko eo/rk < T[;ƒ sk fJeZb/

(77)
ƒ wfjzrh eko ukjhdh j?, fco d'tK ftZu'A tZvk e"D j'fJnk < dopko ;kfjp
dhnK gqeowK ftZu, r[o{ rqzE ;kfjp ih d/ fJZe ;o{g ƒ e'mk ;kfjp s'A
dopko ;kfjp sZe fbikD bJh, w'Yk d/D tkfbnK dk e'Jh nzs BjhA. ;zy
xfVnkb, oD f;zx/, Y'beK, S?D/, s/ nZr/ nZXk xzNk ;tZJhJ/ gVQB/, ;Zs
o[wkb/ B\o/ Bkb T[skoB/, “o[wkfbnK dh o[wkbK Bkb” jh ;ckJh dk BkNe,
fco fes/ j[ew (tke) fbnk iKdk j?. fJ;/ dopko ;kfjp dhnK goeowK
ftZu, edh fBrkj rJh j?, fezB/ ;o{g S'N/ S'N/ ewfonK ftZu fNekJ/ j'J/
jB. T[jBK gftZso ;o{gK ƒ gqekP eoB s/ ;[Zy nk;D eoB bJh, edh
gkbehnK fuwN/ S?D/, s/ ;/tkdkoK dhnK GhVK t/yhnK jB < fJeZb/ gkmh s'A
f;tkJ/, j'o e'Jh T[FZE/ ;zrs i[Vh t/yh j? < dopko ;kfjp ftZu'A pkjo nk
ikU, T[;/ nzfwqs;o fIbQ/ ftZu jIko d/ eohp fgzv jB. T[jBK ;ko/ fgzvK
ftZu fJZe d' jo EK r[odtko/ Gh jB. T[jBK EktK s/ ;t/o/ fJeZbk rqE
z h f;zx,
nkg/ nodk;, nkg/ f;o s/ wjkokik dk ;o{g, fJZe jZE ftZu u"o s/, fJZe
jZE wjkoki d/ ;o{g ƒ, fJeZbk jh ;fsBkw tkfjr[o{ dk ikg eodk j'fJnk
fbnk e/ gqekP eo fdzdk j?. y[d “j[ewBkwk” gVQdk j? s/ y[d jh fJeZbk
;[Ddk j?. eh fJj ;ko/ ;o{g T[jh d;K gkfsPkjhnK dh i's BjhA jB, i'
dopko ;kfjp fty/ j? < eh nwho rohp tKr iK T[FZuh BhthA iks tKr r[o{
rqzE ;kfjp ih Gh tZv/ S'N/ jB < iE/dko dZ;D dh feogkbsk eoBr/, fe
fJj tyo/tK feT[A ehsk ik fojk j? < dopko ;kfjp ftZu pj[s wjkBsk
ftyke/, G'b/ PoXkb{nK ƒ nkT[D bJh fyZu g?dk eoe/, wkfJnk yhf;nK
ftZu'A eYtke/, r[o{ d/ Bkw s/ fJeZso eo b?Dh s/ “iE/dkoK” tZb'A nkgDh
wBwoIh bJh tos b?Dh. “eh fJ;/ dk Bkw r[owfonkdk j? <” eh fJjh
n;b wfonkdk j? <
nZi eZb fJZe tpk pj[s g;o u[Zeh j?, dopko ;kfjp s'A nkfJnk
“nZi dk j[ewBkwk”. fJ; j[ewBkw/ ƒ eJh NhHthH u?BbK tkb/ N?bhek;N
eod/ jB. pj[s ;ko/ d/P ftd/P d/ o/vhU ;N/PBK s'A Gh ;[fDnk ik ;edk
j?. nypkoK tkb/ Gh “nZi dk j[ewBkwk” Skg e/ ;/tk eo oj/ jB. eJh
;kohnK c'B ezgBhnK c'B s/ Gh j[ewBkwk G/i ojhnK jB. fJzNoB?ZN

(78)
;oft; d[nkok Gh dopko ;kfjp dk j[ewBkwk nk fojk j?. go edh
neb dk e'Jh yb y{zik co'b e/ ;'uD dh sebhc ehsh j?, fe r[o{ rqzE
;kfjp d/ ;o{g, T[; ftZu Sgh gktB pkDh, e[b 1430 gzB/ jh fJZe;ko
gftZso jB. d[BhnK d/ jo e'B/ ftZu fiZE/ Gh Ppd r[o{ rqzE ;kfjp j?, ;ko/
fes/ fJZe' fij/ ;fseko dk gkso j?. ;r'A ;wZ[uh r[opkDh fJZe';ko doik
oZydh j?. fco dopko ;kfjp ftub/ ;o{g dk j[ewBkwk gftZso s/ pkeh bZyK
r[o{ rqEz ;kfjp ftZu nkJ/ j[ewBkw/ ngftZso jB < eh iE/dko dZ;D dh
fdnkbsk eoBr/, fe r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh ftZu fJ; soQK dh ftseok
tzv feT[A j? < eh ;koh pkDh s/ ;kohnK phVK fJZe' doik BjhA oZydhnK <
fJj fBwkDk ;/tkdko ;fsr[o{ ih d/ T[gd/PK ƒ fdb'A wB' ;thekodk
j'fJnk, ;ko/ nkg{z pD/ iE/dkoK ƒ pVh nXhBrh Bkb p/Bsh eoBh ukj[zdk
j?, fe e[ZM b'e y/sK ftZu wId{oh eoe/, NZpo gkbd/ jB. e[ZM ;VeK s/ o'Vh
e[ZN e/ g/N g{osh eod/ jB. e'Jh B"eoh s/ e'Jh d[ekB iK fpiB; eodk
j?. fJj ;ko/ g/N g{osh d/ ;kXB jB, i/ fJj efj fbnk ikt/ fe e'Jh jb
tkj[zdk j?, e'Jh N?e;h ubkT[Adk j?, e'Jh j'o pzd{e ubkT[Adk j?, s/ e'Jh y'sh
tkj[dz k j?, s/ e'Jh “g'Eh tkj[d
z k j?.” r[o{ rqE
z ;kfjp wjkB jB, go ehosB,
gkm, eEk, Ykvh ns/ iE/dko, r[o{ rqzE ;kfjp ih s'A o'ih o'Nh ewkT[D s'A
f;tkJ/, e'Jh ;koEe r[ow[yh ;/X Gh gqkgs eo oj/ jB < ;fji gkm, nyzv
gkm, ;zgN gkm, nsh ;zgN gkm, w'B gkm.” d;w ;qh r[o{ rqzE gkm, d;w
;qh r[o{ rqzE nyzv gkm, ehs/ eokJ/ gkm, ftP/P Ekt/A s/ ftP/P ftneshnK
tZb'A ehs/ pj[s wfjzr/ gkm. frnkoK, fJZeh, fJetzik iK fJZe ;" fJZe,
fJeZm/ fJZe' EKt/A ehs/ rJ/ nyzv gkm. gzE dh uVQdh ebk tkb/ gkm, ;opZs
d/ Gb/ bJh ehs/ rJ/ gkm, epoK s/ gkm, wzdoK ftZu gkm, ;VeK okjK ftZu
gkmHHHHH. eh ;kv/ “gzE tZb'A Ekg/” (<) ;fsr[o{ tZb'A fBtki/ “iE/dkoK” ƒ
fJj ;G r[o{ rqzE ;kfjp ih dh j' ojh p/ j[owsh edh BiohA BjhA gJh <
PkwbkN IwhBK s/ epI/ iwkT[D bJh, r[od[nko/ d/ d[nkb/ d[ekBK pDke/
feokJ/ s/ ukVQB bJh, Xow n;EkB dh tos'A j' ojh j?. fizB/ v/o/dko ;kX
jB, T[jBK tZb'A pDkJ/ bZrGr ;ko/ r[odtko/ (<) T[jBK dh fBZih ikfJdkd

(79)
jB. ;kX d/ woB sZe T[; ƒ e'Jh v/o/ ftZu'A fjbk BjhA ;edk. fJjBK
v/o/dkoK dh ofjs wfonkdk nkg' nkgDh wBwoIh dh j?. go wikb j?
fe;/ iE/dko dh, gJh fJjBK tZb'A ehshnK ik ojhnk r[ows s'A T[bN rZbK
ƒ mZb gk ;eD. ;r'A iE/dko fJjBK dhnK wBwsh ekotkJhnK ftZu y[d
Pkwb j[zd/ jB, T[jBK dh gq;z;k eod/ jB, wfonkdk gt/ YZm/ y{j ftZu. e[ZM
skesto oki;h b'eK B/ r[odtkok ew/NhnK Gzr eoe/, nkgD/ gfotkfoe
w?Apo gke/, coih “NoZ;N” pDk e/, r'beK s/ gZek epik iwk fbnk j?.
iE/dko fco Gh u?B dh pz;oh pik oj/ jB. XzB ;/tk, XzB f;Zyh, XzB
iE/dkoh.
GfoPNkuko d/ e/; ftZu T[bfMnk ;qh gqekP f;zx uko fdB i/jb
dh jtk SeD ubk frnk. d{yfBtkoB r[odtkok gfNnkb/ ftZu, pkdb
;kfjp dk iBw fdB wBkfJnk frnk. pkdb d/ ;/teK ƒ r[o{ xo dh r'be
ftZu'A ;g?Pb bzro (<) ytkfJnk frnk. pkdb ;kfjp nZ;h bZy o[g? dh
IwkBs s/ fojk j'e/, id'A dopko ;kfjp fty/ g[Zik, gfjbK jh gZpk Gko yV/
“iE/dkoK” B/ “gzE dhnK T[FZsw otkfJsK fBGkT[AfdnK” Xkn e/ pkdb
;kfjp d/ rb ftZu “f;o'gkT[ pyfPP” eo fdZsk. fit/A ;qh pkdb gzikp dk
gkDh, fpibh, okiXkBh iK j'o wzrK dhnK gzvK b?e/ gos/ j'D. nekbh c{bk
f;zx d/ tkfo; eh fJj' fij/ jh j'fJnk eod/ jB < eh fJjh n;b f;Zyh j?
<
j[D b'e ;Gk dhnK u'DK f;o nk gJhnK jB. T[FZXo Pq'wDh ew/Nh
dhnK u'DK ƒ ;wK T[go'A bzx fojk j?. fgSbhnK ykBdkBh otkfJsK dh
gkbDk eofdnK, iE/dko, bhvo b'e, nypkoh fpnkB pj[s dkrDr/.
p/nzs fe;w d/ gq'rokw T[bheDr/. nypkoK ftZu bzw/ fJPfsjko SgDr/.
ykb;k wkouK d/ Bkw j/m, PoXktkB f;ZyK ƒ ;VeK s/ d[VkT[Dr/. Bt/A ;e{b
ekbi y'jbDr/HHHHH. u'DK s'A pknd fpod pkD/ dh bki gkbfdnK, ;G ehs/
tknd/ T[bhe/ gq'rokw, dkr/ rJ/ nypkoh fpnkB, G[bk fdZs/ ikDr/. ;zB
1995 dk ;kb, ;szpo wjhB/ dk nkyoh jcsk, ftPt f;Zy ;zw/bD. p/nzs
f;zx w[Zy wzsoh gzikp d/ i[bw s'A sfofjzfdnK ;kok gzikp ;kj^;Zs jhD

(80)
j'fJnk fgnk ;h. r[o{ eh tvkbh s'A nBzdg[o ;kfjp sZe, s/ jfor'fpzd g[o/
s'A sbtzvh ;kp' sZe d/, d' “ykb;k wkouK” B/ b'E pD uZ[e/ nekbh dbK s/
x[ofBnK ftZu tVhnK c?vo/PBK ƒ ;VeK s/ nkT[D dk pjkBk fdZsk. fJj
;h 1994 dk ;kb. fco ehsk ‘ftPt f;Zy ;w/bB’ fi;s/ bZrGr gzikj
eo'V o[g? r[o{ eh r'be ftZu'A T[vk fdZs/ rJ/. Bshi/ d/ s"o s/ u'DK ftZu fiZs
:ehBh pD rJh. fco ;wK nkT[D s/ “ftPt f;Zy e"A;b” dk fBowkD ehsk
frnk. i;fN; e[bdhg f;zx tork ;{MtkB f;zx T[;dk w[Zy ;/tkdko
Ekfgnk frnk. ;kv/ neb d/ e'N iE/dkoK ƒ pj[s d{o dh ;[ZMh. T[jBK
;'funk, Pq'wDh ew/Nh S'N/ fij/ gzikp sZe ;hws, fdZbh ew/Nh fdZbh sZe,
gzikp dk w[Zy wzsoh nkgDh ;zftXkBe ;hwK nzdo. go nkj iZi, eZbQ dh
G{sBh ;kƒ ;kfonK ƒ eZu/ bkj frnk, pD p?mk “ftPt Go d/ f;ZyK dk
gqXkB.” fJj sK fco S.G.P.C. d/ w?ApoK s'A Gh T[go, iwKdo{ gqXkB
S.G.P.C. ;qL N"jVk s'A Gh TFZ[go s/HHHH. fJj tZvk ubke pfDnk fcod?,
bkj' fJj ƒ gqXkBrh s'A, N[eV/ N[eV/ eo fdU fJj dh ftPt f;Zy e"A;b
d/HHHH. f;Zy eh j'fJnk i/ neb dh rZb eo ikt/ <
j[D fco fJj PskpdhnK nkT[DrhnK, ekoK d"VBrhnK, fpnkB
SgDr/, i?eko/ r{ziDr/, bzro pBDr/, d/rK ;iDrhnK, thvhU fcbwK
pBDrhnK, eo'VK nopK o{g? d/ fpb gk; j'Dr/HHHHH. fJjBK ;ko/ wjkB
gq'rokwK ftZu f;Zy gzE dh uVQdh ebk s'A fpBK j'o ;kok e[ZM j't/rk. f;ZyK
dk nypko, NhHthH u?Bb (r[ows f;XKsK bJh) fgzv gZXo s/ r[ows
f;Zfynk e/Ado, ofjs wfonkdk dh fJZe;kosk, fJfsjk;e rqzE ;'X e/ xZN
ehws s/, i/jbK ftZu'A f;Zy B"i[nkBK dh fojkJh, gzikp ns/ f;ZyK d/ j'o
Io{oh w;b/ ;oeko s'A jZb eotkT[D/, r[o{ rqzE ;kfjp ;z;ko dhnK wZ[y
p'bhnK ftZu Skge/ tzvD/. pj[s ezw jB, go BkjfonK i?ekfonK s'A fpBK
PkfJd j'o e[MZ ;kv/ gZb/ Bk gt/. n? iE/dko ih. feogk eoe/ gzE dh pj[Vh
eo', ;L r[opy; f;zx iK ;L i'frzdo f;zx “;g'e;w?B” ƒ gzE ftZu'A S/e
d/D Bkb e"w dk e[ZM BjhA ;ztoBk. n;hA ;ko/ T[jBK d/ Bkb jK, i/ ckj/
bkT[Dk j? sK ;kƒ T[jBK d/ jw?sh nZm d; jiko, “26 dh eBt?PB” tkb/

(81)
f;ZyK ƒ ;kfonk ƒ jh S/e fdU. fJjh s[jkvh “gzEe ;/tk” wzBh ikt/rh,
;kƒ e'Jh }w BjhA j't/rk.
w[okd g{oh j'Jh 21^10^06 B{z iE/dko B/ v/oktkdhnK d/ nky/
“ssekb” ;/tk eofdnK b/ye fto[X Gh j[ewBkwk ikoh eo fdsk j?. fpBk
;[DtkJh s'A fJe sock c?;b/ e'Jh n"ozri/p iK uzr/i ykB jh eo ;edk j?.
Xowh g[oy edh nfijk gkg BjhA eo ;edk.

[[[[

(82)
Xow n;EkBK dh e[tos'_
fgSb/ fdBhA GkJh fJepkb f;zx gNBk ;kfjp d/ g[ikoh ns/ GkJh
w[fjzdo f;zx o'wkDk (gqXkB) dh wfonkdk pko/ e[ZM rzGho sby ebkwh j'Jh
n\pkoK ftZu Sgh. o'wkDk ih B/ nekb s\s ;kfjp tZb'A gqtkfBs f;Zy
ofjs wfonkdk d/ jZe ftZu ftuko gqrN ehs/, Bkb T[jBK fJj Gh fejk fe
pqkjwDh eoweKv, X{cK, i'sK, NZbhnK, xfVnkbK r[o{ xoK ftZu tofis
jB, go ;kv/ iE/dko fJjh pqkjwDh eow eo oj/ jB, Bkb jh i' gNBk
;kfjp s/ ji{o ;kfjp fty/ r[o{ rqE z ;kfjp ih d/ pokpo d;w rqE z dk gqekP
ehsk iKdk j?, T[; dh eoVh nkb'uBk ehsh. fJ;/ ekoB GkJh fJepkb
f;zx T[Fp
Z b gJ/. T[jBK nkT[AfdnK jh gNBk ;kfjp s'A \s fby e/ (j[ewBkwk
<) o'wkDk ih ƒ f;ZXk jh f;Zyh ftZu'A ubdk eo fdZsk. id'A o'wkDk ih B/
nzfwqs;o nghb ehsh sK nekb s\s d/ ;/tkdko B/ fJepkb f;zx dh
fuZmh s/ o'e bk fdZsh. rZb eh fJ; xNBk eow B/ f;Zy gzE dh ;ow;koh
ftZu j'o tkXk eo fdZsk. fe t/y' ;kv/ g[ikoh (iE/dko) feZE/ yb's/ jB.
fJ; r[ows fto'Xh gkg eow ƒ mhe f;ZX eoB bJh fJepkb f;zx
ih B/ g{ok skD bkT[AfdnK j[D j'o eZd{ ftZu sho wko fdZsk j?. T[jBK B/ e[ZM
g[okD/ rqzEK d/ jtkb/ d/D dh e[u/PNk Goh pdBhsh okjhA fJj f;ZX eoB dh
e'fPP ehsh j?, “ny/ gNBk ;kfjp sK r[o{ BkBe ;kfjp ih B/ jh s\s pDk
fdZsk ;h id'A ;kb;okJ/ ƒ wzih s/ fpmk e/ d;sko pyP fdZsh.” U GZdo
g[oy'` feT[A d[ZX ftZu eKih gkT[D bZr/ j' < fJ; soQK ehfsnK Bk sK s\s
pDdk j? Bk sys dk iE/dko pDdk j?. T[j ;ko/ (;kb; okJ/ s'A b?e/ pknd
sZe) Xow gqukoe ;B, s\s ns/ iE/dko dk sd'A Bkw' fBPkB BjhA ;h.
;fsr[o{ BkBe ;kfjp ih B/ pj[s ;ko/ f;ZyK ƒ Xow;kb pDkT[D bJh j[ew
ehsk. XowPkb pBD s'A pknd fJZe w[yh f;Zy ;ko/ ezw ƒ ;ozikw fdzdk.
fJ;/ soQK GkJh bkb' ƒ ;?dg[o ftZu wzihdko Ekfgnk. ;ZiD (mZr) ih ƒ
s[bzp/ dk wzihdko pDkfJnk. GkJh wB;[y ƒ bkj"o dk gqukoe pDkfJnk.

(83)
rZb eh irB BkE g[oh, ekPh, bzek, fjwkbk gops, fsZps, B/gkb, wZek
wdhBk, fiZE/ Gh ;fsr[o{ rJ/, goukoe Ekg/. wzihnK p\PhnK, eh T[j
;ko/ n;EkB s\s wzB bJ/ ikDr/ < edh Gh BjhA, fco sK ;fsr[o{ BkBe
;kfjp dk iBw n;EkB sbtzvh jh ;G s'A gfjbK s\s ;theko eoBk
gt/rk. fJZE/ jh rZb BjhA w[e/rh, ;r'A ;fsr[o{ nwodk; ih B/ j'o pkJh
wzihnK dh pyfPP TFZ[sw ihtB tkb/ f;ZyK ƒ ehsh s/ tZy'^tZy fJbkfenK
ftZu gqukoe Ekfgnk. fco fJj pkJh f;Zy ;/te Gh iE/dko nytkT[Dr/ <
s/ fJjBK d/ ;ko/ n;EkB “sys ;kfjp” pD ikDr/ < T[jBK pkJh f;ZyK d/
Bkw wjkBe'P d/ gzBk BzL 847 s/ t/y/ ik ;ed/ jB. fi; Ppd dk fIeo
GkJh fJepkb f;zx B/ ehsk j? T[; ftZu (990 tkbk) wzih s\s iK iE/dkoh
dk feXo/ fIeo BjhA j?. fizadrh d/ ;[Xko tk;s/ jh ;koh r[opkDh T[ukoD
ehsh rJh j? fe;/ ƒ “s\s” s/ fpmkT[D Bkb x;hN e/ BK i'Vh ikt/. fJ;/
soQK d/ Ppd eK;h, rfJnk, bzek, s[bzp/, ;?dg[o, bkj"o nkfde nB/e EktK
s/ ;fsr[o{ ih B/ T[ukoD ehs/ jB. eh T[j ;ko/ EK s\s pDk bJhJ/ <
;fsr[o{ ih fe; n;EkB s/ fezBk ;wK oj/ fJ; Bkb e'Jh coe BjhA g?D
bZrk. sbtzvh eohp thj ;kb oj/, ;[bskBg[o nmkoK ;kb oj/. eoskog[o
Gh bZrGr ;fsr[o{ thj ;kb fpoki/ sK eh fJj ;ko/ s\s pD rJ/ <
;/tkdko sK ;ko/ jh f;Zy jB. ;fsr[o{ ih d/ fJfsjk;e ;EkB ;ko/ jh Gb/
jB go “s\s s/ iE/dko” fJ; soQK BjhA pDkJ/ ik ;ed/. fco Yke/ dk
G{whnk u'o, e"vk oky;, B{oPkj ikd{roBhHHHH fJj Gh ;ko/ s\sK d/
iE/dko ;B <
r[o{ jfor'fpzd ;kfjp ih B/ gNB/ dh ;zrs dk ekpb dh ;zrs tk;s/
“w/ok ykb;k” \sK ftZu fbfynk j?. eh \s ftZu ykb;k fbyD Bkb jh
s\s pD iKdk j? < T[jBK B/ s/ j'o Gh pj[s \s fby/ ;B <
GkJh fdnkb dk; ƒ B/e fJB;kB gftZso ihtB tkbk ikDe/
;fsr[o{ ih B/ w[Zy ;/tkdko gNBk fty/ bk fdZsk mhe j?. go GkJh fJepkb
f;zx ƒ ;fsr[o{ B/ B/e ubDh dk e'Jh ;koNhche/N BjhA fdZsk. fdnkbdk;
dh gdth nkgD/ Bkw fyZu e/ i'VBh fejVh fdnkBsdkoh j? <

(84)
j[D d/y' M{m d/ g?o BjhA j[zd/ tkbh rZb, “fJ; s\s dk Bkw eoD
d;w gksPkj B/ ehsk” GkJh fJepkb f;zx fbydk j?. r[o{ BkBe ;kfjp
s'A b? e/ d;w gksPkj sZe fJj EK fpBK fe;/ Bkw s'A jh ubh nkT[Adh ;h <
nrbh rZb fJepkb f;zx fbydk j? fe wksk ;[zdoh ih B/ GkJh bkb gkbk
s/ GkJh ;zr' ih ƒ j[ewBkwk d/ e/ G/fink. eh r[o{ BkBe s/ r[o{ r'fpzd f;zx
ih tkb/ j[ewBkw/ ;wK ftjk rJ/ ;B < wksk ;[zdoh ih ƒ gzE dh r[osk BjhA
fdZsh rJh, fco T[jBK ƒ j[ewBkw/ ikoh eoB dk nfXeko gqkgs fet/A j'
frnk < efjzd/ jB iK sK pzdk M{m p'b/ jh Bk i/ p'bD bZr jh fgnk sK tZv/
s'A tZvk M{m p'b/ wkVk XhVk feT[A p'b/ < GkJh fJepkb f;zx B/ sK fJj Gh
fby wkfonk fe nekb s\s ;kfjp e/tb gzikp sZe ;hws j?. pkeh ;koh
d[BhnK sK gNBk ;kfjp d/ nXhB j?. tkj GkJh ih tkj. fiZE/ ;opZs
ykb;/ i[Vd/ oj/, fiE/ t?oh pko pko jwb/ eod/ oj/, fiZE/ S/tA/ gksPkj c"iK
s'A BIokB/ b?Ad/ oj/, fiE/ tZv/ tZv/ Btkp pkdPkj M[Zed/ oj/, T[j s\s S'Nk
j' frnk s/ gNBk ;kfjp fi;dh e'Jh ;orow G{fwek BjhA ojh T[j ;koh
d[BhnK dk e/Ado X[ok <
GkJh fJepkb f;zx dh nrbh fbyh gzesh gV'Q ^ “r[o{ s/r pjkdo
;kfjp ih ƒ T[; ;w/A jfowzdo ;kfjp nzfwqs;o d/ ;/tkdkoK B/ dopko
;kfjp ftZu dkyb Bk j'D fdZsk. Bk jh nekb s\s nkT[D fdZsk, 50 ri
dh d{oh s/ p?m e/ tkg; ub/ rJ/.”
r[o{ dh wjkB gdth d/ wkbe'` eh fJ;/ ekoB nekb sys S'Nk j'
frnk fe r[o{ s/r pjkdo nzdo BjhA ik ;e/ < gNBk ;kfjp r[o{ nzrd,
r[o{ nwodk;, r[o{ okwdk;, r[o{ jfor'fpzd, r[o{ jfookfJ, r[o{ jfo feqPB
ftZu'A e'Jh Gh ;fsr[o{ BjhA nkfJnk. id'A (r[o{) r'fpzd okJ/ dk iBw
j'fJnk ;h sd'A T[j f;ZyK d/ r[o{ BjhA ;B. ;kY/ B"A ;kb dh T[wo ftZu 1675
ƒ T[j r[o{ pD/ ;B s/ r[o{ pDB s'A pknd ed/ gNB/ nkJ/ BjhA eh itkp j?
fJ; rZb dk < i' e[ZM nekb s\s s/ j' fojk j?, T[jd/ ftu'A pj[s e[ZM rbs
j' fojk j? go gNBk ;kfjp fty/ Gh sK pj[s e[ZM rbs j' fojk j?, ;'u' <
frnkBh fJepkb f;zx ih gNBk ;kfjp sZe ;hws ofjzd/ sK pj[s

(85)
uzrk ;h. T[j sK jI{o ;kfjp d/ Gh wkbe pDd/ BIo nkT[Ad/ jB. fiZE/
d;w fgsk e[ZM wjhB/ oj/ T[j s\s fet/A pD frnk < e'Jh ;p{s BjhA fdZsk
frnk. “;G f;yB e' j[ew j? r[o{ wkfBU rqE z ” p; fJzBK tke efj d/D Bkb
jh s\s pD frnk. ;fsr[o{ ih B/ fiZE/ p?m e/ Gh T[gd/P ehsk fco sK T[jh
sys pD ikt/rk. gfjbK ;ko/ gk;/ jh nBzs r[odtko/ w"i{d jB. j[D fco
fJjBK ;kfonK dk Bkw pdb e/ “s\s” oZy d/JhJ/ < mhe j? < go GkJh
fJepkb f;zx sK ;koh f;Zy e"w ƒ gzE ftZu'A “S/eD” bJh fsnko BIo
nkT[Ad/ jB.
fezBk uzrk j[zdk i/ GkJh fJepkb f;x fe;/ nfij/ g[oksB j[ewBkw/
dk fIeo eod/ i' gNBk ;kfjp d/ iE/dko B/ ykb;k gzE tk;s/ ikoh ehsk
j[zdk. iK fe;/ ƒ gzE ftZu S/eD tkb/ g[okD/ j[ewBkw/ dk jh fIeo eo fdzd/
go BjhA eo ;e/. T[;/ feskp ftZu vkH rzvk f;zx B/ nZi sZe fJZe
j[ewBkwk ikoh j'Dk fbfynk j?. ;r'A T[j T[rokjh dh nghb j?, j[ewBkwk
BjhA j?. ;zB 1862 cotoh 4 ƒ fJbkek fBtk;h ;zrsK ƒ fejk frnk j? fe
coP ns/ fBPkB ;kfjp dh ;/tk ftZu fjZ;k gkU. j'o e'Jh j[ewBkwk fJZE'A
(gNBk) iK ji{o ;kfjp s'A ed/ ikoh BjhA j'fJnk. g[oksB fbysK ftZu
iE/dko fw;bK d/ w[yh ƒ fejk iKdk ;h r[o{ xo d/ rqzEh ƒ iE/dko BjhA
fejk iKdk ;h. ;G s'A tZvh ;[gqhw e'oN d/P ftZu fJZe jh j'fJnk eodh
j?. s/ jkJhe'oNK pj[shnK j' ;edhnK jB. gsk BjhA GkJh fJepkb f;zx
gzE dk eh ;ztkoBk ukj[zd/ jB fJjBK j[ewBkfwnK d[nkok. nDfrDs ys
(j[ewBkfwnK d/ Bkw nXhB) nekb sys ;kfjp s'A nkgD/ fto'XhnK ƒ
BhtK fdykT[D tk;s/ ikoh j' uZe [ / jB. oki;h b'eK B/ iE/dkoK ƒ ns/ nekb
s\s ƒ nkgDhnK fBih b'VK tk;s/ tofsnk j?. r[ows s'A ;ZyD/ nDgVQ
ftnesh f;ZyK d/ g"g pD/ BIo nkT[Ad/ jB. r[o wfonkdk s'A T[bN uZbD
tkb/ okiBhse pdfdnkBsdko bhvoK ƒ, ns/ gkyzvh bkD/ ;kXK ƒ BZE
gkT[D tk;s/ ny"sh iE/dkoK B/ ed/ e'Jh m'; ekotkJh eoB dh i[noZs BjhA
ehsh. Xow gquko tZb edh fXnkB BjhA fdZsk iKdk. gzE o;ksb tZb
roedk ik fojk j?, nkg' Xkgh gJh j'Jh j?. tZy' tZyohnK wfonkdktK pDk

(86)
bJhnK jB. BP/, gfss g[Dk, pqkjwDh eoweKv nkfd ƒ o'eD tk;s/ edh
fe;/ g[ikoh (iE/dko) B/ fXnkB jh BjhA fdZsk. go id'A e'Jh f;Zy neb
dh rZb efj d/t/ sd'A jh g[ikohnK ƒ pj[s r[Z;k nkT[Adk j?. ;pzXs
ftnesh ƒ gzE ftu'A S/e e/ pj[s tZvh “;/tk” eo oj/ j[zd/ jB. ekP fe
sys fJe' j't/ ykb;k gzE B{z fJwkBdko okiBhsh dk gkm gVkt/. iE/dko
Xow dk w[i;wk ns/ ;z;ko gEo dh okiBhsh dk wkfjo j't/. p/JhwkB
nkuoDjhD oki;h b'e f;y Xow dh d[otos'A Bk eo ;eD. ;ko/ f;Zy
fJZe' wfonkdk ftZu pZM ikD. Xow gquko dh BthA bfjo ubk d/D. gzE
dh J/esk tk;s/ ;koEe T[gokb/ eoB s/ i' rZb eoBh j't/ dbhb ftuko
Bkb eoB. fJj' i'dVh j? fJj' nodk; j?.

[[[[

(87)
;/tk s/ gftsosk dk xkD
Gkosh ;wki ftZu pqkjwDh Xow B/ i' ftrkV g?dk ehs/ jB, T[jBK
dh cfoPs pj[s tZvh j?. jEb/ b/y d[nkok e/tb feos Bkb ;pzXs e[ZM
ftuko ;KM/ ehs/ ikDr/. fJ; d/P d/ Xow rqzEK (<) B/ i' gqukfonk
phfink, T[jh g?dk j'fJnk, G[rfsnk. pqkjwD Xowr[o{, g[ikoh sK g{iD
:'r pD p?mk, feosh ekwk, fwjBs eoB tkbk, ;kfonK dhnK b'VK g{ohnK
eoB tkbk, ezwh ezwhD s/ P{do pDk fdZsk frnk. ;G s'A fInkdk fwjBsh
(jZEhA feos eoB tkbk) jh ;G s'A BhtK XZe fdZsk frnk. T[j ezw sK ihn
ikB wko e/ fdB oks eo/. pdb/ ftZu wzr/ e[ZM Bk, tZN/ ftZu fwbDr/ i{m/
N[eV/, gkN/ g[okD/ eZgV/, fBZs fdB fsq;eko, fcNekoK rkbQK. T[FZuk jT[ek
sZe b?D dh nkfrnk BjhA. fJ; nsh xNhnk tosko/ ƒ, Xow dh ukdo
gfjbK fdZsh rJh. “Xow rqzEK dk gftZso T[gd/P rodkfBnk frnk.”
fJ;/ ekoB Gkos ftZu feos dh tfvnkJh nb'g j' rJh. b'ehA ezw s'A
ihn u[okD bZr/, ekwk fJB;kB Bcos dk gkso pDdk ubk frnk. y/sh
eoB tkbk rowh ;odh ftZu, d[Zy MZbe/, nzB g?dk eoB tkbk P{do
nytkfJnk. egkj g?dk eoB tkbk, p[DB sDB tkbk, ozrkJh f;bkJh
tkbk, ;ko/ Bht/A P{do pDk fdZs/. w[cs dk nzB yke/ veko wko ikD tkbk
w[cs ftZu eZgV/ gqkgs eoe/, gfjB b?D tkbk, rohpK d/ jZeK s/ fBZs vke/
wkoB tkbk T[FZuh e[b, T[FZuh iks tkbk, g{iDi'r pD p?mk. nfij/ w[cs y'o/
ftjbV ƒ jo EK fcNekoK g?DhnK ukjhdhnK ;B. f;sw fJj fe fjZe d/
skD nB/e jE ezfvnK d[nkok fsnko ehs/ wko{ f;;Nw w[skpe fJj
goihth (gokJ/ iht dk y{B ghD tkbk) ;r'A g{iD:'r pD p?mk. feosh b'e
fwjBs Gh eoB, nkgDh feos dk e[ZM fjZ;k fJjBK d/ nZr/ G/Nk oZyD s/
uoBK s/ f;o oZye/ Bw;ekoK Gh eoB, j? Bk jB/o rodh <
;fsr[o{ BkBe ;kfjp ih B/ feos eoB ƒ, goT[geko eoB ƒ

(88)
Xow Bkb i'V fdZsk. ftjbVK dh r[o{ xo ftZu edh ;'Gk BjhA ehsh rJh.
r[opkDh r[oT[gd/;K s'A nrtkJh b? e/ f;Zy fjzwsh, feosh, go T[gekoh,
iKpkI i'X/ pDe/ T[FZGo/. bzwh izr bVh, w[;hpsK d/ jV okj o'ed/ oj/, go
f;Zy nZr/ jh nZr/ tXd/ ub/ rJ/. ;fsr[o{ ih dk Ppd gV'Q^
;/t ehsh ;zs'yJh fiBh ;u' ;u fXnkfJnk]
UBh wzd? g?o B ofyU efo ;[feqs Xow ewkfJnk]
UBh d[Bhnk s'V/ pzXBk nzB[ gkDh E'Vk ykfJnk]HHHHH
tfvnkJh tvk gkfJnk] (467)
fiE/ d[fBnkth ekoi f;Zy ;wki B/ g{oh sBd/jh Bkb eofdnK
ezrkbh ƒ xo'A eZY fdZsk, T[E/ Bkb jh b'VtzdK dh ;/tk bJh Gh yk; soQK d/
T[gokb/ nkozG/. MkV{ g'uk bkT[Dk, wbw{so dh ;ckJh eoBh P{doK dk
“ykBdkBh” ezw fwfEnk frnk ;h. j[D fJj ezw “;/tk” dk Gkr pDk fdZsk
frnk. posB ;kc eoB/, bzro gekT[Dk Gh S'NhnK iksK tkfbnK dh
“fe;ws” ftZu fby fdZsk frnk ;h. r[o{ xo ftZu fJj ezw Gh ;/tk dk
gftZso nzr pD frnk. gP{ ;KGD/, xkj gZmk toskT[Dk, d[ZX u'Dk, x'V/
pbd gkbD/, fJj ;kfonK dk ;KMk ekoi pD frnk. e'Jh frbkBh BjhA,
Bcos BjhA, BhtKgD BjhA.
feos dh tfvnkJh r[o{ xo ftZu fJsBh gqpb o{g XkoB eo rJh
fe f;ZyK B/ w[Yb/ n;{bK ftZu feos ƒ Pkwb eo fdZsk frnk. i/ gqwkswk
ƒ :kd oZyDk Io{oh j?, sK feos eoBh Gh Io{oh j?, s/ fco tzv e/ SeDk
Gh Io{oh j?. fJ; ƒ fJT[A wkD gqkgs j? ^ “Bkw igDk, Xow dh feos
eoBh, s/ tzv e/ SeDk”. ;sr[o{ ih d/ gktB puBK ƒ f;o wZE/ ;theko
eofdnK, nDfrDs r[o{ e/ bkbK B/ ;/tk d/ y/so ftZu :'rdkB gkfJnk j?.
tzv e/ Gh Sfenk j? s/ tfjr[o{ dk P[eokBk Gh eod/ oj/ jB. ;'jDhnK,
nwhoIkdhnK G?DK, r[o{ xoK ftZu ;fseko ;fjs posB ;kc eodhnK,
goPkd/ pDkT[AdhnK, toskT[AdhnK, nkw t/yhnK ik ;edhnK jB. MkV{
g'uk bkT[Dk, ib SekT[Dk b'VtzdK dhnK b'VK g{ohnK eod/ r[of;Zy thoK

(89)
ƒ jo o'I t/fynk ik ;edk. i'V/ ;KGD/ ;kc eoB/, eZgV/ X'D/ Gh ;/tk dk
jh fJZe fjZ;k ;theko ehs/ rJ/ jB. r[opkDh gVQBh ftukoBh sK f;Zy bJh
j? jh nsh Io{oh. ;/tk eoB dh gq/oBk r[opkDh ftZu'A jh sK gqkgs j[zdh j?.
xo ftZu iK r[o{ xo ftZu fes/ Gh w"ek pD nkt/, f;Zy B/ r[opkDh dk gkm
eoBk iK ;[DBk jh j?. ;fji gkm, nyzv gkm, ehosB eEk, eVkj gqPkd
s/ fBsB/w dhnK pkDhnK, fJj ;G sK f;Zy dh fIzdrh dk nfBZyVtK nzr
jB. g[oksB ;w/A s'A jh f;Zy pkDh gVQd/ j'J/ ;fseko Bkb ;/tk eod/ nk
oj/ jB.
brgr 1960 s'A P[o{ j'e/ fJZe ni/jh wko{ jtk ubk fdZsh rJh fe
f;Zyh ;/tk dhnK BhjK fjZb rJhnK. id'A ;zs cfsj f;zx s/ wk;No skok
f;zx B/ fJZe d{i/ ƒ gSkVB dh Bhns Bkb, gzEe wzu s/ Sb BkNe ehsk
s/ nekb s\s, ns/ T[;d/ ;/tkdko ƒ fit/A fdb ehsk BukfJnk. fJj
fJZe bzwh d[ydkJh dk;skB j?. ;zB 1960 s'A pknd jh wk;No skok f;zx
s/ ;zs cfsj f;zx B/ tkoh tkoh woB tos oZy/. pVh p/j:kJh Bkb fpBk
e[ZM gqkgs ehs/ nXtkfNT[A tos s'V fdZs/. fco nekb s\s s/ nrB e[zv
pDkJ/ rJ/. d't/A bhvoK ;w/A ;w/A ;V woB dk r[ows fto'Xh eow ehsk,
n?bkD eoe/ w[Zeo woB s'A iKd/ oj/. f;Zy gzE d/ r[Z;/ s'A puD tk;s/ nekb
s\s d/ iE/dko ƒ tosd/ oj/. “iE/dko ih ;kƒ posB ;kc eoB, i'V
MkVB, MkV{ c/oB s/ gkm eoB dh “;Ik” bk fdT[. pj[sh Bk bkT[Dh p;
gzdoK thj fdBK s'A tZX Bk j't/. fJ; soQK ;kv/ r[Bkj w[nk| j' ikDr/ s/ G'b/
Gkb/ f;Zy mzY/ mko j' e/ fco ;kv/ wro i?eko/ rikT[Ad/ uZb g?Dr/.”
emg[sbh B[wk iE/dko ih B/ fJjh e[ZM ehsk. fJZe B"eo, wkbe ƒ ;ik
bkT[D dk y/yD eo fojk ;h. go wkbe ƒ g[ZS g[ZS e/, fJj gzEe otkfJsK
s'A Gr"V/ b'e (bhvo) ;Ik G[rs oj/ ;B, dopko ;kfjp ftZu posB ;k|
eoe/, pkDh gVQ ;[De/.
T[d'A s'A b?e/ nZi sZe fJjh toskok r[ows dk b/pb bke/ fBozso
toskfJnk ik fojk j?. ;zB 1977 ftZu gzikp dh nekbh ;oeko ftZu fJZe

(90)
f;o eZYt/A f;Zy ;qL nkswk f;zx wkb wzsoh d/ fXnkB ftZu fbnKdk frnk
fe gNtkoh s'A b? e/ T[FZgo sZe wfjew/ dk jo tZvk S'Nk nc;o$eowukoh
fo;ts ftZu v{zxk XZf;nk j'fJnk j?, fJjBK ƒ BZE gkT[ fGqPNK ƒ ;Ik
fdT[HHHH.
;qL nkswk f;zx dk i[nkp ;h ^“jK s[;hA mhe efj oj/ j', w?A
Xkowe nkdwh jK, fJ; bJh fJjBK ƒ Xkowe ;Ik jh fdnKrk. nZr'A
tk;s/ fJjBK s'A gqD eotKtkrk fe p/JhwkBh, foPtsy'oh s'A pki nkT[D.”
g[ZSD s/ nkyD bZr/ tIho ;kfjp fe “fJjBK ;kfonK ƒ w?A nghb eodk
jK fe dopko ;kfjp nzfwqs;o ikD, ;wZoEk w[skpe d/r eokT[D, gqeowk
ftZu ;/tk eoB s/ gkm ;[BD. jcsk d; fdBK dk gq;ukskg eoe/ fco gqD
eoB fe nZr'A foPts BjhA btKr/, sK w?A ;kfonK d/ fgSb/ ehs/ j'J/ r[Bkj
w[nk| j'J/ ;wM btKrk. fJ; puekB/ nypkoh fpnkB ekoB ;qL nkswk
f;zx dh bzw/ ;w/A sZe fyZbh T[FZvdh ojh ;h. gZsoekoK fJj Gh nkfynk ;h
gJh fco g[bh; ns/ ndkbsK dh eh b'V j?, bZ[NK y'jK eo', foPtsK bJh
ikT[, d[BhnK Go d/ e[eow eoB s'A pknd edh edkJhA dopko ;kfjp ik
e/ d/r eokT[, fJPBkB eo', pkDh ;[D', s/ ;ko/ r[BkjK s'A w[esh gkT[.
fpbe[b fJ;/ soi s/ uZb oj/ jB ;kv/ bhvo s/ iE/dko. fgSb/
bzw/ no;/ s'A t/yd/ nk oj/ jk, fizB/ tZv/ woIh pZio gkg eod/ ikT[, r[o{
ehnK r'beK bZ[N', Xow d/ BK s/ f;ZyK ƒ e[okj/ gkT[, b[ZN e/ ykT[ t'NK wzr'.
r[odtkfonK ƒ oki;h nykV/ pDk fdT[, u"XoK s/ r'beK pdb/ fJZe d{i/ d/
f;o gkV', gZrK T[sko', dkjVhnK g[ZN', ndkbsK ftZu r[o{ ehnK r'beK ƒ
o'jVd/ ub/ ikT[. M{m p'b', PokpK ghT[, PokpK fgnkT[, n|hw G[Zeh dh
pb?e eo' s/ t'NoK ƒ SekT[. ;ko/ r[oXkwK s/ c"iK ukjV fdT[, jIkoK
B"itkBK ƒ e'j e'j e/ wko fdT[.nekb s\s Ykj fdT[ (p{Nk f;zx, frL i?b
f;zx) nekb sys pDk fdT[ (;zsk f;zx fBjzr w[yh) nekb sys d/ Bkw
s/ wkfJnk pN'o bt' (Ne;kb) nekb sys dh d[otos'A eo bt'. nodk;K
eoe/, e;wK yke/ (nekbh db d/ woihtV/) w[Zeo ikT[, r[o{ ƒ fgZm d/

(91)
ikT[, gzE ƒ y{j ftZu ;Z[N fdT[, ;G w[nkc j' ;edk j?. Gkt/A e'Jh ;zs pkD/
ftZu pbkseko eo/ (XBtzs f;zx, PwP/o f;zx ir/Vk, wkB f;zx gj'tk)
Gkt/A ;zs b'e y[d v/o/ d/ nzdo (BkBe;o eb/oK tkb/) epi/ tk;s/ r'bhnK
dh tkSV Bkb d{i/ ;zs ƒ G[zB d/D. ;G w[nk| j' ;edk j?, p; fJZe tkoh
dopko ;kfjp nkT[ iE/dko ih nZr/ “g/P” j't'. T[j d'Ph ƒ eoVh ;ik
d/Dr/. Gbk eh < ikT[ goeowk ftZu MkV{ bkT[, posD wKi', i'V/ ;kc eo',
gkm ;[D' eo', brksko fJZeh fdB iK fJeZsh fdB. fco d/r eokT[Dh, r'be
ftZu wkfJnk gkT[Dh s/ gzE ftZu tkg;h dh nodk;, G[ZbK pyPD dh
nodk; eoe/ ;ko/ r[Bkj X' fdZs/ ikDr/.
nkfyo ftZu rzGho j'e/ Mksh wko'. P[o{ ftZu fIeo ehsk frnk ;h,
fe r[o{ fgnko tkb/, wkJh GkJh jEhA ;/tk eoBh XzB Gkr ikDe/ efonk
eod/ ;B$jB. fJjBK nzdo r[o{ fgnko r[opkDh dk ;fseko, ;/tk dk
T[sPkj mkmK wkodk gosZy t/fynk ik ;edk j?. GkJh r[odk; ih ;/tk pko/
fby oj/ jB ^
r[of;yK r[of;y ;/tk bkfJnk]
;kX ;zrs efo ;/t ;[y cb gkfJnk]
sgV MkfVnk ftSkfJ X{Vh BkfJnk]
e'o/ wN nDkfJ Bho GokfJnk]
nkfD wjK gq;kfd tzfv y[nkfJnk] (Gkr[ L 20$10)
;zg{oD r[o{ rqzE ftZu fes/ fJZe fsb wkso fIeo BjhA fwb/rk fe
r[opkDh gVQBh ;[DBh e'Jh “;ik” j?. ;r'A nfij/ j[ew p/nzs jB fe f;Zy
B/ ;dk jh r[opkDh s'A nrtkJh ;/X b? e/ fIzdrh p;o eoBh j?. fco ;kv/
ny"sh iE/dko G[Zb pyPD bZfrnK pkDh gVQB dh “sBykj” feT[A bkT[Ad/ jB
< r[o{ xo ftZu ;/tk eoBh gftZso ekoi j?, wkJh GkJh PoXk nXhB y[Ph
Bkb fBZs eod/ t/yhAd/ jB. go G[Zb py;kT[D tkfbnK ƒ fJjh ;/tk eoB
dh “;Ik” feT[A fdZsh iKdh j? < eVkj gqPkfd ;zrsK o'IkBk jh eokT[AdhnK
jB, fco d/r eokT[D dh “;Ik” fet/A j'Jh < n;b ftZu f;Zyh dhnK

(92)
gftZso GktBktK ƒ tb{zXfonk ik fojk j?. pj[s jh ;zt/dBPhb gktB r[o
j[ewk ƒ “sBykj iK ;Ik” ftZu spdhb eoe/ esb ehsk ik fojk j?.
tZvhnK rZdhnK d/ fpokiwkB, p"D/ wB[Zy, r[of;Zyh dh ;fsekos Ppdktbh
ƒ d{fPs ns/ ebzes eo oj/ jB. i/ r[opkDh gVQBh ;[BDh ;Ik j? sK e'Jh
f;Zy y[Ph Bkb pkDh feT[A gVQ/rk < i/ ;/tk eoBh ;Ik j? sK e'Jh r[o{ fgnko
ftZu fGZie/ ;/tk feT[A eo/rk <
n;b ftZu fJj “sBykj iK vzv” sK j? jh BjhA, go oki;h b'eK
dh fwbh G[rs eoe/ iE/dkoK B/ ;/tk ƒ vzv ftZu pdb fdZsk. feT[Afe pj[s/
iE/dko :'rsk d/ nkXko s/ BjhA nkT[Ad/ pbfe gqXkBK (gqXkB S.G.P.C. s/
gqXkB nekbh db) dh ih ji{oh eoe/ fJjBK nj[fdnK s/ brd/ jB. ;kok
;wK fJjBK dh y[Ph jk;b eoB ftZu jh phs iKdk j?. b/ye fBih s"o s/
rtkj j?, fe ny"sh iE/dko gqXkB ƒ g[S
Z e/ c?;b/ eod/ jB. i/ ;Zu w[u
Z fe;/
f;Zy B/ rbsh ehsh j? sK ;G s'A gfjbK T[;ƒ T[; nj[d/ s'A posoc eoBk
ukjhdk j?. ehsh rJh rbsh w[skpe fJZe ;kb gzi ;kb (iK xZN tZX) sZe
T[;ƒ fizw/tkoh tkb/ o[sp/ s/ nbZr eo fdZsk ikt/. T[j ftnesh wB[Zysk
dh, f;Zy gzE dh, r[o{ xo dh fit/A fdb eo/ ;/tk eodk oj/. T[; tZb'A ehsh
rJh ;/tk, f;Zyh ftZu ftPtk;, r[opkDh dk noEK ;fjs frnkB, fJfsjk;
dh ikDekoh, f;Zy ofjs wfonkdk dh gogZesk, ns/ fBZih ihtB ftZu
nkJh spdhbh dh uzrh soQK goy ehsh ikt/. ;jh okj s/ nk ikD s'A
pknd ;w[Zu/ f;Zy gzE ns/ nekb g[oy s'A fywK ikuBK eodk j'fJnk
;pzXs ftnesh nZr'A bJh nfijh fe;/ rbsh s'A pfunk ofjD dk gqD
eo/. ftPtk; j' ikD s'A pknd jh T[;ƒ fe;/ fizw/tkoh tkb/ nj[d/ s/ bZrD
dh fJIkis fdZsh ikt/. eh iE/dko s/ oki;h bhvo, gzEe nj[d/ ns/
gzEe ;N/iK dh d[otos'A eoB s'A pki nkT[Dr/ < eh gftZso ;/tk ƒ ;Ik
pDk e/ jh ;kj b?Dr/ < i' wkJh GkJh pkDh gVQ oj/ jB s/ f;de fdbh Bkb
;/tk eo oj/ jB eh T[j ;ko/ fe;/ ehs/ e[eow dh ;Ik G[rs oj/ jB <
feogk eoe/ ;/tk ns/ ;Ik ƒ nbZr nbZr ofjD fdT[. f;Zy gzE ftZu

(93)
;fsekos Ppdktbh s/ ;fsekos GktBktK dk xkD Bk eo'. e[eowh s/
p/JhwkB oki;h b'eK tk;s/ (i/ eo ;e') ;Zuw[Zu dh e'Jh ;Ik fBPfus
eo'. iE/dko ih, eh fJ; soQK eoB dh ;'jDh fgos gk ;e'r/ <
e'Jh g[s[ f;y[ ;/tk eo/ ;fsr[o{ eh fs;[ ekoi ;fG ;tko/]
i' fJS? ;' cb[ gkfJ;h g[s[ XB[ bywh yfV w/b/ jfo fB;sko/]
(308)

[[[[

(94)
epho dh iziho fet/_ N[ZNh <
;fsr[o{ ;fjpkB ns/ ;fseko:'r r[opkDh ou?sk GrsK B/, wB[Zy
wkso B{z ihtB Yzr f;ykT[D tk;s/ pj[s i[rsK toshnK. fiZE/ T[jBK dk
ihtB ukBD w[Bkok ;h, T[FZE/ f;Zfynk T[gd/P th bki[nkp ;B. T[gd/P B{z
o"ue pDkT[D bJh eftsk dhnK nDfrDs tzBrhnK r[opkDh ftZu toshnK
rJhnK jB. pj[s ;kohnK f;ZfynktK B{z T[dkjoDK d/ e/ ;wMkT[D dh e'f;a;a
ehsh rJh j?. eJh rZbK nkgD/ nkg s/ Y[ek e/ fbyhnK fwbdhnK jB.
fJjBK r[zMbK d/ G/s ;wMkT[D tkb/ f;ZyK d/ brGr ;ko/ Xkofwe ndko/
okiBhsh dh dbdb ftZu roe j' u[Ze/ jB. r[ows d/ w"fbe f;XksK B{z
;Bw[Zy oZye/, Bk fJfsjk; fbfynk frnk j?, wkjo ftdtkBK dhnK ew/
NhnK pDke/ Bk r[opkDh d/ noE ehs/ rJ/ jB, fisBh fe;/ ;ZiD dh ;wM
;woZEk ;h, T[;/ Yzr Bkb r[opkDh d/ noE eo fdZs/ rJ/. ;ko/ Nhekeko Gkt/
A r[opkDh gqsh pj[s ;fseko oZyd/ j'D, go fco Gh T[jBK d/ ehs/ noEK
ftZu wko{ jZd sZe wsG/d jB, NeokT[ jB. r[opkDh ftubh ‘e/Adoh
ftukoXkok’ s'A pj[s/ b/ye nDikD jB. w[ZYb/ n;{bK B{z ;wMkT[D tk;s/
e'Jh e/Adoh ew/Nh nkfd th BjhA j?. r[opkDh ftnkeoD d/ B/wK B{z ;BwZ[y
oZy e/, tkX{ dhnK ;kyhnK ftZu bg/ND s'A fpBK, ;gZ;aN Yzr Bkb gq'H ;kfjp
f;zx ih B/ noE eoe/ BthA P[o{nks ehsh ;h. T[jBK tZb'A ftykJ/ rJ/,
ftfrnkBe sohfenK B{z Pq'wDh ew/Nh tZb'A nZi sZe wkBsk BjhA fdZsh
rJh. fiZE/ T[jBK ezw SZfvnk ;h, T[; s'A nZr/ N[oB pko/ sK Pq'wDh ew/Nh
B/ edh ;[gBk th BjhA fbnk.
gq'H ;kfjp f;zx s'A gfjbK fiBQK b/yeK B/ Nhekekoh d/ y/so ftZu
ebw ubkJh ;h (ikD/ iK nDikD/ ftZu) T[jBK B/ noE eoB bZfrnK, fpBK
tiQK ;apdK Bkb ;kyhnK i'V fdZshnK. id'A fe ;kyhnK dk ;apd dh w{b
GktBK Bkb d{o dk th tk;sk BjhA j?. Grs oftdk; ih, Bkwd/t ih, epho
ih dh pkDh ns/ ihtB Bkb p/^f;o g?o dhnK pj[s ;kyhnK i'VhnK ik
(95)
u[ZehnK jB. fiBQK ftZu'A ‘nZi dh fiazdrh’ pko/ e'Jh ;koEe ;/X BjhA
fwbdh. fJj ;kyhnK ftfrnkBe BiaohJ/ Bkb t/fynK th ‘yohnK’ BjhA
T[sodhnK. pkDh ou?sk wjKg[oyK dh tfvnkJh sK fes/ ojh, ;r'A fJjBK
dh s"jhB eoB s[Zb jB. r[o{ ehnK ;zrsK, gqpzXe s/ gqukoe jB fe
nfrnkBsk ekoB, Xkowe ;N/iK s/ ;G e[ZM ‘r[o{ ek gqPkd’ ;wM e/ gqtkB
eoh ik oj/ jB. r[opkDh sK wB[Zy wkso B{z Gog{o frnkB pya;a ojh j?,
nfrnkBsk B{z T[vk ojh j?. c[owkB j?L^
d/y" GkJh rQkB eh nkJh nKXh..
;G? T[vkBh Gow eh NkNh oj? B wkfJnk pKXh.. (331)
epho ih ;wMk oj/ jB ^ t/y' GkJh ` nkswe wzvb ftZu frnkB
dh jB/oh tr gJh j?. id'A mkmK wkodk frnkB dk ukBD T[FZwv gt/ fco
nfrnkBsk, tfjw Gow ns/ jo gqeko d/ pzXB, ‘frnkB eh nKXh’ nZr,/ eZyK
ekfBnK tKr T[FZv iKd/ jB.
T[AR sK r[opkDh ou?sk wjKg[oyK pko/ pj[s ;kohnK xNhnk s/
n;aoXe eEktK gquZbs jB. ;w/A f;o T[jBK pko/ th ftuko ehsk
ikt/rk. nZi epho ih d/ fJZe ;apd dh ftuko ehsh ikt/rh. nZr'A nfij/
rbs noEK ekoB i' wko{ gqGkt f;Zy ;wki s/ g? fojk j?, T[j fpnkB s'A
pkjo j?. nkT[ gfjbK ;apd ns/ noE gVQhJ/ L^
rzr r[;kfJfB rfjo rzGho.. iziho pKfX efo yo/ epho..
wB[ B fvr?, sB[ ekj/ eT[ vokfJ..
uoB ewb fus[ ofjU ;wkfJ.. ojkT[..
rzrk eh bjfo w/oh N{Nh iziho.. fwqrSkbk go p?m/ epho..
efj epho e'T{ ;zr Bk ;kE.. ib Eb okyB j? ox[BkE.. (1162)
fJ; ;apd d/ noE eoB tes gq'H ;kfjp f;zx ih fe;/ wiap{oh
ekoB Gkt noE ;gZ;aN eoB s'A y[zM rJ/ iK feBkok eo rJ/. nZyoh noE
T[jBK fJT[A ehs/ jB L^
‘(j/ GkJh`) fi; wB[Zy dk wB gqG{ d/ uoBK ftZu bhB oj/, T[; dk
wB (fe;/ ePN t/b/) v'bdk BjhA, T[;d/ ;oho B{z (e;aN d/ e/) vokT[D s'A

(96)
e'Jh bkG BjhA j' ;edk. ojkT[.’
(fJj fto'Xh b'e) w?B{z (epho B{z) izihoK Bkb pzBQ e/ v{zxh rzGho
rzrk wksk ftZu (v'pD bJh) b? rJ/, (Gkt T[; rzrk ftZu b? rJ/ fi;B{z fJj
‘wksk’ nkyd/ jB). T[; wksk e'b'A w?B{z ikB'A wotkD dk ngokX eoB bZr/
.1. (go v[ZpD d/ EK) rzrk dhnK bfjoK Bkb w/oh iziho N[ZN rJh. w?A
(epho) T[; ib T[FZs/ fJT[A soB bZr fgnk fit/A fwqrSkbk T[FZs/ p?mk j'fJnk
jK.2. epho nkydk j? (j/ GkJh` s[jkv/ fwZE/ j'J/ eoweKv iK shoE
fJ;aBkB) e'Jh Gh ;zrh BjhA pD ;ed/. gkDh s/ Xosh jo EK, fJZe
gowkswk jh oZyD i'r j?. r[o{ rzqE gzBk^1162, dogD g'Eh 8^446 rzrk
fJZe dfonk j? nkw dfonktK tork, fit/A d/ ;sb[i, fpnk; jB.
pqkjwDh rqzEK ftZu rzrk dfonk B{z pVk tfuZso ns/ e"seh o{g fdZsk j'fJnk
fwbdk j?. ny/ r';tkwh dh gsBh fJjh rzrk ;h. ny/ f;at B/ rzrk B{z
ngDk ‘thoi’ nogD ehsk. T[;B/ XkoB Bk eoe/ pkjo ;[ZN fdZsk. ;[ZN/
rJ/ thoi B{z pqjwk B/ rzrk ;w/s nkgD/ b'N/ ftZu ;zGkb fbnk. pj[s bzw/
;w/A wro'A GrhoE dh p/Bsh gqtkB eofdnK rzrk B{z Xosh g[o ubh ikD dh
nkfrnk j'Jh. Xosh s/ T[;B{z ;KGD tkbk e'Jh Bk fBsfonk. fco f;at ih
B/ nkgDhnK iNK (f;o d/ tkb) ftZu T[soB dh fJIkis d/ fdZsh. jzekoh
j'Jh rzrk jikoK ;kbK sZe f;at dhnK iNK ftZu T[bMh ojh, pkjo nkT[D
dk okj Bk bZG/. nzs GrhoE dh p/Bsh s/ rzrk T[FZgo so; yk e/ f;atih B/
nkgD/ e/;K d/ i{V/ ftZu'A rzrk B{z pkjo fBebD dh fJIkis d/ fdZsh. ftuko/
GrhoE B/ fJ; rzrk wJhnk ftZu nkgD/ wo/ pI[orK dhnK n;EhnK
(;[nkj) gkJhnK fco T[jBK nGkr/ ihtK B{z ‘;tor’ ftZu gqt/P gqkgs
j'fJnk. fJjh rzrk nZr'A ;aksB{z oki/ dh gsBh pDh dZ;h rJh j?. fi; s'A
nZr/ e"otK gKvtK dk pz; uZfbnk. ftnkj eotk e/ pZu/ g?dk eoe/, fe;/
ekoB Bkoki j' e/ fJj rzrk fco dfonk pD e/ tfjD bZr gJh. pqkjwD
ih dk bki[nkp uwseko j? fe ;dhnK s'A fJjh puekBhnK, nDj'DhnK
w{oysk Gog{o ejkDhnK Xow d/ b/pb bk e/, iB ;w{j d/ nzdo XZehnK
ik ojhnK jB. fe;/ B{z I[pkB y'jbD dh nkfrnk BjhA j?. fezs{ gqzs{ iK ;aZe

(97)
eoB s/ tZvh s'A tZvh ;Ik fdZsh ik ;edh j?, ‘Xow eosp’ ikDe/. ;ko/
p'b/ rzrk wJhnk eh i?, i? wJhnk eh.
fJ; eowksh ‘phph rzrk’ ftZu nDfrDs b'e v[Zp e/ wo u[Ze/ jB.
po;ks d/ w";w ftZu pkeh dfonktK tKr fJ; ftZu Gh y{p jVQ nkT[Ad/ jB.
p/nzs ikBh wkbh spkjh jo ;kb j[zdh j?. PfjoK dk rzd wzd (wbw{so)
ns/ nDfrDs ekoykfBnK dk d{f;as gkDh, rzrk ftZu fvZrdk j?. fi; dh
pd"bs fJj gkDh ghD i'rk sK fes/ fojk t/yD B{z fdb BjhA eodk. pkeh
;ko/ dfonk T[FZu/ gjkVK ftZu pV/ ‘gftZso’ jB.
fJ;/ soQK rzrk Gh foPh e/P d/ n;EkB sZe ‘gftZso’ (;kca) tfjzdh
j?. nr'A fJ; ftukoh dh pj[s d[ors j[zdh j?. eJh EktK s/ Gkos ;oeko
B/ PoXkb{nK B[z ‘w[esh’ fdtkT[D bJh gkDh ;kca eoB d/ nfsnzs wfjzr/
fcbNo nkfd bkJ/ j'J/ jB. fco th fJj b'eK dh w?b ‘gkg’ X'Adh j'Jh
fJzBh w?bh j' rJh j? fe ftd/;ah ‘;kpDk’ (izsoK) Bkb o'I fJ;aBkB eodh
j?, ‘p/ukoh rzrk wksk’.
gq'H ;kfjp f;zx ih B/ fJ; ;apd dh rfjokJh ftZu ik e/, goy BjhA
ehsh. T[jBK dhnK wiapo { hnK e'Jh Gh j' ;edhnK jB. izihoK ftZu iefVnk
ftnesh i/ gkDh ftZu ;[N Z fdZsk ikt/, T[j ntZ;a jh v[Zp wo/rk. gkDh Gkt/
A rzrk, iwBk, r'dktoh iK okth dk j't/, jo EK gkDh dh sk;ho fJZe' jh j?
‘H2O’. rzrk ftZu nfijh fejVh goT[gekoh or cVe gJh fe epho ih
dhnK izihoK s'V d/t/. fco fe;/ uwseko d[nkok fwqr nk;D (fwqr dh
yZb) xZb d/t/. epho ih u"AeVk wko e/ T[; eokwksh yZb T[go p?m rJ/.
T[j fjoB dh yZb Gh sK e'Jh p/Vh iK fePsh BjhA ;h fe nkokw Bkb gko
eotk fdzdh. fJZe wB[Zy dk Gko u[Ze e/ fwqr dh yZb jofri gkDh s/ BjhA
s?o ;edh. fco i' b'e epho ih B{z v[p' e/ wkoB bJh jh fbnkJ/ ;B,
T[jBK d[pkok v'pD dk feT[A isB Bk ehsk< ‘eh rzrk d/ noE e/tb rzrk
dfonk jh jB.’
r[o{ noiB ;kfjp ih B{z nB/e s;hj/ d/D s'A pknd, okth dfonk
ftZu o'jfVnk frnk. T[j gkDh ftZu v[Zp rJ/, gkDh B/ e'Jh fbjkI Bk

(98)
ehsh. gkDh nkgD/ nNZb fBnw w[skfpe ezw eodk j?. T[; B{z tZv/ S'N,/
nwho^rohp, ;kX iK u'o Bkb e'Jh b?Dk d/Dk BjhA j?. fiBQK ihtK d/ nzdo
;kj b?D bJh c/cV/ bZr/ j'J/ jB, gkDh ftZu v[ZpD s/ T[jBK d/
c/cfVnK ftZu gkDh Go iKdk j?. e[dos tZb'A y[;ae EktK s/ ofjD tkb/
ihtK d/ ;oho ftZu c"oh s"o s/ gkDh pkjo eZYD dk e'Jh gqpX
z BjhA j?. fJ;/
ekoB gqkDh dh w"s jz[dh j?. gkDh ftZu ofjD tkb/ ihtK d/ ;oho ftZu c/
cV/ Bjh, ‘rbcV/’ bZr/ j'J/ jB. fiBQK okjh nzdo frnk tkX{ gkDh, Bkb'
Bkb pkjo fBebdk ofjzdk j?. b'VhAdh nke;hiB gkDh ftZu'A b? e/ tos
bJhdh j?. r[o{ noiB ;kfjp B{z gkDh B/ Bk pyfPnk, epho ih ;akfJd tZX
eokwksh ;aeshnK tkb/ ;B< d;w/ gkfs;akj ih dk ;kok gfotko ns/
f;Zy, fJZe po;ksh Bkb/ nZr/ p/pZ; j' rJ/. ;o;k Bdh feBko/ nZr'A gkDh
dh wko, fgZS/ d[;awD dh wkoHHHH. fJZe S'Nk fizBk Bkbk d;t/A BkBe ih s'A
ekp{ Bk nkfJnk< fJ; s'A wro'A th izrK :[ZXK ftZu f;Zy bVd/ oj/. id'A
dfonk gko eoB dk ;pZp pDdk sK pj[s ;ko/ (i' s?oB d/ wkjo BjhA ;B)
vZ[p e/ wo iKd/. nZi sZe gkDh dh sk;ho BjhA pdbh, pdbD dh ;zGktBk
th e'Jh BjhA j?. gkDh B{z nkgDhnK b'VK bJh tosD dh iKu f;ZyD s'A fpBK
fJ;B/ ;ztkoBk e[ZM BjhA, ftrkV pj[s d/t/rk.
nkT[ j[D n;b w[Zd/ tZb goshJ/` T[j fejVh iziho ;h i' epho ih
B/ s'V fdZsh< T[j fejVhnK p/VhnK ;B i' epho ih B{z ieVB bJh
toshnK rJhnk< T[j fejVh rzrk ;h fi; ftZu epho ih B{z v'fpnk ik
fojk ;h< HHHH jikoK ;kb s'A pqkjwD B/ fJ; Gkosh G{yzv ftZu j'o e'Jh
;[szso ftukoXkok gBgD BjhA fdZsh. id'A fe;/ B/ pqkjwDh ;'u Bz{ tzrkoB
tkbh Iok e[ ;[o T[FZuh ehsh sK ‘gzfvs ih’ dk gkok ;Zst/A nkek;a sZe ik
g[Zfink. nkgDh wkD fgqfsPmk Gzr j[zdh BiaohA nkJh. g{iD i'r T[FZuk
wokspk fwZNh ftZu o[bdk fd;dk. yhoK, eVQkj, frohnK pdkw jZEK ftu'A
y[Z;d/ fdZ;d/. ftjb/ ofj e/ gkb/ j'J/ ;oho y/sK ftZu fwjBs eod/, fwZNh
Bkb fwZNh j[zd/ fd;/. g{ik dk nfwDtk XkB nb'g j[zdk BiohA nkfJnk.
‘;aoXktkB’ ;/teK dhnK pj[^p/NhnK Bkb wBw'je Biako/ T[FZvd/ fd;/HHH.

(99)
;aKsh d/ g[zi pqjw foyh, Xosh T[FZs/ oZp ih dk ;keko o{g gzfvs ih d/ e'wb
j'mK ftZuA' nrBh d/ GKpV fBebD bZr. / ‘Xow dh wfonkdk’ B{z tzrkoB tkb/
B{z jkEhnK nZr/ ;[NtkfJnk frnk, nZrK ftZu ;kfVnk frnk, gkDh ftZu
v'fpnk frnk, ezBK ftZu f;Zek Ykb e/ gkfJnk frnk, nZyK d/ v/b/ eZY fdZs/
rJ/, jZE g?o eZND/ sK wkw{bh eow ;h. id'A ih ukj/ f;o ebw ehsk ik
;edk ;h. ;D/ pZu/ e'jb{ ghV/ ik ;ed/ ;B. ‘jw ;akg d/ eo G;w eo
d/Ar/A’ n?t/A efjD wkso BjhA ;h. fJ; dk noE Gkt ;h fe Xkowe g[ikoh
fe;/ ftnesh fto[ZX i' puB w{zj'A eZYdk ;h ;w/A dk jkew (okik) T[;B{z g{ok
eodk ;h. n;b ftZu ;aokg Bkb T[At fe;/ dk tkb th ftzrk BjhA j'fJnk
eodk. id'A ‘Xow w[yh’ efj d/t/ ^ ‘w?A fJ;/ G;w eo d{zrk’ ;pzfXs
nfXekoh dk fJj ‘Xkowe coI’ ;h fe T[; ftnesh B{z ;Zu w[Zu jh nZr
ftZu ;kV e/ G;w (;[nkj) eo d/t/. id'A g[ikoh fe;/ yk; ekoB ;/te s/
y[;ah gqrN eodk ;h sK fJsBk efjDk jh ekcah ;h. ‘fuoziht oj', s[wQ/ nzB
XzB eh eGh ewh Bk nkJ/, f:j w/ok todkB j?.’ e/tb E'E/ todkBK Bkb
edh GV'b/ BjhA God/, fJ;dk f;ZXk wsbp ;h nwe/ pzd/ B{z okik ;koh T[wo
r[ikoB i'rk XB d/t/ s/ okik d/ fdzdk ;h, fJjh ;h todkB.
pqkjwD, t/d ns/ gZEo d/ ‘GrtkBK’ fto[ZX Gkt/A pj[s gfjbK
wjkswk p[ZX ih B/ ‘prkts’ ehsh ;h. pqkjwDh b[ZN B{z eokoh ;ZN wkoh
rJh ;h. go fJj sK phs/ :[Zr dhnK rZbK j' fBZpVhnK ;B. p[ZX wZs jko
u[Zfenk ;h pqkjwD dk fPezik fco T[;/ soQK wB[Zy wkso s/ eZf;nk ik
u[Zfenk ;h. B/Vb/ fJfsjk;e ;w/A ftZu gfjb/ fBoG? :'X/ Grs Bkwd/t ih
B/ ‘prkts’ dk Mzvk u[fenk. Bkwd/t ih dh Bt/ebh ;'u, ;w/A s'A pj[s nZr/
;h. pVk fto'X j'fJnk, go T[jBK dh fbys (pkDh) nkgDk ozr ftyk ojh
;h. fJB;kBhns d/ gfjo/dko oftdk; ih epho ihHHH fJ;/ ;'u B{z b? e/
nZr/ tXD bZr. / r[o{ BkBe ;kfjp ih B/ ;kfonK B{z fJZe' wzu godkB eoe/, fJ;
wZXw ;[o B{z p[bzdhnK s/ gj[zuk fdZsk.
rzrk ib dhnK bfjoK Bkb Bk edh jEeVhnK p/VhnK N[ZNhnK
jB. Bk jh nZr'A edh N[ZNDrhnK. i' b'e fJ; soQK ;'ud/ jB T[jBK dh

(100)
neb s/ so; jh ehsk ik ;edk j?. n;b ftZu T[so gqd/P (:{HghH)
pqkjwDh ;fGnsk d/ gqc[Zbs j'D dk fJj pj[s jh ;[yktK fJbkek ;h. Bk
pj[sh ;odh Bk rowh, egV/ gkU iK Bk gkU, e'Jh coe BjhA g?Adk. fizB/
pqkjwDh ntsko j'J/ dZ;hd/ jB, ;ko/ jh :{HghH ftZu gqrN/ jB. dfonktK
d/ ftueko ^ rzrk, iw[Bk, ;[jktDk w";w, ykD ghD bJh fJE/ ;G e[ZM fwb
iKdk ;h. fJ;/ ft;akb T[gikT{ fJbke/ B{z ‘rzrk dh xkNh’ iK ‘rT{ xkNh’
th nkfynk iKdk fojk. ;dhnK gfjbK i' nkohnB jwbkto ephb/ Gkos
ftZu ;G s'A fInkdk fes/ fNe/ sK fJjh ;[jktDh rT{ xkNh iK rzrk xkNh
;h. fJ;/ xkNh d/ T[gob/ gjkVK ftZu fJjBK nkohnkBK d/ bVke/ ioB?b
gBkj b?Ad/ ;B s/ nkT[D tkb/ ;w/A bJh izr dh fsnkoh eod/ ;B. fiBQK
B{z nZi d/ts/ fejk ik fojk j? fJj n;b ftZu c"ih ioB?b, Xkowe w[yh
iK fJbkfenK d/ u"Xoh jh ;B. pj[sk g"okDe ;kfjs fJ;/ ;EkB s/
fbfynk frnk. wzB{z f;fwqsh th fJXo jh fe;/ EK fbyh rJh. g[oksB
;fwnK ftZu nkgD/ nkg B{z ;[oZfyns oZyD dh fJjh fJZe uzrh EK ;h. ghD
bJh ;kca gkDh, b'V w[skpe ykDk. d' BdhnK (rzrk^iw[Bk) ‘ykJh’ dk ezw
eoB. fgZS/ T[FZso tZb gjkVK dh nfiZs ezX. ;kjwD/ e/tb fJZe' pkjh pkeh
ofj rJh. nkT[D tkb/ d[;awD B{z fJZe pkjh s'A o'e b?Dk, e'Jh w[;aeb BjhA
;h. fJE'A jh nkgD/ fto'XhnK B{z dpkT[D tk;s/ w[fjzwK uVQdhnK ;B. fJE/
jh r[bkwK B{z e[ubD tkb/ c[owkB ikoh j[zd/ ;B. fJ;/ jh ;{p/ ftZu pqkjwDh
ftZfdnk dk e/Ado ‘ek;ah’ pDkJh rJh. skes ns/ neb d/ ia'o fJE'A d/ w{b
fBtk;hnK B{z pVh p/ofjwh Bkb e[ufbnk iKdk fojk.
jIko pzd;aK d/ pkti{d epho ih B/ T[FZu ftZfdnk gVQh. ;ko/
pqkjwDh rqzEK dk v{zxk nfXn?B ehsk. g[ikohnK dhnK ukbkehnK B{z uzrh
soQK ;wfMnk. fJjBK tZb'A ehsh ik ojh b[ZN ns/ fJB;kBhns gqsh
p/ofjwh tkbk tshok gofynk. t/dK Pk;soK ftZu fbyh spkje[B ftukoXkok
B{z ;wM e/ vze/ dh u'N Bkb n?bkB eo fdZsk^
epho pkwB[ r[o{ j? irs ek GrsB ek r[o Bkfj..
nofM T[ofM e? gfu w{nk ukoT[ p/dj[ wkfj. (237)

(101)
g{oh us[okJh ns/ skes d/ pbp{s/, pqkjwD Gkosh b'eK dk iBw
s'A jh r[o{ ;h. e'Jh fJZe th ftnesh fJBeko eoB dh fjzws BjhA eo
;edk ;h. epho ih B/ db/oh Bkb n?bkB eo fdZsk fe fJ; d/; (T[jBK
g[oksB ;fwnK ftZu jkbh d/P Grsh dk e'Jh ;zebg BjhA ;h. fJj Gkosh
G{yzv ;?AeV/ d/;aK dk iwxZNk fijk ;h, fJ;/ bJh ;apd ‘irs, d[BhnK,
;z;ko’ tofsnk j?) d/ pkeh b'eK dk r[o{ Gkt/A pqkjwD j't/ go
w/ok (epho) r[o{ BjhA j?. fJj sK y[d jh t/dK dh rbs f;Zfynk dk f;aeko
j' u[Zfenk j?. uko/ t/dK d/ eoweKv, pbh, j'w, :Zr nkfd ftZu T[bM frnk
j?. wB[Zysk bJh sK fJ; B/ e[ZM th BjhA ehsk. j'o t/y' ^
epho wkfJ w[zvT[ fsj r[o{ eh ik s/ Gow[ B ikfJ..
nkg v[p/ uj[ p/d wfj, u/b/ dhJ/ pjkfJ.. (1370)
n?;/ gkyzvh frnkB jhD/ M{m/ r[o{ nytkD tkb/ dh wK dk f;o w[zB
d/Dk ukjhdk j?, i' y[d sK rbs ftukoXkok ftZu v[Zfpnk jh ;h, ;r'A fgS
bZr u/b/ th t/dK dh rbs f;Zfynk ftZu v'p fdZs/. epho ih sK ;r'A ;gZ;aN
nky oj/ jB, fe w?B{z s[jkv/ rqzEK ftub/ T[gd/P dh b'V BjhA j?. ;r'A s[;hA
fjzd{ s/ w[;bwkB w/o/ s'A yoh gs/ dh rZb ;[D' s/ ihtB ;[Xko'. tke jBL^
ejs epho okw r[B rktT[.. fjzd{ s[oe d'T[ ;wMktT[..(429)
ejs epho Gb/ n;tkok.. p/d es/p s/ ojfj fBokok..(329)
wjkB eoKsh ekoh ;{ow/ epho ih id'A pqkjwD dh iVQ, t/d B{z jh
wkBsk BjhA d/dA/ sK T[j g[ikoh pqkjwD B{z nkgDk r[o{ feT[A ;theko eoBr/< ;r'A
epho ih sK m'e tik e/ nky oj/ jBL^
jwok Mrok ojk B e'T{.. gzfvs w[bK Skv/ d'T[..
gzfvs w[bK i' fby dhnk.. Skfv ub/ jw eS{ B bhnk..(1158)
epho ih B/ ;ko/ MrV/ w[ek e/ ;kc efj fdZsk fe n;hA pqkjwD iK
w[ZbK dh e'Jh f;Zfynk gqtkB BjhA eoBh. i' e[ZM fJjBK B/ ;wki B{z b[ZND
tk;s/ ‘Xow g'EhnK’ ftZu fby Xfonk j?, w?A T[j ;G Beko fdZsk j?. w/
ok nkgDk fiT[D Yzr j?, w?B{z j'o fe;/ dh r[bkwh ;theko BjhA j?.
pqkjwD tZb'A ‘Xow dh Sso SkfJnk ftZu’ ;dhnK s'A wB[Zysk s/ i'

(102)
nefj I[bw ehs/ rJ/ epho ih B/ T[jBK B{z pVh p/pkeh Bkb Bzr/ ehsk j?.
y{B ghDhnK o;wK B{z g{oh soQK oZd eo fdZsk j?. c[owkB jBL^
epho v{pk Ek g? T[pfoT[ ‘r[B eh bfjo’ Mpfe..
ip d/fyU p/Vk ioiok sp T[sfo gfoU jT[ cofe..(1368)
;ko/ Grs ;kfjpkB B{z (nS{s j'D eoe/) pqkjwDh rqzEK ftZu Bcos
Goh fBrkj Bkb t/fynk iKdk ;h. fiE/ pokpo dk ;fseko jh Bk j't/, T[;
Bkb'A s'V ftS'Vk jh fpjso j?. fJ; bJh epho ih B/ ;kc efj fdZsk ^
‘fJj pqkjwDh ftuko o{gh p/Vk pj[s d/o sZe uZb uZ[fenk j?. fJ; tes
fJj v[ZpD B/V/ jh j?. w?A fJ; vZ[p oj/ p/V/ ftZu feT[A ;tko ojK< fJ;/ bJh
w?A pkjo SbKr brk fdZsh.’
epho ih B/ n?t/A o'; gorN BjhA ehsk m'; dbhbK s/ ;p{s g/P
ehs/ jB. j/ gzfvs ih ;[D' fXnkB Bkb` n;hA fwjBs wiad{oh eoe/, jZe
jbkb dh o'Nh ykJhJ/ sK Bhu s/ P{do rodkB/ ik oj/ jK. go s[;hA jokw
dhnK yk e/, iks gksh tzvhnK gk e/, edh jEhA fwjBs Bk eoe/, g/N
g{osh eoB tkb/ uzr/ s/ T[FuZ / fet/A pD p?m<
/ s[;hA b'e sK ‘Xow n;EkBK ftZu
Xow g[;seK ftZu'A Xow wzso gVQe/, wB[ZyK B{z nkfonK Bkb uho e/ d'ckV
eo fdzd/ j'. fco th nkgD/ nkg B{z T[FZu/ o[sp/ tkb/, w[Bh d/ts/ nytk oj/
j'.’ uzr/ pDB bJh uzr/ ezw eoB/ iao{oh jB. c[owkB jBL^
‘gzvhnk etB e[wfs s[w bkr/..
p{vj[r/ gotko ;eb f;T[ okw[ Bk igj[ nGkr/..’
p/d g[okB gVQ/ ek fenk r[B[ yo uzdB i; Gkok..
okw Bkw eh rfs Bjh ikBh e?;/ T[sof; gkok..
ihn pXj[ ;[ Xow[ efo Ekgj[ nXow[ ejj[ es GkJh..
nkg; eT[ w[fBto efo Ekgj[ ek eT[ ejj[ e;kJh.(1102)
epho ih g[eko g[eko e/ efj oj/ jB fJjBK pqkjwDh rqzEK B/ Gkos
tk;h ;ko/ fJB;kBK d/ g?ohA p/VhnK, jZEK B{z jZEeVhnK gk e/, g{oh soQK
r[bkwh ftZu ieV fdZsk j?. Bkwd/t ih s'A b? e/ d;w gkfs;akj jI{o sZe,
fJ; wkBf;e r[bkwh d/ ;zrb s'VB tk;s/ pj[s isB ehs/ rJ/. fJzB/ izr

(103)
oki;h r[bkwh B{z yasw eoB bJh BjhA bV/ rJ/ fizB/ Xkowe r[bkwh yasw
eoB tk;s/ bV/ rJ/ jB. go fJj r[bkwh ni/ th fe;/ Bk fe;/ o{g ftZu
fiT[A dh fsT[A poeoko j?. j'o fe;/ ;p{s dh b'V BjhA j?, epho ih s'A jh
g[ZShJ/L^
p/d eh g[sqh f;fwqfs GkJh.. ;Keb i/toh b? j? nkJh.
eNh B eN? s{fN Bj ikJh.. ;k ;kgfB j'fJ ir eT[ ykJh..
jw d/ys fifB ;G[ ir[ b{fNnk.. ej[ epho w? okw efj S{fNnk.. (329)
fJj pqkjwDh ftukoXkok dh nwo t/b fJzBh ysoBke j? fe
r[opkDh torh bk;kBh ftukoXkok ;Bw[Zy j'D d/ pkti{d f;Zy gzE g{oh soQK
fJ; dh ieV geV ftZu cf;nk j'fJnk j?. pj[s fte;s :{oghB w[beK
ftZu ofjD tkb/ f;Zy th fJ; pqkjwDh eoweKv ftZu g{oh soQK T[bM/ j'J/ t/
y/ ik ;ed/ jB. gzikp d/ fi; fJbke/ ftZu'A e'Jh ftnesh gotk; eoe/
pd/P frnk j?, j'o tiB sK Gkt/A ijki ftZu bZd e/ BjhA fbik ;fenk, go
v/od/ koh ;kXtkd Bkb iaoo { b? e/ frnk j?. :{oghB w[beK ftZu ofj oj/ f;ZyK
s'A T[whd ;h fe gzikp B{z p"fXe nrtkJh d/Dr/. ;r'A T[bNk uZeo fJj uZb
frnk j? fe pd/;ak ftub/ pj[^frDsh f;Zy, p"fXe gy'A gzikp Bkb'A pj[s
gSV rJ/ jB. ykb;/ d/ fBnko/gD dhnK vhrK wkoB tkb/ r[opkDh dh
ftukoXkok B{z fgZm d/ e/, d;w rqzE d/ g[ikoh pD rJ/ jB. ny"sh dwdwh
Ne;kb (wfjs/ u"e tkb/) nkgD/ nDG'b pZfunK s'A jtB eokT[Ad/ oj/ jB.
fJjBK d/ ‘pqjw frnkBhnK’ tZb'A fbyhnK g[;seK f;ZyK B{z yko/ ;w[zdo ftZu
v'pD bJh ekcah jB. gzikp ftZu rZvhnK d[VkJh x[zw oj/, nDfrDs ‘pqjw
frnkBh’ Ne;kb dk M{m Bzrk eoB bJh ;Zu Bk p'b ;e/. e'Jh fJZe
‘pqjwfrnkBh’ jh fJzBh db/oh eoe/ nky fdzdk fe ‘GkJh ioB?b f;zx
;ajhd j' uZ[fenk j?. s[;hA e[co Bk s'b', iK dZ;' fe; G{nk dh e[ZSV ftZu
p?mk j?<’
ekch ;wK gfjbK w[;bwkBK ftZu nkJh froktN B{z t/yfdnK fJepkb
B/ fJZe jT[ek Gfonk ;h. fi; d/P ftZu w[;bwkB dkyb j'J/ T[E/ jh nkgDh
je{ws ekfJw eo bJh. jo jhbk tos e/ ;ko/ b'eK B{z iK s/ w[;bwkB pDk

(104)
fbnk iK esb eo fdZsk frnk. p; fJZe fjzd';skB jh nfijk d/P j?,
fiZE/ nk e/ w[;bwkB wks yk rJ/. Gkt/A gkfe;skB s/ pzrbk d/P ftZu eohp
shj eo'V w[;bwkB fjzd{nK s'A pD/ j'J/ jh ofj oj/ jB. Gkos ftZu th
gzdok eo'V w[;bwkB w"i{d jB. edh th nkgD/ bJh tZyok d/P b?D dh wzr
T[mk ;ed/ jB. go fJepkb B{z d[y Z fJ; rZb dk j? fe ;w[u Z k Gkos fJ;bkw
d/ Mzv/ j/m feT[A Bk nk ;fenk< fJ;bkwe p/V/ Bz{ roe eoB tkbh dbdb
pVh fGnkBe j?. fijVk fJZe tkoh ‘eztb d/ ;'jD/ c[b’ gqkgs eoB tk;s/
dbdb ftZu dkyb j' frnk T[j fco edh tkg; gos e/ BjhA nkfJnk.
T[j dbdb j? ‘rzrk dh xkNh pqkjwDh ;fGnsk’ f;ano j?L^
:/j dhB/ jikih ek p/pke p/Vk, B i/jz{ w/A nNek Bk ;/jz{ w/A mfjok.
ehJ/ gko fi;B/ E/ ;ks'A ;w[d
z o, t'j ‘v{pk djkB/ w/A rzrk e/ nkeo’.
(fJepkb)
fJZE/ p[ZX wZs dw s'V frnk, fJZE/ i?B Xow nzsw ;kjK s/ j?. fJZE/
epho gzEhJ/, Bkwd/t gzEhJ/ nkgDh ftbZyDsk r[nk u[Ze/ jB. fJE/ f;Zy th
fBrfbnk jh frnk ;wM'A. fJZe tkoh rKXh B/ (ny"sh ok;aNo fgsk) vkH
nzp/deo B{z ebkpkiah ftykT[Afdnk fejk ;h ^ ‘jw fjzd{ b'r nS{s'A e/ ;kE
pqkpoh tkbk fttjko eo/Ar/. d/P eh nkiakdh e/ pknd, nkge/ GkJhT[A e'
e'Jh f;aetk BjhA oj/rk.’ sK vkH nzp/deo B/ eokoh u'N eofdnK w'VtK
jZbk p'fbnk ^ ‘rKXh ih` w?A nkgeh I[pkBh ejh j{Jh pks go :ehB BjhA
eo ;esk. fiB sEkefEs, Xkowe rozE'A w/A jw P{do'A e/ bhJ/, esb eo
d/B/ tkb/ T[gd/P fby/ j'A< T[B ;G eh J/e J/e gqsh b/ eo pVh GhV e/
;kjwD/ uKdBh u"Ae fdZbh w/A, ngB/ jkE'A ;/ nkr brk eo ibk d/A. w?A ;wM
b{zrk fe nkg tkeJh fJB;kBhns e/ gy;a w/A j?. rKXh fubkfJnk ^ “n?;/
BjhA j' ;esk”
;' epho ih B/ p/VhnK s'VhnK ;B T[j ;B pqkjwDh ftukoXkok
dhnK p/VhnK jEeVhnK. T[jBK B/ jo fJZe o;w' fotkia, B{z eoweKv B{z
g{oh soQK oZd eo fdZsk, i' wB[Zy B{z fe;/ d{i/ dk r[bkw pDkT[Adk j't/. sK
fco rzrk xkNh ftZu gqtkB uVQh pqkjwDh ftukoXkok o{gh ;zrb oZ;/ (pzXB)

(105)
epho ih B/ s'V fdZs/. fJjBK t?fde ns/ wB{z f;fwqsh ftZu i' Xow b/pb
bk e/ wko{ nkd/P s/ b[ZN e/ ykD tkb/ j[ew fby/ j'J/ jB T[jh jB wB[Zysk
d/ rb gJ/ pzXB fiBQK B{z epho ih B/ s'V fdZsk j?, ;kB{z g{oh soQK w[es wkor
s/ uZbD dk okj gZXok ehsk j?. nrb/ gzB/ s/ p/dK dh n;bhns fpnkB
eod/ e[ZM gowkD fby/ ik oj/ jB, sK fe fe;/ B{z
G[b/yk Bk oj/ fJj p/dK s/ ntskoK pko/ r[opkDh dk eh c[owkB j?L^
! ;k;s f;fwqs p/d ukfo w[ykro fpuo/..
sg/ sgh;o i'rhnk shofE rtB eo/..
yN[ eowk s/ d[rD [ / g{ik eosk BkfJ..
ozr[ B br' gkopqjw sk ;ogo Boe/ gkfJ.. (71)
! pj[ ;k;sq pj[ f;fwqsh g/y/ ;op YzYf' b..
g{if; Bkjh jfo jo/ BkBe Bkw nw'b.. (265)
! n;w/X irB/.. s[bk g[oy dkB/.. gqkr fJ;BkB/..
sT[ B g{ifj jfo ehofs Bkwk..
rfJnk fgzv Gosk.. pBkof; nf; p;sk..
w[fy p/d us[o gVsk.. ;rb Xow nfSsk.. (873)
! ukfo p/d fijt GB/.. d; n;N yN; ;qtB ;[B. /
BjhA s[fb r'fpzd Bkw X{B/ (229)
! wfjwk B ikfBfj p/d.. pqjw/ BjhA ikB? G/d..
ntsko Bk ikBfj nzs. [ . gqw;/ o
[ [ gkopqjw p/ns
z .
[ . (894)
! g[B
z gkg[ ;G[ p/fd fdqVkfJnk, r[ow[fy nzfwqs[ ghi? j/. (1050)
! ;k;sq p/d g[zB gkg phuko.. Bofe ;[ofr fcfo fcfo nT[sko.. (385)
! d; nm bhy/ j'tfj gkf;.. uko/ p/d w[ykro gkfm..
fpB[ p{M/ ;G yVhnf; pzfX.. (1169)
! eEk ejkDh p/dh nkDh gkg g[B z phuko..
d/d/ b?Dk b? b? d/Dk Bofe ;[ofr ntsko. (1243)
t?fde ftukoXkok iK pqkjwDh Gowikb B{z r[opkDh g{oh soQK oZd
eodh j'Jh wB[Zy wkso B{z ;[szsosk godkB eodh j?. fJj p/VhnK s/

(106)
jEeVhnK ftZu ieV e/ fJeZb/ epho ih B{z jh ‘rzrk dh bfjo’ (fjzd{
;ZfGnsk) ftZu BjhA roe ehsk frnk. ;r'A tZv/ tZv/ Xow, ;aesh;akbh oki/
, ;'jD/ ;wki, fJ; ‘rzrk dh dbdb’ ftZu roe j' rJ/ jB. fJ;/ soQK
fBnkok ykb;k gzE, pqkjwDh yZv ftZu nZi th v[Zfpnk eb th v[Zfpnk. j?
e'Jh nfijk f;nkDk wbkj, i' v[Zpd/ v'bd/ gzEe p/V/ B{z uZg{ bk e/ feBko/
bk d/t/< BjhA sK ;kvk p/Vk rofenk jh ;wM'.
p/Vk pzfX B ;feU pzXB eh t/bk..
Gfo ;oto[ ip T[Sb? sp soD[ d[jb
/ k.. (794)

[[[[

(107)
f;zx G'iB
;fsr[o{ ;kfjp ih B/ gftZso r[opkDh okjhA i' T[gd/P fdZs/, T[j
;opd/Ph s/ ;opekbh jB. e'Jh ftuko r[opkDh ftZu nfijk BjhA
fwb/rk i' fJZe wB[Zy dh fizdrh B{z ok; nkT[Adk j't/, s/ d[i/ B{z w[nkce Bk
p?mdk j't/. fw;kb bJh t/y' r[o{ BkBe ;kfjp ih B/ b'V tes T[dk;hnK t/
b/ gfjbK r/o{J/A (Grt/A) p;so gfjB/. fjwkbk gops tZb dh c/oh tes,
feT[Afe pockBh fJbke/ dh :ksok eoBh ;h, uwV/ d/ ;{N p{N fsnko
eotkJ/, gfjB/. wZe/ tZb dh :ksok tes ‘Bhb p;so Xko/ pBtkoh’, Gkt
jkih w[;bwkBK tkbk gfjoktk gfjB fbnk. jZE ftZu wip{s vKr, w'Y/ s/
;kwkB tkbk E?bk, fBtki gVQB tkbk w[;Zbk (egVk) nkfd. tkg; gos
e/ ‘gfjo ;z;koh egV/ wzih p?m ehnk ntskok’, d/ tke w[skpe nkw
d[Bhnkdko frq;sh b'eK tkb/ egV/ gk bJ/, s/ wzih s/ fpokiwkB j' e/ ;zrsK
B{z T[gd/P eoB bZr gJ/. fJ;/ bJh f;ZyK T[go gzi eekoK dh todh dk
XoBh j'Dk sK bkiwh j?, go pkeh gfjokt/ pkps e'Jh gkpzdh BjhA j?. i/
nfijh gkpzdh nkfJd eo fdZsh ikt/, sK d[BhnK d/ g"D gkDh w[skpe,
w";w nB[;ko, f;Zy bJh ihtB pshs eoBk efmB j' ikt/rk. fJ;/ soQK
ykD ghD s/ ;fsr[o{ ih B/ e'Jh gkpzdh BjhA bkJh. jK Bf;anK dh ;ys
wBkjh ehsh rJh j?, feT[Afe fJj fiazdrh spkj eo fdzd/ jB. ykD ghD
pko/ ;G s/ bkr{ j'D tkbk ;fsr[o{ ih ek c[owkB j?L^
nfXe ;[nkd o'r nfXekJh, fpB[ r[o ;ji B gkfJnk.. (1255)
r[opkDh Bkb ;pzXs ns/ fJfsjk; pko/ ;?AeV/ ft;a/ nDS'j/ gJ/
jB. fiBK dh ftnkfynk bJh nDfrDs feskpK fbyhnK ik ;edhnK
jB. fw;kb bJh ^ r[opkDh ou?sk GrsK wjKg[oyK pko/ shj g[;seK,
ekw, e'qX, b'G, w'j, jzeko, fo;as/ ns/ n"os dh pokpoh. Xow gquko
pko/, f;Zy okiBhsh pko/, d/P ftd/P ftub/ f;ZyK d/ w;fbnK pko/, ;z;ko

(108)
B{z r[opkDh eh ;KMk T[gd/P fdzdh j? nkfd< nc;'; fe fJ; gk;/ fe;/ B/
y/ub BjhA ehsh. jK wk; pko/ jZe ns/ fto'X ftZu eohp gzi g[;seK
fbyhnK ik u[ZehnK jB. fJT[A gqshs j[zdk j? fe f;Zy ;wki (BjhA f;Zy
b/ye<) ;ohoh gZXo s'A T[FZgo BjhA T[FZm ;fenk. fJZehthA ;dh, ezfgT{Noh
i[Zr, d[BhnK okeN dh ;ghv Bkb nZr/ tZX ojh j?, s/ n;hA jkbh sZe g[okD/
rZv/ s/ jh ;tko jK. f;Zy gqukoeK s'A g[ZS/ ikD tkb/ ;tkb Gh pV/ p"D/ fij/
jh j[zd/ jB. fco T[jBK d/ i[nkp d/D tkb/ feZE'A r[owfs gVQe/ nkJ/ jB<
Xkowe ns/ d[BhnkthA ftZfdnk fe; gZXo dh j?< fJj gZy BK jh S'fjnk
ikt/ sK fpjso oj/rk.
;fsr[o{ ih dh ftukoXkok B{z Ugoh Bio/ BjhA rfjokJh ftZu T[so
e/ ;wMD dk isB eohJ/. wjKg[oy B/e ihtB tkb/ Grs oftdk; iks gZy'A
uwko, wo/ gP{ Y'D tkb/. T[jBK pdp{ wkod/ w[odk gP{nK dhnK yZbK
T[skod/ b'eK dhnK i[ZshnK pDkT[Ad/, w[odk gP{nK dh ofjzd y{zjd, jZvhnK
nkfd b/y/ bkT[D tkb/. r[o{ BkBe ;kfjp ih B{z T[j Bhu Biao BjhA nkJ/,
fgnko ebkt/ ftZu fbnk, T[jBK d/ puBK (pkDh) B{z nkgDh pkDh Bkb
T[skok eoe/ fjZe Bkb bk fbnk. Grs ;XBk ih ikBto wko e/, wk; t/
uD dk ezw eod/ ;B, wk; dh d[ekB, b'eK B{z wk; t/ud/ j'D, s/ y[d Bk yKd/
j'tD< ;fsr[o{ ih B/ fJ; feZs/ ekoB ;XBk ih Bkb e'Jh Bcaos BjhA
ehsh. ;fseko ;fjs T[jBK dh pkDh dk T[skok eoe/ ;KG fbnk. pkpk
P/y cohd ih, gZe/ w[;bwkB, jbkb ehsk wk; ykD tkb/, ;aoQk d/ gkpzd,
;fsr[o{ ih B{z pj[s uzr/ brd/ jB, T[jBK dh pkDh Gh nkgD/ e'b ;KG bJh.
P/y GhyB ih gZe/ ;aoQJh w[;bwkB T[j Gh ;fsr[o{ ih Bkb fpokiwkB jB.
;wK nkT[D s/ fJjBK dh gftZso ouBk r[o{ rqzE ;kfjp ih dk ns[ZN nzr
pD ;eh. ;kJhA whnK who ih (gqubs otkfJs w[skpe) r[o{ xo ftZu
;fseko:'r jB. fJZe gZe/ w[;bwkB jbkb ehsk wk; ykD tkb/, gzit/A
BkBe B/ p/nsz ;fseko fdZsk T[jBK B{,z dt?s okJh wkso Gh BjhA. g?Ad/ ykB
S/t/A BkBe ih dk Biao/ eow fojk, T[jB{z ;kohnK w[;bwkBh ohsK fBGkT[D
dh g{oh nkiakdh ;h. w[fj;BckBh S/t/A ;fsr[o{ ih dk pj[s ;fseko eodk

(109)
;h. ;fsr[o{ ih T[; Bkb uzr/ d';s tork ftjko eod/ ;B. Gkos dk
;wokN nepo s/ ijKrho r[o{ xo ftZu wkD gkT[Ad/ oj/ jB. eJh tkoh
T[jBK tZb'A r[o{ xo B{z G/NktK Gh nogD ehshnK iKdhnK ;B. o'gV B/V/
fgzv e'Nb/ dk tk;h fBjzr yK, B"t/A ;fsr[o{ ih dk ;/te ;h. d;t/A gks;akj
dh ;bkwsh tk;s/ fJ; B/ pV/ ezw ehs/. fBjzr yK d/ g[Zso d/ ftnkj tes,
d;w gks;akj eJh fdB fJ; d/ xo mfjo/, f;ZyK d/ iZE/ ;w/s. GkJh
pfuso f;zx ih 1705 d;zpo ftZu, ;o;k feBko/ izr ftZu ;yas iaywh j'
rJ/ ;B. fBjzr yK d/ xo eJh fdB sZe fJZE/ jh fJbki eokT[Ad/ oj/,
gqPkdk gkDh Sed/ oj/. ;aZe g?D s/ r;ash N'bh B{z nkgDk dkwkd dZ; e/ fJ;
dh ikB pukJh. fJ;/ gq/wh fBjzr yK d/ ;e/ GkDi/, Bph yK rBhyK d;w
gks;akj ih B{z ysfonK ftZu'A ;jh ;bkws puk e/ b? rJ/ ;B.okJ/ e'N fty/
fiZE/ ;fsr[o{ eJh fdB mfjo/ ;B, T[j okJ/ ebk fBjzr yK d/ pfjB'Jh ;h.
;fsr[o{ ih fJjBK Bkb fgnko Gfonk ;b{e eod/ oj/. gho p[ZX{ ;akj ;fsr[o{
ih dk nfBB ;/te, nkgD/ g[ZsoK ns/ ;/teK B{z toQdh nZr ftZu M'e fdzdk
j?. ;fsr[o{ ih T[; B{z (nZXh d;sko d/ e/) Gok pDk b?Ad/ jB, Bcos dk
fes/ Bkw' fB;akB BjhA. B/e fJB;kB P/o w[jzwd yK, wb/oe'Nbk, ;fsr[o{
ih bJh ns/ ;ko/ f;Zy irs bJh g{ik dh jZd sZe gotkB j?, feT[A i' T[;B/
I[bw d/ fto[ZX ia'odko ntkia p[bzd ehsh ;h. T[; tZb'A ehs/ rJ/ j'o nB/
e I[bw Biao nzdki eo fdZs/ rJ/. fJj ;ko/ ns/ nDfrDs j'o w[;bwkB
r[o{ xo ftZu ;fseko gkT[Ad/ oj/. nZi dh f;sw iohch t/y'` wk; Bk ykD
tkbk f;Zy, wk; ykD tkb/ f;Zy B{z Bcos Gh eodk j? s/ T[;B{z f;Zy Gh BjhA
;wMdk. j? Bk fBo'b Bk ;wMh ns/ XZe/;akjh dk toskok<
;kvk ;kok fJfsjk; ;{oi ts o";aB j? fe ;fsr[o{ ;kfjpkB y[d
f;aeko eod/ oj/. ikBtoK B{z wko ;[ZNDk e'Jh P"e BjhA ;h, nfijh
;w/A dh b'V ;h T[; s'A pknd f;Zy :'X/ f;aeko eod/ oj/. wjhfBnK pZXh
st/ dh gZeh o'Nh B;hp BjhA jz[dh ;h. i' Gh izrbh iht jZE nkfJnk G[zB
e/ yk b?Dk, fJZe nkw toskok ;h. wkX' dk; B/ d;w gks;akj nZr/ fJZe
f;aetk ehsk ;h, fe w/o/ gkbs{ ikBto, fjoB pZeo/ f;ZyK B/ MNek bJ/

(110)
jBHHH fJj pj[s tZvk gkg j' frnk. j[D w?A fJ; Xow n;EkB ftZu Grsh
fet/A eoKrk< iht jZfsnk j' rJh, nfijh ngftZso EK Bkw ftZu wB fet/
A fNe ;edk j?< ;fsr[o{ ih nkyD bZr/, ‘wkX' dk; j';a eo, ikr`
s/o/ v/o/ ftub/ gkbs{ ikBto woB ekoB gkg j' frnk, go Gkos ftZu tr
ojhnK y{B dhnK BdhnK s?B{z Biao jh BjhA nkJhnK< ;koh Xosh y{B Bkb
ozrh j'Jh s?B{z BjhA fdZ;h< pZfunK p[ZfYnK phphnK dk v[ZfbQnk y{B s?B{z y{B
jh gqshs BjhA j[zdk< bZyK b'e nikJhA wko fdZs/ rJ/, Xow ;EkB Yfj Y/
oh eo fdZs/ rJ/, s{z fJ; v/o/ dh gftZsosk dk Gow gkbh p?mk j?A<HHH wkX'
dk; dk fjodk ezp T[FZfmnk, jZE i[V rJ/, ;fsr[o{ ih d/ uoBhA Yfj fgnk.
;fsr[o{ ih B/ r[owfs gVQkJh, yzv/ eh gkj[b SekJh, jfEnko gfjBkJ/,
f;ZyK dk ioB?b Ekg e/ Bkw pzdk f;zx oZye/, iakbwK B{z ;'XD tk;s/ gzikp
tZb ftdk eo fdZsk.
nro Bk ;wMh ekoB ikBto wkoB tkb/ gkg g[B z d/ uZeoftT{ ftZu
c; rJ/ sK fBeb BjhA ;eKr/. r"o eo'` w[;bwkB b'e ;{o B{z SZve/ pkeh
;G soK dk ykD i'r wk; yk b?Ad/ jB. d[BhnK dk ;G s'A tZvk d{ik Xow
fJ;bkw j?. ;kv/ nB/e Gok nop d/;aK ftZu o'iah ewkT[D iKd/ jB, jbkb
wk; ykD tkfbnK d/ nXhB. T[;/ ewkJh ftZu'A r[odtko/ G/Nk nogD eod/
jB, fi; G/Nk ftZu'A nZr/ j'o eJhnK dhnK b'VK g{ohnK j[zdhnK jB. T[;/
ewkJh ftZu'A pZfunK dh gkbDk eod/ jB, fco fet/A nkyhJ/ fe fJj fBo'b
;akekjkoh jB< d{i/ pzB/ r'o/ b'e ;{o ns/ rT{ ;w/s ;G soQK dk wk; yk b?Ad/
jB. wk; B{z Bcaos eoB tkb/,bZyK o[g? you eoe/ nB/e gkgV t/b e/, wk;
ykfDnK d/ d/;aK tZb BZ;/ ub/ ik oj/ jB, ;w/s ny"sh ;zsK pqjw frnkBhnK
d/. ftd/;aK ftZu pj[s tZv/ tZv/ ;N'o jB, fJZe' d[ekB ftZu'A jo soQK dk ;wkB
fwb iKdk j?. T[jBK d/ ;N'oK ftZu pj[s fe;w dk wk; fsnko eoe/
oZfynk j[zdk j?. eJh EkJhA fiT[Ad/ e/eV/ wZShnK nkfd Gh oZy/ j[zd/ jB,
s[ozs jh b'VhAdk ;wkB yohdd/ jB. wk; ykD tkb/ r'fonK d/ d/P ftZu sK
wk; fto'XhnK B{z ikDk jh BjhA ukjhdk. r'fonK d/ nXhB B"eoh sK ed/ Gh
BjhA eoBh ukjhdh. wk; ykD tkb/ fJ;kJh b'eK dh frDsh d[BhnK ftZu

(111)
;G s'A fiankdk j?. wk; ykD tkfbnK jh d[BhnK s/ oki ehsk j?. i/ wk;
ykDk gkg j? sK fJjBK b'eK B{z fJj gkg feT[A BjhA bZrdk< fJjBK wk; ykD
tkfbnK B/ jh ftfrnkB dhnK p/nzs bZGsK bZGhnK jB. wk; fto'XhnK B{z
fJjBK dh tos'A Gh fco BjhA eoBh ukjhdh.
Gkos d/ b'e jIkoK ;kbK sZe jo soQK dk wk; yKd/ oj/, ;w/s rT{
wk; d/. fort/d wzB{z f;wqsh, wjKGkos, owkfJD nkfd fJ; rZb d/ fbysh
;p{s jB. :Zr eoB tes rT{ wko e/ wzso gVQfdnK, T[j wk; fsnko
ehsk iKdk ;h. fco gq;akd o{g ftZu ;kfonK B{z toskfJnk iKdk ;h. fJ;
B{z efjzd/ ;B ‘rT{ w/X :Zr’. fJ;/ soQK x'Vk wko e/ i' :Zr ehsk iKdk ;h
T[j ‘n;atw/X :Zr’ nytkT[Adk ;h. j'o f;sw t/y' wB[Zy B{z wko e/ T[; dk
wk; fsnko eoe/ ;kfonK B{z y[nkfJnk iKdk ;h ‘Bow/X :Zr’. nzrq/ih
;oeko tZb'A 21 BzH Xkok okjhA ;zB 1845 ftZu Bo pbh s/ gkpzdh bkJh rJh
;h, go fJj ekB{zB g{oh soQK bkr{ BjhA j' ;fenk. nZi sZe fjzd{nK d/ p/
nzs wzdoK ftZu eZ[eV, G/v{, pZeo/, M'N/ nkfd dh pbh fdZsh ik ojh j?. nZi
sZe fBZehnK pkbVhnK wzdoK B{z nogD eo fdZshnK ik ojhnk jB.
nfrnkBsk d/ u;aw/ T[sko e/ edh t/yDk, fijBK tos'A tkbhnK uhiK B{z bzw/
;w/A sZe tos'A :'r oZyDk j[zdk j?, sK eh eohdk j?< N[ZE g/;NK, eohwK,
gkfb;aK, g/AN;, dtkJhnK, ;kpDK, s/b nkfd ftZu gP{nK dh uoph
fwbkJh iKdh j?. wB[ZyK T[go dtkJh N?;N eoB s'A gfjbK, gzShnK,
gP{nK s/ niwkJh iKdh j?. fJj iht pj[s ;ko/ wo iKd/ jB, Beko/ iK
nzrjhD j' iKd/ jB. nkgD/ ofjD bJh wB[Zy d/ irQk pDkJh, izrb eZN/ s/
izrbh iht ysw. fJj gkg fe; B{z bZfrnk< g?ohA i[Zsh, p?bNK, nN?uh,
e'N, Y'beK i'VhnK, ;kozrh nkfd ;G gP{nK dh yZb s'A jh pDd/ jB. i'
r[o{ xoK ftu toshd/ jB.
nkT[ j[D nkgD/ xoK nzdo Gh Mksh wko t/yhJ/. gfjb/ ;fwnK
ftZu fJZe n"os eJh eJh pZfunK B{z iBw d/ fdnk eodh ;h. nZi eZbQ
fJZe d' pZfunK s'A tZX feT[A iBw BjhA b?Ad/< c?wbh gbkfBzr. :kBh
pZfunK B{z iBw b?D s'A o'eD dk ftfrnkBe Yzr. pZu/ B{z iBw jh Bk b?D

(112)
d/Dk, eh fJj wB[Zyh esb tork ngokX BjhA< wk; d/ fto'Xh G?D Gok, oZp
dh oiak ikDe/ pZfunK B{z iBw fdzd/ ikDr/< edh ;'ue/ sK t/yhJ/. f;Zy
nytkT[D tkfbnK ftZu fJZe j'o pVh fGnkBe fpwkoh tpk tKr c?b u[Zeh
j?. roG ftZu N?;N eotk e/ gsk bk b?Dk, bVek j? fe bVeh. i/ g/N
nzdo bVeh j? sK ysw eo fdU. pZio gkg. ‘sT[A feT[A w[orh wko/’,
nky e/ wk; dk fto'X ehsk iKdk j?, go d[BhnK ftZu edw oZyD s'A gfjbK
jh pkb ezfBnktK B{z e[ub fdZsk iKdk j?. nro epho ih nZi w[V e/ nk
ikD sK ;akfJd fJ; soQK nkyD bJh wiap{o j' ikD ^ ‘fsT[A feT[A bVeh
wko/’< pqkjwD tZb'A e{V gqukfonk frnk fe wk; ykD tkbk BoeK ftZu r's/
ykt/rk. d{i/ gk;/ pqkjwDh rqzE wk; ykD dh jwkfJs eod/ jB. d/ts/ nky/
ik oj/ ;ko/ jh wk; yKd/ jB. w[;bwkBK d/ oki ftZu fJjBK B/ e[ZN yk e/
wk; dk fto'X P[o{ ehsk. fJ;/ goEkfJ wbQko dh tko ftZu r[o{ BkBe
;kfjp ih dk fJZe pj[s bzwk ;apd$;b'e j?. e[ZM gzeshnK jB
^ fJ;sqh g[oy fBgifj wk;j[, gkfs;kj[ ;[bskBk.
i/ UfJ fd;fj Bfoe iKd/, sK T[BQ ek dkB[ B b?Dk..
d/Adk Bofe, ;[ofr b?Ad/, d/yj[ J/j[ fXCkDk..
nkfg B p{M?, b'e p[MkJ/, gKv/ yok f;nkDk.. (1290)
n"os wod oki/ wjkoki/ ;ko/ fJB;kB, iht, wk; s'A g?dk j[zd/
jB. fJjBK nwhoK tiahoK okfinK s'A dkB dZSDk d/ pjkB/, nzB XzB b? e/
yk fojk j?. i/ oki/ wk; ykD eoe/ BoeK ftZu ikDk wzB bJhJ/, sK T[jBK
s'A g{ik dk XkB b? e/ s{z fet/A ;[orK B{z ubk ikt/Ark< fJ; bJh s?B{z T[jBK
s'A osk wk;k dkB BjhA b?Dk ukjhdk. j/ gKv/ s/ok fJj XZeVg[Dk BjhA uZbD
bZrk. s{z y[d e[MZ BjhA ikDdk, s/ b'eK B{z T[gd/P eoB uZb fgnk j?< eh wk;
fto'Xh f;ZyK B/ fJjBK rfjokJhnK sZe ;'u ftuko ehsh j?< eh ;z;ko Bkb'A
wk; d/ tyo/t/A ekoB Bksk s'fVnk ik ;edk j?<
fiZE'A sZe r[opkDh ftZu'A nZX/ nX{o/ ;apd uZ[e e/ gowkD fdZs/ iKd/
jB, T[j ikfJia BjhA feT[Afe g{ok ;apd gfVQnK jh n;b wiaw{B ;kjwD/
nkT[Adk j?. i/ r[opkDh okjhA iht jZfsnk fto[ZX gowkD d/ e/ nfjz;k gow'

(113)
Xow dk e'Jh XkoBh pDB dk :sB eo/ sK BjhA pD ;e/rk. f;Zy P/o (f;zx)
j?, s/ P/o dh y[oke ;ko/ b'e uzrh soQK ikDd/ jB. f;Zy B/ rkso/ feogkB
gkJh j'Jh j?, e/tb g{ik eoB bJh BjhA tos'A bJh j?. c;bK s/ ;pihnK
s/, ehV/ wko dtkJhnK dh nkw tos'A ehsh iKdh j?. i/ T[jBK ihtK B{z Bk
wkfonk ikt/, sK T[j ;kohnK c;bK uZN ikDr/, wB[Zy B{z G[Zyk ofje/ woBk
gt/rk. xoK ftZu nB/e ehV/ ekY/, u{j/, fNZvhnK nkfd g?dk j' iKd/ jB,
i/ T[jBK B{z Bk wkfonk ikt/, sK wB[Zy bJh e[ZM BjhA pu/rk. fco Gh i/ fe;/
ftnesh dk wB wk; ykD bJh okiah BjhA sK e'Jh rZb BjhA, T[j Bk ykt/.
b/feB wk; ykD tkb/ Bkb Bcos Bk eo/. r[opkDh sK wB[y Z K B{z wkoB s'A Gh
o'edh j?, Gkt I[bw fe;/ s/ BjhA eoBk. fjzd{ ws dh fJZe gozgok dk jtkbk
d/ e/ ;fsr[o{ ih ;wMkT[Ad/ jB^
‘dkBz gok g{op/D G{uz s/ wjhg s/..
fpgohs p[Xz wkos b'ej BkBe fuozekb d[y G'rs/..’ (1356)
Gkt (fjzd{ ws w[skpe) dkB eoB eoe/ nrb/ iBw ftZu uzr/ o[sp/, oki
fwby gqkgs j' iKd/ jB. nwhoh ekoB n?P tkbh fiazdrh pshs eofdnK,
neb B;aN j' iKdh j?. fco T[jh nkdwh wB[Zysk B{z nB/e sohe/ b[ZNDk gq/
;akB eoBk, wkoBk P[o{ eo fdzd/ jB. fJjBK gkg eowK ekoB fco Boe
ftZu ik fvZrd/ jB.
fJj Gh ftuko bJhJ/ fe e/tb wk; dk fsnkr eoe/ eh Xowh
pfDnk ik ;edk j?< j'o pj[s ;ko/ fteko fit/A ekw eq'X b'G w'j jzeko,
d{Jh dt?P nkfd yzG bk e/ T[FvZ iKd/ jB< wk; ykD tkb/ b'e Gh pV/ fwjBsh
(fJ;kJh w[;bwkB) fJwkBdko, jo soQK d/ fJB;kBh r[DK Bkb Gog{o jB.
e/tb wk; dh tos'A ekoB Bcos eoBh ikfJia BjhA j?. d{ik gZy ftuko'`
yho ykD tkbk pqkjwD (ftofbnK B{z SZv e/) pVk Ikbw j?. jZEhA feos BjhA
eodk, d{finK dh ewkJh s/ gbdk j?. b'eK B{z e[okj/ gkT[Adk j? b[ZN e/ Gh
yKdk j?, g{iD:'r Gh pfDnk p?mk j?. ftofbnK B{z SZv e/, d[ekBdko
(pkDhnK) w{zrh dh dkb ykD tkbk, ;"dk xZN s'bdk j?. fwbktN Gh eodk
j?, tZX Gkn Gh bkT[Adk j?. i/ e'Jh o[gJ/ ftnki s/ b? bt/ sK ;G e[ZM b[ZN

(114)
e/ nkgD/ g/N/ gk b?Adk j?. w{zrh dh dkb ykD tkbk pj[s em'o fuZs j?, osk
so; BjhA eodk, fe;/ dk tYKrk eoB bZfrnK.
bZrdk j? fe f;Zy ;wki dk pj[sk fjZ;k, jkbh sZe ;ohoh sb s'A
nZr/ ;'uD d/ ;woZE BjhA j'fJnk. ykD ghD gfjBD sZe jh ;[os B/ ;co
s?j ehsk j?. r[opkDh ftZu'A T[FZusw ftukoK gqkgs eoe/ frnkBtkB pDBk,
ihtB ftZu'A ftekoK dk ykswk eoBk, n;b we;d ;h f;Zy dk. e'Jh
ftobk gq/wh j? fi; B/ r[o{ rqzE ;kfjp, noEK ;w/s ftuko e/ gfVQnk j't/
. pkeh sK o;w g{osh ehsh ik ojh j?. wk; fto'Xh Gh T[jBK jh n"rDK
ftZu v[Zp/ t/y/ ik ;ed/ jB, fiBQK ftZu wk; ykD tkb/ skohnk bk oj/ jB.
T[;/ soQK MrV/, f;o gkND/, gZrK bZEDhnK, r'beK dh d[otos'A eoBh ;G
pkd;s{ o ikoh j? . fez B k uz r k j[ z d k nro fJ; ci{ b fij/
Mw/b/ dk fsnkr eoe/ gzE dh uVQdh ebk bJh ;koEe T[gokb/ ehs/ iKd/.
;fsr[o{ ih n;bh t?;aB{z T[;B{z wzBd/ jB, i' ;ko/ ftekoK dk g{oB fsnkr
eo d/t/. tke j? ^
;' p?;B' j? ngo ngko.. ej[ BkBe fsB si/ fpeko.. (199)
i/ wB[Zy B/ p[okJhnK s/ ekp{ Bk gkfJnk sK T[j fJ; ftekoK dh i[nkbk ftZu
;Ve/ ;[nkj j' ikt/rk c[owkB j? ^
jz; j/s[ b'G[ e'g[ uko/ BdhnK nfr..
gtfj dMfj BkBek sohn? eowh bfr.. (147)
fiBK pjkdoK dk f;Zy nodk; ftZu cyo Bkb jo o'ia Bkw gVQd/
jK, fiBQK eJh ghjVhnK izrbhA tk; ehsk, fijBK dh pd"bs n;hA oki
Gkr d/ wkbe pD/, T[j ;ko/ f;Zy ;{ow/ wk; ykD d/ MrV/ edh BjhA gJ/. Btkp
eg{o f;zx, iZ;k f;zx nkjb{tkbhnk, ;qH uVQs f;zx, joh f;zx Bb{nk, P/
o/ gzikp wjkokik oDihs f;zx, ;akw f;zx nNkoh tkbk,;ko/ jh wk; yKd/
;B. gzE gqtkBs ‘f;Zy ofjs wfonkdk ftu’ e[Zmk wk; ykD dh wBkjh j?.
fBjzr f;zxK d/ S"fDnK ftZu nZi sZe wk; dh nkw tos'A ehsh iKdh j?.
nkgD/ xo ftZu pZfunK Bkb XZek, gsBh B{z fcNekoK, wksk fgsk dk
fBokdo eoe/ wB nzdo dfJnk nfjzdk g?dk BjhA j'Jh, peoh dk b/bk

(115)
e[eVh dk u{uk t/y dfJnk dk BkNe pj[s EktK s/ j[zdk t/fynk ik ;edk
j?.
r[o{ BkBe ;kfjp ih wZe/ dh gquko c/oh bJh uZb gJ/. e'Jh r?o
w[;bwkB, jkihnK d/ G/y XkoB eoe/ BwkiaK ndk eofdnK jh jZi bJh ik
;edk ;h. ;' ;fsr[o{ ih B/ jkiahnK tkb/ Bhb/ t;so gfjB bJ/. jZE ftZu
;'Nk geV fbnk, ;wkB tkbk E?bk w'Y/ s/ bNek fbnk. Bwkia tes tos'A
ftZu nkT[D tkbk eZgVk (w[;Zbk) th Bkb b? fbnk. w[;bwkB jkiahnK d/
fJZe ekcab/ ftZu ;akwb j' rJ/. id'A w[;bwkB Bwkia ndk eod/ ;B, sK
;fsr[o{ ih fJBeko BjhA eo ;ed/ ;B, fe w?A Bwkia ndk BjhA eoKrk.
Bwkia th y[dk dh pzdrh dk fJZe Yzr j?. nkw b'ehA fJjBK ekcab/ tkb/ b'eK
dk pVk ;fseko eod/ ;B. fJjBK dh sB'A wB'A ;/tk eoBh ngDk Xkowe
coi ikDd/ ;B. T[; bzw/ ;cao ftZu ;fsr[o{ ih B{z d' ;kb s'A tZX ;wK
r[ikoBk fgnk. fJj Gh :kd oj/, fe T[jBK fJbkfenK, d/;aK ftZu e'Jh
fjzd{ f;Zy sd'A BjhA ;h, i' ;fsr[o{ ih bJh nbZr G'iB dk gqpzX eo fdzdk.
;kXkoB fijh rZb j? fJzB/ bzw/ ;w/A tk;s/ gkDh gq;akdk Bkb pzBQ b?Dk n;zGt
;h. eh fJj wzB fbnk ikt/ fe r[o{ ih B/ ykDk ykXk jh BjhA, fJzBk ;wK<
w[;bwkB b'e jkiahnK d/ ekcfbnK B{z oks tes, ;woZEk w[skpe
gzi^gzi, d;^d; B{z nkgD/ xoK ftZu fbik e/, ;/tk eod/ ;B. fJ;aBkB,
p;so, ;ckJh o;s/ bJh ykD ghD bJh e[ZM d/Dk, g[zB (;tkp) ikDd/ ;B.
wk; ykDk w[;bwkBK ftZu Xkowe s"o s/ gqtkB j?. id'A ;aoXkb{ xoK ftZu
fJjBK jkiahnK B{z ykDk go';d/ ;B, sK ;ko/ fJeZm/ p?m e/ ykDk yKd/ ;B.
fJ; tes ykD/ ftZu wk; dk ;akfwb j'Dk nkw rZb j? s/ T[j wk; i' jbkb
sohe/ Bkb fsnko ehsk iKdk ;h. v{zxkJh sZe ;'uhJ/. eh T[; tes
;fsr[o{ BkBe ;kfjp fJj rZb efj ;ed/ ;B, fe w?A wk; BjhA yktKrk<
w?A w[;bwkB BjhA jK. fJ; bJh jbkb ehsk wk; sK fpbe[b BjhA yktKrk.
fi; we;d bJh ;fsr[o{ ih, bzw/ g?Av/ bJh uZb/ ;B, fco T[j g{ok BjhA
j'Dk ;h. i/ r[o{ BkBe ;kfjp b'V tes w[;bwkBK Bkb p?m e/ wk; tkbk
ykDk yk ;ed/ jB, sK nZi d/ wk; fto'Xh fJ; dbhb dk eh i[nkp

(116)
d/Dr/< GkJh wodkBk ih ;fsr[o{ ih Bkb gzikj ;kb s'A tZX ;wK fojk ;h,
eh ;fsr[o{ ih T[; Bkb GoktK (GkJh) tork fgnko Gfonk toskn BjhA
eod/ j'Dr/< T[;B{z nbZr GKv/ u[ZeD bJh oZyD bJh wiap{o eod/ j'Dr/<
fco p/Bsh j? fe fJjBK tkX{ Mw/fbnK s'A feBkok jh ehsk uzrk j?. r[opkDh
noEK ;w/s gVQhJ/ ;ko/ ;aze/ nkg/ jh d{o j' ikDr/.
yk; B'N L gzBk 1289 s/ r[o{ BkBe ;kfjp d/ ;b'e dk noE
eofdnK P'qwDh ew/Nh tZb'A Sgh ‘PpdkoE’ g'Eh u"Eh s/ fJ; soQK noE
ehs/ rJ/ jB ^ “fJj ;b'e e[oy/so d/ shoE s/ gzfvs BkB{ gqsh T[uko/` r[o{
;kfjp B/ T[; ;w/A wk; fozfBnk. gKv/ Bkoki j' e/ r[o{ ih s/ jwbk eoB
bJh nkJ/. r[o{ ih pV/ Xhoi s/ ftuko Go/ Yzr jk;^o; ftZu T[jBK d/
c'eN fB;funK d/ pyhJ/ T[X/Vd/ jB.”
;w[uk GktL T[FZgo j'Sh ws B{z SZve/ ;jh wZs nyfsnko eoBk
dZf;nk ;h. i' ;Zu/ r[o{ s'A fwbdh j?. fJZE/ gzfvsK d/ fJZe G[b/y/ B{z d{o eod/
jB. T[j wk; ykD B{z p[ok ;wMd/ ;B. r[o{ ih T[jBK B{z dZ;d/ jB fe wk;
fJZe nfijh t;s{ j?, fi; Bkb ;kB{z jo t/b/ tk;sk g?Adk j?.n;hA fJ; B{z
fe;/ Bk fe;/ ;aeb ftZu iao{o tosd/ jK. fco gzfvsK dhnK Xkowe
g[;seK ftZu fJ; d/ ykD dk fiaeko nkT[Adk j?. fJZe fBzds uhI d/ s"o s/
BjhA, ;r'A d/tfsnK dh wB g;zd uhia d/ s"o s/. i/ fJj dbhb wzB bJh
ikt/ fe wk; ykD Bkb iht jZfsnk j[zdh j? ns/ ;kr ykD Bkb BjhA sK th
mhe BjhA feT[Afe fizadrh dk w{b wkdh ekoD sK gkDh j?. fi; s'A nzB cb
nkfd ykD dhnK uhiK g?dk j[zdhnK jB. i/ g{oB t?;aBt pDBk j? sK fJj
uhiK Gh SZvDhnK g?DrhnK. “;pdkoE L g'Eh u"Eh gzBk 1289 Skge
gqek;ae Pq'wDh r[od[nkok gqpzXe ew/Nh, nzfwqs;o, Skg 1979H
frnkBh r[opuB f;zx dh fbyh, Ne;kb tb'A Sgh feskp “r[opkDh
gkm do;aB” ftZu wk; ykD pko/ fJ; soQK fbfynk j'fJnk j? ^ “ykb;k
fjzd{ w[;bwkB e;kJh (fJ;kJh<) t?PB' ;G s'A ofjs j?. ykb;k nekb
g[oy eh c"i j?, i/ fes/ Xow dh oZfynk eod/ j'J/ izr ftZu nzB nkfd BK
fwb/, sK gqKDK dh oZfynk tk;s/ ykDk gt/ sK jZEhA MNek eoe/ yk bt/, gqkD

(117)
pukJ/. T[j ph sK i/ fuZs ukj/ sK. T[AM th SeDk j't/ sK th jZEhA MNek
eoe/ ykt/.” (gzBk 74 Skg 1969)
GkJh ;zs'y f;zx ;{oi gqek;a rqzE ftZu fbyd/ jB fe r[o{ nzrd
;kfjp ih d/ ;w/A bzro ftZu wk; pDdk ;h fpBK ;ze'u ykXk iKdk ;h.
fbys fJ; soQK j? ^
gjfs Gks (dkb u"b) pos:' gqEw, g[B nkfwy (wk;) nktk.
fJe fd; gzefs wfj d:', sp fJB do;ktk.(gzBk^1375)
wfjwk gqek;a g'Eh dh fbys w[skpe wk; ykDk nkw rZb ;h. r[o{
nzrd ;kfjp d/ ihtB pko/ fbfyfdnK ;o{g dk; GZbk fJT[A fbydk j? L
“uo poB T[jK ;w;o/. wkNh posB G'iB eo/.
ftfX fBy/fX (wk; fto'Xh Gowh b'e) ike/ wB j'Jh.
n?;' sjK B ikt? e'Jh.
nik (pZeok) wk; G:' f;ZX o;'Jh. nto? dkb Gks Gh j'Jh.
rKt s/ f;Zy e'T{ sfj nkfJnk.
nkfrnk GJh wSbh sb fbnkfJnk.
;fsr[o sjK ehB go;kd. d:kb j'fJ ej:' Gb' ;[nkd.”
(jtkbk g[;se r[ows wkovzv, gzBk^763, GkJh ekjB f;zx BkGk)
fe;/ fjzd{ d/ “ifrU gths” (izi{) o;w t/b/ nkJ/ ;e/ ;pzXhnK
bJh, wk; fozBQ e/ ykDk ytkT[Dk nkw toskok ;h. r[o{ BkBe ;kfjp fJ;dh
rtkjh God/ jB ^
pqkjwD nkg wk; yke/ fco ;G B{z fJikis fdzdk ;h fe j[D
;kfonK B{z tosk fdU.
“sr[ egkjj[ eshn? pkwD[ tN/ nkfJ..
e[fj peok fozfB ykfJnk ;G[ e' nky? gkfJ..” (471)
pqkjwD b'e wk; s' e'Jh goj/i BjhA eod/ ;B. ;r'A jbkb ehsk
wk; Gh nkw jh yKd/ jB. fJ; wk; tkb/ G'iB B{z gftZso G'iB nkyd/ ;B.
r[otke fJT[A jB ^
“nGkfynk ek e[mk peok ykDk.. uT[e/ T[gfo fe;/ Bk ikDk..” (471)

(118)
T[jh ykDk, ghDk, gfjBDk, ;tkoh eoBh, s/ ;"Dk Gbk j?, fi; Bkb
;oho B{z sebhc Bk j't/. wB nzdo p[o/ ftuko g?dk Bk j'D. r[o{ c[owkB
j? ^
pkpk j'o[ ykDk y[;h y[nko[..
fis[ ykX? sB[ ghVhn? wB wfj ubfj fteko.. (16)
wk;[ g[okDh wk;[ es/ph uj[ ir wk;[ ewkDk]
izR eki thnkj[ ;[jkt? T[E? wk; ;wkDk] (1290)

[[[[

(119)
nebh gfVQ e? p[Mhn?
i' th fbys, fJfsjk; iK eEk ejkDhnK, Pqh r[o{ rqzE ;kfjp, tkoK
GkJh r[odk; ih ns/ GkJh Bzd bkb ih dh ouBktbh tkbh e;tZNh s/
g{ohnK BjhA T[sodhnK, T[jBK ƒ Bk wzBD bJh jo f;Zy ƒ g{ok g{ok
nfXeko j?. f;ZyK bJh fJj jh fJZe' fJZe goy dh e;tZNh j?. i' e[ZM Gh
fJ; goy nB[;ko mhe BjhA T[; wro bZrD ƒ f;Zyh s'A fvZr ikDk, d{o j'
ikDk, w[Beo j' ikDk, fpqEk iBw rtkT[Dk, fpgoh ukbK ftZu c;Dk, iK r[o{
s'A p/w[Zy j'Dk jh fejk ik ;edk j?. rbsh iK fe;/ e[ohsh ƒ ;[XkoBk jh
f;Zyh j?. nzX ftPtk;h j'Dk, e[dos d/ T[bN uZbDk, frnkB s'A feBkokePh,
nkgD/ nkg ƒ jh iBkT[Dk w{oyskJh s'A fpBk j'o eh j' ;edk j? < gqekP,
frnkB, ;Zu iK o"PBh Gkt/A T[j nzsqht j't/ Gkt/A pkjoh, T[;ƒ jk;b eoBk
s/ d{;fonK ƒ godkB eoBk jh f;Zy dk Xow j?. goekP i' ;"yh soK j'
;e/, frnkB i' nk;kBh Bkb ;wfMnk$;wMkfJnk ikt/, fJ; dk fto'X
iƒBh b'e jh eod/ jB. fw;kb d/ s"o s/ dopko ;kfjp ftZu fpibh bkT[D
t/b/ ns/ r[o{ rqzE ;kfjp ih d/ ;Nhe iK gd^S/d eoB t/b/ pVk fto'X
j'fJnk, i' ni/ th ikoh j?.
e?Eb d/ okik T[d? f;zx tZbA' GkJh ;zsy' f;zx ih ƒ r[o gqskg ;{oi
rqzE dh ouBk bJh fBih ;ogq;sh s/ wkbh ;jkfJsk fdZsh iKdh ;h. rqzE dh
ouBk s/ ;'X ;[XkJh bJh th uko gzfvsK dh fJe N'bh Ekgh rJh ;h. T[BQK
gzvsK ƒ GkJh ;zsy ' f;zx fto[XZ ;G s'A tZvk fJsokI, fJBQK dk pqkjwD iksh
ftZuA' Bk j'Dk, go ;z;feqs rqE
z K dh uouk eoBk, ns/ r[o fJfsjk; fbyd/ ;w/A
;BksB Xowh ;z;ekoK d/ nB[eb { eEB Bk eoBk ;h.
eth ;zs'y f;zx fbyd/ jB fe ;{oi gqekP rqzE ouBk ;w/A, T[jBk
d[nkb/ wzd wZs M'N/ nfVzrd/ ;B, ;{o x[oed/ ;B, y's/ jhArd/ ;B s/ e[Zs/
G"Aed/ ;B. fJj gP{ wzvbh T[BQK dh ‘;ko^;wZroh’ ƒ ‘d{fPs’ eoB bJh

(120)
g{oh soQK gqfsfrnk^pZX ;h. ekP fe fijVhnK T{DskJhnK GkJh ;zs'y
f;zx ih t/b/ T[BQK dh ‘;ko^;wZroh’ ftZu fpgoK B/ gkJhnK ;B, T[BQK ƒ d{o
ehsk iKdk, go fJ; s'A n?B T[bN, T[BQK dh nkPk d/ fto[ZX, T[; ‘d{fPs
;wZroh’ ƒ nXko pDk e/ pVk eZM [ fbfynk frnk j? f;ZyK d/ fJfsjk; ftZu.
frnkBh r[opuB f;zx fGzvoK tkb/ dk fbfynk ‘;qh r[ow[y gqekP’
ns/ r[opkDh gkm doPB fi;ƒ T[j ;zs ;[zdo f;zx ih dk gftZsq ihtB
efjzd/ jB, Gh fJe nfijh fbys j?, i' fpZgoh ukbK dh ofj rJh ewhA ƒ
g{ok eodh j?. fJ;/ fbys ƒ nXko pDk e/ dwdwh Ne;kb B/ nkgDh
wfo:kdk pDkJh j'Jh j?, fi;dk gzEe ‘f;Zy ofjs wfo:kdk’ Bkb B/V dk
th tk;sk BjhA. Ne;kb dh fJj wfo:kdk nro sK T[BQK d/ nkgD/ dkfJo/
ftZu jh oj/ sK e'Jh rZb BjhA, go id'A Gh fJ;ƒ ;ko/ gzE T[go m';D d/
:sB ehs/ iKd/ jB, sK gzE dh J/esk ns/ fJe;kosk ƒ Ykn bZrdh j?,
s/ pj[s soQK d/ c[ZN gkT{ MrV/ T[sgzB j[zd/ jB.
Bkw igDk, feos eoBk, tzv SeDk f;Zyh d/ w[ZYb/ ns/ ;[Bfjoh
n;{b jB. rqfj;s^XkoB eoBk ;G s'A tZvk Xow j?. gqwkswk dh oIk
ftZu okIh ofjDk, e[dosh d[Zy ;[Zy ;w/A nv'b ofjDk, f;Zfynk pZu/ s'A th
b? b?Dh go nzX ftPtkPh j'e/ fe;/ p[ZY/ wro Gh BjhA bZrDk, fe;/ th
;wZf;nk ƒ ftukoK eoe/ jZb eoBk, r[opkDh ƒ gVQBk, ;wMDk, ftukoBk
ns/ T[; s/ nwb eoB dh e'fPP eoBh, ;wkfie p[okJhnK ƒ fsnkrDk,
ihtB ƒ wzfIb BjhA wkor ;wMDk, wkor^gKXhnK Bkb ;'jDk ftjko,
fwbtosD ns/ ;jkfJsk b?D$d/D dk Bkw jh f;Zyh j?.
f;Zyh ;kvh iK s[jkvh BjhA. fJj sK fi;B/ ;kih, iK fBGkJh,
T[;dh j?. jK fJ; ƒ y'ok bkT[D tkbk, fJ;d/ ;[Bfjoh f;XKsK ƒ wbhnk^w/N
eoB tkbk, fJ; ƒ o'Ih^o'Nh dk t;hbk ;wMD tkbk, nkw izsk ƒ ;IK d/
fojk fpgo spek j?. gfjbK sK T[j Xow d/ BK s/, G/y ns/ gyzv eoe/
b[ZND dk ;kXB pDkT[Adk j? s/ fJ; s'A tZvk nBoE fJj fe f;Zyh tZb'A d{o
eoe/ g[Zm/ o;s/ s'o fdzdk j?. fJj fJ; soQK j? fe e'Jh nzBQ/A ƒ y{j ftZu
fvZrD s'A pukT[D d/ EK, ikD p[ZMe/ ftZu XZek d/ fojk j't/. fe;/ ƒ ;ohoe

(121)
s"o s/ ysw eoB tkb/ ƒ d[BhnK Go dhnK ndkbsK ;Ik fdzdhnK jB, go
fijV/ fe;/ ƒ nksfwe s"o s/ wko fdzd/ jB, T[BQK ƒ ;Ik sK eh fwbDh j?,
;r'A XowhA, nkr{, ;fseko:'r, iK goT[gekoh eoe/ ikD/ iKd/ jB. jB/
o ;kJhA dk.
wZX dhnK nodk;K eoB tkb/ fJj b[ZNd/ Gh wZX tor ƒ jh jB,
feT[Afe T[gobk (ftdtkBh) spek fJBQK dhnK ukbK ftZu BjhA c;dk, s/ EZb/
tkb/ (rohpK) e'b fJBQK ƒ d/D bJh e[ZM BjhA j[zdk. fJj ftdtkBK Bkb
ftuko r'PNh BjhA eo ;ed/, ns/ rohpK dh nfsnksfwe s"o s/ e'Jh
wZdd eoBh BjhA ukj[zd/. eJh ;ZiD fJj Gh efjzd/ jB, fe “ih fJj th
gouko sK f;Zyh dk jh eod/ jB.” fJ;ƒ n;hA fJ; soQK ;wM ;ed/ jK
fe eVkj gqPkd sK eVkj gqPkd jh j?, go ftdtkB eVkj gqPkd ƒ gotkB
eoke/ r[o{ dh fwjo, r[o{ dh p\fPP, r[o{ dh feqgk ;wMe/ Sed/ jB. go
id'A T[;/ eVkj gqPkd ƒ ;hs^gqPkd (i{m) ftZu spdhb ehsk iKdk j?, sK
nZyK whNh Gkt/A e'Jh yk bt/, go d/y e/ wZyh fBrbDh pj[s emB j?.
;kv/ r[o{ ih eokwks ƒ efjo efjzd/ jB, iK tZX s'A tZX BkNe u/Ne
;wMd/ jB. ubhj/ eZND/, row iK mzY/ sg ;kXD/, w'B XkoB eoBk,
fJZSk^g{osh bJh (gkm) wzsq ikg, nzB dk fsnkr, ;wkXhnK bkT[DhnK,
;_or dk bkbu, BoeK dk G?, to iK ;okg wzBDk, Pqhoe gftZsqsk, gqsZy
doPB, fppkB uVQe/ ;Zu^yzv fgnkB/, rqfj;s XkoB Bk eoBk, jtBK
tke[o ;g?Pb ;wZrohnK dh wzr, fe;/ yk; irQK tZ;D eoe/ w[esh b'uDh,
e[M yk; ozrK dk fsnkr, r[o{ rqEz ;kfjp ih ftZuA' wB woIh Bkb gzB/ d/ nZr/
fgZS/ iK ftueko'A Ppd ƒ tXhnK iK eoVk wzB e/ u[DBk iK gVQBK, r[o{nK,
f;ZyK iK wksktK ƒ fgSb/ iBwK d/ ntskoh f;ZX eoBk, rqfj;sh ihtB ƒ
fsbKibh d/Dk, r[opkDh ƒ f;o| s/ f;o| gVQBk go ftukoBk BjhA,
nkoshnK T[skoBhnK, d/jXkoh doPBK d/ cb fwbD/, ;Zuyzv doPB,
f;o| nzfwqs^gkB eoB d/ ;z;eko ;w/A jh nksw frnkB j' ikDk, wzr e/
ykDk ns/ ;qh r[ow[y gqekP dhnK j'o pj[s ;kohnK T{DskJhnK fJj wzr
eodhnK jB fe ;kƒ j'o fiZE/ fes/ Gkt/A fcZN eo fdT[, go r[o{ d/ f;ZyK

(122)
B/ ;kƒ fe;/ ƒ Gh B/V/ BjhA Y[ZeD d/Dk.
f;Zy Xow ftZu nk u[ZehnK e[ohshnK ns/ wjzsK, ;kXK, g[ikohnK
okjhA c?bkJ/ ik oj/ fpgotkd ƒ mZb gkT[D bJh, f;zx ;Gk bfjo ns/ uhc
ykb;k dhtkB d/ ;KM/ :sBk ;dek thjthA ;dh d/ P[o{ ftZu ‘f;Zy ofjs
wfo:kdk’ pBkT[D d/ T[gokb/ P[o{ j'J/. :kd oj/ gzEe f;Zy ofjs wfo:kdk
g{o/ 13 ;kbK dh fwjBs pknd ;zB 1945 JhL ƒ B/go/ ukVQh rJh ;h. fJ;/
jh ;w/A 1933 JhL s'A b? e/ 1935 JhL sZe frnkBh r[opuB f;zx B/ ;qh
r[ow[y gqekP rqzE th w[ezwb eo fbnk ;h. frnkBh r[opuB f;zx 1921
JhL s'A b? e/ 1930 JhL sZe ;zs ;[zdo f;zx j'oK d/ Bkb ofj u[Ze/ ;B ns/
1930 JhL ftZu ;zs ;[zdo f;zx d/ nekb ubkD/ wro'A T[BQK dh rZdh s/
fpokiwkB j'J/. p/PZe wkfJnk d/ fbPekfonK ftZu T[bM/ v/o/dko, gyzvh
;kX, fJZE'A sZe fe nekb sys d/ iE/dko th ;qh r[ow[y gqekP dh ;bkj[Dk
G{fwek ftZu eod/ jB, go ;wMdko f;Zy ftdtkB ed/ th fJ; soQK dhnK
fbysK s'A gqGkfts BjhA j[zd/, ;r'A fJBQK dk yzvB eoB bJh :Ek^Pes
:'rdkB gkT[Ad/ ofjzd/ jB. v/o/ dk w[yh tZv/ ;zsK dh po;h fJ; bJh jh
wBkT[Dh ukb{ eodk j?, fe nrKj T[; B/ Gh nkgdh po;h wBkT[D dh fgos
gkT[Dh j[zdh j?.
frnkBh r[opuB f;zx, GkJh p[ZX f;zx ih ofus ‘ykb;k Pse’ gzL
521, ns/ ;zs fBjkb f;zx e/;oh dh ouBk gzL 475, nkgD/ Bkw EZb/ fby
e/, fbys u'oh eoB d/ i[ow s'A poh BjhA j' ;ed/. fJE/ fJj fpbe[b Bk
;wfMnk ikt/, fe n?t/A fe;/ ƒ BhtK fdykT[D bJh iK f;o| fezs{^gzqs{ eoB
bJh jh fbfynk frnk j?. fJj sK sZs frnkB ftZu roV^frnkB obkT[D
dhnK ukbK ƒ mZb gkT[D dk fBwkDk fijk :sB j?. fJj gVQe/ fi; ƒ th
n"fynkJh wfj;{; j' ojh j? iK e'Jh r[ow[y fgnkok fJj ikDBk ukj/ fe
fJj tkfenk jh ;Zu j? sK Bkb brkJh ik ojh ;{uh ftZu gzL BzL fdZs/ rJ/
jB, nkg d/yD$gVQB dh y/ub eo ;ed/ jB. fJ; ;{uh s'A fpBk j'o Gh
pj[s ewhnK jB, fit/A fe r[opkDh fbyD ftZu nP[ZXsk (gzL 130, 148,
598, 599), fJfsjk; y'iD s'A fpBk jh xNBktK fpnkB eoh ikDk. fit/A

(123)
fe r[o{ BkBe nkrwB eZs/ dh g[zfBnK ns/ r[o{ BkBe ;kfjp ih d/
;kEh pkbk torhnK rbs rZbK dk gquko nkfd.
;zgodkJh frnkBhnK ƒ fBwosk ;fjs fjdkfJs ehsh iKdh j?,
fe ;BksBh gqGkt ns/ ezB o;h tkbhnK c'ehnK ejkDhnK ƒ SZv e/, sZs
frnkB dk gquko eoBk, ns/ sZs ykb;k ƒ fJj ;{uBk d/ s"o s/ dZ; oj/
jK, fe n;bhns ftZu fezBk e[ZM Bebh obkfJnk frnk ;h$j?, s/ T[j Gh
f;Zyh d/ wjKoEhnK tZb'A. gqwkswk fwjo eo/ i' ;kƒ f;Zyh d/ T[FZu/ ns/
fBnko/ n;{bK dh ;'Mh j't/, r[o{ rqzE ;kfjp T[FZgo PoXk ns/ ftPtk; j't/,
ykb;k gzE dh J/esk s/ wIp{sh bJh :sBPhb ofjzd/ j'J/ ihtB ;|bk
eohJ/.
frnkBh r[opuB f;zx dk fbfynk ;qh r[ow[y gqekP gVQe/ nkw
f;Zy pqkjwDtkd d/ T[; rfjo/ ;w[zdo ftZu roe j' ikt/rk, fiZE'A ;kƒ r[o{
ih B/ eZfYnk ;h. f;Zyh sK fJZe ihtB^iKu j?. fJ; ftZu brkJhnK
nDj'DhnK gkpzdhnK, Bk fBGD:'r^jZm eoe/ ehshnK o;wK, wB[Zysk ns/
f;Zyh s'A d{o eoB tkbhnK jB. fe;/ ƒ wkoB bJh Ifjo ƒ yzv dh gos
ftZu iK y[oke ftZu obkT[Dk j[zdk j?. fJ;/ eoe/ jh ;qh r[ow[y gqekP ftu
e[ZM rZbK pkps r[opkDh ns/ tkoK GkJh r[odk; ih ftZu'A Gh jtkb/ fdZs/ rJ/
jB, i' nkw fJB;kB dk wB N[zpd/ jB. fJ;d/ Bkb Bkb GkJh ;zs'y f;zx
ih d/ efjD w[skfpe ‘;ko ;wZroh’ ftZu ofbnk T[j ‘d{fPs wkdk’ ‘irQk
irQk’ ns/ ‘tko tko’ fbfynk frnk j?, i' ;XkoB f;Zy eo jh BjhA ;edk,
ns/ f;Zyh ftukoXkok dh fto'Xsk j[zdh j?, fi; Bkb c'ehnK ohsK, vo,
tfjw, GftZypkDhnK, Iks^gks, ;[Zu^i{m, gftZso^ngftZso torhnK
wko{ o[uhnK fdb ftZu ;wkXhnK bke/ p?m ikDrhnK.
fiBQK B/ f;Zyh gquko dk p[oek f;oc o'Ih^o'Nh dh \kfso iK b[ZND
dh ;ehw nXhB gkfJnk j?, iK fijV/ f;o| g{ik^dePDk (d/e/) Bkb
;[orK dh bkb;k eod/ jB, T[BQK ƒ sK p/PZe ;qh r[ow[y gqekP mhe bZrdk
j't/, go fijV/ r[ow[y nkg r[opkDh gVQ e/ Bkw, dkB, fJPBkB dh owI
;wMd/ j'J/, whoh^ghoh, d/}^s/}, ;zs^f;gkjh, Grsh^Pesh, oki^i'r

(124)
tkbh nt;Ek wkDd/ j'J,/ ihtB^w[es j'Dk b'ud/ jB T[j ‘;qh r[ow[y gqekP’
tkbh ‘d{fPs ;wZroh’ Bkb esJh ;fjws BjhA j'Dr/.
!!!!!!
;qh r[ow[y gqekP d/ e[ZM gzL BzL fiZE/ ‘d{fPs ;wZroh’ d/yh ik
;edh j?.
r[od[nko/ dk fBPkB ;kfjp ;[Bfjoh yzv/ dk L^ 10
r[o{ BkBe d/t ih dk iBw eZs/ dh g{oBwkPh ƒ L^ 16, 244
r[o{ BkBe d/t ih d/ ;kEh wodkBk ns/ pkbk L^18, 528
uoBK Bkb wZek c/oBk L^ 18
nzs ;w/A r[o{ BkBe d/t ih dh d/j BjhA fwbh L^ 19
pkb/ B/ iBw ;kyh fbyh L^ 22
wksk rzrk ih B/ pkp/ p[Y
Z k ih gk;'A g[s
Z o gqkgsh dk to fbnkL 31, 36
;tk bZy ig[ ih L^ 49, 123, 152, 153, 227, 422, 449, 599,
601, 603, 620, 621
SZsh bZy w{bwzsq L^ 48, 123, 128, 129, 449, 601, 619, 620, 624
r[o{ jfo feqPB ih ns/ okw okfJ ih dh goy ;w/A wzi/ d/ gkt/ ftZu ;{Jh y[G
Z Dh L^
54
n"or z / ƒ ;fsr[oK d/ doPBK dh irQk Xosh ftu s/V fd;Dh L^ 59
wZyD Pkj b[pkD/ dk ijkI L^ 62
fpnk; ftZu'A 13 fdBK pknd r[opkDh d/ gzB/ ;[Ze/ fBebD/ L^ 63
d/ru/ ftu'A ;{o fBebD/ L^ 69
s/r dk tko uZbD s'A gfjbK f;o XV Bkb'A i[dk j'Dk L^ 70
d;w/P ih B/ gkDh GodhnK BkoK dhnK rkroK s'VBhnK L^ 73
SZsh nZyok ikg (wjK^wzso) L^ 76, 267, 326
G/N ehs/ nzpK ƒ fco fpqSK Bkb i'V d/Dk L^ 77
fPeko ehs/ ihtK ƒ fco fIzdk eoBk L^ 77
ehoshnk d/ fgsk ƒ foZS i{B s'A S[vkT[Dk L^ 77
nzfwqs$gskfPnK tkbk fuVk fuVh :[ZX L^ 78

(125)
‘e?’ dh irQk ‘e/’ efjD s/ swkuk L^ 80, 457
i'rk f;zx dh okyh L^ 81
r'v/ ns/ g?o i'V e/ w{s/ ns/ E[Ze/ sK vo fwN/ L^ 81
285 S/eK tkbk rzrk;kro L^ 87, 542
r[o{ B/ f;ZyK ƒ e/;K s'A cVQe/ BoeK ftu'A eZYDk L^ 91
fpd/jh Ne;kbhJ/, ekDk fdU eZYDk, r?o nzfwqsXkoh d/ jZE'A gqPkdk Bk
SeDk L^ 93
B"jo fgzv wo/ ep{so fIzdk eoB/ L^ 93
;[jt/ k fgzv ftZu izv ƒ fgZgb ykJ/ sK ykb;k oki j't/ L^ 93
ib ftZu yVQe/ sg eoBk L^ 101
wksk ;kfjp d/tK fgSb/ iBw ftZu oki/ ;s;zX dh Xh ;h L^ 101
d;w/P ih dk x'V/ ;w/s ;Zuyzv fgnkBk L^ 103
25 fpp/eh f;Zy gyzvtkd L^ 107
X{c, e[zG, ib, dhtk, fxU[ Io{oh L^ 108, 381
gzi fgnko/ gzi GrsK d/ ntsko ;B L^ 112
wzrs/ ƒ dkB s/ gzShnK ƒ gkDh L^ 125
Pokp d/ Bkb Bkb wk; dk pzXB L^ 123, 476
shoE GowD L^ 126
r'fJzdtkb ig[ih gkm eoe/ u[ok;h eZNDh L^ 127, 346, 541, 619
fJe bZs Gko j'e/ ;[ywBh gVQBk L^ 129, 449
r[o{ rqzE ;kfjp ftZu'A tke nkgDh fJZSk nB[;ko b?Dk L^ 130, 148, 236,
598, 599, 615
izwd/ ;ko eZS s/ eVk gkT[Dk L^ 131
d' ;kb dk rkso/ feqgkB, fdB oks tkfjr[o{ ikg L^ 132
;Zst/A ;kb br ezBk ftuko e/ gkm eoBk L^ 135
pkb bhbk ;wkgsz L^ 138
ukbh fdB r[o wzsq, ukbh fdB w{b wzsq L^ 143, 441
dtkJh BjhA tosDh L^ 145, 256

(126)
G{s Gfty d/ ikBDjko/ L^ 147
GKfvnK dh i{m ghDk L^ 150
wZShnK dh oh; eoe/ gkDh ftZu sg eoBk L^ 151, 247
;fsr[oK d/ gosZy doPB L^ 155, 601
;Zu yzv doPB L^ 166, 379, 573, 590
fppkB uVQe/ ;Zu yzv fgnkBk L^ 173, 399, 579
nzfwqs SeD ;w/A jh nksw^frnkBh j' ikDk L^ 177
r[o{ rqE
z ;kfjp d/ G'r^T[gszq fco ig[ih Io{oh L^ 180, 282, 383
d;w/P ih tKr jh pkwQD d/ mke[o o'VQB/ L^ 181
gZuh fdB w'B XkoB eoBk L^ 181, 253, 277, 356, 403, 441
;zs ;[zdo f;zx bJh Bkw d/Dkl w[oko/, ;qh ;zs, dhB fdnkB, r[;kJhA,
;[nkwh, nzsoikwh, jfo ;zs, ;zs nrkX ngko, ;zs f;oski,
nekb^o{g, gqG,{ BkE, ;kJhA, jfoih, wfo:kdk gqPs ' w, ;[nkwh
L^ 346, 355, 378, 398, 435, 436, 442, 411, 433,
453, 459, 496, 501, 519, 520, 540, 583, 593
w{bwzsq dk ;zgN bke/ gkm eoBk L^ 204, 362,m 363, 460, 584,
604, 612
ukbh f;zxK B/ ukbh fdB ;tk^;tk bZy w{bwzsq ehsk L^ 205
ofjok; gzi rqzEh nB[;ko gVQBh j? L^ 210
iZE/ d/ Ppd rkfJB ;w/A o[y
Z K s'A o; u'Dk s/ gzShnK B/ o[eDk L^ 24
;[d
z o f;zx ƒ 1914 JhL ftu eByb fty/ 243 ;kb d/ ;zs Bkb fwbkgL^ 231
nzfwqs d/D ;w/A d;w/P ih B/ ;h; eZN e/ jZE ftZu cVQ/ L^ 232
gmkDK ƒ Pjhd fdZ;D/ s/ gkrb j'e/ eZgV/ ckVB/ L^ 250
dfonk dh SZb dk gkDh Bht/A EK frnk Bjha T[FZu/ EK uVQ frnk L^ 251
r[o{ nwodk; ih B/ feZbh cVQ e/ sg eoBk L^ 260
;[ywBh ;[D e/ ;Zg B/ wo ikDk L^ 264
phph ih dh fJj tfvnkJh ;h fe Pkdh Bjha ehsh L^ 269
nyzv gkm ;w/A ;g?Pb ;wZroh L^ 271

(127)
feos Bk eoB ƒ ;bkj[Dk L^ 275
101 nyzvgkm eoB/ L^ 275, 436, 440, 463, 465, 621, 636
gkm ;[BD wro'A fpqeshnK B/ sB d/ p;sq bkj[D/, e[Nhnk gkT[DhnK,
pBtk; b?Dk L^ 282, 286
r[o{ d/ y{j s'A wkPeh gkDh Bk GoB d/Dk ns/ p'ek gkDh L^ 314, 328
jok, bkb, GrtK, ;{jk ozr fsnkrDk L^ 321, 475
r[o{ e/ bzro ftZu ;kX{nK dh gzrs nbZr bkT[Dh L^ 345
nodk; wro'A nkosh L^ 352
S/ wjhB/ dhnK ;wkXhnK bkT[DhnK L^ 355
;fsr[o eh ekPh t;D dk cb L^ 370
f;Zy B/ nzp okj ftu u{g b?Dk s/ r[mbh b? ikDk L^ 380
;[ywBh gVQB Bkb ;G ;[y fwbD/ L^ 402
gZuh r[o{ rqzE ;kfjp fJeZm/ gqekP eoB/ L^ 413, 414, 416
(wjksw gzL 419)
;Zs nyzv gkm eokT[D/ L^ 418
gzdoK nyzv gkm eokT[D/ L^ 444
wZX dh nodk;$eEk L^ 421
;[u? d/ noE ;[Zu dh irQk ;'uDk eoB/ L^ 423
w[esh^bkVh ftnkj[Dk L^ 428
;zs^do; cb L^ 430, 436, 523
wj'S/ eoe/ ftjbV ;kXK ƒ y[nkT[Dk L^ 434
fwqse o;w d;t/A w[ekt/ L^ 444
wkbk wzsq L^ 457
wBh f;zx ƒ ;zgodkfJ ubkT[D ƒ fejk L^ 458
p/Bsh u"gJh sho ;sZdqt sZe thuko/ L^ 471
nzfwqs SekT[D ;w/A w{bwzsq gT[Vh ;w/s gVQkT[Dk L^ 471
Pohoe gftsqsk L^ 504
PzsK d/ fJPBkB ib Bkb okih j'Dk, oki/ B/ L^ 523

(128)
nekb e[Nhnk, r[o{nK ƒ ntskoh f;ZX eoBk L^ 543
SZph nyzv gkm gqekP eoBk L^ 554
jz; ;wkB fpqsh gkDh SZv d[ZX SeDk L^ 555
;gskfje gkm L^ 561, 601
jo g{oBwkPh ƒ nyzv gkm L^ 570
r[o^Ppd dh ftnkfynk s'A gfjbK eZuh pkDh tkbk wzrbkuoB Io{oh L^ 574
jo o'I w{bwzsq dh 33 wkbk, iK gzi ;[ywBh, iK 25 ig[ih, iK gzi rqzEh,
iK 25 jIko tkfjr[o{ wzsq igDk eo' L^ 577, 615
eSfjo/ T[go t;s{ BjhA gkT[Dk L^ 577
jZE ftZu sho oZyDk L^ 577
gkmh dh ngftsqsk eoe/ o'r Bk jNDk s/ T[; o'r ƒ nkgD/ T[Fg
Z o b? b?Dk L^ 580
w{bwzsq ;b'e ;w/s L^ 596
nyzv gkm s/ nk;k dh tko fJeZm/ uZbD/ L^ 597
rowh ;w/A o/s d/ fNZp/ s/, mzY ;w/A gkDh ftZu sg eoB ƒ d[Zy^;[Zy ;wsk
f;ZX eoBk L^ 601
f;Zy^gzE s'A tZyoh wfo:kdk EkgDh L^ 604
cohde'Nh Nhek L^ 617
r[o{ BjhA ;r'A f;zx oytkb/ L^ 623
;tk bZy tkfjr[o{ L^ 624
iE/ d/ f;zxK ƒ ;[Zy/ dh wBkjh BjhA L^ 631
fJj s/i ;[GkT[ s/ bVke/ th j' ;ed/ jB L^ 634
rIk eoBk$wzr ykDk L^ 634
fJj ;zgodkJh ohs j? s/ ;zgodkJh noE eoB/ jB L^ 640, 641
[[[[

(129)
Xow s/ okiBhsh - fJZe ;kfiFh rZmi'V
id'A dh ;[os ;zGkbh j? T[d'A s'A jh f;ZyK dk ‘Xow s/ okiBhsh’
fJeZmk j?, ;[Ddk nk fojk ;h. ;wK phsD Bkb ;kfjs fJfsjk; ns/
r[opkDh dk ;woZEk w[skpe nfXn?B ehsk. j"bh^j"bh gosK y[ZbQDhnK P[o{
j'JhnK fe r[opkDh w[skpe Xow eh j? s/ okiBhsh eh j?. fJj Gh
gqukfonk frnk fe f;ZyK dk, Xow s/ okiBhsh dk ;[w/b, S/t/A ;fsr[o{ jfo
r'fpzd ;kfjp ih s'A nkozG j'fJnk. id'A gftZso r[opkDh s'A ;tkb eohJ/,
sK i[nkp fwbdk j? fe Xow s/ okiBhsh, Grsh s/ Pesh, oki s/ i'r,
whoh s/ ghoh, nkfd r[o{, r[o{ BkBe ;kfjp ih s'A nkozG j'JhnK ;B. i'
T[gd/P iK n;{b r[o{ BkBe ;kfjp ih B/ T[ukoD ehs/, T[jBK d/ T[s
Z onfXekoh,
r[o{ ;kfjpkBK B/ T[jBK ƒ jh nZr/ gqukfonk, ft;Ekfonk. r[o{ rqzE ;kfjp
ftZu'A oki i'r d/ ;[w/b d/ doPB eo'L^
r[o{ BkBe ih pko/ ^
efp eb ;[i;[ rktT[ r[o BkBe oki[ i'r[ fifB wkfDT[.. (1389)
r[o{ nzrd ih pko/ ^ oki[ i'r[ bjDk eo?.. (1392)
r[o{ okwdk; ih pko/ ^
f;fo nksgs[ ;u" sys[ i'r G'r ;zi[s[ pfb..
r[o okwdk; ;u[ ;b[ GfD s{ nNb okfi nGr[ dfb.. (1406)
r[o{ noiB ih pko/ ^
r[o noi[B ebuo? s? oki i'r o;[ ikfDnkT[.. (1407)
jo fJZe f;Zy ;dk u/s/ ftZu oZy/ fe d; gksPkjhnK (d; r[o){ fJZe
i's, fJZe frnkB, fJZe' ;o{g d/ wkbe ;B. S/t/A ;fsr[oK e'Jh ezw nfijk
BjhA ehsk, i' r[o{ BkBe ;kfjp dh ;Z[uh ftukoXkok ƒ tZyoh eodk j't/.
fco Grsh s/ Pesh S/t/A ;fsr[o{ jh ikoh BjhA ehsh, fJj sK r[o{ BkBe
;kfjp ih s'A jh gotkfjs j' ojh ;h. fe;/ eth dh eZuh ouBk dk ;jkok
(130)
b? e/ (r[o fpbk; gkL S/thA) gfjbK S/t/A ;fsr[o{ ƒ iBw tes pkpk p[ZYk
ih d/ ‘to’ Bkb iBw/ fbfynk. fco ftPƒ d/ ntsko pDk Xfonk. fiBQK
pqjwk ftPƒ fPt ƒ r[opkDh Brko/ dh u'N Bkb Beko ojh j?, T[jh ftPƒ
S/t/A gksPkj ftZu dkyb eo fdZsk frnk. gVQ' r[opkDh c[owkDL^
e'fN fp;B ehB/ ntsko.. e'fN pqjwzv ik e/ Xow;kb..
e'fN wj/; T[gkJ/ ygkJ/.. e'fN pqjw/ ir[ ;kiD bkJ/.. (1156)
izrK :[ZXK ftZu fJZe sbtko, fJZe Ykb s/ nkw toshAdh j?, nkj
d' sbtkoK tkbk nihp GkDk tosk fdZsk. ftPƒ B/ nkfynk ;h gJh fJZe
w/oh sbtko bVkJh ftZu BjhA tosDh, i' Grsh tkbh j?. j? Bk nihp
ejkDh< edh sbtko Gh Grsh ns/ Pesh dh nZv' nZv j'fJnk eodh j?<
sbtko fe;/ soQK dh j't/, tko eoB s/ T[jB/ ;oho ftZu X; jh ikDk j?.
fco j'o ejkDh xV bJh fe nekb sys d/ ;kjwD/ d' fBPkB ;kfjp bZr/,
Grsh s/ Pesh d/ gqshe jB. nZyK y'jb e/ t/yD s/ T[E/ jh fbfynk gVQ
bJhdk j?, fe fJZE/ gfjbK bZrk j'fJnk fBPkB g[okDk j' e/ fvZr fgnk ;h.
;zB 1843 ftZu wL P/o f;zx ƒ Gow gk fdZsk frnk fe fBPkB fvZrDk, f;Zy
oki bJh ‘nP[ZG’ j?. T[; B/ f;Zy oki dhnK ‘iVQK’ gZehnK eoB d/ ftuko
Bkb d' wIp{s fBPkB rvtk fdZs/. pJh nZr'A Bk edh fBPkB fvZrD s/ Bk
f;Zy oki v'b/. nc;'; fe fBPkB d't/A yb's/ j'J/ jB, oki dk sd'A (1849)
jh G'r g? frnk ;h. fJZE/ e/tb dopko ;kfjp dhnK goeowK ftZu, Grsh
s/ Pesh whoh s/ ghoh dk y{p P'o gkfJnk iKdk j?. pkeh Xow n;EkBK
ftZu Iok xZN j?. Grsh s/ Pesh i/ fJeZmh ;theko eoBh jh j't/ sK fJj
f;ZyK d/ nkfd r[o{, r[o{ BkBe ;kfjp s'A ;theko eoBk jh r[ows j?.
nkgD/ IwkB/ d/ oki i'r d/ XkoBh, f:P{ w;hj Gh ;B. T[jBK ;w/A
dh Ikbw je{ws ns/ gkyzvh Xkowe nkr{nK fto[X Z I'odko nktkI T[mkJh.
fJ;/ ekoB T[jBK ƒ Pjhd ehsk frnk. fJ;bkw d/ pkBh jIos w[jzwd
;kfjp, w[;bwkBK d/ Xkowe w[yh Gh ;B, ns/ oki;h w[yh Gh ;B. eJh
izrK ftZu T[jBK w'joh j' e/ feogkB tkjh. r[o{ BkBe ;kfjp ih pko/, Gkt/A
fJfsjk; ykw'P j?, go T[jBK dh fBXVe P\;hns s'A ;fji/ jh ftPtk;

(131)
ehsk ik ;edk j?, fe ;fsr[o{ ih feogkB Io{o jh oZyd/ ;B ns/ sd'A ;w/A
dh gqEw b'V ;h, jfEnkopzd j'Dk. gfjb/ gziK ;fsr[o{nK pkps r[opkDh
ftZu oki i'r ;gZPN fbysK nk u[Zehnk jB. fco e/tb S//t/A ;fsr[oK Bkb
jh xNBktK i'VB dk e[u/PNk Gfonk we;d ;gZPN BIo nk iKdk j?. r[o{
jfo r'fpzd ;kfjp ƒ r[o{ BkBe ftukoXkok s'A, nS'gb/ fij/ Yzr Bkb,
nbZr eoBk s/ ftPƒ Bkb fugek d/Dk feT[Afe r'fpzd Bkw ftPƒ dk j?,
fJZXo Gh jfor'fpzd j?. fJ;/ soQK dh d;w gkfsPkj ƒ r[o{ BkBe bVh s'A
tZy eo fdZsk frnk j?. fiZE/ fjwkbk gops dh u'Nh s/ ftPƒ fBtk; eodk
ebfgnk frnk j?, T[E/ jh d;w gkfsPkj jI{o ƒ fgSb/ iBw ftZu
sgZf;nk eofdnK d;w rqzE ftZu fby wkfonk. Bkw th r'fpzd, ftPƒ s/
r[o{ r'fpzd f;zx. p; ftPƒ Bkb Gkt/A fgSb/ iBw ftZu jh ;jh, go BZEh
Io{o eo fdZsk frnk.
ojh rZb Grsh s/ Pesh dh, ;ko/ jh r[o{ ;kfjpkB Grsh s/ Pesh
d/ wkbe ;B. ftP/P jkbks ekoB ;ohoe pb dk gq:'r eoB dh Gkt/A e[M
;wK Io{os BjhA gJh. Grsh s/ Pesh rJh fes/ BjhA. eh r[o{ BkBe
;kfjp ih dh db/oh s'A fJBeko ehsk ik ;edk j?< T[j jo ysoBke
ftnesh e'b rJ/. fBvosk Bkb nkgD/ ftuko oZy/. pkpo ƒ bbekfonk.
‘gkg eh izR’ nky bkjDsK gkJhnK. ‘y{B d/ ;'fjb/’ rkJ/. d{;o/ gkfsPkj
r[o{ nzrd ;kfjp ih B/ P/o Pkj ;{oh s'A jko yk e/ tkg; w[V oj/ fjwk:{z
ƒ, tes f;o yohnK efj ;[DkJhnK. r[o{ nwodk; ;kfjp, nepo Bkb
fBvosk Bkb g/P nkJ/. r[o{ okwdk; ih ƒ d' tko nepo d/ dopko ftZu,
f;Zy f;XksK ƒ p/^y"c g/P eofdnK t/fynk ik ;edk j?. gzit/A ;fsr[o{ ih
sK n;{bK s/ gfjok fdzfdnK, Pjhdh sZe gk rJ/. r[o{ jor'fpzd ;kfjp ih
ƒ ;kjwD/ wZE/ uko izr bVB/ gJ/ sK ikbw jkewK dh BhAd T[FZv rJh. B"t/A
;fsr[o{ ih B/ wIb{w dk gZy g{fonk, n"ozrI/p dh eZNVsk nZr/ Bk M[e/.
nzs fszB f;ZyK ;w/s, uKdBh u"Ae, fdZbh fty/ Pjhdh gk rJ/. d;w
gksPkj ih dk ;kok ihtB ;zxoP ns/ db/oh dh nB'yh fw;kb j?. d;/
gksPkjhnK Grsh ns/ Pesh ƒ fet/A gq:'r ftZu fbnkT[Dk j?, wB[Zysk d/

(132)
Gb/ fjZs, fe; tes fejVh oDBhsh nyfsno ehsh ikt/, uzrh soQK ikDd/
;B. ;fsr[o{ ;kfjpkB ih d/ rrB u[zGh ;'u wzvb ns/ p/UVe ;ohoe
;woZEk ƒ pko pko Bw;eko j?. T[j sK fJZe fBwkD/ ;/te Gh ;B s/ sys
d/ PfjBPkj Gh. T[j fJZe ;kXkoD f;gkjh th ;B ns/ nkgDhnK f;Zy c"iK
d/ ewKvo fJB uh| (ioB?b) Gh ;B. T[jBK e'b jo ekoi ƒ B/go/ ukVQ
d/D dh ;woZEk bki[nkp ;h.
j[D t/yDk fJj j? fe eh ;ko/ f;ZyK e'b fJj ;{M ;woZEk j?< eh nZi
dk f;Zy, Grsh s/ Pesh dk ;zs[bB poeoko oZyD d/ :'r j?< eh nZi d/
f;Zy e'b Grsh (Xkowe ihtB) d/ r[D w"i{d jB< eh f;Zy Pesh ftj{Dk
j'fJnk e/tb jzM{ e/o fojk j?, uheK wko fojk j? fe ;Zuw[Zu T[; ƒ Pesh
ftj{Dk j'D dk T[do/tK j?< fJj ftuko eoBh fBjkfJs Io{oh j? fe Grsh
(Xow) ns/ Pesh (oki) dh w[V gqkgsh tk;s/ f;Zy nkr{ ;[fjod ;{MtkB
s/ db/oh oZyd/ jB< fiBQK d/ fjod/ ftZu Xow jh Bk j't/, T[jBK s'A fe;/ B/e
ezw dh nk; ehsh ik ;edh j?< nkU fJjBK B[efsnK ƒ fJZe^fJZe eoe/
ftukohJ/L^
fjzd{ ;wki ftZu okw uzdo (dPoE g[Zso) dk pVk wkD ehsk iKdk
j?. T[j nkgD/ fJbke/ n:[ZfXnk dk oki w[yh Gh ;h. pkbh s/ oktD Bkb
izr bVdk j?, jfEnkoK dh y{p tos'A eodk j?. ftPƒ (ny"sh) dk ntsko
j'D eoe/ Xow w[yh Gh ;h. d[nkg[o d/ fJZe oki/ feqPB ih ƒ, ftPƒ dk
ntsko j'D dk wkD gqkgs j?. d{i/ pzB/ T[jh feqPB izrK :[ZXK ftZu w'joh j'
e/ bVdk j?, Xow w[yh j?. jios w[jzwd ;kfjp w[;bwkBK d/ Xow w[yh
;B, id'A izr bVBh j[zdh sd'A y[d izrh ioB?b Gh j[zd/, w'joh j' e/ d[PwD
d/ nkj{ bkj[zd/. T[jBK ;GBK B/ nkgD/ fIzw/ bZrh ;/tk pk^y{ph fBGkJh.
;fsr[o{ ;kfjpkB Grsh s/ Pesh dk soki{ ;ktK oZyD d/ ;woZE jB.
pknd ftZu fw;bK d/ ;w/A Gh f;Zy w[yhnK B/ :'r Yzr Bkb, nkgD/ coIK
ƒ fBGkfJnk. go nZi feZE/ j? f;ZyK dh Grsh s/ Pesh< IwhB d/ fJZe
fJzu N[ZeV/ s/ f;ZyK dk epIk BjhA j?, fi; ƒ fJj nkgDk efj ;eD. fco
fe; oki iK Pesh dh rZb ehsh ik ojh j?< fJT[A efj bJhJ/ fe r[odtkok

(133)
ew/Nh dk e'Jh nj[d/dko pD ikDk, r'be s/ epIk iwk b?DkHHH fes/ fJjh
sK BjhA j? f;ZyK dh Grsh s/ Pesh< ;t/o Pkw (wPhBh Yzr) e[M pkDh dk
gkm eo b?Dk. r[odtkfonK ftZu fpBK ;zrs s'A ;gheoK dh T[FZuh ntkI
Bkb xo'A xohA pkDh g[Zidh eo d/Dh. e[M ;fji gkm, nyzv gkm, ;zgN
gkm, gkmK dhnK bVhnK, ehosB dopko, ykb;k wkou, Bro ehosB,
bzro nodk;HHH fes/ fJjh sK BjhA j? f;Zy ;wki dk wzfBnk ik fojk
Xow< r[opkDh d/ r'ji Gkt, b{z ezv/ yVQ/ eo d/D tkbk ;{owrsh dh rkEk
tkbk fJfsjk;, fes/ gfVQnk gVQkfJnk ik fojk j? fe BjhA< ;e{bK,
ekbiK, r[odtkfonK, xoK ftZu'A ‘;w/A dk jkDh’ yIkBk BjhA fwbdk. BP/
gfssg[Dk, eoweKv f;yoK S'j oj/ jB. bhvo b'e Grsh s/ Pesh dhnK
cVQK wko oj/ jB. T[; dodBke nt;Ek ƒ t/y$wfj;{; eoe/ jzM{nK dh
Xkok tfj N[odh j?. wB e[obkT[Adk j?, nkswk ftbedh j?, id'A pd/PK
ftub/ ‘ykfb;skBh’ r[o{ rqzE ;kfjp ƒ f;o s/ u[Ze e/, (;[y nk;D ;w/A)
Y'behnK S?fDnK Bkb Ppd Gh gVQd/ jB s/ ‘;[y nk;D ;EkB’ nZr/ yb' e/,
nkgD/ v/Y ;" ;kb gfjbK y[Z; rJ/ oki ƒ tkiK wkod/ jB. fpbe[b T[;
:shw s/ nBG'b pZu/ tKr, fi;dk d[BhnK ftZu e'Jh ;jkok BjhA. pkjo
d[PwDK dhnK tkjoK jB. xo ftZu ykD bJh r[iko/ bkfJe e[ZM BjhA j?.
Bk fJj ;wM j? fe nZr'A eh ehsk ikDk ukjhd?< fJj d[ydkJh nt;Ek j?
;kv/ ‘ykfb;skB fIzdkpknd’ d/ nzdo tVe/ i?eko/ bkT[D tkfbnK dh. id'A
GftZy pko/ nfBPusk j't/, o{g o/yk T[bheD dh :'rsk Bk j't/, Xow pko/
v{zxk frnkB Bk j't/. ;z;ko ;kfjs ftZu'A fJBebkph bfjoK s'A oki;h dkT[
g/u Bk gVQ/ ngDkJ/ j'D. fco nfijh nt;Ek ftZu fJB;kB, wfwnk
;edk j?, vfvnk ;edk j? jzM{ e/o ;edk j?, s/ ;wK gk e/ r[bkwh Bkb
;wM"sk eo b?Adk j?.
Xow d/ n;{b wB[Zysk d/ Gb/ tk;s/ j'fJnk eod/ jB. nkw t/yD
ftZu fJjh nkfJnk j? fe Xow ƒ wB[Zysk dk xkD eoB tk;s/ Gh pj[s tkoh
tofsnk frnk j?. fjzd{nK d/ ny"sh Xkowe rqzE, wB[Zysk T[FZs/ Ykj/ rJ/
efjo, ehs/ rJ/ I[bwK dk w{zj p'bdk gZek ;p{s jB. i' GftZy ftZu Gh fJ;/

(134)
soQK ehs/ rJ/ nDwB[Zyh i[bwK ƒ ‘Xow dk Io{oh nzr’ rodkBd/ ofjDr/.
w[;bwkB jkewK B/ r[o{ noiB ;kfjp ih ƒ Pjhd ehsk, sK e[onkB ƒ
Ykb ti'A tofsnk frnk. r[o{ s/r pjkdo ;kfjp ih s/ fszB f;ZyK ƒ p/nzs
s;hj/ d/ e/ Pjhd ehsk frnk. T[; tes Xow g[;se e[onkB ftZu'A jtkbk
d/ e/ ;Ik sIthi ehsh rJh. S'N/ ;kfjpikfdnK ƒ Pjhd eoB tes,
e[onkB s/ ekIh Pkwb ;B. fJ; s'A pknd th id'A id'A f;ZyK ƒ x'o s;hj/
fdZs/ rJ/, esb ehsk frnk, sK jw/PK Xow dh ukdo T[Zgo skD bJh
rJh. nkw w[;bwkB ƒ, izr ftZu Pkwb j' e/ fto'XhnK ƒ \sw eoB
tk;s/ id'A Gh T[e;kfJnk frnk sK ‘ijkd dk’ (Xow:[ZX) Bkjok p[bzd
ehsk frnk.
nDfrDs gkg eowK ftZu v[Zp/ oki;h b'e, nkgD/ frod, r[bkw
ifjBhns tkb/ Xow d/ u'b/ gkJh p?m/, fteD bJh fsnko ny"sh (n;b
ftZu Xow d/ d[PwD) Xkowe N[ZeV p'uK ƒ, gkb b?Ad/ jB. fJj ‘Xowh’
oki;h r[zfvnK dh gqPz;k d/ ;zx gkV e/ p/;[o/ rhs rkT[Ad/ jB. fJjBK ƒ
fBjebze dZ;d/ jB, fgSb/ ehs/ ikg, dkB g[zB dh pd"bs oki ;[y G'rD
dk, okr nbkgd/ jB. fJjBK s'A w'NhnK oewK gqkgs eoe/, ehs/ rJ/ gkgK
dh Bftosh bJh ‘wzso’ gVQd/ jB, gkm ikg eod/ jB. B/sk ih fJjBK d/
ikjok s"o s/ uoB S{zjdk j?. fJj ‘ewhD/ Xowh’ nzdoyks/, B/sk ih d/
uoBK s/ f;o oZy fdzd/ jB. fJ;/ bJh oki dopkoK ftZu Pkjh ekih, Pkjh
fJwkw, oki gq'fjs, oki r[o{ s/ oki eth nkfd dhnK T[gkXhnK Bkb
Btkfink iKdk j?. Gkos d/ fJZe okPNogsh vkH okfizdo gq;kd B/ Xowh
j'D dk y/yD eofdnK okPNogsh GtB ftZu frnkoK pqkjwDK ƒ ;Zd e/,
fsBQK d/ g?o X' e/ y[d ‘uoB^nzfwqs’ ghsk. neb d/ nzBQ/ b'eK B/ okPNogsh
ƒ tZvk Xowh g[oy wzB fbnk. nypkoK B/ ;'fjb/ rkJ/. tkj okiBhsh s/o/
o{g jIko. nDfrDs pZio gkg eoB tkb/, gkyzvh okiBhfse ftnesh,
eow uzd rKXh ƒ ‘Xowh g[oy’ g/P eoB tk;s/ nDfrDs gkgV t/b/. bZyK
o[g? youD/ gJ/, bzr'Nh XkoBh gJh, g{ik nouDk, shoE :ksok nkfd
eoBh gJh, fco fes/ T[;ƒ ‘wjkswk’ pDkfJnk ik ;fenk. go fdbh

(135)
ftu T[j jw/;k fpobk ;/m d/ xo mfjodk ;h.
rohpK dk y{B fBu'V e/, T[jBK dk jZe y'j e/, r[bSoo/ T[vkT[D tkb/
oki;h b'e, Xow n;EkBK ƒ wkfJnk d/ y[Zb/ rZc/ ‘dkB’ eod/ jB. pdb/
ftZu Xkowe b'e, fJjBK dh b'e gob'e ftZu i? i? eko j'D dh b[GktDh
nodk; eod/ jB. oki;h rZdhnK gqkgs eoB tk;s/, Gkt/A wzdo w;fid
d/ g[okD/ w[od/ g[ZND/ g?D, Gkt/A ebfgs noiD dk wy"Nk gfjB e/ oE
:ksok eoBh gt/. p/PZe dopko ;kfjp s/ N?AeK s'gK s/ c"iK Bkb wko{ jZbk
p'bDk gt/. Gkt/A ‘ykb;k wkou’ eZYD/ g?D iK fco ‘gftZso ;q'to dh eko
;/tk’ eoBh gt/. nZi f;ZyK dh dPk J/Bh fBZxo rJh j? e'Jh ftnesh
r[od[nko/ nk e/ ;" o[g? oZy d/t/ sK MZN gZN T[;ƒ ‘f;o'gkT[’ pyP fdZsk iKdk
j?. fe;/ B/ ;fji gkm, fe;/ nyzv gkm eotkfJnk bT[ ih f;o'gk. i'V/
;KGD, bzro, ehosB, eEk tkfbnK ƒHHHH f;o'g/ E'e ftZu tzv/ ik oj/ jB.
j[D s/ gzE d'yhnK ƒ Gh f;o'g/ feogkBK xoh ik e/ fdZs/ ik oj/ jB, T[j
Gh tZv/ iE/dkoK tZb'A. ;fsr[o{ ;[wZs pyP d/D. gktB c[owkB j?L^
ihn pXj[ ;[ Xow efo Ekgj[ nXow ejj[ es GkJh..
nkg; eT[ w[fBto efo Ekgj[ ek eT[ ejj[ e;kJh.(1102)
ethnK ;kfjsekoK ƒ ;BwkB ns/ ;j{bsK d/D dk we;d n;b
ftZu fJjh j?, fe fJj b/ye ;oeko dhnK b'e fto'Xh BhshnK ƒ u[Zg ukg
nzfwqs dk x[ZN ;wMe/ gh b?Dr/. jo uhI ƒ ;BwkB tkb/ ozrhB uPw/
(n?Be) ftZu'A dh t/yDr/. nypkoK NhHthH u?BbK dh nkgDh ehws j?. fe;/
dh xZN fe;/ dh tZX. i/, n?wHn?bHJ/H s/ n?wHghH b'V tes tZvh ehws sko
e/ yohd/ ik ;ed/ jB sK r[od[nkok ew/NhnK d/ w?Apo (;w/s n?;HihHghH;hH)
fteD s'A fet/A fJBeko eo ;ed/ jB< T[j sK ftuko/ pj[s/ jh P[;hb jB,
‘Xkowe ftnesh’ i[ j'fJ.
yohd t/u dk fJj Xzdk fJsB/ ;fji Bkb uZb fojk j?, nkw
ftnesh PZe sZe BjhA eo ;edk. fJZe pj[s tZv/ ftnesh ƒHHH ;zs ih
B/ w[bkeks bJh ;Zfdnk. ‘v{zxhnK gzEe ftukoK pzd ewo/ ftZu j'JhnK.’
s[;hA jo ;zroKd tkb/ fdB d' xzN/ ;kv/ v/o/ nkfJnk eo', ;zs ih B/ fejk.

(136)
‘go w/oh fIzdrh pj[s o[M/ftnK Goh j?, w/o/ bJh nkT[Dk w[Peb j?,’ tZv/
pzd/ B/ i[nkp fdZsk. s[jkv/ d' xzN/ fezB/ e[ ehwsh jB< d' xzfNnK d/ thj
jIko o[g?. mhe j? w?ƒ gotkB j?, s[;hA ;zroKd tkb/ fdB r[opkDh ;[D'
ihtB ;cbk eo'HHH. ;"dk s?j j' frnk, s/ ;zs ih d/ rkjeK ftZu Y/o ;kok
tkXk j' frnk feT[Afe fJZe u'Nh dk tZvk ftnesh pkpk ih ƒ Bw;eko eoB
nkT[Adk j?, b'eK dhnK tjhoK feT[A Bk nkT[D< d't/A ckfJd/ ftZu, :koh
gZeh.
fJZe j'o ;odko ih d/ uko fJZNK d/ GZm/ jB, d; e[ NoZe Gh fJZNK
g[ukD bJh oZy/ jB. pV/ gZe/ r[of;Zy jB, fe;/ ;kX nZr/ BjhA M[ed/.HHH
pkpk ih B/ fwbD dh fJZSk gqrN ehsh. eJh tko c'B eoB s'A pknd
;odko ih nk rJ/, ezw g[ZfSnk. ;zs ih p'b/ ‘r[ow[y fgnko/ ihU, n;hA
r[odtko/ dh BthA fJwkos fsnko eo oj/ jK, d' NoZe fJZNK dh ;/tk eo'.’
‘d' NoZe sK eh w?A frDsh dhnK d' fJZNK Gh fe;/ ;kX ƒ BjhA fdnKrk’.
w?A ikDdk jK s[jkv/ ;[Gkn ƒ. d' NoZe fJZNK dh ehws fezBh pDdh j?<
fJjh e'Jh gzdoK e[ jIko< w?A s[jkƒ d' NoZe fJZNK dk shj jIko o[fgnk
fdnKrk, s/ Bkb s[jkvh ;/tk dh go;z;k eoKrk. Go/ dhtkB ftZu ;o'gk d/
e/ n?bkB eoKrk ;qH ih B/ r[o{ xo tk;s/ d' NoZe ;/tk eokJh j?, p'b/ ;'
fBjkbHHHH. ;kX ;zrs s[;hA Gh y[Zb/ fdb ;/tk eo'. ;/tkdkoK dk sKsk P[o{
j' frnk, fJZe dh gq;z;k d{i/ dh nkwdBh
s[w gfts gktB g[oy gqG ;[nkwh, jw feT[A efo fwbfj i{mkoh..
jwo? ihfJ j'o[ w[fy j'o j's j?, jw eowjhD e{fVnkoh..
jwoh w[dq Bkw[ jfo ;[nkwh, fod nzsfo d[;N[ d[;Nkoh.. (528)
bzw/A ;w/A s'A G'bh fijh ;kX ;zrs ƒ nB/e Yzr sohe/ tos e/ y{p
b[ZfNnk j?. r[ows dk frnkB sK T[FZek jh BjhA fdZsk frnk. Iok ;'u'`
nro dkB g[zB Bkb ;wki dk e[M ;ztoBk jzdk, sK ;dhnK s'A dkB g[zB j[zdk
nk fojk j?. j[D sZe sK ;G gqeko dhnK p[okJhnK fteko \sw j' ikD/
ukjhd/ ;h. jK g[ikohnK dk pj[s e[M pD ;zto frnk j?. vZek d{jok eoB
s'A fpBK, fizadrh dhnK ;G ;j{bsK G'r oj/ jB. nkw fJB;kB ƒ ;\s

(137)
fwjBs s'A pknd w;hA oZithA o'Nh B;hp j[zdh j?. ftjbV g[ikoh N'b/, d[ZX
wbkJhnK, frohnK pdkw Se oj/ jB. fJj g[ikoh s/ Xow n;EkB
oki;h r[zfvnK d/ epI/ ftZu jB. fJj fJZe pj[s ftPkb skDk pkDk j?, fe;
B/ feZE/ ‘fPeko’ dh T[vhe ftZu czdk bk e/ p?mDk j?, gfjbK jh fBPfus
j'fJnk j[zdk j?. gof;ZX eth fJepkb dk fJoPkd j?L^
jt; e/ pzd/ tck e' p/u d/s/ j?A.
y[dk e/ xo eh fenk ejhJ/, f:j y[dk e' p/u d/s/ j?A.
r[o{ BkBe ;kfjp ih B/ ;?AeV/ ;kbK dk gbkB fsnko eoe/, nkgDk
ezw P[o{ ehsk ;h. bzwh xkbDk s'A pknd fes/ ;wki dk w{zj wZEk ;ztfonk
;h. ;fsr[o{ ih d/ fJZe fJPko/ s/ ;G e[M tko d/D tkfbnK dk ekcbk wzIb
tZb uZb fgnk ;h. f;oK dh pkIh bk e/ I[bw dk ykswk ehsk ;h. nZi
d[ZX ghD/ wiƒ, J/H;hH dhnK jtktK ftZu ;tor d/ fwZm/ ;[gB/ b?D tkb/,
r[ows dh jo gqhfynk ftZu'A c/b b'ehA, jZEhA m{m/ cVhA, dhB JhwkB t/u e/
e[o;hnK bJh bkbQK ;[ZNd/, ;k| BIo nk oj/ jB. g[oksB ;fwnK ftZu ‘w?A
gfjbK ;h; tko fdnK’ dh gftZso ;'u ;h. nZi ‘w?A gfjbK e[o;h s/ p?mK’,
fJjh fBZxfonk j'fJnk okr ;[DkJh d/ fojk j?. r[o{ BkBe ;kfjp ih B/
Xosh d/ N[ZeV/ s/ oki BjhA ehsk, go eo'VK b'eK d/ fdbK s/ ;dhthA oki
ehsk j?. nZi f;Zy bhvo Xosh d/ N[ZeV/ s/ oki eoB bJh sob'wZSh fdZ;d/
jB. r[o{ BkBe ;kfjp tZbA' pyP/ T[s Z w r[DK s'A ykbh ;ZyD/. nro Xow pu
frnk, fjod/ ftZu fNe frnk, sK oki dh nk; ehsh ik ;edh j?. Xow
jh Bk fojk s/ oki e?;k s/ fet/A nkt/rk< Xow ftj{Dk< Xow s/ okiBhsh
fJeZmh dh v"Avh fgZND tkb/, Xow ƒ pdBkw eo oj/ jB, oki fJjBK e'b
nkT[Dk e'Jh BjhA. e/tb Xow ƒ e[u/PNk Go/ Yzr Bkb tosfsnk ik fojk
j?. gktB pkDh dk p'X j'Dk sK d{o dh rZb, fJZE/ sK f;ZyK d/ w[yhnK B/ f;Zy
j'D dh gfjbh Pos ^ yzv/ dh gkj[b Gh g{oh BjhA ehsh. fiBQK nD;od/
ƒ rb feogkB bNekJh j?, T[j Gh gkyzvh r[o{nK, v/fonK s/ BZe orVd/
t/y/ ik ;ed/ jB. fsbe, w[eN, jtB, rb bkb u[zBhnK gkJh, p/Powh
Bkb x[zw oj/ jB. tkfjr[o{ ih ek ykb;k, ‘okw ih eh cs/’, p[bk e/ r[o{

(138)
r'fpzd f;zx ih dk ngwkB eo oj/ jB. j? e'Jh o'eD tkbk< r[otke jBL^
ekdh e{V[ p'fb wb[ ykfJ.. pqkjwD Bkt? ihnk xkfJ..
i'rh i[rfs Bk ikD? nzX[.. shB/ T[ikV/ ek pzX[.. (662)
n;b rZb sK fJj ;h fe okiBhsh ns/ Xow, d't/A jh b'ekJh d/
Gb/ fjZs j'D/ ukjhd/ jB. jkbks dh wIp{oh ekoB ;theko eo b?Ad/ jK fe
oki;h b'eK s'A jZe ;Zu dh T[whd BjhA oZyh ik ;edh. fJjBK oki;h
r[zfvnK ƒ Xow n;EkBK dh d[otos'A eoB'A sK o'fenk ik ;edk j?. go
id'A u'o s/ e[Zsh nzdo yks/ fJZe j'D sK xo ;[oZfyns fet/A ofj ;edk j?<
ny"sh Xow w[yh b'e Gh sK ftuko/ fJ;/ ;wki ftZu izw/ gb/, s/ gotkB uVQ/
jB. fco ;wki ftZu tos oj/ tosko/ s'A, T[j fet/A nfGZi ofj ;ed/ jB<
coI eo' fJZe f;Zy vkeNo j?, T[j tekbs BjhA eo ;edk, GtB
fBowkD iK j'o nfij/ ezw BjhA eo ;edk, fi;dh T[;B/ f;Zfynk Bk bJh
j't/. eo/rk sK rbs eo/rk. tehb fe;/ wohI dk fJbki BjhA eo ;edk,
feT[Afe T[; dh f;Zfynk nbZr fe;w dh j?. nDfrDs feZfsnK ftZu wkjo
f;Zy fwbDr/, go f;Zfynk ekoB ezw nZv' nZv j'Dr/. fJ;/ soQK ;kv/ g[okD/
;w/A d/ pI[orK B/, Pq'wDh r[od[nkok gqpzXe ew/Nh, r[o{ xoK dh ;/tk ;zGkb
tk;s/ pDkJh ;h. Xow gquko bJh B"itkB fsnko eoB/, f;Zy ;kfjs Skg
e/ tzvDk, d/P ftd/P d/ f;ZyK dhnK w[PebK d{o eoB ftZu ;jkfJsk eoBh.
nypko o;kb/ ukb{ eoB/, f;ZyK ƒ fJZe e/Ado, fJZe' ftukoXkok ftZu go'
e/ oZyDk nkfd. Pq'wDh nekbh db dh fIzw/tkoh ;h, fe f;ZyK d/ oki;h
jZeK tk;s/ isBPhb ofjDk. i/ edh w"ek fwb/ sK gzikp ftZu nekbh
;oeko pDkT[Dh. j? sK d't/A fXoK f;Zy ;B, go ekoi y/so dh tzv ehsh
rJh ;h. ;w/A B/ eotN pdbh fe d't/A fxT[ fyuVh j' rJ/. r[o{ xoK ftZu
PoXk Bkb nogD ehsk g?;k, oki;h ezwK s/ c{fenk ikD bZrk. Pq'L ew/Nh
w?Apo n?wHn?bHJ/H s/ n?wHghH pDB bZr/. y[d r[ouoB f;zx N"jVk, nkyoh
;[nk;K Bkb, ‘Xow s/ okiBhsh fJeZmh fBG/’ s/ g{ok T[sfonk. i' d[odPk
Xow s/ T[Zsw n;{bK dh, p/JhwkB oki;h b'eK B/ ehsh j?, T[; s'A j[D e'Jh
nDikD BjhA j?. fJjBK y[droI b'eK B/, fiZE/ okiBhsh ƒ fJZe i{nk pDk

(139)
Xfonk j? sK Xow ƒ x'Vk. fJZe wjkB fcbk;co ybhb fIpokB d/ puB
;[D' ^ ‘w?A d[BhnK t/yh, izrbK s'A PfjoK tZb, M[ZrhnK s'A wfjbK tZb,
tXfdnK t/fynk. w?A oki GtBK ekbiK, wzdoK pbhp/dhnK (esbrkjK)
s/ frnk. w?A t/fynk wId{o nwho dk r[bkw j?. nwho f;gkjh dk
r[bkw j?. f;gkjh ioB?b dk r[bkw, ioB?b oki/ dk r[bkw. okik
gkdoh dk r[bkw j?. gkdoh fJZe w{osh dk r[bkw j?. i' fwZNh dh pDh
j'Jh j?, fi; ƒ P?skB B/ y{B ftZu r[zB e/, w[odk y'gVhnK d/ Y/o T[Zs/,
fNekfJnk j'fJnk j?. p[okJh s/ gkg dk pdp{dko rzdk phi, e"wK nZr/
s'A nZr/ n"bkd d/ Bkw, t;hns eo fdzdhnK jB. e'Jh nkdwh ykBdkBh
gstzsk BjhA jz[dk, p/nzs b'e jB, i' ekfsbK d/ T[FZso nfXekoh jB.
i' ftnesh nZi izIhoK ftZu iefVnk j'fJnk j?, Io{oh BjhA T[j
ngokXh j't/. eJh tkoh fJj izIhoK ;'B/ d/ jkoK Bkb'A pj[s ehwsh
j'fJnk eodhnK jB. ‘;fsr[o{ ih d/ uoBK ftZu nodk; j? Xowh
fbpk; tkbk, nzdo'A Gh Xowh j't/. Xow dhnK NkjoK wkoB tkbk
Xow n;EkBK s'A d{o oj/, iK fco B/e okj s/ uZb gt/.’
;uk Xow[ g[zB[ Gbk eokJ/.. dhB e? s';? d[Bh B ikJ/..
dhB[ SvkJ/ d[Bh i' bkJ/.. d[jh ;okJh y[Bkwh ejkJ/..(743)
nZi f;ZyK e'b Xow d/ Bkw j/m pj[s ;ko/ eoweKv jB, o;wK
ohsK jB. tfjw Gow jB, fIzdrh ;Zu/ Xow tZb'A ;ZyDh gqshs j' ojh j?.
g?;/ dh nzBQh d"V B/ Xow n;EkBK ns/ Xow rqzE ƒ ewkJh d/ ;kXB ti'A
tosDk P[o{ eo fbnk j?. r[opkDh tZb'A gqukfonk ;Zu wkB'A yzG bk e/ T[FZv
frnk j?. d{i/ gk;/ d' uko gqkDh T[Zmd/ jB, nB/e jop/ tosd/ jB, s/ BthA
oki;h gkoNh ƒ iBw d/ fdzd/ jB. gzE d/ Bkw s/, gzE dh fgZm ftZu S[ok
y'GD tkb/ t'N s/ B'N dh wzr eod/ edh BjhA PowkT[Ad/. n? ;fsr[o{ ihU`
s[;hA ;woZE ;hr/, Xow s/ okiBhsh ƒ s[;hA wB[Zysk d/ efbnkD fjZs
pky{ph tofsnk fBGkfJnk. nkgD/ f;ZyK ƒ nkd/P fdU` fJj nkgDk Xow
s/ nkgDh okiBhsh nbZr nbZr eo b?D. toBk Bk Xow gZb/ ofjDk j?, s/
Bk jh oki fwbDk j?.

(140)
d[pXk w/ d'BA' rJ/, Bk wkfJnk fwbh, Bk okw.
wkD; ykD/ efoj fBtki] S[oh trkfJfB fsB rfb skr]
fsB xfo pqkjwD g{ofj Bkd] UBk fG nktfj Ujh ;kd]HHH
;ow Xow ek v/ok d{fo] BkBe e{V[ ofjnk Gog{fo] (tko nk;k)

[[[[

(141)
ebo[ y/s[ b? e{V[ iwkfJnk HHHHH
jo f;Zy dk ns/ jo fJZe f;Zy ;z;Ek dk, fJj Xkowe coI pDdk
j? fe ;fsr[o{ ih d/ T[gd/PK ƒ r[opkDh ftZu'A gVQ/, ;wM/, ftuko/, fco fes/
;zrsK sZe g[ukD dh e'fPP eo/. fpjso fJj j? fe Pq'wDh ew/Nh nfij/
wkfjo f;Zy ftdtkBK dk, fJZe p'ov pDkt/. f;Zy Xow Bkb ;zpzXs jo/e
feskp T[jBK tZb'A gk; ehsh j'Jh jh gqwkDhe wzBh ikt/. pd fe;wsh Bkb
nfijk BjhA ehsk frnk. jo ftnesh nkgDh wBwoIh Bkb r[opkDh d/
noE eo fojk j?. fJfsjk; ƒ s'V wo'V e/ g/P eo fojk j?. e'Jh g[ZSD
tkbk BjhA j?. ;r'A ;kv/ iE/dko s/ bhvo b'e T[jBK v/fonK Ne;kbK ftZu
ik e/ fsBQK dh gq;z;k d/ g[b pzBQ nkT[Ad/ jB. fgSb/ bzw/ ;w/A s'A dwdwh
Ne;kb pko/ g/sbh fijh ikDekoh ;h. ;zB 1983^84 ftZu pkpk ioB?b
f;zx dh uVQs ;w/A T[jBK Bkb w[bkeksK dk nt;o Gh fwfbnk. 84 dk
xZb{ekok tkgoB s'A pknd Ne;kb fco uouk ftZu ojh. fJjBK d/
gqukoeK ƒ ;N/iK s/ p'bfdnK eEk eofdnK Gh ;[fDnk. fJj b'e e/tb
nzBQh PoXk dhnK rZbK jh eod/ fd;/, frnkB soe s'A ykbh. i/ e'Jh
ftuko eoBh ukj/ sK woB wkoB s/ T[so g?Dk, fJjBK dk ;[Gk j?. w/o/
;Bw[Zy frnkBh r[opuB f;zx dh fbyh g[;se “r[opkDh gkm doPB” gJh
j?. fJj GkJh feogkb f;zx itkjo f;zx, wkJh ;/tk nzfwqs;o tZb'A 1969
ftZu Sgh ;h. fJ;/ g[;se ftZu'A r[ows s'A T[bN ;wZroh gkmeK d/ ;kjwD/
oZy fojk jK. pJh fet/A fJj b'e ;zsfroh dk b/pb bk e/, G'bhnK f;Zy
;zrsK ƒ e[okj/ gk oj/ jB. r[opkDh d/ rbs noE eo oj/ jB. eokwksh
p/^f;o g?o dhnK ejkDhnK r[o{ xo ftZu x[;/VhnK ik ojhnK jB.
nfijhnk g[;seK gVQ e/, fJB;kB dk ihtB fej' fijk j't/rk< fBnko/
ykb;/ ƒ fJj fe; pqkjwDh dbdb ftZu ;[ZN oj/ jB, edh fe;/ B/ ;'funk
sZe BjhA. f;ZyK ftZu wko{ jZd sZe eoweKvK ƒ dkyb eoB tkb/ fJjh b'e

(142)
jB. p'dh tkb/, X'sh tkb/, pqkjwDK dk o{g pdb frnk, e/;K i{V/ tkb/
pqkjwD, eSfjo/ tkb/, u'fbnK tkb/ pqkjwD, s[jkƒ E'e ftZu fwb ikDr/,
feZE'A < Ne;kb ftZu'A. nkT[ fJjBK dh g[;sZe ftZu'A r[ows s'A T[bN e{V
;wZroh d/ y[Zb/ doPB dhdko/ eohJ/^
1H frnkBh r[opuB f;zx B/ nkgD/ Bkw Bkb i' e[M fbfynk j'fJnk
j? gVQ'^ eosk^“;qhwkB, gzE osB, ftZfd:k wkoszv, ;zs,
frnkBh, r[opuB f;zx, ih, ykb;k”. j? Bk fBowkDsk dh
f;yo, nZm ftP/PD nkgD/ Bkw Bkb y[d jh bk bJ/.
ftZfdnk wkoszv dk noE j? frnkB dk ;{oi. ;{oi Bkb'A tZX
ukBD fe;/ dk BjhA, s/ fJjBK Bkb'A tZX frnkB fe;/ dk BjhA,
j? Bk < (gzBk^1)
2H r[o{ BkBe ;kfjp ih B/ nkgD/ fgsk, wfjsk ekb{ dk Gh nkgDh
fbys r[opkDh ftZu fIeo BjhA ehsk. T[j ;op f;qPNh dk eosk,
;KMk fgsk nekb g[oy ƒ wzBd/ ;B. okw uzdo d/ g[Zso e[P{ Bkb
T[jBK edh nkgDh ;KM BjhA do;kJh, go Ne;kbhJ/ r[o{ BkBe
ƒ e[P{ dh n"bkd rodkB oj/ jB. gzBk^1
3H ;kohnK fbysK ftZu (pkb/ s'A f;tkJ/) r[o{ BkBe dk iBw ft;ky dk
jh fbfynk j? (;w/s GkJh wBh f;zx dh iBw ;kyh d/, eh GkJh
wBh f;zx th rbs jB <) go Ne;kbhJ/ eZse dh g{oBwk;h bJh
pfiZd jB, feT[A < 9
4H r[o{ nzrd ;kfjp ih ƒ okwuzdo d/ Gok, bSwD d/ p/N/, sZy d/
ykBdkB Bkb i'V fdZsk frnk, feT[A < 10
5H r[o{ nwodk; ih okw d/ Gok, GoE d/ g[Zso GZbD dh pz; ftZu'A g?dk
j'J/ fby wkfonk, feT[A < 11
6H r[o{ okwdk; ih bT{ d/ g[Zso, ekb okJ/ dh pz; ftZu'A ;B, fet/A gsk
bZrk < ;p{s < nZrA' ;ko/ r[o ftneshnK ƒ fJ;/ ;'Yh pz; Bkb BZEh
eo fdZsk. 12
7H r[o{ jfo okfJ ih d/ nZm ftnkj j'J/ fby wkfonk, feT[A < 15
8H r[o{ s/r pjkdo ih B/ r[orZdh fdZbh s'A G/ih ^ fet/A < (fJfsjk; s'A
(143)
;ZyD/) 18
9H ykb;k gzE d;w gksPkj B/ ubkfJnk < (gfjb/ B"A r[o ftnesh fco
eh eod/ oj/ <) BkBe fBowb gzE ubkfJnk < dk eh i[nkp j? < 19
10H GkJh dfJnk f;zx (fgnkok) bT{ d/ ntsko ;B < 19
11H GkJh Xow f;zx (fgnkok) XzBk ih d/ ntsko ;B < 19
12H GkJh fjzws f;zx (fgnkok) us[oG[ih d/ ntsko ;B < (ebgs us[oG[ih) 19
13H GkJh w'jew f;zx (fgnkok) Bkwd/t ih d/ ntsko ;B < 19
14H GkJh ;kfjp f;zx (fgnkok) ;?D ih d/ ntsko ;B < 19
15H wkJh ;/tK “gsh pqsk Pesh” dh tos'A eoe/, jo o'I ekp[b s'A
r'fJzdtkb ;/tk eoB nkfJnk eodh ;h < (Uj UE'A jh Pesh Bkb
;/tk feT[A BjhA eodh ;h <) 21
16H fJZe phph dk gsh wo frnk, T[; gshpqsk Pesh tos e/ ;{oi
uVQBA' o'eh oZfynk id'A GrtkB B/ gsh ihts ehsk sK jh ;{oi uVQB
fdZsk < 22
17H ;fsr[o{ ih B/ bkb ozr d/ eZgV/ gkT[D s'A wBkjh ehsh j?. fJj
Ne;kbh efjzd/ jB.
go r[o c[owkB sK fJj j? ^
Bk w?bk Bk X[zdbk Bk Grtk Bk eu[]
BkBe bkb' bkb j? ;u/ osk ;u[] (1089) 23
18H w{b wzso (wzrb) BkBe j';h Gh ;u[ sZe j?, (rbs, fJj r[o
gq;kfd sZe j?, nkfd ;u ;b'e j?) 24
19H id'A pZuk roG ftZu j't/ sK fJj ftP/P Ppd gVQB Bkb oZfynk j[zdh
j? < (wBws) 25
20H woki fgzv (fibQk pfmzvk) fty/ GkJh i?d fJ; eoe/ pj[sk pbtkB
;h, feT[Afe wksk B/ P/o dk ne; gkDh ftZu t/fynk. ;t/o/ ;[Zsh
T[FZmD tes ;{oi wZE/ bZrk < (tkj` feZvk M{m fco sK ikBto jh
izwDk ukjhdk ;h). 25
21H i?d Bkw/ f;Zy s/ ekb/ yK B/ tko ehsk, sK S/t/A gksPkj B/ eokwksh

(144)
Pesh Bkb tko o'e fbnk < (eokwks Bkb r[o{ ih B/ d[PwDK ƒ
wkfonk feT[A BjhA<) 25
22H pkpk ;[zdo f;zx d/ fgsk yikB f;zx g[Zso dh gqkgsh tk;s/ jo o'I
fJZe g?o s/ yb' e/ ;[ywBh ;kfjp dk gkm efonk eod/ ;B sK ;zd[ o
f;zx dk iBw j'fJnk (gkyzv eow Bkb<) 26
23H yikB f;zx dh gsBh ;[zdo f;zx dh wksk, gzMh gkm ig[ih d/
o'IkBk efonk eodh ;h < (wBws) 26
24H ;[zdo f;zx d/ iBw tes ukbh gT[VhnK nBzd ;kfjp dh ehosB
ehsk, fJj j[ew shi/ gksPkj dk j? < (;p{s d/ ;e'r/ < Ne;kbhnK
dh wBws j?) 27
25H ;[zdo f;zx d/ iBw tes, xo ftZu gkm oykfJnk, pZu/ ƒ wZEk
fNekfJnk, Bkw oZfynk, fco wK dk d[ZX fgnkfJnk frnk < (t/yh
ub', fpBK f;o g?o d/ T[gd/P) 27
26H ;[zdo f;zx ƒ izwD;ko ;zg{oD ;fji gkm ;[Dke/, ukbh fdBK ftZu
G'r gkfJnk < (nDj'Dh rb) 27
27H nykV/ fgzv fJZe gqtko d/ pZu/ wo iKd/ ;B, fJZe f;Zy B/ feogkB
dk nzfwqs SekfJnk pZu/ ƒ iBw d/ e/ wksk wo rJh pZuk BjhA
wfonk < (tko/ tko/ ikJhJ/ neb d/) 28
28H pZu/ d/ iBw tes dkJh f;ZyDh jh j'Dh ukjhdh j? < (Ne;kbhJ/ j[D
eh eod/ jB < eh j;gskbK ftZu BjhA iKd/ <) 28
29H Bkod w[Bh B/ 75 jIko ;kb ftZfdnk gVQh < (tZvk rg"Vk) 30
30H t/d ftnk; frnkoK jIko ;kb sg eodk fojk < (rg"Vk) 32
31H ;s/ pbtzv ƒ ns/ GZNK ƒ eKPh d/ pqkjwDK tZb'A ;okg fwfbnk
j'fJnk ;h < (x'o gkg fby wkfonk) 33
32H nk;k eh tko pkDh 84 d/ r/V ftZu'A eZYdh j? < (s/ j'o pkDh eh
eodh j? <) 34
33H ;[ywBh ;kfjp d/ 24 jIko nZyo jB, u"th xzfNnK d/ 24 jIko
;[nk; jB, u"th n;NgdhnK jB, fJ; soQK gkm eoB Bkb u"th

(145)
jiko ;[nk; ;cb j[d z / jB < (eh ;koh r[opkDh fJZe;ko BjhA j?) 34
34H Xo{ Grs B/ 36000 ;kb sZe nNZb oki ehsk < (g"okDe eEktK d/
rZgK dk fJZE/ eh ezw<) 36
35H cohd ih d/ w[;b Z / j/mK PZeo, yzv, fwPoh d/ Y/o bZr/ t/y/ < 36
36H pkpk cohd ih, pkoK ;kb sZe izrbK ftZu sg eod/ oj/, gZs/ yKd/
oj/. (<) 36
37H cohd d/ i{znK g? rJhnK, wksk B/ eZYhnk, gZs/ ykD'A o'fenk <
(tZvk ngqkX) 36
38H cohd B/ s/oKQ ;kb y{j ftZu bNe e/ sg ehsk.(cohdk izrb izrb
fenk Gtfj tD ezvk w'Vfj] fJ; dk eh eo'r/ <) 36
39H cohd B/ pkoK ;kb sZe ekm (beVh) dh o'Nh fYZv Bkb pzBQ e/ oZyh <36
40H fJZe gzvs ;okg ekoB eKPh ftZu e[Zsk pfDnk j'fJnk ;h, r[o{
BkBe ;kfjp ih B/ T[;dk ;okg eZfNnk< 39
41H Xowoki y[d :[fXZPNo dk fJwfsjkB b?D nkfJnk< (ebgDk) 40
42H r[o{ r'fpzd f;zx ih e'b fJZe r'ji eEk tkbh r[gs g'Eh j'fJnk eodh
;h < (e'Jh g'Eh Bjh ;h) 41
43H 1699 dh ft;kyh s'A gfjbK r[o{ r'fpzd f;zx ih s/oK wjhB/ sZe
fJeKs tk; ftZu oj/ T[E Z / e'Jh ;oho BjhA ik ;edk ;h < (Ne;kbhnK
ƒ ehjB/ dZf;nk < fBoh ebgDk) 42
44H GkJh dfJnk f;zx dk ;h; eZN e/ d;w gksPkj B/ r[o{ rqzE ;kfjp
nZr/ G/AN ehsk < 43
45H GkJh Xow f;zx, fjzws f;zx, w'jew f;zx, ;kfjp f;zx d/ f;o
eZN e/ r[o{ rqzE ih nZr/ G/AN ehs/, r'ji g'Eh ftZu fbfynk j? (Bk
r'ji g'Eh j? Bk e'Jh ;p{s j?) 45
46H GkJh fjzws f;zx ƒ fgSb/ iBw dk Pokg fwfbnk j'fJnk ;h, oZp
B/ fejk ;h, s?ƒ d;w/ ikw/ ftZu nk e/ f;o b? e/ w[nkc eoKr/
(GkJh fjzws f;zx dk x'o ngwkB) 45
47H fJjBK gziK d/ f;o eZN e/ T[FZgo nzfwqs fSVfenk, fiT[Ad/ ehs/

(146)
“Bt/A f;o T[Zr gJ/” (tkj tkj) 45
48H r[o{ ih B/ fuVh fuV/ ƒ nzfwqs gk e/ d/ fdZsk, T[j gh e/ bVfdnK
EKJ/ wo rJ/ (<) 46
49H r[opyP f;zx Bkwh f;Zy d"V e/ wksk ih ƒ ;Zd fbnkfJnk, T[jBK
nke/ gsk;/ gkJ/, sK nzfwqs PKsh dkfJe pfDnk < (wsbp fe r[o{
r'fpzd f;zx ih s'A rbsh j' rJh ;h < wksk ih B/ do[;s ehsh<)
46
50H gziK fgnkfonK fejk^ nzfwqs tZN/ eh fdUr/ < ;fsr[o{ B/ fejk
;opz; tko fdnKrk (eh fJj ;okg BjhA j? < i/ fgnko/ fJj wzrK
Bk oZyd/ fco ;fsr[o{ B/ ;opz; BjhA tkoBk ;h<) 47
51H gziK fgnkfonK fejk fit/A okw uzdo B/ pKdoK ƒ tfvnkJh fdZsh
;h, T[;/ soQK ;kƒ wkD d/ oj/ j' < (pKdoK torh tfvnkJh fXZeko
j?, ;w[Zu/ f;Zy gzE dh p/fJIsh ehsh j?) 47
52H nzfwqs pDkT[D bJh ib dfonk iK y{j dk jh tosDk, Bbe/ dk
BjhA. feT[A < 49
53H nzfwqs fsnko eoB t/b/ gzi fgnko/ pkDh gVQB, nfGbkyh f;zx
tkfjr[o{ wzso dk ikg eod/ ofjD (pkDh feT[A Bk ;[DB <) 52
54H gzi fgnkfonK dhnK dZ; nZyK, dZ; r[o{nK dk gqshe jB, dZ; jZE
Gh dZ; r[o{nK dk gqshe wzBhd/ jB. (fseVwpkih) 52
55H u"gJh^ sho ;s dqt rqE
z ;[Xkok sZe gVQBh Io{oh j? < (wB xVs) 52
56H nzfwqs nfGbkyhnK ftZu'A i/ gfjbK fe;/ dk nBzd ekoi Bk j'fJnk
j't/ sK d[pkok bktK gVQ e/ nBzd ekoi eoBk (i/ i'Vh d/ xo pZu/ g?dk
j' rJ/ j'D sK eh ehsk ikt/ < i/ gfjbK ftnkj rbs j?, fco sK pZu/
Gh izwD/ rbs jB. f;ZyK ƒ gkyzvh pDkfJnk ik fojk j?) 54
57H w{b wzso BkBe j';h Gh ;u[ sZe gVQBk, toBk cb BjhA fwb/rk< 56
58H ebeZs/ ftZu fJZe ;kX B/ eZuh szd Bkb f;Zy ƒ wkoBk ukfjnk.
f;Zy B/ w{b wzso gfVQnk s/ ;kX dh jh w"s j' rJh < (f;ZyK d/
d[PwDK ƒ w{b wzso gVQ e/ feT[A BjhA wkod/<) 56

(147)
59H wodkB/ ƒ gkDh ftZu v[Zpd/ ƒ pukT[D fjZs tkfjr[o{ wzso fdZsk,
wzso gVQ e/ wodkBk gkDh s/ N[oB bZr fgnk (tkfjr[o{ wzso r[o{ BkBe
B/ BjhA pDkfJnk, eh Ne;kbhJ/ j[D gkDh s/ N[o ;eDr/<) 57
60H nzrq/IK B/ bZyK o[g? you eoe/ r[opkDh ftZu fwbktN eotkJh, sK
jh skes xN rJh < 57
61H tkfjr[o{ wzso uko i[rK d/ uko d/tfsnK d/ Bkw s'A fbnk j? <
(r[opkDh i[rK d/tfsnK ƒ BjhA wzBdh) 57
62H nBzd ;kfjp ukbh gT[VhnK fszB tkoh gVQB s/ fprV/ ekoi ok;
nk iKd/ jB < (s[;hA gzE dh fprVh ;tko bU.) 59
63H r[o{ nzrd ;kfjp g[oh ftZu rJ/, T[ZE/ T[jBK ƒ ekb/ w{zj tkb/ b'e
fwb/, rodBK ftZu feZb m[e/ j'J/ b'e fwb/, ;{oK d/ w{j
z tkb/ b'e t/y,/
fgSKj ƒ w{zjK tkb/ t/y/, bVehnK nkdwhnK dk wk; tZY^tZY
yKdhnK t/yhnK < 60
64H jzeko ekoB ;z[B ;wkXh tkb/ b'e ;Zu yzv ftZu'A eZY fdZs/ iKd/ jB,
;Zu yzv ftZu ;'do[ dk gkm j[zdk j? < 61
65H fJZe nkiVh N[odk fcodk ;'fjb/ dk gkm eodk ;h, fJ;/ ekoB r[o{
BkBe ;kfjp ih d/ g?oK s/ MohNK nk rJhnK, y{B tr fgnk, fJ;
soQK N[od/ fcod/ gkm BjhA eoBk ukjhdk. (r[opkDh c[owkB sK
fJj j? ^ T[{ms p?ms ;'ts fXnkJhn?. wkofr ubs jo/ jfo
rkJhn?]) (386) 62
66H i/ eSfjok gkT[D ftZu rbsh j' ikt/ sK gzi f;zxK s'A nodk;
eokt/, gzi ig[ih d/ gkm eo/ (<) 62
67H ;"D tes ;'fjb/ dk gkm eo', d[nkb/ b'j/ dk febQk pD iKdk j?< 61
68H okw uzdo B/ y[P j' e/ jƒwkB ƒ eSfjok fdZsk, T[; s'A f;ZyK ƒ
fwfbnk < (r[o{ dh s"jhB) ;kƒ pKdo pDkT[D s/ s[b/ j'J/ B/
Ne;kbhJ/. 62
69H d;w gksPkj fPeko bJh rJ/, fPeko Bk fwfbnk, eekoK dh
gVskb ehsh rJh. fJZe f;Zy d/ e/;K ftZu ezxk BjhA ;h, fJ;/

(148)
bJh fPeko Bk fwfbnk (fPeko Bkb ezx/ dk eh ;pzX) 64
70H feogkB dh X{g dhg nkfd Bkb g{ik eoBh ukjhdh j? <66
71H fJZe foPh B/ ikB pukT[D ykso wzso gfVQnk, d[nkb/ b'j/ dh ezX
T[;o rJh (wzso eh j? <) 70
72H fco fJ;/ foPh B/ szpke{ gh fbnk, ;ko/ ig ns/ PeshnK ysw
j' rJhnK, febQk Bk pfDnk, fJZe bVeh B/ fJ;dh fJZIs b[ZNh (sq?
ekb fJj rZbK ;zGt BjhA jB) 70
73H szpke{ dh g?dkfJP ekwX/B rT{ d/ g?oK ftZu br/ shoK ekoB tr/, y{B s'A
j'Jh j? < 71
74H r' w/X iZr ;w/A rT{ fizdk Bk j'Jh, T[;/ e[zv ftZu'A szpke{ g?dk j'
frnk < 71
75H ebi[r tZSh pDe/ rko/ ftZu y[ZG frnk. fPt gkotsh B/ ezBK s'A
ns/ g{S s'A cV e/ fyZfunk, sK ezB s/ g{S g[ZN/ rJ/. g{S Xosh ftZu
dZp e/ T[Fg
Z o ezB bk fdZs/ ns/ fejk j[D fJ; s'A szpke{ pD/rk < (fJ;
soQK edh BjhA j' ;edk) 71
76H wk; ykD pko/ d[pXk tkb/ ftuko. nX{ohnK gzeshnK rbs noE
ehs/ rJ/ jB, PpdK d/ gzB/ BzL Gh BjhA fdZs/, fes/ wk; yk bT[ fes/
Bk ykT[, f;XKsK s'A ;ZyD/ ftuko) 74
77H Bhbk ghbk ekbk fuZNk, ykb;/ d/ fJjh ozr jB, j'o ozr BjhA gkT[D/
(eh ekoB < ;gPN eo') 79
78H Bkod foPh B/ nBb gzSh d/ yzG d;t/A gksPkj ƒ G/AN ehs/, sK jh
n?BhnK PeshnK ;B < (fJ; dk wsbp r[o{ ih e'b e'Jh Pesh
BjhA ;h < r[o{ dh s"jhB) 83
79H gykB/ ik e/ gzi tkoh fwZNh Bkb jZE wKiD/, GKv/ d' tkoh fwZNh Bkb
wKiD/< (;kpD Bkb feT[A BjhA) 83
80H GkJh fdnkb dk; dk bzro d;w gksPkj ih B/ Bk Sfenk,
feT[Afe T[j p/^nzfwqshnk ;h. T[j rZfvnK s/ bZd e/ wro fcodk
fojk. jcs/ fgS' nzfwqs SeDk wzB frnk. d;w gksPkj B/

(149)
nodk; eoe/ ehfVnK tkbk bzro ;Ziok pDk fdZsk. ;kfonK
Sfenk < 86
81H d;t/A gksPkj ih B/ ;'Yh e"b f;zx d/ fgSb/ iBwK tkb/ ;ko/ gkg
;okg fwNk fdZs/ (<) 87
82H dkB f;zx d/ g[ZSD s/ d;w/A gksPkj dZf;nk fe e/; fJ; tk;s/
oZyhd/ jB, e/;K s'A cV e/ BoeK ftZu gJ/ f;Zy ƒ pkjo eZY
btKr/HHHH < (f;ZyK dh p/fJZIsh) 87
83H fi; pzd/ B/ fJZe tkoh nzfwqs SZe fbnk Gkt/A fizBhnK woIh
rbshnK eoh ikt/, T[j d; jIko ;kb sZe BoeK ftZu BjhA gt/rk
< (u'o eh jkwk Go/ Bk e'fJ] u'o ehnk uzrk feT[ j'fJ] (662)
y'N/ yo/ goyhnfB ;kfjp e? dhpkD] (789) ^ edh fJjBK r[o{
j[ewK dh ftuko ehsh j? < 88
84H nzfwqs dh Pesh eoe/ fuVhnK B/ pki wko fdZsk < 88
85H GkJh dfJnk f;zx d/ ;h; d/D eoe/ f;zxK ftZu dfJnk nkJh < (fco
r[opkDh eh j?<) 89
86H Xow f;zx d/ ;h; d/D ekoB f;zxK ftZu Xow nkfJnk j? < (r[opkDh
eoe/ BjhA <) 90
87H fjzws f;zx d/ ;h; tkoB eoe/ f;zxK ftZu fjzws nkJh j? < (gfjbK
fjzws BjhA ;h<) (S/tA/ r[o{ t/b/ eh ;h <) 90
88H w'jew f;zx d/ ;h; d/D eoe/ f;zxK ftZu fNekU nfJnk j? < (gfjbK
p/uB? h ;h<) 90
89H ;kfjp f;zx d/ ;h; d/D eoe/ f;zxK ftZu ;kfjp g[Dk nkfJnk <
(gfjbK wzrs/ ;B) 91
90H pkDh xZN gVQB eoe/, nzfwqs ftZuA' Pesh xZN iKdh j?, u"gJh s/ nBzd tZvk
gVQ' (wBws) 93
91H phphnK ƒ nzfwqs fsnko eoB ;w/A ftZu Pkwb BjhA eoBk < (x'o
ftseok) ;' feT[A wzdk nkyhn?HHHH] 94
92H ;fsr[o{ B/ 84 bZy i{BKQ eZND tk;s/ nzfwqs fsnko eoe/ SekfJnk <

(150)
(r[opkDh ekjd/ bJh j? <) 94
93H deP foPh B/ ;Zs XhnK, fpBK BZe, ezB S/d/, fpBK rfjD/ gkJ/
ftnkjhnK, T[;ƒ pj[s g[zB bfrnk. fco T[; d/ xo d; jIko
XhnK izwhnK, rbs f;Zfynk ekoD bVehnK d/ BZe ezB S/d,/ rfjD/
gkJ/, ftnkjhnK, tZvk gkgh pfDnk < 95
94H ftnkj ftZu phphnK B/ frZXk BjhA gkT[Dk < (feT[A BjhA frZXk
gkT[Dk) 96
95H joh ;?B oki/ dh gsBh r[o{ dopko ftZu x[zv eZY e/ nkJh. ;fsr[o{
ih B/ g[ZfSnk, fejVh ewbh j? < s/ T[j sd'A jh gkrb j' rJh.
(r[o{ ih rbsh ekoB fe;/ ƒ gkrb BjhA pDkT[Ad/) 107
96H ewbh j'Jh okDh izrb ftZu Bzrh x[w z D bZrh, r[o{ nwodk; ih B/ ;uB
;Zu ƒ nkgDh yVKt fdZsh. wZE/ ftZu yVKt wkoB Bkb gkbrgD ysw
j' frnk. (eh fpwkoK d/ j[D Gh i[s Z hnK wkohJ/ <) 107
97H d;t/A gksPkj B/ f;ZyK ƒ G{sK gq/sK d/ M[zv ftykJ/. G{sK dZf;nk fe
j[D ;kvh frDsh xN rJh j?. id'A s'A u"E/ gksPkj B/ bktK T[ukoB
ehshnk jB i' gVQdk j? w[es j' iKdk j?. 109
98H ijKrho dh bVeh fJZe f;Zy, ;zs okw Bkb ftnkj eokT[Dk ukj[d z h
;h, f;Zy B"eoh SZv e/ d"V frnk. T[; f;Zy ƒ cVe/ f;o eZNe/
bVeh nZr/ oZfynk, bVeh S{jD bZrh sK eZfNnk f;o ;tk frZm T[u Z k
T[Zm frnk < (nDftfrnkfBe nDfJfsjk;e, ftuko) 116
99H fJZe gsh pqs Xow ftZu gZeh phph B/ pkoK fdBK sZe ;{oi Bk uVQB
fdZsk, d/tfsnK B/ T[;dk wfonk gsh fiT[Adk ehsk, fco T[;B/
;{oi uVQB fdZsk (;koh d[BhnK Gh ;{oi ƒ uVQBA' o'e BjhA ;edh) 118
100H phph oiBh B/ gsh pqs Xow dh skes Bkb e'jVh gsh ƒ szdo[;s
ehsk T[j gZNh dk okik pfDnk (BK gshpqs j'Dk e'Jh Pesh j?, Bk
e'jVh mhe j'fJnk, Bk gZNh ftZu e'Jh nfijk okik j'fJnk) 118
101H ftPƒ B/ ;sh dk ;s Gzr ehsk, ibzXo d?As dh skes xN rJh,
fco ftPƒ B/ T[;ƒ wkfonk gfjbK fe;/ s'A jkodk BjhA ;h.

(151)
(M{mhnK g"okDe eEktK dk r[ows ftZu e'Jh EK BjhA) 118
102H ncbks{B w{oshnK ftZu b[e frnk, T[;ƒ w"s Gh bZG Bk ;eh (w"s
s'A e'Jh BjhA pfunk) 135
103H gkDBh foPh jzeko ekoB gqs / pD frnk ;h, r[o{ BkBe ih B/ eKPh
fty/ T[;dk T[dko ehsk < 137
104H B"tA/ r[oK fdZbh e?d tes rzBk u{; e/ fSbek ;[fZ Nnk, gqs / B/ u{f;nk,
w[es j' frnk. ;oeko d/ pkrhnK sZe rzB/ fe; B/ gj[u z kJ/ < 137
105H GkJh jhok f;zx pkDh gVQdk wfonk ;h, nekP ftZuA' oE nkJ/, ;tko
j' e/ frnk < (nekP ftZuA' edh fe;/ tk;s/ oE BjhA nkJ/) 137
106H i/ pZio e[ofjshnk f;Zy wo ikt/ sK wo/ gJ/ ƒ nzfwqs SekU,
d{finK bJh nodk; jh ekch j? < (BtK gkyzv P[o){ 139
107H wo/ gqkDh Bkb tkX{ eSfjok, ezxk, nkfd Bkb pzBDk ukjhdk j? <
(gkyzv fefonk P[o){ 140
108H fiZE/ pzdk wo/ T[; EK d; fdBK sZe i?s;oh dh tko dk gkm j't/ <
(gkyzv) 142
109H T[;/ EK jo o'I ;j;feqsh d/ S/ S/ ;b'eK dh eEk j'Dh ukjhdh j? <
(gkyzv) 142
110H o'D ekoB woB tkbk jzMn { K ftZu v[p
Z iKdk j?, gko BjhA ik ;edk < 143
111H fJZe wkJh g[Zso wo/ s'A pj[s o'Jh, wo/ g[Zs B/ tkg; nk e/ dZf;nk
fe s/o/ o'D eoe/ okj ftZu jB/ok j'fJnk j? 143
112H n;EhnK ehosg[o iK r'fJzdtkb gkt' < (gkyzv) “i/ fwose eT[
ft;Nk wfj o[bkJh] sT[ fwose ek fenk xfN ikJh]” (1160)
eh r[opkDh M{m j? < 143
113H GKv/ fp;so/ nfd wo/ gqkDh Bfws rqE z h ƒ fdZs/ ikD (ro[V g[okD tkbk
pqkjwDh gkyzv) 145
114H gkmK dhnK fe;wK ^ ;kXkoB gkm, fwose gkm, y[Ph dk nyzv
gkm, ;zgN gkm, nyzv ;zgN gkm, ;XkoB ;zgN gkm, ;gskfje
gkm (fBok gkyzv gquko) d;w rqzE gkm, d;w rqzE nyzv gkm

(152)
nkfd. 150
115H gkmh f;zx eZuk fgnki iK bZ;D Bk ykD, i/ yk b?D sK uko gfjo
ji{oh ftZu Bk ikD f;ZyK ƒ gkyzvh pDk fdZsk. 151
116H gkmh Ne;kbh j'D, e/;h fJPBkB eoe/ ji{oh ftZu ikD < (gkyzv) 151
117H fizBh tkoh gkmh gykB/ ikD T[sBh tkoh fJPBkB eoB < (gkyzv)
i' rzd jo tes nzdo j? T[;dk eh eo'r/ < 151
118H eVkj gqPkfd wfonkdk Bkb Bk pDkfJnk ikt/ sK gkm dk cb BjhA
fwbdk. (gkyzv) 152
119H i's bJh d/;h fxU tofsnk ikt/, X{c jo tes X[ydh oj/ <
(gkyzv) 152
120H X{c ;wZrohHHHHHH (eJh jiko o[g? dh ci{b youh) fbyDh ;zGt
BjhA j? < (nzBh b[ZN) 152
121H nyzv gkm Bkb ig[ih oZyDk Io{oh (gkyzv) 153
122H fizB/ nkyzv gkm oZy/ T[B/ jh ig[ih Bkb oZy/ < (gkyzv) 153
123H nyzv gkm ns/ j'o ;ko/ gkmK Bkb fBsB/w s/ ehosB Io{oh j't/ <
(gkyzv) 153
124H G'r gk e/ nkosh Io{o eoBh < (gkyzv) 153
125H wZX dh nodk; Io{o eoBh < (gkyzv) 153
126H gkm Bkb i's, X{c, Bkohnb, c[Zb Io{o oZyD/ < (gkyzv) 154
127H d/r mzYh eoe/ G'r bkT[Dk row ƒ BjhA < (gkyzv) fes/ feogkB dk w{jz
Bk wZu ikt/ < 154
128H r[o{ noiB ih B/ r'fJzdtkb s'A g'EhnK fbnkT[D tes IwhB s/ p?m
e/ ehosB ehsk < (M{m) 155
129H r[o{ noiB ih r'fJzdtkb g'EhnK b?D Bzr/ g?ohA nkJ/ s/ tkg; Bzr/
g?ohA rJ/ < 155
130H r[o{ rqzE ;kfjp dh ji{oh ftZu gikwk gk e/ BjhA ikDk, (gkyzv ohsh
fpBK dbhb ukb{ ehsh rJh j?) eh n"osK th nkgD/ gow fgsk ih
dh ji{oh ftZu T[go'es nB[;ko jh ikD < 160

(153)
131H r[o{ jfor'fpzd ih B/ gzi/ tkbk ;[Zek fgZgb uzdB fSVe e/ jok eo
fdZsk < 161
132H eVkj gqPkfd dh ohs sd'A uZbh, id'A r[o{ BkBe ;kfjp e'b f;ZX i'rh
fpoX o{g XkoB eoe/ nkJ/, s/ e[M ykD ƒ wzfrnk. ;fsr[o{ ih B/ sd'A
eVkj pDk e/ SekfJnk < (e'Jh ;p{s BjhA) 161
133H ;G s'A T[Zgo oZp dk Bkw, d{i/ EK r[opkDh, shi/ EK eVkj gqPkfd
wzBDk < (wB xVzs rZbK) 161
134H fJBQK ftP/P pkDhnK dk fszB tkoh gkm eoB s/ ekoi ;cb j'Dr/ <
(tfjw) 163
135H ekpb d/ fJbkfenK ftZu eVkj gqPkfd ƒ gzik bZrdk j?, i/ Bk bZr/
sK ekoi f;ZX BjhA j[zd/ (wBws) 164
136H fJZe f;Zy ekp[b s'A dopko ;kfjp nzfwqs;o nkfJnk d/r nogD
ehsh, gzik Bk bZfrnk, fJZE/ feogkB G/AN ehsh rJh. T[; d/ wB
nzdo ;z;k ikrh, sK jfowzdo ftZu'A r[gs nktki nkJh “f;Zyk
;z;k Bk eo, fJZE/ fJjh wfonkdk j?” < (gzik bZrDk ;zGt jh
BjhA,) 164
137H d/r gqtkB j't/ BjhA efjDk G'r bZr/ efjDk j?, bktj[ G'r jfo
okfJHHHHH (gkyzv) 164
138H G'r bZr/ ns/ gqtkB j't/ fby e/ fJZe tkoh gouhnK nzfwqs ;o'to
ftZu gkJhnk ;B, G'r tkbh gouh so rJh, d{ih v[Zp rJh, sd'A
s/ G'r p'bhdk j? < 165
139H fJZe f;Zy B/ e'jV d{o j'D dh ;[Zy ;[Zyh, GkJh ih B/ b'G eoe/ eVkj
pj[s yk fbnk fJ;/ GkJh ih ƒ jh e'jV j' frnk. (nB/e soQK
dhnK nodk;K dh G/NK r[o{ xoK ftZu nkT[Adh j?, Ne;kbhnK ƒ
e'jV ;G s'A gfjbK j'Dk ukjhdk ;h) 166
140H j[ewBkwk^;t/o/ yZp/ gzB/ s'A, d[fgjo wZX s'A, Pkw ƒ j/mK s'A bt' <
(Gow) 168
141H dopko ;kfjp nzfwqs;o ftZu ;s Pqh nekb dk i?ekok gzit/A

(154)
;fsr[oK ukb{ ehsk < (fJfsjk; s'A ;ZyD/) 168
142H wjkoki d/ o[wkb/ rowh ftZu gsb/ o/Pwh j'D, ;odh ftZu row
o[wkb/ j'D < (gkyzv) 172
143H rowhnK ftZu wjkoki ƒ fdB oks gZyk MZbDk, irQk mzYh oZyDh <
(gkyzv) 174
144H nodk; s'A pknd tkb/ fszB d'jo/ “nkfrnk GJhHHHHHH” r[o{ r'fpzd
f;zx d/ fby/ j'J/ jB < (fJfsjk; s'A e'o/ nDikD) < 175
145H mhe soQK wZEk N/eD Bkb g[mZ / b/y f;ZX/ j' iKd/ jB < (gkyzv) 176
146H ;fji gkm wro'A ig[ih gzi gT[VhnK, nyzv gkm wro'A ;kok ig[ih
gVQ' (gkyzv) 177
147H ;[ywBh gVQB Bkb ijKrho dh ib'Xo dh fpwkoh jN rJh ;h <
(ebgDk) 178
148H gzit/A gksPkj B/ nkgDh Pjhdh tes f;ZyK dhnK e[opkBhnK dh
GftZypkDh ehsh ;h < (ebgDk) 178
149H Jh;k s'A fpBK Jh;kJhnK ftZu j'o e'Jh e[opkBh tkbk BjhA j'fJnk <
(fJfsjk; s'A ;yD/) 178
150H Pjhdh tes gzit/A r[o{ e'b wdd tk;s/ ;ko/ d/ts/ nkJ/, u"ok;h
f;ZX i'rh ish nkJ/, T[jBK B/ nk e/ ;ko/ f;gkjh p/jP' eo fdZs/ < 179
151H puB ;[D e/ ;kJhA whnK who p/j'P j' frnk < 179
152H r[o{ jor'fpzd ;kfjp ih B/ fgsk r[o{ Bfws gkm eotk e/ pkpk p[ZYk
ih ƒ gkm G/Nk ftZu fJZe jkEh, gzi x'V/, gzi ;" w'jo, p/nzs g[Pke/
nkfd fdZs/ (fgsk woB dh fJzBh y[Ph wBkJh) fJj nkg bkbuh
ukj[zd/ jB ;kƒ J/BhnK G/Nktk fwbD. 180
153H r[o{ noiB d/t Bfws :Zr ehsk frnk, s/oK fdB gkm j'fJnK <
(r[owfs fto'Xh) 180
154H r[o{ jor'fpzd ;kfjp ih B/ r[o{ rqzE ftZu B" X[BhnK uVQkJhnK (fJj
X[BhnK y[d gzuw r[o{ B/ uVQkJhnK ;B.) 180

(155)
155H wo/ gqkDh Bfws gkm ehfsnK T[j ;Zu yzv iKdk j?, T[;ƒ ;[y fwbdk
j? < (gkyzv) 182
156H wo/ gqkDh Bfws G/Nk, eZgV/, fp;sok, posB i'Vk nkfd d/t/,
bzro ubkt/ < (ro[V g[okD ftZu fbyh pqkjwDh b[ZN dh jwkfJs,
r[opkDh s'A T[bN) 183
157H r[o{ s/r pjkdo ;kfjp B/ g[Zso gqkgsh bJh fsqp/Dh gq:kr fty/
nyzv gkm eotkfJnk sK g[s Z o iBfwnk (wsbp fe B"tA/ r[o{ ƒ oZp
s/ Go';k BjhA ;h, T[jBK e'b y[d e'Jh ;woZEk BjhA ;h, pqkjwDk s'A
g[Zso fbnk <) 184
158H d{ih tkoh d;w gksPkj B/ sbtzvh ;kp' nyzv gkm eotkfJnk <
(ebgDk) 185
159H r[opkDh dk nZyo brK, ezBk, fpzdh, r[o{ ih d/ nzr jB, id'A e'Jh
nP[ZX gkm eodk j? sK ;fsr[o{ ih ƒ sebhc j[zdh j? (id'A g'EhnK
r[Ne/ ;o{g ewI'o j' iKd/ jB, nrB G/N j[zd/ jB sd'A eh nkyhJ/
eh j[zdk j? <) 185
160H nkgD/ n;bh r[o{ j'D dk ;p{s d/D tk;s/ d;w gksPkj B/ ezm s'A
pkDh T[ukoB ehsh. fes/ f;Zy PZe Bk eo b?D. (i/ PZe j' frnk
w[es BjhA j' ;eDr/, ;fsr[o{ ih dk ngwkB) 186
161H fJZe d'fjok r[o{ rqE
z ;kfjp ftZu d;t/A gksPkj dk j?< “pb j'nk pzXB
S[N”/ 186
162H okik i? f;zx dh ;z;k Bftosh bJh, dwdw/ fty/ d;w gksPkj B/
nyzv gkm eotkfJnk, r[o{ ih B/ ;kok gkm yVQ/ j' e/ ;[fDnk.
(Ne;kbhJ/ yVQ/ j' e/ gkm feT[A BjhA ;[Dd/ <) 187
163H gkm ;[Dd/ j'J/ d;w r[o{ yb' e/ jh T[go gkDh g[nk b?Ad/ ;B. (r[o{ ih
ƒ gkrb Bk pDkU) 187
164H ji{o ;kfjp BKd/V fty/ d;w r[o{ ih B/ ;kok nyzv gkm fJZe' u"AeV/
;[fDnk < fJPBkB bJh T[E/ jh T[go gkDh gtk fbnk eod/ ;B< (r[o{
ih dh s"jhB) 189

(156)
165H nyzv gkm d/ G'r wro'A r[o{ rqE
z ;kfjp ih dk ;[y nk;D eo fdZsk ikt/
< (gkyzv) 194
166H ;zgN gkm, ;zgN jo Ppd s/ bkt', nsh ekoi j't/ sK s[e s[e s/ ;zgN
bkt', fiZE/ vzvhnK nk ikD T[E/ jh ;zgN bkt', w{b wzso s/ r[o wzso
;G s/ ;zgN bkt' < (gkyzv) 194
167H ;zgN tkbk ;fji gkm ukbh fdBk ftZu g{ok eo', i' ukj' ekoi f;ZX
j'Dr/ < (gkyzv) 195
168H ;zgN nyzv gkm wro'A nyzv gkm eoBk, fco ;fji gkm Io{o eoBk
< (gkyzv s/ b[ZN) 196
169H ;gskje gkm ftZu gkm fJZe' p?me ftZu 102 gso/ gVQ/ sK cb fwb/rk <
(gkyzv) 197
170H gkmh f;zx fe;/ Bkb rZb Bk eo/ w"B oZy/, f;zxDh Bkb “;KM” Bk
eo/, i/ ;[gB d'P j' ikt/, izrb gkDh ikt/ sK e/;h fJ;BkB eo/ <
(gkyzv) 197
171H fi; ftnesh Bfws gkm eoBk j't/, T[jh nzdo ikt/, j'o e'Jh Bk
ikt/, pZu/ phph fpbe[b Bk nkT[D < (phphnK dk tko tko fBokdo)
198
172H d;w rqzE gkm dh wfonkdk nyzv gkm tkbh j?, ig[ih dh EKt/ ikg[
;kfjp Bkb oZfynk ikt/ < X{c ;wZroh ;G T[jh j? < (r[o{ rqzE dh
s"jhB tZvk gkg ehsk j?) 201
173H ig[ih dk tZvk wjksw j?, fJj t/Jh gqtP / tes ;uyzv fty/ T[ukoB
ehsk ;h < 201
174H ig[ih d/ts/ th gVQd/ jB, fJ; d/ gVB Bkb ;ko/ ezw ok; nk iKd/
jB < 202
175H fJZe ig[ih gVQB s/ r[gkbk ih ƒ ;tk bZyh x'Vk ekmh ;w/s fwb
frnk ;h, tZX gVQB Bkb tZX cb feT[A Bk fwb{, fJ;/ bJh nyzv gkm
d/ Bkb oyhdk j?, cb pj[s j? < (gkyzv) 202

(157)
176H e[G
z oZyD dk wjksw i/eo i'sK s'A nZr bZr ikt/, sK gkDh gk e/ p[Mk
b?Dh < (gkyzv) 203
177H e[zG tkbk ib SeD Bkb o'r d{o j[zd/ jB < (frL) r[opuB f;zx s/
eosko f;zx B/ feT[A BK Sfenk < 203
178H nzfwqs;o fty/ ;q'to dk ib nzfwqs pD frnk j?, fJ;/ soQK e[zG dk
ib nzfwqs pD iKdk j?. (f;ZyK ƒ r[wokj ehsk frnk j?, xVk e?Bh,
;o'to tkbk gkDh nzfwqs BjhA pDdk. 203
179H Bkohnb ;h; G/N eoB pokpo j? < fco b'V g?D s/ Bkohnb jh
G/N eohJ/ < 204
180H d[opk;k foPh B/ o[ZyK ƒ pzd/ bk fdZs/, Bk ykD Bk ghD < oZp B/
o'fenk. (ioQk ;'u' edh o[yK ƒ pzd/ bZr ;ed/ jB cbK tKr < fJj
w{oysk dh fJzsjk BjhA sK j'o eh j? <) 204
181H i/ gkm ftXh g{ote j'fJnk j't/ sK Bkohnb dh froh ;VQ e/ ;[nkj
j' iKdh j? < 204
182H okr wkbk s'A fpBK phV fbyD tkb/ dh ihG ftZu nZm fdBk nzdo
ehV/ g? rJ/, fco okr wkbk fbyh s[ozs okih j' frnk (nkyzv
ehosBh iZE/ tkfbnK dk ed/ tkb ftzrk BjhA j'fJnk) 212
183H “fEo[ xfo p?;j[” Ppd dk fSbk eZfYnK ekoi ok; nk iKd/ jB <
(gkyzv) 214
184H okr wkbk pko/ GkJh ekjB f;zx BkGk B/ rbs fbfynk j? < 216
185H s/ik f;zx G;"V tkbk id'A wfonk sK r[gs EK ehV/ g? rJ/ ;B, nZyK
ftZu ;[zvhnK g? rJhnK, ;ko/ ;oho ftZu'A pdp{ nkt/, feT[Afe okr
wkbk dk fto'Xh ;h < (M{m dh f;yo ;hwk) s/ frL r[opuB f;zx
13 ;kb fpwko ofje/ feT[A wfonk ;h < 216
186H ;zfBnk;h, fBowb/ ;kX ;zs wjzs v/o/dko gfjbK g{oh ofjok;
gVQd/ ;B, fJj rVQ rZi nekbhnK B/ xNk fdZsh < (wBwoIh dh
j?AeVpkIh s/ XZek) 222

(158)
187H xZN pkDh gVQB eoe/ g[zB dh EKt/ gkg d/ Gkrhdko pDd/ jK < 222
188H ;'fjb/ s'A gfjbK uko Ppd gVQ', nodk; eo', uko/ gk;/ b'j/ dk
febQk pD iKdk j?, ;t/o/ fJPBkB eoe/ ig[ih gfVQnK febQk jN
iKdk j? < 226
189H ig[ih ;kfjp f;ZyK dk wkbk wzso j? (r[opkDh wkbk s/ wzsoK dk
yzvB eodh j? fJj ihtB iku j?) 230
190H ;fsr[o{ ih B/ t/dK ns/ pqkjwDK d/ ntsko GZNK ƒ T[gd/P ehsk,
tkfjr[o{ T[ukoB ehsk. (eg'b ebgDk) 234
191H eosk g[oy ih B/ t, j, r, o dk B"A^B"A i[Zr ikg ehsk, sk tkfjr[o{
wzso fsnko j'fJnk. (s"pk s"pk) 235
192H ekwo{g dhnK fJ;sohnK B/ wodkB/ ƒ G/v{ pDkfJnk ;h < (wodkBk ih
dh s"jhB) 238
193H w{b wzso xNkT[D eoe/ f;ZyK dh skes xN rJh j? (Ne;kbhJ/
nkgDh skes feT[A BjhA tXk b?Ad/) 241
194H “r[opkDh gkm doPB” feskp ftZu fbfynk j? fe Ne;kb GkJh
wBh f;zx s'A uZbh j?. (gzBk 253), go j[D pkpk dhg f;zx s'A
Ne;kb uZbD dk g?AsVk pdb fbnk j?. id'A fe fJj d't/A rZbK e'ok
M{m jB. fe;/ fJfsjk;e rqzE s'A fJ;dh g[PNh BjhA j[zdh fe
Ne;kb dwdw/ s'A r[o{ r'fpzd f;zx B/ ubkJh. T[jBK XV/pzdhnK,
;zgodktK ysw eoe/ ykb;k pDkfJnk ;h. fe;/ ƒ tZX nfXeko
BjhA fdZs/. fJj f;ZyK Bkb Po/nkw X'yk j?.
195H eoskog[oh jZE fbys phV s/ Gh frL r[opuB f;zx s/ T[; d/
g?o'eko, wko{ tko eoB'A pki BjhA nkJ/. fJj ;G fBtkDk gko
eoe/ fJ;/ feskp d/ gzBk 260 s/ fbyd/ jB^ “eoskog[oh phV
ftZu seohpB 1500 s'A tZX rbshnK jB, fJzBk tZvk e[co < gkg
eow <” r[o{ rqzE ;kfjp ih f;Zy Xow dh nkXko fPbk jB.
Ne;kb tkfbnK f;Zyh f;XKsK n;{bK T[Zs/ sK e'M' tko ehs/ jh ;B,
fJjBK d; r[o{ ;kfjpkB ƒ Gh ngwkfBs ehsk j?. f;ZyK d/ f;ow"o

(159)
:'X/ ns/ goT[gekohnK ƒ Gh fJjBK fwZNh ftZu fwbk fdZsk j?.
gkyzv s/ e'ok M{m fbyD bZfrnk fJjBK edh Pow Bk ehsh. fpBk
;p{s s'A p/f;o g?o dhnK ejkDhnk xVBhnK fJjBK dk P[rb j?.
gkg eow dh f;yo sd/ ;keko ;kjwD/ w{oshwkB j[zdh j?, id'A
fJj eoskog[oh phV s/ Gh d[PwDk Bkb'A fGnkBe tko eod/ jB.
i/ eoskog[oh phV ftZu, ns/ dwdwh phV ftZu, Skg/ dhnK
rbshnK ekoB gkm G/d jB, sK fJ;ƒ f;Zy ftdtkBk dhnK
whfNzrK ftZu ftukfonk ikDk ukjhdk ;h. nkg;h ;fjwsh Bkb
nP[ZX gkm P[ZX ehs/ ik ;ed/ ;B. go fJj b'e ;[Xko BjhA ukj[zd/
f;ZyK dh fBT[A (nkXko fPbk) r[opkDh ƒ jh eZy'A j"bh eoB bJh
sZsgo BIo nkT[Ad/ jB. dopko ;kfjp d/ rqzEh s/ “iZE/dko” Gh
fJ;/ “ftZfdnk dh :{Bhtof;Nh” ftZu'A gVQ e/ nkJ/ jB. tkj w/oh
f;Zy e"w` s?ƒ e'Jh r?ph Pesh GKt/ puk bt/ toBk puD dk okj
e'Jh BjhA fojk. “eoskog[oh phV ftZu seohpB gzdoK ;" s'A tZX
rbshnK jB”. fJZvk tZvk gkg <
fJj b'e pkeh iZE/pzdhnK pko/ Ifjohbk gouko eofdnk ;G jZdK
pzB/ gko eo iKd/ jB. id'A r[opkDh T[ukoD dk w;bk nkT[Adk j? sK fJj
;zx gkV gkV e/ nkyDr/ pJh r[opkDh ftZu fpzdh, ezBk bkT[Dk x'o gkg j?.
d[i/ pzB/ f;sw Iohch t/y' fJ;/ feskp d/ 650 gzfBnK s/ r[opkDh T[ukoD
d/ Yzr sohe/ fby/ gJ/ jB. frL r[ouoB f;zx y[d fby fojk j?l fJE/ fpzdh
bkU fJE/ nZXe bkU, g?o ftZu nZXk jkjk bkU, ftPokw bkUHHHHHH < j?Bk
d'rbh Bhsh <
r[o{ rqzE ;kfjp dk ngwkB j'o fJj eh eoBr/ wfjs/ u"Ae fty/
fJjBK d;w rqzE ns/ r[o{ rqzE ;kfjp pokpo gqekP ehs/ j'J/ jB. “pkpk
ioB?b f;zx ihts j?” dk e[co fJeh ;kb s'A pVh YhmskJh Bkb p'fbnk
frnk. r[o{ rqzE ;kfjp dh ji{oh ftZu, jIkoK d/ fJZemK ;kjwD/, j? e'Jh
o'eD tkbk. pqkjwDtkd ƒ pkjo'A fes'A nkT[D dh b'V BjhA xo d/ nzdo,
pj[s/ r[odtkfonK ftZu, nfij/ pqkjwD (f;Zyh t/; XkoB eoe/) jh sK

(160)
ekpi jB. f;Zyh dhnk iVK ftZu s/b d/ oj/ jB. ;fsr[o{ jh puk b?D sK
puk b?D toBK fJjBK r[ows ƒ yko/ ;w[zdo ftZu v'pD dk g{ok gqpzX ehsk
j'fJnk j?. T[go tofDs 200 s'A tZX B[es/ gzBktko fJjBK dh g[;se
“r[opkDh gkm doPB” ftZu'A frL r[opuB f;zx d/ fby/ g/P ehs/ jB.
Ne;kb tkb/ fJjBK feskpK ƒ Skg e/ t/ud/ nk oj/ jB. fJj “g{oB pqjw
frnkBh, ykb;k, ;zs, gzE osB, ftZfdnk wkoszv d/ “gftZso” ftuko
jB.” tkj w/oh e"w d/ wbkj' fJjBK dhnK wBwkBhnK ƒ edh o'e'r/ <
pqkjwDh dbdb ftZu'A e"w ƒ edh eZY/r' <
fGzvoK Ne;kb tkb/ thj ;kb s'A ekoiekoh iZE/dko pkpk mke[o
f;zx, fet/A r[opkDh dk ngwkB eodk fojk j?, nZyhA t/fynk tkfenk ;[D'.
GkJh mke[o f;zx id'A fes/ iKdk j? sK fJZe “rVtJhA” b'Nk gkDh s/ s"bhnk
b? e/ Bkb ubdk j?. pkp/ B/ i[Zsh gkJh j[zdh j? s/ rVtJh Bzr/ g?oh uZbdk
j?. fJZe B"itkB jZE ftZu r[Nek b? e/ Bzr/ g?ohA ubdk j'fJnk, r[Ne/ ftZu'A
r[opkDh gVQdk j'fJnk pkp/ d/ fgZS/^fgZS/ N[fonk fcodk j?. pkpk gP{nK
ftZu ikt/, y/sK ftZu ikt/, ;?o eoB ikt/, fJj r[Nek gVQdk B"itkB Bkb
Bkb ofjzdk j?. pkpk fe;/ Bkb rZbK eo/, e'Jh ezw eo/, sK Gh gkmh gkm
eodk ofjzdk j?. j[D Iok ;'u/ fJZe pzdk pkDh ;fseko ;fjs ;[D jh BjhA
fojk, eJh o[M/ftnK ftZu j?, T[;d/ fgZS/ fgZS/ r[Nek b? e/ gkm eod/ ofjDk
feZE'A dh r[ow[yskJh j? < ;r'A gktB r[opkDh dk fJ; soQK tZvk ngwkB j?.
go fJj b'e bzw/ ;w/A s'A jh r[opkDh dk ngwkB eoB d/ nkdh j' u[Ze/ jB,
f;Zy' ikr' s/ ;'u'.
1H fJE/ ;fsr[o{ ih d/ puB fby d/Dk jh fpjso j't/rk, i' nfij/
b'eK bJh tZvh tzrko jB ^
gkyzv gkyzv efo efo Gow/ b'G[ gkyzv[ ifr p[fonko/]
jbfs gbfs d[ydkJh j'tfj, iwekb yVk f;fo wko/]HHHHH
ebo[ y/s[ b? e{V[ iwkfJnk ;G e{V? e/ ybtko/]
;kes Bo ;fG G{y G[ykB/, dfo mkY/ iw izdko/] (981)

(161)
2H fJj wB[ okik b'Ghnk b[GsT[ b'GkJh]
r[ow[fy b'G[ fBtkohn? jfo f;T[ pfD nkJh]
ebfo y/sh phihn? feT[ bkjk gkt?]
wBw[y ;fu B GhiJh e{V[ e{fV rvkt?]
bkbu[ S'vj[ nzfXj' bkbfu d[y[ Gkoh]
;ku" ;kfjp[ wfB t;? jT[w? fpy[ wkoh] (419)
nkyoh ftuko L^ Ne;kb d/ w[Zy p[bko/ “yzv/Xko” w?rihB d/
;zgkde frL w'jew f;zx B/ 3^12^03 ƒ w'jkbh d/ c/I S/ d/ r[odtko/ ftZu,
gzskbh e[ f;zxK dh jkioh ftZu ftPtkP fdtkfJnk fe Ne;kb ftZu r[o{ rqzE
;kfjp d/ pokpo d;w rqzE dk gqekP BjhA ehsk iKdk. fwsh 3^3^04 ƒ
;qL ;[yd/t f;zx w'jkbh s'A iZE/ ;w/s wfjs/ g[Zfink. T[E/ d' ;o{g t/y/,
j[ewBkwk b?D dh nkfrnk bJh. id'A tke bJh o[wkb u[Zfenk sK f;o
ueok frnk, jZEK s/ s's/ T[Zv rJ/, j?A n?vk tZvk nBoE < r[o{ rqzE ;kfjp
d/ pqkpo nPbhb eEktK Bkb Gog{o rqE z < T[s
Z A' frnkBh w'jew f;zx dk 45
f;zxK ;kjwD/ g{o/ ftPtkP Bkb p'fbnk frnk e'ok M{m < nfij/ b'eK s'A
edh uzfrnkJh dh stZi'A ehsh ik ;edh j? < tkfjr[o{ feogk eo' gkyzvhnK
ƒ ;[wZs pyP'.
T[gd/;[ eo/ efo b'e fdqVkt?] ngBk efjnk nkfg B ewkt?] (887)
jfo ihT[, nzsfoikwh ikB]
eos p[okJh wkB[y s/ SgkJh ;kyh G{s GtkB] (1202)
fJj j? nkg/ pD/ tZv/ s/ n;bh f;ZyK dk e{V gquko. p/y"c j' e/
feskpK Skg e/ fBowb p[ZX f;ZyK ƒ fGqPN ehsk ik fojk j?. eh r[opkDh
fJjh e{V e[;Zs f;ykT[Adh j? <
^ wfjsk u"e Ne;kb ftu 40 fdB jtB j'fJnk. 23H8H05 dhnK
nyapkoK t/y ;ed/ j'.
^ pkpk ioB?b f;zx B{z eKro;h d;D tkbh feskp joBkw f;zx
X[zwk B/ obhi ehsh. b/ye ;qH p{Nk f;zx
^ 21 ;kb se pkpk ioB?b f;zx ihts j? dk e[co, mke[o f;zx ns/

(162)
pkeh Ne;kb tkfbnK B/ p'fbnk. r[o{ eh ji{oh ftu. fJ; p'b/ rJ/ M{m
bJh oZp e'b'A, ;fsr[o{ e'b'A fJjBK w[nkch BjhA wzrh. gzE e'b'A w[nkch BjhA
wzrh. ny"sh iE/dko nfij/ M{m/ b'eK B{z yZp/ ;Zi/ bJh fcod/ jB. r[o{ rqzE
;kfjp ih d/ pokpo fJjBK B/ n;bhb ejkDhnK tkbk pfuZso BkNe
fNekfJnk ns/ T[;dk nyzv gkm ehsk. fJj b'e fBowb gzE B{z fwZNh ftu
fwbkT[D bJh g{oh tkj bk oj/ jB. fJjBK dhnK SkghnK feskpK e'Jh gVQ
e/ t/y/ sK ;jhHHHH.

[[[[

(163)
r[o{ rqzE ;kfjp - ;wki Bt f;oiDk dk nkXko
w[ZYb/ o{g ftZu wB[Zy ;wkie gqkDh j?, fJ; ƒ d{;fonK d/ ;kE dh
b'V j?. fJeZb ftZu fIzdrh Bho; ns/ ne/t/A Goh j' iKdh j? go fIzdrh
pshs fet/A ehsh ikt/ < foPs/ Bks/ fet/A fBGkJ/ ikD < wB[Zy ƒ fJj fet/A
gsk bZr/ fe i' w?A eo fojk jK fJj ;jh j? fe rbs, w/o/ ihtB Yzr Bkb
w?ƒ y[d ƒ eh bkG j? < gotko ƒ eh ckfJdk j?, iK fco w?A ;wki ƒ eh
d/ fojk jK< T[FZgo tofDs ;tkbK ƒ jo fJB;kB y[d jZb BjhA eo ;edk.
wB[Zyh wB dh pj[sh xkVs, gqtko ftu, nfXnkge tZb'A ns/ ;wki tZb'A
;fji fefonk Bkb xVh iKdh j?. ;zg{oD ;wki dh ihtB P?bh ƒ i/ e'Jh
;G s'A fInkdk goGkts eoB d/ ;woZE j?, sK T[j j? “Xow”. Xow dh
f;Zfynk wksk fgsk tb'A, ftfdne ndkfonK ftu'A, Xow ;z;EktK ns/
;wki d/ sIop/eko ftneshnK okjhA nu/s iK u/sB o{g ftZu gqkgs ehsh
ik ojh j[zdh j?. fiBQK Xkowe w[yhnK B/ ;wki efbnkD fjZs goT[geko
ehs/, d[Zy s;hj/ MZb/, p/y'| j' e/ ipo d/ fto[ZX nktkI p[bzd ehsh, T[jBK
d/ T[gd/P s/ ihtB, b'eK bJh dzd eEktK pD ikfJnk eod/ jB. Xow ns/
gqwkswk fJB;kBh GkJhuko/ bJh, o{j dh ;zs[PNh d/ Bkb^Bkb nksw
nv'bsk p\Pd/ jB. Xkowe wjKg[oP iB ;w{zj bJh ukBD dk fwBko iK
fIzdrh dk wkvb pD e/ ;dk gq/oBk fdzd/ ofjzd/ jB.
i/ Xow fJB;kBhns ƒ ihtB iku, wB[Zyh GkJhukok, j"A;bk,
fdqVsk, goT[geko nkfde dh B/e f;Zfynk BjhA fdzdk sK T[j Xow
edkfus BjhA j' ;edk, j'o i' woIh fgnk j't/. fJ; Gkosh fyZs/ d/ b'e
e[M nfijhnK o;wK ohsK, tfjwK GowK ns/ g{ik nouDk ƒ jh Xow
;wM b?D d/ G[b/y/ dk fPeko j' u[Ze/ ;B. ekbgfBe d/th d/tfsnK tZb'A
Xosh s/ nk e/ jo soQK d/ ePN jo b?D dk Gow X[o nzfsP eoD ftZu
Xf;nk j'fJnk ;h. fi; ekoB ;w[Zuk skDk pkDk uowok u[Zfenk ;h. fJE'A
d/ gVQ/ fby/ e/tb “g[ikoh” pD u[Ze/ ;B, d{finK dh feos s/ gbD tkb/,
(164)
jo sohe/ G'b/ b'eK ƒ b[ZN e/ ykD tkb/ fJj ;B g[ikoh g[o'fjs. d{i/ i'rh
ns/ j'o ;fBnk;h ;kX{ fsnkrh p?okrh Gh fJ;/ okj ub oj/ ;B. fJj xo
gqtko oZp nk;o/ SZv e/, izrbK gjkVK r[cktK ftZu ik p?m/. fJj ;z;ko
wkfJnk j? d[ZyK dk xo j/, gqb'e ;ztkoB dh e{Vh nk; Bkb, fIzw/tkoh s'A
GZi T[Zm/ ;B. sh;o/ ;h yZsoh b'e fiBQK nkgD/ fIzw/ bZr/ “Xow” ƒ
fBGkT[AfdnK jfEnkopzd j' e/ d/P dh okyh eoBh ;h, fJj th coIK s'A w{zj
w'V p?m/. ;w/A d/ pkdPkj Ikbw pD u[Ze/ ;B, s/ T[jBK d/ nfjbeko oZs
ghD/ dfozd/. fJB;kc dh e[o;h s/ fpokiwkB ekIh (iZi) foPtsy'o j' u[Ze/
;B. fJj ;ko/ nkg' nkgDh Ekt/A ;wki ƒ T[ikV oj/ s/ e[okj/ gk oj/ ;B
gktB puB jB L^
ekdh e{V[ p'fb wb[ ykfJ] pkjwD Bkt? ihnK xkfJ]
i'rh i[rfs B ikD? nzX] shB/ T[ikV/ ek pzX[] (662)
ns/
ysqhnk sk Xow S'fvnk wb/S Gkfynk okjh]
f;q;fN ;G fJZe toD j'Jh Xow eh rfs rjh] (662)
wB[Zyh GkJhuko/ ƒ fJZe pZMt/A, ;[bM/ j'J/ sohe/ Bkb fiT{D tk;s/
;fsr[o{ ;kfjpkB B/ i' wkor doPB r[opkDh okjhA ;kƒ ;[MkfJnk j?, T[;
pko/ r[opkDh d/ ukBD ftZu'A e[M ftuko fJ; soQK jB L^
1H > ^ ;G s'A gfjbK ;fsr[o{ ih B/ oZph ;zebg s/ T[;dk
;o{g ;gZPN ehsk. fe n? w/o/ pZfuU` gqwkswk bk Pohe fJZe tkfjd
j;sh j?. T[;d/ w[ekpb/ j'o e'Jh Bk j? Bk j' ;e/rk. pZ; fJZe T[;/ ƒ wzB'
fXnkU s/ T[; d/ wjkB r[DK ƒ XkoB eo'. gP{nK gzShnK dh g{ik pzd eo
fdU. o[ZyK, fpoyK ƒ g{iDk w{oysk j?, gZEoK w{oshnK ƒ oZp nkyDk s/
wzBDk e[|o j?. oZph PeshnK ;kvh ;/tk ftZu jkIo j' e/ ;[y d/ ojhnk jB,
fco fJjBK dh g{ik feT[A eoBh j'Jh < wB[Zy Gh ;ko/ gzi sZsK d/ pD/ j'J/
jB, fJjBK ftZu'A e'Jh g{iD i'rh t;s{ BjhA j?. fJZe' gqwkswk d/ ;ko/ g?dk
ehs/ j'J/ jB, fJ; bJh e'Jh ftP/P s"o s/ g{iD :'r BjhA j?.
B d/t dkBtk Bok] B f;X ;kfXeK Xok]

(165)
n;fs J/e fdrfo e[Jh] J/e s[Jh J/e s[Jh]
B ;{o ;f; wzvb'] B ;gs dhg bj ib']
nzB gkT[D fEo[ B e[Jh] J/e s[Jh J/e s[Jh] (144)
2H wB[Zyk ihtB^ fJB;kB dh ;dk fJj ikBD dh fJZSk ojh
j? fe w/ok iBw fe; ekoD j'fJnk, fJ; ihtB dk wB'oE eh j?. nkgDh
nbg p[ZXh ekoB nDfrDs b'eK fJ; nw[Zb/ ihtB s'A T[fus bkG BjhA
fbnk. ykD ghD gfjBD sZe ;hws j'e/, T[wo fpsk fdZsh. id'A sZe e[M
;wM g?Adh j?, sd'A sZe pj[s d/o j' u[Zeh j[zdh j?. bzfxnk t/bk edh tkg;
jZE BjhA nkT[Adk. fit/A ;wMdko wksk fgsk pZfunK dh fIzdrh ;ztkoB
tk;s/ ykD gfjBD s'A pknd T[jBK dh uzrh ftZfdnk dk gqpzX eod/ jB sK
fe pZu/ tZv/ j' e/ nkgD/ g?oK s/ yVQ/ j' ;eD, nkgD/ bJh s/ gqtko dhnK b'VK
bJh e'Jh uzrk eko'pko eo ;eD. go ;fsr[o{ ih e/tb fIzdrh dk fJZe
gZy BjhA ;ztkod/. ;r'A T[j sK ;zg{oD wB[Zyk ihtB dh ;z[do xkVs xVe/,
fJZe Bw{B/ dk fJB;kB^ “r[ow[Zy” pDkT[Dk ukj[zd/ jB. fJ;/ ekoB r[o{ rqzE
;kfjp B/ wB[Zy ƒ pko pko skVBk ehsh j? fe n? fJB;kB` fJj ihtB fes/
w;hA B;hp j[zdk j?, fJ; s'A pj[sk ckfJdk bthA. ngDk Gh ;ztkohA s/ ;wki
dk Gh e[M ;ztkohA. fJ; ;oho ƒ x'V/ dh fBnkJh toshA s/ wB B{z ;tko
pDkJh. ;/tk s/ bkJhA goT[geko eohA, i/ goT[geko sfjs fJj ;oho b/y/
bZr ikt/ sK tZv/ Gkr ikDhA. ;wM bthA Xosh s/ nkT[Dk ;|b j' frnk j?.
r[otke jB L^
d/j x'Vh ih fis[ jfo gkfJnk okw]
fwfb ;fsr[o ih wzrb rkfJnk okw] (576)
;kX' r'fpzd e/ r[B rktT[]
wkB; iBw nw'be[ gkfJU fpoEk ekfj rtktT[] (219)
3H wksk fgsk d/ coI ^ wksk fgsk ngDh n"bkd ƒ fiZE/
;z;koh ftZfdnk d/D bJh ftP/P isB eod/ jB, T[E/ Xow ftZfdnk d/D tZb'A
nt/;b/ j' iKd/ jB. Xow dk fgnko ;fseko jh j?, i' pZfunK ƒ fJZe yk;
pzXB ftZu pzBQ e/ oZy ;edk j?. fiE/ d[Bhnk dh ftZfdnk us[okJhnK

(166)
f;ykT[Adh j? sK Xow ftZfdnk f;nkDg f;ykT[Adh j/. ;z;koh gVQkJh b[ZN
y'j, d{i/ dk jZe wkoBk X'yk co/p f;ykT[Adh j?, sK fBozekoh frnkB,
d{finK ƒ Gh ngD/ fij/ fJB;kB wzBDk f;ykT[Adk j?. jZe ;Zu B/eh
goT[geko dfJnk fywk ns/ ;ziw tor/ T[Zsw r[D, Xow d[nkok jh wB[Zy
nzdo ;zukos j[zd/ jB. i' nZi nkb/^d[nkb/ “Xow tosdk” n;hA gVQ ;[D
t/y oj/ jK, r[odtkfonK ftZu, gkm, ehosB j[zd/, ;[D, t/y oj/ jK, fJj
Xow BjhA j?. fJj sK e/tb “o'NhnK ekoD g{ofj skb” tkbh jkbs
j?. i/ fJjh Xow j't/ sk fco p[okJh ed/ dh \sw j' u[Zeh j'Dh ;h. fit/A
gkDh ƒ pzBQ wko e/ dfonk ftZu nikJhA ik fojk popkdh eo fojk gkDh,
BfjoK okjhA y/sK ƒ jo/ Go/ eodk j?. fJ;/ gkDh s/ v?w T[;ko d/ fpibh
fsnko eo bJh iKdh j?. fJ;/ soQK B"itkBk ƒ nkg w[jko/ j' e/ e[okj/ g?D
s'A o'fenk ikt/. T[jBK ƒ uzrh f;Zfynk d/ e/ ;wki T[;koh d/ ezwK ftZu
bkfJnk ikt/. fJZe ;wMdko fozr wk;No y{zyko ikBtoK s'A Gh ezw b? b?Adk
j?. eh n;hA f;nkDg Bkb pZfunK ƒ Xow ftZfdnk d/ e/ B/eh d/ okj BjhA
s'o ;ed/ < eh wksk fgsk B/ edh fJ; gk;/ fXnkB fdZsk j? < eh gqpzXeK
B/ e'Jh nfijh jh gbkfBzr pDkJh j?<
w/o/ okw, jw pkfoe jfo gqG e/ j? fJnkD/]
XzB[ XzB[ r[o{ r[o[ ;fsr[o[ gkXk,
fifB jfo T[gd/P d/ ehJ/ f;nkD/] (168)
g{sk, wksk eh nk;h;]
fBw[y B fp;oT[ s[w eT[ jfo jfo ;dk Gij[ irdhP] (496)
4H gsh gsBh dk foPsk ^ fJZe gk;/ jkew fXo (oki/
oJh;) ;[zdo itkB bVehnK ƒ nkgD/ jowK (iBkBykBk) ftZu Boe torh
fIzdrh fiT{D bJh wip{o eo oj/ ;B. d{i/ pzB/ B;wM b'e xo gqtko SZv
e/ izrbK r[cktK ftZu pqjwukoh^ish ;sh j'D dk y/yD eo oj/ ;B. d't/A
fXoK tZb'A I[bw ipo ehsk ik fojk ;h, p/p; n"os s/ i/ gsh Gok g[Zso
iK fgsk SZv e/ “Grsh” ftZu bhB j' frnk, sK Gh d[ZyK dk gjkV. i/
T[Xkbh rJh, i'o ipoh dh fPeko j' rJh, sK Gh fIzdrh spkj. fJ;

(167)
dodBke gZy tZb ;fsro{ ;kfjp ih B/ ftP/P fXnkB fdZsk. T[jBK gsh
gsBh d/ ihtB ;kE ƒ wkD fdZsk. frq;s Xow ftZu ofjzfdnK, B/e ewkJh
eofdnK, ;G fizw/tkohnK fBGkT[AfdnK jh Xowh pDB dk T[gd/P ehsk.
Grsh sgZf;nk iK w'eP izrbK r[cktK shoEK s/ GNeD Bkb gqkgs BjhA
j't/rh. ;r'A pZfunK dhnK b'VK g{ohnK eo' B/e fJB;kB pDkU. p; nkgD/
nkg ƒ p[okJhnK ftekoK s'A puk e/ oZy'. fJjh ;Zuk Xow j? L^
;s[ ;zs'y[ ;dk ;u[ gb? ;u p'b? fgo GkJ/]
BkBe ftS[fV Bk d[y gkJ/ r[owfs nzfe ;wkJ/] (764)
BkBe ;fsr[fo G/fNn? g{oh j't/ i[rfs]
j;zfdnk y/bzfdnK g?Bzfdnk yktzfdnK ftZu/ j't? w[efs](522)
5H ;wki gqsh tuB pZXsk ^ ;fsr[o{ ih wjkB T[geko
eofdnK jo fJB;kB ƒ nkg' nkgDh fIzw/tkoh g{oh fJwkBdkoh Bkb
fBGkT[D dh skehd eod/ jB. T[d'A s'A b? e/ nZi sZe ;ko/ pzB/ jcVk dcVh,
p/JhwkBh, foPtsy'oh dk pkIko row BIo nk fojk j?. j/mb/ S'N/ w[bkIw
s'A b? e/ T[Zgo f;o/ sZe jo e'Jh foPtsy'oh ftZu rofenk BIo nkt/rk.
nkgD/ jh G?D GoktK dk y{B pVh p/ofjwh Bkb, vheK bk e/ ghsk ik fojk
j?. r[o{ BkBe ;kfjp ih B/ GkJh bkb' ih, fJZe rohpV/ f;Zy ƒ Sksh Bkb
bkfJnk ;h. wbe Gkr' d/ ;[nkdb/ gdkoEK ftZu'A ;fsr[o{ ih ƒ rqhpK d/
jT[e/, jzM{ s/ T[jBK dk y{B BIo nkfJnk ;h. tZv/ fJeZm ftZu p/fJwkBh
tkb/ yho g{fVnK dk fGnkBe fgS'eV, ;G d/ ;kjwD/ p/god ehsk ;h.
;fsr[o{ ih B/ roIthA nktkI ftZu ;kfonK ƒ ;ktXkB ehsk ;hHHHHHHHH
“je[ gokfJnk BkBek T[; ;{no T[;[ rkfJ]
r[o{ gho[ jkwk sK Go/ ik w[odko Bk ykfJ]
rbh fG;fs B ikJhn? S[N? ;u[ ewkfJ]
wkoD ykfj jokw wfj j'fJ jbkb[ B ikfJ]
BkBe rbh e{VhJh e{V' gb? gkfJ]” (141)
6H ezw gqsh tckdkoh ^ g[oksB ;fwnK s'A uZb e/ nZi skJhA
;wki iK oki ftZu u[D/ j'J/ ftP/P ftneshnK ƒ fIzw/tkoh tkb/ pj[s jh

(168)
wjZstg{oB nj[fdnK s/ bkT[D tes e[M fJZe gqD eotkJ/ iKd/ ;B. ;w/A
d/ c/o Bkb gqD G[bk fdZs/ rJ/, e[M o;wK ohsK ofj rJhnK. nZi Gh tZv/
nj[d/ jk;b eoB tes o;wh s"o s/ d/P s/ ;zftXkB gqsh tckdkoh dh
e;w u[ekJh iKdh j?, gqD eotkfJnk iKdk j?. eJh tkoh jZE ftZu gkDh
gk e/ tZv/ fJeZm ;kjt/A, e[ZM wzso gVQ e/, o;w g{osh ehsh iKdh ;h.
;fsr[o{ ih fJjBK o;wK ohsK dh Ekt/A, gqwkswk dk fBowb GT[ d/ e/,
ngD/ fIzw/ bZrh ;/tk ƒ B/e Bhsh Bkb fBGkT[D dh jdkfJs eod/ jB ^
Xowh wB[Zy nzX ftPtkPh Bk j't/, frnkB Bkb Gog{o j't/. gsh gsBh
fJZe d{i/ gqsh tckdko ofjD. fJjh T[jBK dk ish j'Dk gqtkB j?. pqkjwD
;zs'yh j't/ b'eK d/ xo b[ZND tkbk Bk j't/. frq;sh wB[Zy ngDh feos
ewkJh ftZu'A d;tzX o{g ftZu, b'VtzdK dh b'V g{oh eo/. d/P dk okik (ns/
T[;d/ efozd/ nc;o iZi) ;jh wkfjfBnK ftZu goik ƒ fJB;kc d/D.
T[jBK d/ d[Zy d{o eoB s/ b'eK ƒ ngDh n"bkd tKr ;wMD. gfVQnk wB[Zy,
o[Zyk frnkB Bk u[Zeh fco/, fBoh jzeko dh gzv jh Bk pD ikt/. ftZfdnk ƒ
jZe ;Zu dk gfjo/dko pDkt/, ;wki ƒ uzrh wZs d/t/. fJ; soQK s[jkvk gqD
g{ok j'fJnk wzfBnk ikt/rk s/ ;wki dk w{zj w[jKdok ;zto ikt/rk. tke
fJT[A jB ^
BkBe u[bhnK ;[uhnK, i/ Gfo ikD? e'fJ]
;[os/ u[bh frnkB eh i'rh ek is[ j'fJ]
pqkjwD u[bh ;zs'y eh, frojh ek ;s[ dkB[]
oki/ u[bh fBnkt eh, gfVnk ;u[ fXnkB[]
gkDh fus[ B X'gJh, w[fy ghs? fsy ikfJ]
gkDh fgsk irs ek fcfo gkDh ;G ykfJ] (1240)
;fsr[o{ ih B/ T[ikV EK ftZu eoskog[o “t;kfJnk”. yv{o s/
r'fJzdtkb T[ZiV u[Ze/ EktK s/ w[V “t;kJ/”. nzfwqs;o xDh nkpkdh tkbk
tgko dk e/Ado, Xow dk e/Ado, f;ZyK dh okiBhsh dk X[ok, ;fsr[o{ ih B/
“t;kfJnk”. nZr/ soB skoB, jfor'fpzdg[o, eoskog[o (ibzXo),

(169)
ehosg[o, nBzdg[o, ;fsr[o{ ih B/ “t;kJ/”. fBZs T[ZiV fojk fjzd';skB
;fsr[o{ ih B/ w[V t;kfJnk. ;fsr[o{ ih dh gktB pkDh ftZu'A fJZe BtK
fJBebkp T[Zfmnk. ;fsr[o{ ih d/ T[gd/P ftZu'A fJZe Bt/A wB[Zy dh xkVQs
xVQh rJh. gktB pkDh ftZu'A BthA ;fGnsk nzrVkJhnK b?D bZrh. jIko
;kb s'A Bw'Ph, ekfJosk, popkdh, b[ZN esb' rkos s'A pknd, fJ; Xosh
s/ BtK ;{oi ufVQnk. nfrnkBsk dh bzwh ekbh p'bh oks ftZu'A, BthA ;t/o
T[FZr gJh. iks^gks d/ ;zrb N[ZN rJ/, tfjwK GowK ƒ GkiVK g? rJhnK.
;h; tkoB tkb/ ;{ow/, ;kjt/A wZE/, fjZeK vkj e/ izr d/ i"jo ftykD bZr/.
gzikph p'bh ƒ gfjbh tko r[opkDh okjhA tv/ok wkD fwfbnk. BthA Peb'
;{os tkb/, tZyo/ ;[Gkn tkb/, wB[Zy Gh r[opkDh d/ ukBD ftZu'A gqrN j'J/.
g[oksB ;fwnK ftZu i/ r[opkDh gVQB ftukoB tkfbnK B/, pjkdoh ns/
goT[geko d/ bk;kBh ehoshwkB ;Ekgs ehs/ ;B, sK GftZy ftZu n;hA
fBok;sk feT[A ftykJhJ/. ewoe;/ eoe/ I'odko jzGbk wkoB dh b'V
j?, xo xo r[opkDh dk ukBD g[ukT[D dh Io{os j?, fco fJZe BthA
;t/o dk nkrwB j't/rk.
;fsr[o{ ih jo fJZe p'bh ƒ jo fJZe ;{p/ ƒ jo/e d/P ƒ jo/e Xow
ƒ ns/ ;ko/ Xowh b'eK ƒ fgnko eod/ jB. fJ; rZb d/ r[opkDh ftZu ;p{s
w"i{d jB. id'A pj[s ;kohnK p'bhnK, fyZfsnK, GrsK ƒ fJ; ftZu ;BwkB
gqkgs j?. go jK` ;fsr[o{ ih ƒ ftyktk s/ gkyzv T[FZek g;zd BjhA j?. n;hA
;ko/ r[o{ rqzE ;kfjp ftZu'A Xow pko/, ;wki pko/, okiBhsh pko/, coIK dh
gSkD pko/, wB[Zyh GkJhuko/ pko/, GkPktK pko/, eftsk pko/, okrK pko/,
nB/e goeko dh nrtkJh b? ;ed/ jK. fJ; ihtB d"okB fJZe tkoh,
noEK ;w/s gktB r[opkDh dk gkm y[d eoe/ t/yhJ/, nBzd jh tZyok
j't/rk. pj[s eok bJ/ w[Zb d/ gkm, j[D y[d ;fsr[o{ ih d/ doPB
eoe/, iBw ;cbk eohJ/.
g'Eh gow/Po ek EkB[]
;kX ;zfr rktfj r[D r'fpzd g{oB pqjw frnkB] (1226)

(170)
;kuh pkDh whmh nzfwqsXko] fifB ghsh fs; w'y d[nko](1275)
“gzikp ihtdk r[oK d/ Bkw s/” (g{oB f;zx)

[[[[

! (fJj y'i gZso 29^8^04 ƒ ;?eNo 46, uzvhrVQ, ykb;k gzukfJs tZb'A
eotkJ/ rJ/ ;?whBko ftZu gfVQnk frnk)

(171)
Xow dk ftF/F nzr - e/;
pj[s tkoh fJj ;tkb T[mkfJnk iKdk j?, e/;K dk Xow Bkb ;pzX
fet/A j? < eh gqwkswk ƒ gk b?D tk;s/ e/;kXkoh j'Dk Io{oh j? < fiBQK
nDfrDs b'eK B/ e/; BjhA oZy/ j'J/ (r?o f;Zy Gh) eh T[j gqw/Po dh gqkgsh
BjhA eo ;eDr/ < nkfd. gqkwswk Bkb fgnko ;KM gkT[D tk;s/ e/;K dk
f;ZXk e'Jh ;o'eko BjhA j?. go jo fJZe gqw/Po ƒ fgnko eoB tkbk wB[Zy
T[;dh feos ƒ Gh fgnko eodk j?. tkfjr[o{ ih B/ wB[Zy ƒ bzw/ e/; s/
o'jpdko ;[zdo dkjVk w[ZSK dh pyfPP ehsh j?. n"osK ƒ :'r ikDe/ e/tb
f;o s/ bzw/ e/; fdZs/ jB, dkjVh w[ZSK BjhA. id'A e'Jh fJB;kB T[fus
sohe/ e/;K dh ;zGkb eodk j?, d;sko, d[gZNk ;h; s/ ;ikT[Adk j? sK T[;dh
;[zdosk ftZu eJh r[Dk tkXk j' fojk j[zdk j?. i/ e'Jh e/;K dh p/ndph eo
fojk j? sK wkB' T[;ƒ gqwkswk d/ ehs/ s/ ftPtkP BjhA j?. e/; d/ e/, g?dk
eoe/ eh oZp ih s'A rbsh j' rJh j? < ;fsr[o{ ;kfjpkB B/ e/;K dh ;zGkb
eoBh nky e/ f;Zy ƒ e'Jh ;Ik BjhA fdZsh, ;r'A e[dosh sohe/ gqG{ dh oIk
ftZu okih ofjDk f;ykfJnk j?. ;fsr[o{ ih ƒ gsk ;h, fe gqwkswk e'Jh
ezw rbs BjhA eodk. f;qPNh d/ fe;/ iht ƒ wod torh dkjVh w[ZSK s/
e/; BjhA fdZs/. n"os wod dh f;ZXh gSkD tk;s/, shthA ƒ dkjVh BjhA
fdZsh e/tb f;o d/ e/; pyP/ jB.
e/;K dh ;zGkb eoB tkb/ wB[Zy gqwkswk dh gqkgsh dk dkntk sK
BjhA eo ;ed/, go fgnko/ dh fdZsh dks ƒ fgnko eoB dh rZb sK efj
jh ;ed/ jB. ;ko/ Grs ;kfjpkB r[o{ ;kfjpkB (r[opkDh d/ ou/sk) s/ j'o
r[o{ e/ f;Zy, e/;kXkoh ;B. nkgD/ fgnko/ dh y[Ph b?D tk;s/ n;hA T[j yKd/
jK, i' fgnko/ ƒ Gkt/. T[j gfjoktk gfjBd/ jK, i' fgnko/ ƒ uzrk bZr/.
T[j ezw eod/ jK fi; ftZu fgnko/ dh y[Ph j't/. T[j fwZm/ puB p'bd/ jK,
fiBQK d[nkok fgnko/ dk wB w'j bJhJ/. fgnko ftZu fGZie/ ;kvk gq/wh ;kƒ
e'Jh s'jck d/ d/t/, Gkt/A T[j tZvh ehws dk Bk jh j't/. go s'jc/ ƒ ;dk

(172)
;fseko Bkb ;zGkb e/ oZyd/ jK. s'jc/ dh p/ndph gq/wh dk fsq;eko wzBh
iKdh j?. pZ; fJ;/ soQK nekb g[oy ih tZb'A fdZsk frnk fJj nw[Zbk s'jck,
ns/ ;fsr[o{ ih tZb'A fJ; dh ;zGkb eoB dk fdZsk frnk j[ew, ;kv/ bJh
f;o wZE/ gotkB j't/. ;fsr[o{ ih B/ e/;K dh ;zGkb eoB dk nkd/P fdZsk
j?, fco n;hA nkgD/ fgnko/ d/ j[ew dh T[bzxDk fet/A eo ;ed/ jK <
i' b'ehA f;Zy gzE Bkb ;pzfXs BjhA jB, fiBQK ƒ T[jBK d/ Xow
w[yhnK B/ e/; oZyD dh ;ys jdkfJs BjhA ehsh, T[j Gh nkg' nkgD/ sohe/
e/;K dkjVh ftZu e[M spdhbh Io{o eod/ jB. Iok fJZe fJZe eoe/ r?o
f;ZyK d/ e/;K pko/ tsho/ ƒ t/yhJ/ ^
;kv/ r[nKYh fjzd{ Gok fe;/ ƒ nkgD/ Xow ftZu gqt/P eokT[D
bZfrnk fiZE/ izi{ nkfd gkT[Ad/ jB, T[ZE/ e/; eZN fdzd/ jB. f;o d/ ftueko
e[ZM tkb oZyd/ jB, fi;ƒ f;yk iK p'dh fejk iKdk j?. fjzd{nK ftZu jh e[ZM
no;/ s'A pknd, Bt iBw/ pZu/ e/ e/; eZNe/ fe;/ wzdo ftZu G/N ehs/ iKd/
jB. id'A fjzd{ gqtko ftZu'A e'Jh w?Apo ubkDk (woBk) eo ikt/ sK T[;d/
B/Vb/ foPs/dko nc;'; ftZu g{oh soQK orVt/A Yzr dkjVh e/; eNtk fdzd/
jB. g[oksB ;fwnK ftZu tZvh rbsh eoB s/ p/Powh dh f;yo s/ g[ukT[D
tkbh ;Ik fdZsh iKdh ;h, dkjVh e/; eZN d/D/. t?;/ fjzd{nK d/ g[oksB
pI[or ntsko ;ko/ jh e/;kXkoh j'fJnk eod/ ;B. fJ;sohnK dk sK e/;
eZND dk ;tkb jh BjhA ;h. jK e/tb T[; nGkrD shthA d/ e/; eZN
fdZs/ iKd/ ;B i' ftXtk j' ikt/.
d{i/ ;kv/ r[nKYh Gok w[;bwkB jB. fJjBK ftZu n"osK e/; BjhA
eNtkT[AdhnK. wod f;o d/ e/; eNtk fdzd/ jB. go w[ZSK ns/ dkjVh dh
fJZe ftP/P pDso pDkT[Ad/ jB, fi; ƒ “PoJh w[ZSK” fejk iKdk j?. Gkt
w[;bwkBK dh ofjs ofjDh d/ Yzr dhnK w[ZSK. fJj fBnw yk; eoe/
Xkowe w[yhnK *s/ bkr{ j[zdk j?. fJ;/ soQK ;kv/ i?B Xow ƒ wzBD tkb/ Gok,
id'A fe;/ ƒ nkgD/ Xow ftZu dk\b eod/ jB, sK fwZE/ j'J/ fdB *s/ yk;
;wkrw ouke/, dk\b j'D tkb/ ftnesh (fizB/ j'D) d/ dkjVh e/; ;[nkj
gk e/ y[odo/ eo b?Ad/ jB. T[gqzs fJZe fJZe eoe/ ;ko/ tkb iV'A T[ykV fdzd/

(173)
jB. i?Bh ;kX{nK s/ fJj n;{b ;koh T[wo bkr{ ofjzdk j? i' Gh tkb T[Zr
g?D fJ;/ soQK iV'A T[ykV fdZs/ iKd/ jB. fJ;kJhnK ftZu Gkt/A e/;K pko/ gZeh
otkfJs sK e'Jh BjhA j?, go fJj gosZy j? fe fJjBK d/ Xow r[o{ f:;{
ih, dkjVh e/;K dh ;zGkb eod/ ;B. g[oskB ;fwnK d/ ;ko/ fJ;kJh Xow
w[yh Gh e/;K dh ;zGkb eod/ oj/ jB. i'rh b'e dkjVh e/; BjhA eNtkT[Ad/
;r'A e/;K ftZu ;[nkj gk e/ iNK pDke/, f;o T[Zgo i{Vk eoe/ oZyd/ jB.
fJj b'e feT[Afe gqtkfoe fIzdrh dk fsnkr eo fdzd/ ;B. fJ; bJh
n"osK tk;s/ fJjBK dk e'Jh fbysh n;{b BjhA j?. j'o t/y'` pj[ frDsh
tkb/ b/ye, fcbk;|o, ftfrnkBh, GiB pzdrh eoB tkb/, goT[gekoh b'e
dkjVh e/; BjhA eNtkT[Ad/. T[jBK nzdo' uzub fposh PKs j' u[Zeh j[zdh j?,
s/ oZph oIk ftZu ofjzd/ j'J/ e/;K dh ;zGkb eod/ jB.
j[D d[pkok f;Zy ws ftZu e/;K d/ ndp ;fseko tZb gos nkT[Ad/
jK. id'A f;Zy yzv/ dh gkj[b SZedk j? sK gfjbk gqw[Zy “eeko e/;” dZf;nk
iKdk j?, Gkt T[; fdB s'A pknd dkjVh e/;K dh ;zGkb eoBh j?. id'A gkj[b
b?D tkfbnK ƒ wfonkdk dZ;h iKdh j? sK skVBk ehsh iKdh j? fe fJjBK
uko tZvhnK G[ZbK ftZu'A e'Jh fJZe G[Zb Gh i/ j' ikt/ sK f;Zyh wzvb ftZu'A ykoi
wzfBnk ikt/rk. T[j jB^“e/; eNkT[D/, go^sB rkwh, e[Zmk wk; s/ szpke{
dh tos'A.” fJE/ Gh gfjbh Ekt/A tZvh rbsh (pZio e[ofjs) e/;K dh
p/^ndph fejk frnk j?. nZr'A nodk; ftZu e/;K dk d' tkoh fIeo eoBk
fJ; rZb dk gZek ;p{s j? fe e/; pj[s wjZstg{oB jB. “HHHHHXow Bjh
jkfonk, f;Zyh e/;K ;[nk;K ;zr fBpkjhHHHHHH.” nZr/ gVQ' ^ “f;ZyK ƒ f;Zyh
dkB e/; dkBHHHHH.” eh ni/ Gh e'Jh PZe ;[Gk pkeh j? <
id'A n;hA ;kvk PkBk wZsk fJfsjk; gVQd/ jK sK gsk bZrdk j? fe
frq|sko ehs/ rJ/ f;ZyK nZr/ Pos j'fJnk eodh ;h, “e/; eNtk fdU, ikB
p\; fdZsh ikt/rh.” Gkt/A GkJh sko{ f;zx B/ y'goh T[sotk bJh, GkJh wBh
f;zx ih B/ pzd pzd eNtk bJ/, wktK pZfunK d/ N[eV/ eotk e/ M'bhnK ftZu
gtk bJ/. j'o nf;j s/ nfej s;hj/ d/ e/ ikbw je{wsK tZb'A f;ZyK ƒ
wkfonk frnk. go f;ZyK B/ e/; eNtke/ ikB puk b?Dh gqtkB Bk ehsh.

(174)
nkgDh ikB s'A tZX e/; fgnko/ ;B. Gkt/A e/; eNkT[D s'A pknd fco T[Zr
g?Ad/ jB, ikB ubh ikt/ tkg; BjhA nkT[Adh. go f;ZyK fJ; soQK p/fJish
tkbk ;wM"sk edh Bk ehsk. T[jBK ikB s'A tZX e/;K ƒ ;fseko fdZsk.
j'o wzrK wBkT[D d/ Bkb f;ZyK B/ d[BhnK dhnK ;oekoK s'A nkgDhnK
Xkowe wzrK Gh wBtk bJhnK jB. nwqhek, e?B/vk, fJzrb?Av nkfd d/PK
ftZu, ;oekoK tZb'A f;ZyK s/ e'Jh gkpzdh BjhA j?. dkVQh e/; fit/A ukj[D oZy
;ed/ jB, feogkB, eVk, d;sko ;ik ;ed/ jB. g[fb; ns/ c"i ftZu Gh
;kps ;{os f;ZyK ƒ Gosh j'D dh ekƒBh gqtkBrh fwbh j'Jh j?. p;
ewI'oh j? sK ;kvh nkgDh j?. c?eNohnK ftZu, ;e{bK ekbiK nzdo s/
nkw iB^ihtB ftZu f;Zyh fuzBQK eekoK s/ e'Jh gkpzdh BjhA j?. i/ o'e j?
sK ;kv/ nkgD/ ewI'o wB dh, fJjBK ;oekoK tZb'A e'Jh o'e BjhA j?.
phphnK B/ fiE/ nkgD/ e/;K dh ;zGkb eoBh j?, T[E/ Bkb jh e[M Z ;wK pZfunK
d/ e/;K dh ;zGkb tk;s/ Gh eZYDk j?. “nkg/ tZv/ j' e/ e/; oZy b?Dr/”
nkye/ ezw BjhA ;oBk. i/ g?;k nk frnk, xo ftZu f;Zyh Bk ojh, y[Ph Bk
ojh fco g?;k eh ezw , pZfunK ƒ B/e fJB;kB pDkT[D tk;s/ nsh Io{oh
j? fe T[jBK ƒ r[opkDh, fJfsjk; s/ f;Zy wfonkdk dh g{oh ikDekoh fdZsh
ikt/. T[jBK tk;s/ ;wK eZfYnk ikt/, e/;kXkoh pDB bJh nrtkJh fdZsh
ikt/. nkgD/ xoK$r[odtkfonK ftZu pZfunK dh ;wM ns/ wkBf;e gZXo
w[skpe fbNo/uo oZfynk ikt/. pZfunK ƒ r[opkDh ns/ gzikph gVQkT[D
tk;s/ T[FZu ftfdne :'rsk tkb/ nfXnkge fB:[es ehs/ ikD. xoK d/
wkj"b ƒ r[owfs tkbk pDkfJnk ikt/. r[odtkfonK dhnK nkbhPkB
fJwkosK pDkT[D s/ g?;k Bk yofunk ikt/ ;r'A pZfunK sZe f;Zyh dk ;zuko
eoB d/ tZv/ T[gokb/ ehs/ ikD. toBk nkT[D tkb/ thj shj ;kbK sZe
r[odtko/ ykbh j'fJnk eoBr/. r[odtkfonK d/ Bkb pZfunK, B"itkBK,
bVehnK dh fdbu;gh ns/ T[wo w[skpe nkX[fBe IwkB/ tkb/ ekoi
T[bhe/ ikD. PoXk ;fseko ;fjs r[o{ xo fdZsk frnk XB, e"wh T[;koh
bJh f;nkDg ns/ d{onzd/Ph Bkb tofsnk ikt/. fJ;/ ftZu gzE dh uVQdh
ebk j't/rh, ns/ r[o{ ehnK y[PhnK d/ gkso pD ;eKr/. fJ; ;odkoh fuzBQ

(175)
e/;K pko/ g[oksB ftdtkBK d/ ftuko gV' ^
fJBjh ;/ gzfvs T[gikT{A] eEk eoB eh ohs f;ykT{A]
fJBjh ;/ oki/ T[gikT{A] oki eoB eh ebk f;ykT{A]
fJBjh e' “f;odko” pBkT[A] sp? r'fpzd f;zx Bkw ejkT{A]
(frL frnkB f;zx)
f:j t'j ik j? ijK ukbh; sB Pjhd j{J/.
fyskp/ ;otoh f;zx'A B/ ;o eNk e/ bhJ/.
fdbkJh gzE e' ;opkihUA ;/ “f;odkoh”,
pokfJ e"w f:j o[sp/ bj{ pjke/ bhJ/. (eth nZbk :koyK :'rh)
ofjs pko/ r[opkDh T[gd/; ^
frnkB[ fXnkB[ ;G[ r[o s/ j'Jh] ;kuh ojs ;kuk wfB ;'Jh]
wBw[y eEBh j? go[ ojs B j'Jh] Bktj[ G{b/ EkT[ B e'Jh] (831)

[[[[

(176)
N[efVnK ftZu tzfvnk “gz E”
;fsr[o{ BkBe ;kfjp ih bzw/ Xow gquko d"fonK s/ rJ/, iZr ikjo
j?. fJbke/ dh b'V ƒ w[Zy oZye/, ;zrs ftZu'A e'Jh, u'DtK ;{MtkB ftnesh
b? e/, “Xow;kb” n;EkgB eoB bJh nkyd/ s/ w[yh f;Zy ƒ Xkowe
fIzw/tkohnK, ns/ ;wki ;[Xko d/ ezw ;zGkb e/, nZr/ ub/ iKd/. T[jBK Ekg/
rJ/ ftneshnK dh e'Jh gZeh ;{uh gqkgs BjhA j?. go r[o{ BkBe ;kfjp
ih dh u'D ftXh s'A fJj rZb Gbh GKs ;wM nkT[Adh j?, fe Ekg/ rJ/ w'joh
f;Zy, tesh w[yh j[zd/ ;B, ykBdkBh BjhA. feT[Afe r[o{ ;kfjpkB ih B/ y[d
Gh, r[orZdh dh ;/tk d/D bZfrnk, r[DK ƒ gqw[Zysk fdZsh j?, Bk fe ;z;kfoe
foPs/ ƒ. ;w/A ;w/A b'V nB[;ko, ;fsr[o{ ih fJ; gqpzX ftZu ;[Xko Gh eod/
ofjzd/ ;B. r[o{ BkBe ;kfjp ih tZb'A Ekg/ Xow;kbhJ/, gqpzX ƒ j'o uzr/ok
pDkT[D tk;s/, sh;o/ BkBe ih B/ pkJh wzihnK (gquko e/Ado) s/ ptzik
ghjV/ (T[g gquko e/Ado) d/P s/ pd/P ftZu ;Ekgs ehs/. u"E/ BkBe ;kfjp
ih B/ j'o ;[Xko eofdnK fJjBK ƒ w;zd Bkw fdZsk, s/ Xow ekoiK bJh
nk ojh wkfJnk, nzB dkD/ dk g{ok fbysh fj;kp oZyD bJh nkfrnk
ehsh. fJj gqpzX pj[s bzw/ ;w/A sZe ubdk fojk. go ;wK phsD Bkb,
fJ; ftZu ftrkV g?dk j[zd/ rJ/. d;t/A BkBe sZe g[ZifdnK fJjBK dhnK wzd
eos{sK dh ;ko/ gk;/ uouk j'D bZrh. ;fsr[o{ ih B/ fJjBK w;zdK pko/
nkgD/ ftPtkP :'r f;ZyK okjhA, jo soQK dh gVskb eotkJh. fi; ftZu
;Zuw[Zu jh fJj spek tZvk d'Ph gkfJnk frnk. id'A ;fsr[o{ ih B/ fJjBK
ƒ ;[XoB bJh fusktBh fdZsh sK, fJj b'e fywk wzr e/ B/e okj s/ uZbD
dh Ekt/A, r[o{ BkBe ;kfjp dh rZdh ƒ jh tzrkoB bZr gJ/. fJjBK dk jzeko
s/ wBw[Zysk, f;o uVQ p'b gJh. nkyD bZr/^ “;fsr[o{ ih` f;Zyh dk gquko
n;hA eod/ jK, s[jkvh skes tXkT[D bJh BthA ;zrs i'Vd/ jK. nB/e
w[;ebK MZbe/, d;tzX dh wkfJnk s[jkv/ sZe g[Zidh eod/ jK. nkj o"DeK,
bzro dh ;'Gk, jfEnko,x'V/,jkEh, ;G n;hA jh sK fGitk oj/ jK. d{i/

(177)
;gZPN PpdK ftZu ;[D bU` s[;hA r[o{ T[sBh d/o j', id'A sZe n;hA s[jkv/
Bkb jK. n;hA fe;/ j'o ƒ Gh r[o{ pDk ;ed/ jKHHHHHH.” ;fsr[o{ ih B/ v{zxh
;'u ftuko s'A pknd, ;kok w;zd gqpzXeh YKuk, oZd eo fdZsk. fJjBK d/
;ko/ nfXeko tkg; b? bJ/. f;ZyK ƒ f;ZXk r[o{ Bkb ;pzX oZyD dk wkD d/
fdZsk. “r[o{ e/ ykb;/” pDk fdZsk frnk, ;ko/ ftu'b/ \sw eo fdZs/ rJ/.
d;w gkfsPkj ih s'A pknd f;zxK s/ nfsnzs ;\sh dk ;wK
nk frnk. T[ikV/ PjhdhnK, xZb{xko/ tkgod/ oj/. pu/ j'J/ f;Zy,
izrbh tk; eoB bJh wIp{o j' rJ/. fJ; fpyV/ d"o ftZu fco “;zs
wjzs bkDk” r[odtkfonK s/ ekpi j' frnk. jo soQK dhnK pqkjwDh
ohsK, r[odtkfonK ftZu gqubs eo fdZshnK rJhnK. oDihs f;zx
d/ oki ftZu, ;ko/ f;Zy ;odko, pqkjwD ƒ (gosZy iK gq'y) ngDk
r[o{ ;theko eo u[Ze/ ;B. y[d oDihs f;zx (wjkokik) ngDh neb
s/ f;Zy oki dh n;hw skes pqkjwDK d/ g/N/ gk u[Zfenk ;h. pj[s jh
ysoBke, f;Zyh dhnK iVQK tZYD tkbhnK ohsK o;wK, fJ;/ ;w/A ;[o{
j'JhnK jB. Gkt/A fe bzwh ;'u w[skpe pqkjwD B/ feskpK gfjbK jh
fbyDhnK P[o{ eo fdZshnK ;B, go nwbhikwk oDihs f;zx d/ oki tes
s/ wro'A jh g[nkfJnk iKdk fojk j?. fJjBK ykBdkBh w;zdK ƒ, r[odtkfonK
ftZu'A p/dyb toB tk;s/, f;zxK ƒ pj[s bzwh bVkJh bVBh gJh. fGnkBe
NeokT[ s'A pknd Gkt/A “;kjwD/ wZE/” f;Zy fiZs rJ/, go fJj nX{ok ;Zu
j?. ;zB 1925 dk r[odtkok n?eN gqpzX f;ZyK d/ jtkb/ eodk j?. go ;ko/
f;Zy gzE d/ wB w;se nzdo i' pqkjwDh ohsK o;wK v{zxhnK X; u[ZehnK
;B, T[j sK n?eN pDB Bkb BjhA fBebD bZrhnK ;koh f;Zy e"w r[opkDh
ƒ G[bk u[Zeh ;h. ;fsr[o{ ih d/ T[gd/P ƒ ft;ko u[Zeh ;h. Ppd s'A
nrtkJh gqkgs eoB dh Ekt/A, ;kXK, pqkjwDK, i'rhnK, ;zfBnk;hnK,
ghoK cehoK d/ g?oK s/ fvZr u[Zeh ;h. wkB' ;w[Zuh f;Zy t;'A pqkjwDh yko/
;kro ftZu m/b fdZsh rJh ;h. d/jXkoh r[o{nK dhnK XkVK g?dk j' u[ZehnK
;B. r[odtko/ sK Gkt/A ;q'wDh ew/Nh d/ gqpzX ftZu nk u[Ze/ ;B, go ;kXK
;zsK gqsh nzBQh PoXk sK b'e wBK ftZu'A ysw BjhA ;h j'Jh. fJ; ewI'oh

(178)
ƒ GKgfdnK, ;kXK ;zsK B/ nkgDh fBZih wkbeh tkb/ v/o/, Ne;kbK, mkm,
Xkw, fNekD/ nfde pDkT[D/ P[o{ eo fdZs/, fijV/ nZi sZe fBozso tXd/ ub/
nk oj/ jB.
;fsr[o{ ;fjpkB iK gqw[Zy f;ZyK Bkb ;pzXs fJfsjk;e r[odtko/
sK Pq'wDh r[odtkok gqpzXe ew/Nh e'b ub/ rJ/. nDfrDs v/o/dkoK ƒ
GftZy dh fuzsk tZY tZY ykD bZrh. nfij/ ukbpkI b'eK B/, nZr'A tk;s/
IwhB wekB ;KM/ ;zrs d/, Bk ofjD d/D dk fJokdk Xko fbnk. fbysh
foekov ftZu'A fJjBK dk Bkw pdb fdZsk frnk. v/ok, mkm, Ne;kb, Xkw
iK nfijk jh e[M j'o Bkw oZy fbnk. e[ZM fJZe B/ ;kjwD/ wjZst g{oB
;EkB s'A, r[o{ rqzE ;kfjp ih dk ;o{g u[Ze fdZsk, fgSb/ ewo/ iK G'o/ nkfd
ftZu b[ek fdZsk frnk. eJh v/o/dkoK B/ f;Zyh ;o{g gfjbK jh fsnkfrnk
j'fJnk ;h. eJhnk B/ pknd ftZu fsnkr fdZsk. wfonkdk ftZu fJZe;kosk
sK gfjbK jh BjhA ;h. gzE tZb'A fsnko ehsh, wfonkdk wzBD s'A Gh fJj
b'e Bkpo j' rJ/. nkgDh d[ekBdkoh (v/o/) ƒ gZe/ g?ohA eoB tk;s/,
nfijh ;'u tkb/ b'eK B/, e[M fJfsjk;e s"o s/ BkwD/ tkb/ r[of;ZyK dk Bkw
Gh ngDh iE/pzdh bJh tosDk Io{oh ;wfMnk. fJjBK ftZu'A e[M e[ Bkw
fJj jB^ GkJh fpXh uzd dk Bkw^fJZe fBjzr iE/pzdh, fgzv ;[o f;zx, fIbQk
nzfwqs;o. GkJh xBZJhnk ih dk Bkw^;/tk gzEh iE/pzdh, fiBQK dh gqw[Zy
pqKu r'fBnkDk wzvh, fIbQk pfmzvk fty/ j?. dwdwh Ne;kb tkb/^gfjbK
(1970 sZe) fJj b'e nkgDh iE/pzdh GkJh wBh f;zx ih s'A uZbh fbyd/
gqukod/ oj/. ;zB ;Zso s'A pknd pkpk dhg f;zx ƒ ngDk w[yh rodkBD
bZr gJ/. fJZe j'o iE/pzdh (v/ok) “BkBe;ohJ/” j'D dk dw GoB bZr/.
fco sK fJZe fpwkoh fJZe tpk pD e/ T[Goh, i' tXdh jh ubh rJh. ;'Yh
s/ p/dh T[Zm yb's/^ny/ n;hA ;fsr[o{ ih d/ ykBdkB ftZu'A jK, ;kvk fJ;/
ekoD ftP/P ;BwkB j'Dk ukjhdk j?. eh fJj BjhA ikDd/ gJh fgoEh uzd,
Xhowb, okw okJ/, f;oh uzd nkfde ;ko/ jh ;'Yh p/dh ;B. go ;fsr[o{
ih B/ y{B d/ foPs/ ƒ e'Jh wjZst BjhA fdZsk, r[DK ƒ gqw[Zysk fdZsh j?. fJ;
s'A wro'A sK wkB' fJj w[ekpbk jh ub fgnk. ;ko/ GrsK d/ Bkw s/ nkg'

(179)
nkgD/, nbZr r[odtko/ T[Z;o rJ/. GkJh wodkBk ih d/ ykBdkB dk j'ek d/
fojk bkDk, dkjVh e/; eNtk e/, szpke{ dh tos'A eoe/, fJ;bkw Xow d/
n;{bK ƒ fdb'A wB' ;thekofdnK, ni/ Gh r[o{ BkBe ;kfjp ih d/ yk;
fBeNtosh f;Zy j'D dk n?bkB eodk nk fojk j?. ;kJhA whnK who d/
ykBdkB Bkb ;pzXs, b'e Gh f;ZyK s'A ftP/P ;BwkB gqkgs eoB tk;s/
sob' wZSh j'J/ fcod/ jB. uzB gho ekdoh fJZe wkbk ftyke/, gqukfonk
ik fojk j? fe fJj “;[rks” ;kJhA whnK who ih ƒ, y[d gzit/A BkBe ih
B/ pyfPP ehsh ;h. bZrd/ jZE fJZe ehwsh jko, wksk rzrk ih B/ Gh gho
ih ƒ BIo” ehsk ;h. r[opkDh ftZu wkbk dk ;\s fBy/X j?, wksktK ;kdk
ihtB pshs eodhnK ;B. go fJj ;kok e[M “fJfsjk;e” pDk fdZsk
frnk j?.
fco okJ/ eZb/ dk ykBdkB feT[A fe;/ s'A fgZS/ oj/ < xVh rJh ejkDh
pVh Bk:kp uhI j?l ny/ d;t/A BkBe B/ okJ/e'N d/ izrb ftZu, wZMK ukoB
tkb/ gkbh s' A , ghD bJh d[ Z X wz f rnk. T[ ; B/ wike eofdnK,
nkfynk^“wjkoki` s[;hA sK t?;/ ikDh ikD j', go fJjBK wZMK ftZu fJZe'
fJZe M'Nh (nT[;o^czvo) j?. pVh yZNo j? B/V/ BjhA fe;/ ƒ cNeD fdzdh.
u' ;ed/ j' sK d[X
Z u' bU.” fJj M'Nh nZi sZe roGtsh BjhA j'Jh ;h. fe;/
pZu/ ƒ iBw d/D dk sK ;tkb jh g?dk BjhA j[zdk ;h. ;fsr[o{ ih B/ “;?AeV/
;[ok\K tkbk b'Nk fbnk, czvo wZM ƒ gb'; e/, j/mK p?m rJ/. czvo wZM B/
d[ZX dhnK bfjoK bk fdZshnK. S/eK tkbk b'Nk, BZekBZe Go frnk. ;fsr[o{
ih B/ y[d d[ZX ghsk s/ ;kfonK ƒ gqPkd o{g fgbkfJnk. S/eK ftZu'A d[ZX
v[fbQnk jh BjhA.” fJ; “eokwksh b'N/” dh pd"bs, okJ/ eZb/ d/ gVg'so/
B/, eo'VK o[g? ewk bJ/ jB, s/ ni/ Gh fJj “b'Nk^b[ZN” fBofpxB ikoh j?.
fJ; PowBke M{m ƒ tXkT[D c?bkT[D ftZu “efjzd/ ejkT[Ad/ Bkwh okrh,
Ykvh s/ gqukoe sK Pkfwb j?B jh, ;r'A Pq'wDh r[odtkok gqpzXe ew/Nh Gh,
400 ;kbK r[o{ rqzE ;kfjp (n;b ftZu g'Eh) d/ gfjb/ gqekP ƒ “X{w Xkw
Bkb wBkT[AfdnK” r[odtkfonK ftZu ;zrsK ƒ ftP/P PkB Bkb, “b'Nk
;kfjp” d/ “doPB dhdko/” eotk ojh ;h.

(180)
r[o{ BkBe ;kfjp ih B/ N[efVnK ftZu tzvh wB[Zysk, B|os dh nZr
ftZu ;V ojh b'ekJh ƒ, “>” d/ bV bk e/, fJZe' nekb g[oy d/ g?dk ehs/
j'D dk nfj;k; eokfJnk. yZsoh pqkjwD ;{d t?P dk fGzB G/d fwNk e/,
fJB;kB j'D dk j'ek fdZsk. fBZehnK tZvhnK iE/pzdhnK ftZu tzv/, i'rh
pqkjwD Jhoyk dh sgP ftZu Gh ;V oj/ ;B, ns/ ;dhnK s'A r[bkwh dk d[Zy
Gh ;fj oj/ ;B. fJjBK GftZy w[yh bk;kBh ekoiK ƒ, r[o{ ih B/ y[d
;wfMnk, s/ ;G ƒ ;wMkfJnk. jo gZy'A N[ZN u[Ze/ ewI'o b'e ;fsr[o{ ih
dh PoD ftZu fJeZm/ j'D bZr/. fiT[A fiT[A f;nkDg tkbh nrtkJh ftZu b'e
i[Vd/ rJ/, fst/A fst/A pj[gZyh cfsj:kph tZb tXd/ rJ/. frDsh ftZu ;G
s'A xZN j'D d/ pkti{d f;Zy Xow ;G b'eK ƒ wks gk frnk. f;Zyh ihtB
fJZe wkvb o{g ftZu ;sekfonk ikD bZfrnk. j'o nZr/ tXfdnK jo,
fcoe/ spe/ d/ b'e, nfs dh ;\sh d/ pkti{d, nkgD/ g[ZsoK ƒ p/y"c j' e/,
f;zx ;ik oj/ ;B. fJ; pjkdoh ns/ B/eh dh pd"bs (;fsr[o{ ih dh fdZsh
;'Mh) f;Zy, Ikbw je{ws dhnK iVK g[ZND ftZu ekw:kp j'J/. pd/Ph
b[N/fonK ƒ GZiD tk;s/ wIp{o eo fdZsk. PkBkwZs/ f;Zy oki d/ Mzv/ M[bk
fdZs/, vze/ tZi rJ/. f;Zy ;wki, u'oK vke{nK b[N/fonK d/ pdBkw ro'j s'A
pdbe/, goT[gekoh, pjkdoK, iKpkI okfynK d/ o{g ftZu ;thekfonk
frnk. ;z;ko Go ftZu, r[o{ feogk ;dek, f;ZyK dh ehosh c?b rJh.
f;ZyK Bkb d';sh gkT[Dh, wkD dk gqshe pD rJh.
;w/A B/ eotN pdbh, okiBhse nkr{ n?Pgq;s j' rJ/. Xkowe
nkr{ GNe rJ/, Xow s'A d{o j' rJ/. v/o/dkoh dk cBhno Bkr, ;ko/
f;Zy gzE ƒ nkgDh i'odko ieV ftZu BghVdk ubk frnk. fi;
p[Ifdb fposh tkb/ ;kXK ;zsK ƒ, ;fsr[o{ ih B/ d[oekfonk fcNekfonk
;h, T[jh yk;hnsK ns/ y[droIh b? e/, GKs ;[GKs/ v/o/dko, w[V s'A
po;ks d/ vZv{nK tKr “No?A No?A” eod/ ;[DkJh d/D bZr/. id'A fJjBK
t/fynk fe “fjzr bZr/ Bk cNeVh, g{ik g?;k tkX{.” sK fJjBK b'eK
B/ ozr pozr/ Bkw oye/, ihtB tkb/, f;o eZYt/A r[o f;ZyK d/ Bkw dh
tos'A eoe/, nkgD/ v/o/ ;Ekgs eo bJ/. r[o{ ;kfjp ih B/ “tD tD
dh beVh” ƒ fJZe' gq/w ;{so ftZu go'fJnk ;h. fJjBK v/o/dkoK w[V
(181)
;w[Zu/ gzE ƒ y/o{z y/o[z eo fdZsk j?. fpBK fe;/ fJfsjk;e ;p{s s'A GkJh
wodkBk ih d/ ykBdkB tkb/, wodkBk ih tkbk o[spk gqkgs eoB bJh
ekjb/ jB. ;kJhA whnK who dk ykBdkB fJjBK s'A nZr/ fBebDk ukj[zdk j?,
ny/ “;kv/ e'b gzit/A BkBe dh wkbk i{ j?.” r[o{ BkBe ;kfjp ih dh
“;skjothA e[b” ftZu'A T{B/ tkb/ v/o/dko, ;opi's f;zx (p/dh) nkgD/ nkg
ƒ ;fsr[o{ ih dk n;bh fpzdh g[Zso d; fojk j?. id'A fe r[o{ BkBe ;kfjp
ih B/ fpzdh g[ZsoK ƒ e'Jh nfjwhns BjhA fdZsh. fgzv ;[o f;zx, fIbQk
nzfwqs;o fty/, pkpk dfJnk f;zx dk gqtko eo'VK BjhA nopK gsh pD
u[Zfenk j?. feT[Afe T[j S/t/A BkBe d/ pjkdo f;Zy GkJh fpXh uzd d/ Bkw
ƒ nkgD/ v/o/ Bkb BZEh eo u[Ze/ jB. fJ;/ pkpk dfJnk f;zx B/ ;zB 2000
ftZu nkgD/ pd/PK ftZu v/o/ d/ g?;/ Bkb r[bSoo/ T[vk oj/ bkvb/ ;g[Zso dk
“;kdk fijk ftnkj” ehsk ;h. “;fsr[o{ dh G? GktBh ftZu ofjzfdnK r[o{
eh r'be ftZu'A, fsb c[b b? e/, g[Zso d/ ftnkj s/ f;oc u"dK eo'V o[fgnk
you ehsk ;h.” XzB f;ZyhHHHHHH. XzB ;zsrhoh.
GkJh xBZJhnk ih B/ nkgD/ ihtB ekb ftZu e'Jh ;z;Ek iK v/o/dkoh
BjhA ubkJh. Bk jh r[o{ xo ftZu m/ed / koh ƒ e'Jh wkBsk j?. go nZi T[jBK
d/ Bkw s/ y{p v/o/ uZb oj/ jB. gzE Bkb'A tyo/tK (gkVk) gkT[D dk N[efVnK
ftZu tzvD dh “;/tk” ewk oj/ jB. fGzvoK Ne;kb (wfjs/ u"Ae) tkb/
ngDh v/o/dkoh ƒ, d;w/A BkBe r[o{ r'fpzd f;zx ih Bkb fXCkD/ d/ I'o BZEh
eo oj/ jB. ny/ ;kvh “dwdwh Ne;kb” dwdwk fty/ P[o{ j'Jh. ;zB
1970 sZe r[o{ rqzE ;kfjp dh ji{oh ftZu, ;zx gkV gkV e/ p'bd/ oj/, fe
r[o{ d;w gkfsPkj s'A pknd rZdh fwbh GkJh wBh f;zx ih ƒ. fXnkB oj/
fJjh e{V gquko ;Zs'tkbh rbh (nzfwqs;o) tkb/, nwho Gzvko tkb/ pkp/,
wZyD f;zx Gh p'b oj/ jB. fJjh X'yk fGzvoK fgzv ftZu ofj oj/ frL w'jD
f;zx Gh (Ne;kbhJ/) eo oj/ jB. ;zB ;Zso s'A pknd iEk wfjsk u"e
tkfbnK (Ne;kbhJ/) nuBu/sh X'ph gNek wkofdnK, M{m p'bD d/ ;ko/
foekov s'V fdZs/. fjZe d/ skD, r[o{ rqzE ;kfjp ih dh jI{oh ftZu, p/y"c
j' e/ e[co s'bDk P[o{ ehsk.” ;kvh wjkB iE/pzdh ;h; sbh s/ oZy, bVB
tkb/ bk;kBh :'X/, Pjhd pkpk dhg f;zx s'A uZbh j?.” GkJh wBh f;zx ih
(182)
dh Pjhdh g;zd Bk nkJh < pkjtK T[bko T[bko e/, jIkoK d/ fJeZmK ftZu,
g?Ash ;kb s'A ny"sh pqjw frnkBh M{m p'bd/ nk oj/ jB. i' ni/ Gh fBo
fpxB ikoh j?. stkohyh feskpK, fit/A gqkuhB gzE gqekP, ;{oi gqekP, ;qh
r[o;'Gk, frl frnkB f;zx, wjkB e'P GkJh ekjB f;zx BkGk, nkfd fe;/
Gh feskp ftZu fJjBK dh Ne;kb dk Bkw' fBPkB BjhA j?. fco Gh nkgD/
nkg ƒ d;w/ ;fsr[o{ d/ tkfo; rodkB oj/ jB. nfij/ b'eK, v/fonK
ekoB, gzE yZyVhnK eo/b/ j'fJnk j?. d/jXkoh r[o{nK, ;kXK dh wkBsk
gqc[bZs j'Jh j?. nfij/ M{m/ v/o/dkoK s'A ;ktXkB` pu'`` r[otke jB ^
;sh gjoh ;s Gbk pjhn? gfVnk gkf;]
T[E? gkg g[zB phukohn? e{V/ xN/ okf;] (146)
fJjBK N[efVnK ftZu'A bZGD dh y/ub eo' ih fe “ykb;k gzE” feZE/
j? < iK fJj ;ko/ jh “gzE” jB <
fJjBK s'A fJbktk gzikp d/ jo fIbQ/^Pfjo ftu" n";sB 2000
“;/te” iE/pzdhnK s/ nekbh db jB. r[odtkok ew/NhnK j'o nDfrDs.
fi; ‘ykb;k gzE iK r[o{ gzE’ dk T{uk Y'b tikfJnk ik fojk j?, feE/ j? T[j
n;bh gzE < fJj sK ;ko/ fJZe d{i/ d/ d[PwD pD/ BIo nkT[Ad/ jB. fco
ftZu/ Pokph, ftGukoh, r'be u'o, foPtsy'o, gzE ƒ nzdo'A pkjo'A, t/u tZN
e/ veko ikD tkb/ Gh “n;bh gzE jh jB”< jo fJe dh “YkJh gk fyuVh”
tZy' tZyo/ u[bQ/ s/ foZM ojh j?. r[o{ fgnko tkb/ r[of;Zy'` j'P eo'`` gzE dh
uVQdh ebk dk e'Jh gq'rokw T[be'``` toBk ;kvk p/Vk sK rofenk jh
j'fJnk j?. r[otke jB ^
o/ w{V/` nBekj/ es ikJh <
;zfr wB'jo nzfwqs j? o/ G{fb G{fb fpy[ ykJh] (1212)

[[[[

(183)
;/tk tZvh fe r[o{ frnkB <
Gkosh ;fGnsk ftZu “Xkowe w[yhnK” B/ i' T[gd/P ;dhnK sZe
nkgD/ b'eK ƒ fdZsk, T[;/ w[skpe b'eK dh wkBf;e xkVs xVhAdh ubh
rJh. feT[Afe ftZfdnk gqkgs eoB dk j'o e'Jh Iohnk jh BjhA ;h. p;
Xow nkPowK ftZu, nkgD/ pZfunK ƒ G/i fdT[, T[E/ fit/A “wjkswk ih”
dk wB eo/, T[; soQK dh f;Zfynk nkgD/ u/fbnK ƒ d/t/. ftob/ ƒ SZve/
ftZfdnk sK ftuko/ foPh w[Bh ih (nZi eZbQ ;zs ih) B/ y[d BjhA gVQh, Gbk
u/fbnK ƒ eh gVQkJ/rk < jK v/o/ dh ;ckJh, ;kXK d/ u'b/ bzr'N/ (iK eSfjo/)
X'D/, ;zsK dhnK wkbPK eoBhnK, iK fco B/V/ dh nkpkdh ftZu'A nzB dkDk
wzr fbnkT[Dk. y[d ykDk s/ fJjBK t/jbV g[ikohnK ƒ ytkT[Dk. fizB/ e[
“sh; wkoyK” y[d ;kX j[zd/ ;B T[sB/ e[ “yZphykB” nkgD/ ;/teK ƒ pDk
fdnk eod/ ;B. Xkowe PoXk nXhB iK nkgD/ “bkvfbnK dh ftZfdnk
dh ch; d/ s"o s/”, nzB p;so fSwkjh wro'A b'ehA g[ukT[Ad/ ofjzd/ ;B.
fJT[A efj bJhJ/ fe Gkosh ;ZfGnsk ns/ Gkosh XowK dk ubD ;dhnK
sZe fJ; ;zu/ ftZu Ybdk, s/ gogZe j[zdk ubk frnk. bzwK ;wK phsD d/
Bkb jo ghjVh ƒ nZr/ s'A nZr/ fJjh “frnkB” fwbdk frnk fe, “frq;sh
Bht/A jB, s/ fsnkrh T[Zu/ jB”. fJjBK fizw/tkohnK s'A GZi/ b'eK dhnK XkVK
tXdhnK rJhnK. Xowh j'D dk Y"Ar eoe/ fJj gkyzvh b'e frq;shnK ƒ
i'eK pDe/ fuzpVd/ rJ/. ;ZfGnsk j'o ewI'o j[zdh ubh rJh, d/P s/
w[;hpsK d/ gjkV fvZrd/ rJ/.
gquZbs Xkowe tosko/ ftZu ;fsr[o{ BkBe ;kfjp ih B/ eqKshekoh
BthBsk fbnKdh. fiE/ gfjbK feosh d[oekfonk iKdk ;h, j[D ;ftekfonk
ikD bZrk. i/ gfjbK “fsnkrh ;kX” Xowh j'D dk y[d Yzv'ok fgZN oj/ ;B,
s/ frq;shnK ƒ nXowh iK gkgh j'Dk rodkB oj/ ;B. sK ;fsr[o{ ih B/
ftjbVK ƒ fcNeko gkJh s/ jZEhA feos eoB tkfbnK dk wkD tXkfJnk.
r[o{ BkBe ;kfjp ih B/ y[d y/sh tkjh, B"eoh, d[ekBdkoh nkfd ;ko/ ezw

(184)
fpBK ;ze'u ehs/. jo wB[Zy wkso ƒ nkgD/ fizw/ bZrh, fJwkBdkoh Bkb
“;/tk” ;wMe/ eoB dh jdkfJs ehsh. Bt/A t;kJ/ f;Zfynk e/Ado eoskog[o
fty/ fJ; sohe/ dh nwbh ihtB iku dk wkvb ;fsr[o{ y[d ;B. pj[s/
b'ehA g[oksB pqkjwDh ;'u ftZu Yb/ j'D ekoB r[o{ BkBe ;kfjp ih ƒ Gh
fJZe v/o/dko ;kX jh ;wMd/ ;B. id'A fBZs dh fefonk (NkJhw N/pb)
t/yd/ sK T[jBK ƒ e[M tyo/tK BIo g?Adk. ;t/o s'A b? e/ Pkw sZe, jo ezw
;fsr[o{ ih dh fBrokBh ns/ fJZSk w[skpe j[zdk. ;kfonK ƒ ;ohoe
;woZEk ns/ w[jkos w[skpe ezw (;/tk) fdZs/ iKd/. fpBK ftseo/ s'A obe/
bzro pDkT[Ad/ s/ tzv e/ Sed/. ;fsr[o{ ih dh BIo ftZu MkV{ dh ;/tk s'A
b? e/ Xow T[gd/P eoB sZe, jo ezw pqkpo dh “;/tk” ;h. r[o{ xo ftZu
jo gqeko dh feos ƒ ;fseko fdZsk frnk, s/ feosh wB[Zy BhtK Bk
ofje/, pqkpo dk fJB;kB ;wfMnk ikD bZrk.
;wK nkgDh ukb/ ubdk frnk. nkw b'eK ftZu f;o/ dh nDgVQsk
ns/ nfrnkBsk ;h. v{zx/ frnkB ;kro (r[opkDh) ftZu T[soBk jkoh;koh
d/ t; ftZu BjhA ;h. r[o{ dh BIo ftZu gqtkD j'D dk ;kdk fijk sohek ;h,
jZEhA feos tZX s'A tZX ;/tk eoBh. ;wK phsD Bkb “frnkB” tkbk gZy
ewI'o g?Adk frnk, “;/tk” Gko{ j[zdh ubh rJh. Gkt/A fJj Gh ;" gqshPs
mhe j? fe frnkBtkB wB[y Z neb dh tos'A okjhA ;r'A j'o uzro
/ h “;/tk” eo
;edk j?. ;/tk dk n;b wzst jh frnkB okjhA ;wM nkT[Adk j?. GkJh
bfjDk ih eoskog[o fty/ r[o{ BkBe ;kfjp ih dh PoB ftZu nkD Y[Ze/.
fit/A dh ;/tk ;"Agh rJh T[j g{oh f;de fdbh Bkb eod/ rJ/. fiZE/ fes/
wB ftZu e'Jh ;tkb T[sgB j[zdk ;h, GkJh bfjDk ih ;fsr[o{ s'A g[ZS b?Ad/.
fJj Gh g{oh soQK ;zGt j? fe r[o{ BkBe ;kfjp fe;/ g[ZS d/ T[Zso ftZu nky
fdzd/ j'Dl GkJh ih i' ;tkb s[;hA ehsk j?, w?A nkgDh fbyh pkDh ftZu
fJ;dk ft;Eko ;fjs i[nkp d/ u[Zfenk jK. pkDh ƒ fXnkB Bkb gV',
ftuko', nkgD/ nkg i[nkp fwb ikt/rk. fit/A fit/A ;wK phsdk frnk GkJh
fbjDk ih jZEhA ;/tk Gh eod/ ofjzd/, ns/ Bkb jh r[o{ frnkB (r[opkDh) dk
fJekro fuZs j' e/ nfXn?B Gh eod/. fJ; soQK T[jBK dk wkBf;e wzvb

(185)
ftPkb j[zdk ubk frnk. fJ; ;otgZyh xkb s'A y[P j' e/ r[o{ BkBe ;kfjp
ih B/ T[jBK ƒ fBowb gzE dh tkr v'o ;"Ag fdZsh. nZi sZe dhnK gqkgs
fbysK ftZu, GkJh bfjDk ih dh ehsh “;/tk” dk T[xVtK ;EkB j?. T[jBK
dk “frnkB” fezBk e[ ;h < ;G fbysK u[Zg jB. GkJh bfjDk ih B/ “fuZeV
Go/ xkj dh gzv u[Zeh. ;zrs ftZu'A woh u{jh u[Ze e/ pkjo ;[ZNh. oks ;w/A
fvZrh ezX T[;koBh. oks ƒ jh egV/ X' fbnkT[D/. rzd/ Bkb/ ftZu'A b'Nk eZY
fbnkT[Dk. izv s/ uVQe/ “ib/phnK” bkj b?DhnK. iK w[odk ykD bJh
fsnko j' g?DkHHHHH.” ;Zs ;kb s'A tZX ;wK r[o{ BkBe ;kfjp ih dh ji{oh
ftZu ofj e/, GkJh bfjDk ih B/ e/tb “;/tk” ehsh < r[o{ BkBe ftukoXkok,
Grs pkDh, r[o{ BkBe ih dhnK bzwhnK :ksoktK dk siopk, r[ows
;zrhs ebk, ftuko uoukHHHHHHfet/A s/ ed'A f;Zyh < fJ;dk e'Jh fbysh
fIeo BjhA fwbdk. eh fJj wzB bJhJ/ fe r[o{ nzrd ;kfjp ih B/ r[opkDh
dk w[skfbnk ehsk jh BjhA < nro r[o{ nzrd ;kfjp r[o{ BkBe ih d/
T[gd/P ƒ, Bk ;wMd/, sd T[jBK d/ ftuko r[o{ BkBe ;kfjp ih Bkb'A tyo/tA/
tkb/ j'D/ ;[Gkte ;B. ;r'A d{i/ BkBe dh pkDh fJzB fpzB gfjb/ BkBe dh
pkDh dh ftnkfynk jh eo ojh j?. i/eo r[o{ nzrd jh BkBe o{g ;B sK
;oho eoe/ BjhA, ;r'A frnkB eoe/. feT[Afe wjbk (;oho) sK d{ik ;h
go frnkB (i's) T[jh ;h.
gquZbs fJfsjk; w[skpe pkpk nwodk; ih ;Zm pkjm ;kb dh
T[wo ftZu r[o{ nzrd ;kfjp ih dh jI{oh ftZu nkJ/. bzwk ;wK fBofpxB
nEZe ;/tk ehsh. “gkDh Y'Dk, r[o{ nzrd ;kfjp ih dk jo o'I fJPBkB
eokT[Dk, MkV{ d/Dk, bzro fsnko eoBk, i{m/ posD wKiD/, gZyk MZbDkHHHHH.”
fJjBK pkoK s/oK ;kbK d"okB pkpk nwodk; B/ f;yobh jZd sZe “;/tk”
ehsh. m'jeoK ykXhnK, skjB/ ;j/, f;o ftZu w'NhnK i{znK g? rJhnK. e/;
T[ZyV rJ/ skb{J/ s/ i\w j' rJ/. r[o{ nzrd ;kfjp ih (;fsr[o{ w[nkc
eoBk, GkJh ;zsy' f;zx tb'A fbfynk ;{oi gqekP rqE
z fi;dh ;ko/ r[odtkfonK
ftu joo'i eEk ehsh ik ojh j?. fgqzL ;fspho f;zx tb'A fbyh g;se
e[dosh B{o ftu Gh ;fsr[o{ ih dh s"jhB ehsh rJh j?. gqubs ejkDhnK

(186)
dk fIeo eo fojk jK) ƒ e'jV bZfrnk j'fJnk ;h. ghV Bkb sVcd/ t/y
e/, pkpk nwodk;, d{i/ BkBe d/ ghe Go/ iywK ƒ w{zj Bkb u{;d/, w?bk y{B
pkjo eZYd/. wjb/ d{i/ d/ p;so rzd/ y{B Bkb fbZpV iKd/ ;B. pkpk nwo{
(nwodk;) fco w{zj Bkb uZN u{; e/, w?bk ;kc eod/. fJjBK “;/tktK” s'A
so[Zm e/, pkpk nwo dk; ih ƒ r[orZdh gqkgs j'Jh ;h. gkme iB'` iok
rfjokJh Bkb ;'u'`` fJjBK ;kohnK gquZbs ehshnK eEk ejkDhnK ftZu,
;fseko:'r T[u P\;hns pkpk nwodk; (Bkb jh r[o{ nzrd ;kfjp) dh,
Bhusk dhnK ;G jZdK gko eoe/ s"jhB ehsh rJh j?. pkpk ih ƒ T[iZv,
w{VQ, rzdk rbhu, i{znK Bkb Gfonk, e'jV tkbh rzdh ghe u{;fdnK
ftykfJnk frnk j?. eh r[o{ xo ftZu fJ; soQK dh “;/tk” f;ykJh iKdh
;h < d{;o/ BkBe B/ edh Bk nkfynk, “g[oyk` s/o/ ftZu'A sK pdp' nkT[Adh
j?. feow (i{znK) g? rJ/ jB, iywK Bkb s/ok ;oho Go frnk j?. ikj
gfjbK fJbki eotk, ;kc ;[Eok j' e/ nkthA, fco ;/tk eohAHHHHH.” r[o{
nzrd feT[A nkyD, gfjbK T[jBK s'A Gh sK ;kyhekoK B/ fJ;/ soQK dh “;/tk”
eotkJh ;h. r[orZdh sK Gkt/A fwb rJh go r[o{ BkBe d/ “j'Djko ;g[Zso
;qh uzd d/ ;okg ekoB e'jV Gh s'jc/ ftZu fwfbnk.” fJ; e'jV dk ;okg
r[o{ okwdk; ;kfjp ih B/, ;qh uzd d/ g?ohA fvZr e/, dkjVh Bkb uoB g{zM
e/, jIko sob/ eoe/, fes/ w;hA w[nkc eotkfJnk ;h.” (fJjh e{V e[co
;kv/ ny"sh fJfsjk; ftu Gfonk fgnk j?)
sh;o/ BkBe dh gktB pkDh ;skoK okrK ftZu T[ukoD ehsh j'Jh
r[o{ rzqE ;kfjp ftZu ;[GkfJwkB j?. T[jBK B/ fJj okr ftZfdnk feE'A f;Zy
bJh < nkgDh bzx u[Zeh T[wo d"okB, pkpk nwodk; ih B/ edh eftsk dh
fJZe gzesh sZe BjhA fbyh ;h. nkj fJsBh ;koh pkDh fbyD dh ;'Mh
T[jBK ƒ feZE'A gqkgs j'Jh < nBzd ;kfjp torh “Pkjeko” pkDh fet/A
nuBu/sh fby fdZsh < nDfrDs p[okJhnK d/ fto[ZX fet/A I'odko nktki
p[bzd eod/ oj/ < r[o{ BkBe ftukoXkok s'A okJh wkso coe BjhA bZG/rk,
fJe;kosk fet/A pD nkJh < feT[Afe ;ko/ gquZbs fJfsjk; ftZu'A, bZy
e'fPP eoB d/ pkti{d pkpk nwodk; ƒ, gktB r[opkDh gVQdk fes/

(187)
fbfynk BjhA fwb/rk. r[o{ nzrd ;kfjp ih s'A “f;Zyh dh f;Zfynk” b?Ad/
BIo BjhA nkt/rk. eh r[opkDh gVQBh ftukoBh, T[; w[skpe ihtB ubB
pDkT[Dk, “;/tk” ftZu Pkwb BjhA j? < r[opkDh ftZu'A “;/tk” dh iku f;Zye/
jo gqkDh wkso dh, ;woZEk ns/ b'V w[skpe ;jkfJsk eoBh “;/tk” BjhA
j? < e/tb N'eoh Y'n e/, f;oc gkDh fgbk e/, iK MkV{ d/e/, i'V/ ;kc eoe/
“r[ows” dh ;wM nk ;edh j? < ih BjhA.
u"E/ BkBe pko/ Gh brgr fJ;/ soQK dk “fJfsjk;” gVQB ƒ fwbdk
j?. pkbe i/mk ih S'Nh T[wo/ :shw j' rJ/ wzB ;ed/ jK. rohph ekoB
BkBh ih Bkb obe/ fwjBs wId{oh eod/ j'D, tkip j?. wB sd'A e[obk
T[mdk j? id'A ;fsr[o{ nwodk; ih dh T[Zsw fBrokBh ftZu ofje/ Gh, e/tb
“N'eoh Y'Ad/” jh fd;d/ jB. bzro MkV{, bZeVK EVQ/,HHHHnkfd dh “;/tk”
ftZu shj ;kb s'A tZX fpsk fdZs/. r[opkDh ed'A f;Zyh, r[o{ BkBe Xkok ƒ
ed'A ;wfMnk, shj okrK dh emB f;ybkJh feZE'A gqkgs ehsh < e'Jh BjhA
dZ;dk, feT[A < r[o{ nwodk; ih d/ bkfJe r[of;Zy, j'Djko p/Nh GkBh ih
d/ gsh, ;fsr[o{ ih d/ dkwkd, o{g ftZu (;zB 1554 s'A 1574 sZe) thj ;kb
ftuo/. fszB g[ZsoK d/ fgsk pD rJ/. bkj"o fty/ nepo Bkb ftuko uouk
Gh eo nkJ/. fdZshnK ;/XK w[skpe nzfwqs;o (sd'A uZe okwdk;) Bro
p;kT[Ad/ oj/. pkpk ;qh uzd d/ uoB MkVd/ oj/. p; brksko “;/tk” eod/
oj/. frnkB jk;b ed'A ehsk, e'Jh fIeo BjhA fwb/rk. jK ikd{Jh Yzr
Bkb id'A sh;o/ BkBe B/, “r[o{ BkBe i's” i/mk ih ftZu fNek fdZsh sK T[;/
tes T[j, nZy d/ c'o ftZu “BkBe o{g j' rJ/.” ;'X e/ fJfsjk; fbfynk
ikDk ukjhdk j?.
T[go tofDs xNBktK tKr jh gzit/A BkBe ih dk ihtB fJfsjk;
gVB ƒ fwbdk j?. fgsk r[o{ ih dh nkfrnk wzB e/ bj"o ub/ rJ/.
ftnke[bsk dhnK fuZmhnK (<) w/ok wB[ b'u?HHHH) fbyd/ oj/. fgoEh uzd
dhnK finkdshnK PKs fuZs podkPs eod/ oj/. p; r[orZdh d/ jZedko
pD rJ/. BkBk r[o{ nwodk; ih s'A r[ows feT[A Bk gVQh < fgsk r[o{
okwdk; s'A r[ows frnkB feT[A gqkgs Bk ehsk < ;kohnK g[;seK ykw'P

(188)
jB, feT[A < gZe/ ;p{s j'D ekoB Gkt/A “fJfsjk;ekoK” ƒ fJj fbyD bJh
sK wIp{o j'Dk fgnk j? fe r[o{ noiB ;kfjp B/ r[opkDh dh ;zgkdBk eoe/,
g'Eh ;kfjp fsnko ehsh. pkDh fbyD pko/ ;?AeV/ Pze/ yVQ/ eo fdZs/. edh
“ewb/ w'jD” d/ fbnk g?ohA gkfJnk. ny/ T[jd/ e'b r[opkDh dhnK g'EhnK
b?D rJ/ ;B. gzikj feb' whNo Bzr/ g?oha, gzit/ BkBe ƒ N'o e/ r'fJzdtkb
fty/ T[; u[pko/ bkr/ IwhB s/ p?m e/ Ppd rkfJnk^“w'jB s/o/ T{u/ wzdo
wjb ngkok]” fJ;dk wsbp fJj j'fJnk fe gzit/A BkBe e'b r[opkDh
dk yIkBk BjhA ;h. T[jBK s'A gfjb/ r[oftneshnK B/ nfijh e'Jh rbsh
ehsh fe r[opkDh w'jD tor/ rbs pzfdnK d/ epI/ ftZu ubh rJh. fi;
ekoB gzit/A BkBe ƒ “ewb/ ;kX” (w'jD) d/ sob/ eoB/ gJ/. fco gzit/A
;fsr[oK “pkDh fJeZso ehsh” pko pko fbfynk ik fojk j?. gfjb'A pkDh
feZE/ fyboh gJh ;h < ;ko/ r[o ftneshnK ƒ “f;ZXV” fij/ ;/tkdko pDke/
sk y{p g/P ehsk ik fojk j?. frnkBtkB, d{onzd/P, ;w/A dh ukb ƒ
gSkBD tkb/, fJZe Bt/A Xow, BthA e"w, BthA ;fGnsk dh T[;koh eoB
tkb/, jofrI g/P BjhA ehsk frnk.
S/t/A BkBe dh f;Zfynk pko/ e'Jh ft;Eko BjhA fwbdk. ;Zst/A
nZmt/A BkBe pko/ fJfsjk; ykw'P j?. B"t/A BkBe Bkb y{p Xq'j ewkfJnk
frnk j?. ny/ ih “pkpk s/rk” SZph ;kb s'A G'o/ ftZu tV e/ sgZf;nk eo
fojk j?.” Gbk j't/ B/e r[of;Zy GkJh wZyD Pkj ih dk, fi;B/ “:[esh”
tos e/ r[o{ dh gSkD eo bJh. i/ fes/ T[j r[o{ bZGe/ BK fbnkT[Adk f;Zyh
dk sK ;wM' G'r jh g? frnk ;h. r[o{ jfofeqPB ih Gh rbsh eo rJ/, id'A
T[jBK, f;ZyK ƒ ;gZPN Bk dZf;nk fe nZr'A r[o{ e"D j?. id'A fe n;bhns
fJj j? fe pkpk s/r pjkdo 21^3^1664 ƒ y[d fdZbh ftZu nZmt/A BkBe ƒ
fwb/ ;B. T[E/ jh ;kohnK ;zrsK d/ ;kjwD/ r[orZdh dk c?;bk ;[Dk fdZsk
frnk ;h.
pkbe r'fpzd okJ/ dh f;Zfynk dh e'Jh N'j BjhA fwbdh. r[opkDh,
noph, cko;h, ;z;feqs, x'V ;tkoh, sho nzdkIh, B/Ik pzd{e s/r sbtko
ed'A f;Zy/, e'Jh fIeo BjhA. ;G e[M f;ZyD tes, i' e[M T[j eod/ do;kJ/

(189)
rJ/ jB, T[j j? B"itkB bVehnK d/ xV/ GzBD dk P[rb. wksk r[ioh ih e'b
fJ; “Pokos” dh PekfJs j'D s/ wksk ih B/ nkgD/ “eke/” ƒ ;wMkT[D
dh EKt/, p/p; e[VhnK ƒ b'j/ dhnK rkroK yqhd fdZshnK. ny/ fJjBK s/
r[b/bK wko BjhA eo ;eDrhnK. “e[okj/” gJ/ pkbe r'fpzd okJ/ B/ sho
ewkB b? e/ rkroK ftzBDhnK P[o{ eo fdZshnK. fco T[jBK phphnK B/ eh
ehsk < “fJfsjk;” w'BXkoh j?. Pow dhnK wkohnK PkfJd pkjo jh
fBebD'A jN rJhnK j'D. jK wksk r[ioh ih B/ y{j dk gkDh ykok j'D dk
“;okg” d/ fdZsk ;h. bVehnK gkDh b?D nkT[D' jh jN rJhnK. go
r'fpzd okJ/ Bk jN/HHHHH. nuBu/sh r'fpzd okJ/ ih ƒ rZdh ;zGkb e/ B"t/A
BkBe “Pjhdh d/D bJh” (<) fdZbh ƒ ub/ rJ/. fJ; ;ko/ ny"sh gqubs
“fJfsjk;” ftZu e/tb “;/tk” iK “PokosK” dk pVk fIeo j?. r[orZdh s/
fpokiwkB r[oftnesh ngD/ T[Zso nfXekoh dh fsnkoh tk;s/ e'Jh T[u/u/
isB BjhA eod/ ;B < e/tb posD ;kc eoB Bkb, MkV{ g'uk d/D Bkb,
bzro gekT[D BkbHHHHH fJsBh nkswe T[Zusk j' ;edh j? fe ;/tk s'A so[Zm
e/ r[o{ BkBe gkfsPkj dh oZph pyfPP (r[orZdh) f;Zy gzE dh tkr v'o ;"Agh
ik ;e/ < fJZe ;kXkoD ftnesh jb tkj bt/, wZMK ;KG bt/, bzro pDk e/
Sek bt/, izr :[ZX ftZu s/r tkj ;e/HHHHHH. go fJjBK ezwK eoe/ T[j fJzBk
wjkB j' ;edk j?, ;op gZyh fgqspk dk wkbe j' ;edk j? < tZv/ tZv/ Xkowe
n;EkBK d/ w[yhnK Bkb ftuko uouk eoBh, nkgD/ Xow d/ n;{bK ƒ
gqGktPkbh sohe/ Bkb d{finK ƒ ;wMkT[Dk eh S'Nh fijh rZb j? < ;wki
d/ soQK soQK d/ ;[Gkn tkb/ b'eK ƒ ;zs[PN eoe/, nkgD/ Bkb ;fjws eo
b?Dk eh wkw{bh fijh rZb j? < oki/ oitkfVnK ;Bw[Zy BtkpK u"XohnK
;kjwD/, p/pkeh Bkb ftuko uouk eoBh, nkgD/ Xow pko/ dZ;Dk, ;wki
s/ j' oj/ I[bw ƒ jkew ;Bw[Zy oZyDkHHHHHHeh fJj wkw{bh rZbK jB < nfij/
T[Zu/ fdwkr, ;[Zu/ ihtB tkb/ ftnesh e/tb “;/tk” dh pd"bs fsnko ehs/
ik ;ed/ jB < Bt/A Bt/eb/ nrKj tX{, ;{ow/ goT[gekoh (;zs f;gkjh iK
r[ow[y) PKsh d/ g[zi, uoyVhnK s/ uVQB tkb/, ekpb ezXko d/ s\sK skiK
ƒ eKpk S/V d/D tkb/, fJB;kBhns d/ “wkvb” f;oc e[M e[ ;/tk eoe/

(190)
gqtkB uVQ ;ed/ jB < ih BjhA` fJ; tZvh gbkfBzr (o{g o/yk) bJh jIkoK
wB[ZyK ƒ pj[gZyh f;ybkJh fdZsh rJh. ;w/A ;w/A s/ nDfrDs fJwfsnkB
bJ/ iKd/ oj/. ;ko/ ftfPnK ftZu'A Pq'wDh doik jk;b eoB tkbk (Nkg iK
r'bv w?vfb;N) r[ow[y iB r[o{ BkBe dh rZdh dk tkfo; Ekfgnk frnk.
e[ZM “xZN Bzpo b?D tkfbnK ƒ d/P ftd/P ftZu, Xow gqukoeK dh fIzw/tkoh
p\Ph iKdh ;h. r[o{ BkBe goT[gekoh ih B/ i' wB[Zysk bJh bk;kBh ekoi
ehs/ eh T[j “;/tk” BjhA ;h < jZEhA ;/tk eoBh fIzdrh dk fJZe gfjb{ j?,
;G e[ZM jh BjhA j?. ;dhnK s'A ftZfdnk tZb'A ;ZyD/, frnkBtkB pDkT[Dk eh
“;/tk” BjhA j? < gP{nK tork r[bkwh tkbk, r?osjhD ihtB pshs eoB
tkb/, nsh gSV/ ;wki ƒ, Xowh g[oP goT[gekoh, ;{ow/, nDy ;t?wkD
pdb/ jZ; jZ; ikBK e[opkB eoB tkb/, ;zu/ ftZu spdhb eo d/Dk eh “wjkB
;/tk” BjhA j? <
bzwk ;wK nDgVQ s/ vog'e fe;w dh fposh tkb/ ;kXK ;zsK dk
Xow n;EkBK s/ rbpk fojk. T[jBK fiZE/ fjzd{ g"okDe eEktK dk e{VQ epkV
tZv/ gZXo s/ r[ows ftZu dkyb ehsk, T[E/ “;/tk” dk ;zebg jh xZN/ o'b
fdZsk. e[ZM wkfJnk iK nzB p;so r[odtko/ nogD eoB/, iK bzro nkfd
dh fsnkoh ftZu :'rdkB gT[Dk jh “;/tk” n?bkBh rJh. i/ fe;/ d' edw
nrKj g[ZN/ sK ;zs pkp/ dhnK bZsK pkjtK x[ZNDhnK, fJPBkB eokT[Dk iK
wkbPK eoBhnK, sZe g[Zi rJ/. pkpk ih d/ p;so X' d/D/, wzik fp;sok ;?ZN
eo d/Dk, tXhnk getkB Sek d/D/, tkbh “;/tk” gqw[Zysk XkoB eodh
rJh. r[opkDh gVQBh ftukoBh, r[DK Gog{o ihtB pDkT[Dk ;/tk tkb/ ykB/
ftZu'A nb'g j[zdk ubk frnk. fJ;dk Bshik fJj fBefbnk fe nZi dk f;Zy
wkJh GkJh bzro ftZu g;hB' g;hBh j'fJnk fwb ikt/rk. ;kJheb ;e{No
;KGD/ i'V/ gkfbP eoB/, gkDh fgbkDk, MkV{ c/oBk nkfd dh “gftZso ;/tk”
eodk sK E'e ftZu fwb ikt/rk. r[opkDh ƒ ;wMD ;wMkT[D tkbk, f;Zy
f;ZXKsK dh ;jh soiwkBh eoB tkbk e'Jh ftobk iB bZG/rk. fJ;/ bJh
frnkBtkB pjkdoK dh f;Zy e"w, nZi w{VQsk ftZu roe j'Jh, ekfJosk
ftZu v[Zph, ;z;ko ;kjwD/ so; dh gkso pDh t/yh ik ;edh j?. i' f;Zy gzE

(191)
frnkB s/ pjkdoh d/ Bt/A ehoshwkB ;Ekgs eodk fojk ;h, nZi T[jh
“d{bk gzE” wVQhnK epoK dk g[ikoh, iK nZyK whNh G/vK tKr f;o ;[ZNh
;kXK d/ v/fonk tZb tjhoK pzBQh ik fojk j?. Xkr/ sths ikd{ wzso, G{s gq/s
Boe ;[or, shoE tos, PqkX, wZf;nk g[zfBnk, gP{nK gzShnK o[ZyK s'A b?
e/, pzfdnK sZe ;G dh g{ik eod/ “w{V f;Zy” nkw t/y/ ik ;ed/ jB.
nfijh ;[osh fposh tkb/ “;/te” ƒ fe;/ y{j ftZu XZek d/ fdT[, T[j e'Jh
T[Zio BjhA eo/rk. feT[Afe T[;d/ nzdo'A ftt/ePhbsk \sw j' rJh j?. nDy
r?os wo u[Zeh j?, fJB;kBhns (r[of;Zyh) B/V/ s/V/ Gh BjhA j?, fJ; bJh
T[; ƒ fi; y[obh s/ pzB e/ gZm/ gk fdT[, T[E/ jh ;[Phb pfDnk yb'sk
oj/rk.
;wK phsD Bkb frnkB s'A ykbh “;/tkdko” P{do (Bhu) pD
frnk. ftjbV pzdk ;/tk eotkT[D tkbk, ukbke g[ikoh (;kX ;zs) T[u Z k pD
p?mk. Bk ;wM ;/teK dh feos ewkJh, ukbke g[ikohnK d/ fYZvh g?Adh
ubh rJh. Bk ;wM ;/teK d/ pZu/ G[Zy/ ftbeD bZr/ s/ Pkso ;kX bkD/ dhnK
;Zs/ y?oK. feoshnk dh ;koh ewkJh b[ZN e/, pkfpnK B/ T[;ƒ nrb/ iBw
d/ ;[ZyK dk gotkBk d/ fdZsk. y[d ;zs ih, fJ;/ iBw ftZu fpBK vZek d'jok
ehs/, ;torK tork ;[Zy fJ;/ Xosh s/ wkBD bZr/. i/ ;/tk pj[s uzrh j? s/
;kX ;zs sK ;oho ƒ sZsh jtk BjhA brD d/ oj/. fJj ;ohoe ;/tk T[jBK
ftjbVk tk;s/ Io{oh BjhA ;h < ;/tk pko/ ;fsr[o{ ih B/ pj[s e[ZM fbfynk
j?. e[M gowkD jkIo jB ^
;/t ehsh ;zs'yJh fiBh ;u' ;u[ fXnkfJnk]
UBh d[BhnK s'V/ pzXBk nzB gkDh E'Vk ykfJnk]
UBh wzd? g?o[ B ofyU efo ;[feqs[ Xow[ ewkfJnk]HHH(467)
;fsr[o{ ih ;wMk oj/ jBl ;/te ;zs'yh ihtB XkoB eo/ s/ ;Zu d/
wkor s/ uZb/. ;/te d[BhnK d/ rbs pzXBK o[ektNK ƒ s'V d/t/, ;'uDh
nkikd eo bt/, ;ohoe ;[nkdK fgZS/ jh Bk fgnk oj/. fIzdrh ƒ wzd/ okj
uZb e/ popkd Bk eo bt/, fJZe edw Gh rbs gk;/ Bk N[o/. ;/te T[j j?
i' ;[feqs, B/e ewkJh eofdnK nkgD/ gqtko dh ;zGkb eodk j?. fJ; B/eh

(192)
tkb/ okj s/ ubD tkbk g{oh soQK Xowh fJB;kB wzfBnk ikt/rk.
j'o c[owkB j? L^
;'Jh ;/te i' ;fsr[o[ ;/t/ ub? ;fsr[o{ GkJ/]
;uk ;pd f;cs j? ;uh ;uk wzfB t;kJ/] (753)
n;bh ;/te T[j j? i' ;fsr[o{ d/ T[gd/P ƒ ;dk u/s/ oZydk j?. fJ;/
bJh T[j ;fsr[o{ ih dh dZ;h fpXh w[skpe fIzdrh fiT[Adk j?. r[o{ dk
T[gd/P ;Zuk j? T[j f;Zy ƒ e[okj/ BjhA gkT[Adk, fJjh ;fsr[o{ dh ;Zuh
tfvnkJh j?. fco ;Zuk nekb g[oy ;dk tk;s/ ;/te f;Zy d/ fjod/ ftZu
p; iKdk j?. ;/te fEVedk BjhA j?, fIzdrh ;cbh eo b?Adk j?.
j'o^
;/ iB ;u/ fBowb/ fiB ;fsr[o Bkfb fgnko[]
;fsr[o[ ek GkDk ewktd/ fpy[ jT[w? sfi fpeko[] (65)
j/ GkJh T[j wB[Zy ;Zu/ jB ftekoK dh w?b s'A ofjs jB, fiBQK ƒ
;fsr[o{ Bkb fdbh fgnko j?. feT[Afe T[j ;fsr[o{ dk j[ew wzBe/ fIzdrh
pshs eod/ jB. ftekoK tkbk Ifjo Gfonk ihtB fsnkr fdzd/ jB. j'o
t/y' ^
;fsr[o eh ;/tk rkyVh f;o[ dhi? nkg[ rtkfJ]
;pfd wofj fcfo Bk wofj sk ;/tk gt? ;G EkfJ] (649)
;fsr[o{ tZb'A pyPh ihtB ;/X pj[s n"yh j?, nkgDh wZs, nkgDk
nkgk g{oh soQK SZvDk g?Adk j?. r[o{ d/ j[ew ƒ wzB e/ ftekoK tZb'A wB ƒ
wko b?D, fco T[jBK dh nkswe w"s BjhA j't/rh. nfij/ r[of;ZyK dh ;/tk
fco gotkB j'Jh wzBh ikt/rh. GkJh r[odk; ih dk tke ^
ir G'r BJht/d by, r[ow[fy w[fy fJe[ dkDk gkfJnk]
r[o GkJh ;zs; [ N efo, r[ow[fy ;[y cb[ fgow oykfJnk](7^13)
GkJh ;kfjp ih dZ; oj/ jBl fe b'eh iZr eod/ jB, d/tfsnK
Bfws, w{oshnK ƒ, g[ikohnK ƒ, G'r btkT[Ad/ jB. nfij/ bZyK Gow o{g
ezw eod/ jB. wB[Zysk bJh nkgk tkoB tkb/, goT[gekoh r[of;Zy ƒ, fJZe
dkDk (Gkt E'Vk fizBk) SekfJnk, j'o ;G eowK s'A T[Zsw j?. nkgD/ nkb/

(193)
d[nkb/ ofj oj/ r[of;ZyK dh jo soQK ;jkfJsk ehsh ikt/. b'VtzdK dh ehsh
rJh fBPekw ;/tk, gqG{ gqwkswk dh jh ;/tk j?. fJjh ;/tk j? i' gow ;[y
fdzdh j?.
nB/eK v/fonk s/ frnkB ofjs PoXkb{ wjhfBnK pZXh, ;kbK pZXh,
eJh tkoh T[wo Go “eko ;/tk” s/ ihtB ftnoE rtkT[Ad/ t/y/ ik ;ed/
jB. IwhBk, e'mhnK, pkr, ;kXK dh fBZih wkbeh j[zd/ jB. “beho d/
ceho PoXkb{, fdB oks fwZNh Bkb fwZNh j'e/ “;/tk eofdnK iBw ;cbk”
eo oj/ j[zd/ jB. f;o Pow Bkb M[e iKdk j? id'A PoXktkB phphnK “g[Zso
dh dks” gqkgs eoB tk;s/ nkgDhnK G'bhnK ƒjK, XhnK ƒ v/o/dkoK dh
“;/tk” ftZu ik jkIo eodhnK jB. fdB oks bzwk ;wK v/o/dko ;kX
(n;b ftZu ;kBQ) dh “gftZso ;/tk eofdnK, g[Zso dh gqkgsh eo, y[Ph
Bkb M'bh Go b?dhnK jB.” nfijh “;/tk” ftZu roe j'J/, tZv/ tZv/ Xowh
w[y"fNnK tkb/, ;oeko/ dopko/ n;o o;{y oZyD tkb/, tZv/ XB e[p/o
wZmkXkoh v/o/dko” nzBQ/ PoXkb{nK dh jo gqeko, p/dodh Bkb b[ZN eod/
jB. ;fsr[o{ ih sK r[o T[gd/P w[skpe fIzdrh pshs eoB ƒ jh ;op'sw
n?bkBd/ jB. Ppd gVQ' ^
e'fN wiB ike? ;[fD Bkw] e'fN g{ik ike? j? fXnkB]
e'fN g[zB[ ;[fD jfo eh pkDh] e'fN cbk r[o s/ fpfX ikDh]
wB[ ng[B/ wfj fcfo fcfo u/s] fpBf; ikfj wkfJnk e/ j/s](238)
gkfsPkj ;wMk oj/ jB ^ eo'VK shoEK dk g[zB ;fsr[o{ d/ frnkB
ftZu j?. eo'VK gqeko dh g{ik nouDk r[o T[gd/P ƒ fXnkB Bkb ;[DB ftZu
j?. eo'VK jh g[zB dkB Bkb'A fInkdk wjksw joh i; (r[oT[gd/P) ;[D b?D
ftZu jh j?. eo'VK jh cbK dh gqkgsh ;fsr[o{ ih s'A, ihtB fiT[D dh iku
f;Zy b?D ftZu j?. j/ wB[Zy w[V w[V nkgD/ nzdo Mksh wko, fe s{z eh eo
fojk j?A. id'A s?ƒ nkgD/ ehs/ rbs ezwK dh ;wM nk ikt/rh, fco s{z ;Zuk
okj nyfsnko eo bt/Ark. nfrnkBsk ftZu “Xow eow” ikDe/ i' e[ZM
s{z eodk nk fojk j?A fJj ;jh BjhA j?. w[V w[V rbsh Bk eo, r[o{ dh
pkDh, gVQ ftuko e/ frnkBtkB pD. fi; ƒ s{z ;/tk wzBh p?mk j?, fJj

(194)
n;bh ;/tk BjhA j?. tZv/ tZv/ ;Jhnkd (fPekoh) EK EK ikb bkJh, u'r
fybko e/ G'b/ iht tKr s/oh T[vhe eo oj/ jB. s?ƒ gsk Gh BjhA brdk
fe s{z ;ko/ gkf;nK s'A iefVnk ik u[Zek j?.
nkyoh fBu'V ^
r[of;ZyK nzdo ;fsr[o[ tos? i' f;yK B' b'u? ;' r[o y[;h nkt?]
ftD[ ;fsr[o e/ j[ew? fi r[of;yK gk;j[ ezw[ eokfJnk b'V/,
fs;[ r[of;y[ fcfo B/fV B nkt?]
fi mrh nkt?, mrh T[fm ikfJ, fs;[ B/V/ r[of;y[ w{fb B nkt?] (317)
;fsr[o{ ih f;o/ dh ftuko pyPfdnK ;'Mh d/ oj/ jB, fe GkJh
;fsr[o{ dh fJZSk s'A fpBK, i/ e'Jh ukbke nkdwh PoXktkB f;ZyK s'A trko
eokt/, nkgD/ fBZih ckfJd/ tkb/ ezw eokt/, T[; nkdwh s'A ;[u/s oj', pu'.
nfij/ mZr b'e soQK soQK d/ Xkowe G/y pDke/ G'b/ f;ZyK ƒ p/ofjwh Bkb b[ZN
oj/ jB, fJjBK d/ B/V/ Bk ikfJU. i' goT[geko dh GktBk Bkb wB[Zysk dh
;/tk y[d eodk j?, s/ fgnko Bkb d{finK ƒ ;/tk bJh gq/odk j?, T[j B/e
fJB;kB j?. T[;s/ ;fsr[o{ y[Ph gqrN eodk j?. i' f;ZyK ƒ fgnko eo/rk,
;fsr[o{ T[;/ ƒ fgnko eo/rk, fJj nkyoh |?;bk j?.
;/tk pko/ fJe j'o Ppd fby e/ ;wkgs eod/ jK. gVQ' ^
;k ;/tk ehsh ;cb j?, fis[ ;fsr[o ek wB[ wzB/]
ik ;fsr[o ek wB wzfBnk, sk gkg e;zwb GzB/]
T[gd/;[ fi fdsk ;fsr[o{, ;' ;[fDnk f;yh ezB/]
fiB ;fsr[o ek GkDk wzfBnk, fsB uVh utrfD tzB/]
fJj ukb fBokbh r[ow[yh, r[o dhfynk ;[fD wB[ wzB/](314)

[[[[

(195)
pkpk pzdk f;zx pjkdo - pzdJh, fe sZs ykb;k<
ykb;k oki d/ gfjb/ pkdPkj ;{opho, f;Zy c"iK d/ wjkB ioB?b,
pkpk pzdk f;zx ih pjkdo B/, ;hws fij/ ;w/A ftZu, wkw{bh ;kXBk Bkb,
fpyV/ jkbks ftZu, Gkos dh PeshPkbh ikbw w[rb je{ws dhnK iVK
fjbk e/ oZy fdZshnK ;B. fJj ;z;ko dh r"ot tkbh, iKpki b'eK dh,
tfuZso rkEk j?. fJZe wkw{bh fij/ r[wBkw ;kX{ B/, d;w fgsk ji{o dk
EkgVk b? e/, nzfwqs See/, i' pjkdoh d/ wkDwZs/ ekoBkw/ eo ftykJ/, T[j
;z;ko ftZu ftob/ wB[ZyK d/ fjZ;/ jh nkT[Ad/ jB. vkeNo r'eb uzd Bkozr
fbydk j? ^ “fi; ;zg{oD wB[Zy dh o{g o/yk, r[o{ BkBe ;kfjp B/
fsnko ehsh. fi;dh xkVs r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ xVh. T[j ;zg{oD
wB[Zy pzdk f;zx jh ;h. fJj fIzdrh dk BkNe, Gkt/A r[o{ r'fpzd f;zx
ih B/ jh fbfynk, go fJ;ƒ ;z;ko wzu s/, ;|bsk ;fjs, pzdk f;zx
B/ y/fvnk.” pkpk ih nzsw ;w/A sZe, r[o{ j[ewK s/, g{oh f;de fdbh
Bkb, gfjok fdzd/ oj/. i' ;/tk T[jBK ƒ ;fsr[o{ ih B/ ;"Agh ;h, T[;ƒ bZy
w[;hpsK MZbe/, ;h; sbh s/ oZye/ bVfdnK, nyho pzd pzd eNtk e/,
;{ophosk dhnK nB/e wzfibK T[sKj uVQ rJ/.
pkpk ih pko/ pj[s b/yeK B/ ebw ubkJh j?. r?o f;ZyK d/ sK,
gZygks dh n?Be bZrh j'Jh ;h jh, go f;Zy fJfsjk;ekoK B/ Gh, d/;h
pd/Ph r?of;ZyK d/ rbs goGkt ƒ jh ep{fbnk. fJ;/ bJh nDfrDs
fJbIkw pkpk ih s/ E'g fdZs/ rJ/. fi; ;fseko d/, pkpk ih jZedko ;B,
;kv/ fJfsjk;eko T[jBK ƒ, pDdk :'r ;fseko BK d/ ;e/. pkpk pzdk f;zx
ih pko/, fizBhnK feskpK fwb ;edhnK ;B, b/ye B/ T[jBK ;kohnK ƒ r[o{
f;XKsK d/ gfog/y ftZu oZye/, ftukoB dk isB ehsk j?. i' e[M pkpk ih
pko/, ;wM ftZu nk ;fenk j?, T[j fBt/eb/ BIohJ/ s'A, gkmeK Bkb ;KMk
eoB dk fJj fJZe isB j?.
pkpk ih d/ w[Yb/ ihtB pko/, ns/ r[o{ r'fpzd f;zx ih Bkb fwbkg
(196)
pko/, T[Bh fJZeh d/ coe Bkb, bZrGZr ;ko/ b/ye fJZe' fijk fbyd/ jB. T[;
dhnK PkBdko fiZsK, :[ZX d/ nB'y/ dkn g/u, xZN frDsh f;ZyK Bkb, E'V/
;kXBk Bkb, tZvh s'A tZvh oki;h Pesh ƒ, Ioioh eoB d/ ;woZE j'Dk.
nZm ;kb sZe gzikp ftZu brksko, fiZs d/ Mzv/ M[bkT[Ad/ ikDk, wB[Zysk d/
d'yhnK ƒ u[De/ eokohnK ;iktK d/DhnK, nkfd pko/ Gh fJfsjk;ekoK ftZu
e'Jh rzGho wZsG/d BjhA jB.
pkpk ih dh ;[Zuh P\;hns ƒ dkrdko eoB tk;s/, i' ewhB/
fJbikw bkJ/ rJ/ jB, T[jBK ftZu fInkdk T[jh jB, fiBQK dk gquko ;w/A
dh w[rb je{ws tZb'A I'o P'o Bkb eo fdZsk frnk. id'A fe pzdk f;zx dh
fJZe Gh fbys nfijh BjhA fwbdh fi; s'A fe;/ d'P dh g[PNh j[zdh j't/.
do n;b pkpk ih dhnK fiZsK s'A, ;oeko p[oh soQk p"ybk rJh ;h.
pkdPkj pjkdo Pkj, y[d pzdk f;zx fto[ZX c"iK dh fBrokBh eodk fojk.
fJE'A d/ ftrV/ jkbks t/ye/, f;ZyK dh uVQs wfj;{; eoe/, T[;ƒ v'p{ g? oj/
;B. fJ;/ ;w/A bj'o ftZu, ;hnk s/ ;[zBh w[;bwkBk d/ c;kd GVe gJ/.
pjkdo Pkj fJzBk p/u?B j'fJnk, fe T[;B/ jk;'jhD/ j[ew d/D/ P[o{ eo fdZs/.
fit/A ^ “;ko/ Pfjo bj"o d/ e[Zs/ wko fdU. ;ko/ fes'A wzrfsnK s/ cehoK
ƒ cVe/ i/bQK ftZu pzd eo fdU, iK esb eo fdU.” fJ; gkrbgD dh
jkbs ftZu jh T[j 27 Btzpo 1712 ƒ bj"o fty/ wo frnk.
s\s gqkgsh tk;s/, pjkdo Pkj d/ uko/ g[soK ftZu, y{p sbtko
uZbh. nzs fszB GoktK ƒ esb eoe/ ijKdkoykB s\s s/ p?mk. go pj[s
S/sh fJ;ƒ wkoe/, co[Zy;hno pkdPkj pD p?mk, i' 1719 sZe ihts fojk.
co[y;hno B/, f;ZyK ƒ \sw eoB tk;s/, ;koh ;oekoh Pesh M'e fdZsh.
fdZbh s'A b? e/ w[bskB sZe dhnK ;kohnK c"iK ƒ, pkpk pzdk f;zx ƒ, fiT[Adk
iK w[odk cV fbnkT[D d/ j[ew ukVQ fdZs/. fJjBK ;kohnK ;z:[es ;?BktK
dh, e[b frDsh fJZe bZy s'A e[M fInkdk jh ;h. nZm wjhB/ d/ bzw/ ;w/A
sZe, fJj c"i r[odk; Bzrb dh rVh d[nkb/, fiE'A pkpk ih ;\s w[ekpbk
eo oj/ ;B, x/ok gkJh p?mhnK ojhnK. fJjBK G{so/ f;gkjhnK B/ nkb/
d[nkb/ fgzvK ƒ gzikj gzikj whb sZe T[ikV fdZsk. p/P[wko b[ZN wko ehsh

(197)
rJh, c;bK x'fVnK yZuoK ƒ ytk fdZshnK. pj{ p/NhnK dhnK fJZisK
o[bdhnK ojhnK. fco Gh fJB/ tZv/ bkT[ bPeo tk;s/, ;kohnK ;j{bsK
gqdkB eotkDhnK, ;"yk ezw BjhA ;h. fJ; ;w/A ftueko, nkb/ d[nkb/
rzdrh c?b rJh. fpwkoh Bkb bZr/ c"ih XVk XV woB. c"ih ioB?b jkbks
dh rzGhosk ƒ t/ye/, fdb SZv p?m/. fJZXo pkpk pzdk f;zx ;h fe e[M Gh
BK j[zfdnK, ;h; sbh s/ oZy e/, p/y"c bV fojk ;h. npd[;wZd yK B/,
;kohnK fog'NK co[ZyPhno ƒ fdZbh G/ihnK. pkdPkj \s gVQe/ pj[s
fuzsks[o j'fJnk. T[;B/ wfj;{; eo fbnk fe fJ; soQK f;ZXh NZeo ftZu,
n;hA f;ZyK s/ g{oh fiZs jk;b BjhA eo ;eKr/.
wksk ;[zdoh ih fdZbh ftZu ofj oj/ ;B. w?ekb| ns/ yikB f;zx
fbyd/ jB, fe co[Zy;hno B/ wksk ih sZe gj[zu ehsh, s/ fejk, “pzdk f;zx
B/ r[o{ xo dk B[e;kB eoB tkb/, ;ko/ b'eK ƒ ;ik d/ fdZsh j?. T[j j[D j'o
jwb/ eoB/ pzd eo d/t/.” T[; tes wksk ih ƒ, je{ws tZb'A r[ikok GZsk
fwb fojk ;h. iK fJT[A ej' wksk ih ;ys ;oekoh fBrokBh ftZu ;B.
pkjo dh ;koh mhe ypo T[jBK sZe BjhA gj[zudh ;h. feT[Afe ofjzdh ;koh
T[wo wksk ih ƒ fdZbh s'A feXo/ pkjo BjhA ikD fdZsk frnk. e[M e[ f;ZyK
ƒ Gh pkdPkj B/ Bkb ;fjws eo fbnk. fJjBK ;kfonK d/ i'o gkT[D s/
wksk ih B/ pkpk pzdk f;zx tZb, izr pzdh dh fuZmh fby fdZsh. go jkbks
dh Bikes ƒ ;wMfdnK, pkpk ih B/ izrpzdh s'A BKj eo fdZsh. feT[Afe
T[j fJ; ƒ fJZe ;oekoh ;kfiP ;wMd/ ;B. wksk ;[zdoh ih B/, gsk bZrD
s/ w[V fJZe gZso (je{ws d/ dpkU ekoB) fby e/ f;ZyK ƒ pzdk f;zx Bkb'A
;pzX s'V b?D bJh fejk. fJj Gh ;zGt j? fe fJj ys ;ko/ ikjbh jh j'D,
wksk ih dk Bkw tose/ ;oeko B/ fby/ j'D. e[M th j't/, co[Zy;hno wksk
ih okjhA f;ZyK ftZu gkV gkT[D ftZu ekw:kp j' frnk. ;oeko gZyh f;ZyK
B/, pzdk f;zx s/ j/m fby/ fJbIkw bkJ/, s/ wksk ih B/ j[ewBkwk ikoh eo
fdZsk. fJbikw fJj ;B ^
TL1H pzdk f;zx B/, r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ c[owkBk fto[ZX, ngDk ws
ubkfJnk j?.
(198)
2H T[;B/ ftnkj eotke/ r[o{ ih d/ ish ;sh ofjD d/ j[ew dh T[bxz Dk
ehsh j?.
3H T[;B/ yzv/ dh gkj[b dh Ekt/A uoB gkj[b P[o{ eo fdZsh j?.
4H T[;B/ tkfjr[o{ ih eh cfsj dh EK, cfsj doPB nkyDk P[o{ eotk
fdZsk j?.
5H T[;B/ r[o{ e/ f;ZyK ƒ, pzdJh f;Zy efjDk P[o{ eo fdZsk j?.
6H T[;B/ Pkjh fbpk;, ns/ mkm Bkb ofjDk P[o{ eo fdZsk j?.
7H T[j jzekoh j' frnk j?, s/ f;ZyK ƒ xNhnk ;wMdk j?.
fJjBK T[go tofDs d'PK ƒ vkL rzvk f;zx B/ gqtkB BjhA ehsk.
fJj e/tb ;oekoh gqkg/rzvk ;h. fJ; j[ewBkw/ dh nkV j/m n"y/ t/b/ pzdk
f;zx Bkb'A s'V ftS'Vk eoB tkb/ f;ZyK, s/ co[Z\;hno pj[s gq;zB j'fJnk.
T[jBK ƒ s'jc/ s/ ikrhoK fdZshnK, dopko ;kfjp nzfwqs;o dk epIk d/
fdZsk, gzi ;" f;Zy ;oekoh c"i ftZu B"eo oZy fbnk. ;kb dk 5000 o[fgnk
“bzro” bJh, ;oeko B/ j'o d/Dk gqtkB ehsk. d"bs okJ/, yIkB f;zx s/
vkeNo rzvk f;zx w[skpe fwbtosDhJ/ f;ZyK Bkb ;oeko B/ fJj PosK
s?j ehshnK ^
n L 1H ykb;k, ;oeko d/ fJbkfenK ns/ ezwK ftZu d\b BjhA d/t/rk.
2H sZs ykb;k, pzdk f;zx dh e'Jh ;jkfJsk BjhA eo/rk.
3H b'V g?D s/ sZs ykb;k, ;oeko dh c"ih ;jkfJsk eo/rk.
4H gzikp d/ fjzd{nK s/ ;oeko tZb'A e'Jh I[bw s/ nfBnk BjhA ehsk
ikt/rk.
j[D gkme iB T[Zgo fdZshnK PosK ƒ r"o Bkb gVQB. ;gZPN j'
ikt/rk fe pzdk f;zx s/ brkJ/ d'P, p/p[fBnkd ns/ rbs ;B. ;r'A fi;ƒ
sZs ykb;k gqukfonk frnk j?, rdkoh T[;B/ ehsh j?. ;oekoh ;ogq;sh
ftZu T[jh frnk j?. irhoK s/ fJBkw T[;B/ bJ/ jB. pzdk f;zx sK pZpo P/oK
tKr w?dkB ftZu GpeK wko fojk ;h. j[D fJZe fJZe fJbikw dk Bzpotko
i[nkp^
TL 1H d;w gksPkj iK fe;/ r[oftnesh B/, fe;/ f;Zy ƒ ftnkj eotkD

(199)
s'A ed/ BjhA o'fenk. f;Zyh frq;s gqXkB Xow j?. y[d r[o{ ftnesh
Pkdh P[dk ;B.
2H pzdk f;zx B/ r[o{ j[ewK s'A fto[ZX e'Jh BtK Xow BjhA ubkfJnk.
fJ; dh g[PNh bJh T[; tZb'A fsnko w'joK s/ f;Ze/ t/y/ ik ;ed/
jB.
3H T[;B/ uoB gkj[b edh Gh BjhA ukb{ ehsh. cfsj doPB efjD dk
e'Jh ;p{s BjhA j?.
4H T[;B/ edh Gh fe;/ f;Zy ƒ pzdJh f;Zy BjhA fejk. fJ;dk e'Jh
;p{s BjhA j?.
5H Pkjh fbpk; iK mkm s'A ;fsr[o{ ih B/ edh fe;/ f;Zy ƒ BjhA
o'fenk.
6H T[;B/ jzeko ftZu edh fe;/ f;Zy ƒ, wzdk puB BjhA p'fbnk. fJj
s[jwsK fpBK ;p{sK s'A jh bkJhnK rJhnK jB. j[D nrbk fjZ;k
sZs ykb;/ tkbk ftukohJ/ ^
n L 1H ykb;k pkdPkj d/ fJbkfenK, s/ ezw ftZu feT[A dyb BjhA d/tr / k<
id'A fe jkew pd/Ph ;B. Ikbw ;B, eh fw;bK tes je{ws s'A
d/P y'j e/, f;Zy oki ekfJw BjhA ehsk <
2H sZs ykb;/ dh B/e Bkwh tb fXnkB wko'. x'o w[;hpsK ftZu fxo/,
nZm wjhfBnK s'A bV oj/ f;Zy GoktK dh, sZs ykb;k wdd BjhA
eo/rk. n?vk jB/o <
3H ;r'A b'V g?D s/ ny"sh sZs ykb;k ;oeko dh wdd eo/rk. GoktK
ƒ wotkD bJh <
4H pdb/ ftZu 5000 ;kbkBk, dopko ;kfjp dk epik, 500 nkdwh
c"i ftZu Gosh eoB dk fJBkw fwfbnk, fJ; sZs ykb;/ ƒ.
fJ; nkg;h c[ZN Bkb, ykb;k gzE dk, ns/ ;w[Zu/ d/P dk pj[s
B[e;kB j'fJnk. pkpk ih e'b f;ZyK dh frDsh pj[s xN rJh. n;bk
pko{d w[ZeD B/V/ g[Zi frnk, go fjzws BjhA jkoh, e'Jh r?osjhD ;wM"sk
BK ehsk.

(200)
pkjo ofj rJ/ f;ZyK (r[odk; Bzrb dh rVQh s'A) B/, co[Zy;hns ƒ,
ftPtk; d[nkftnk fe n;hA, pzdk f;zx dh ;jkfJsk sK eh eoBh ;h, ;r'A
t; bZr/, rVQh ftZu fxo/ f;yK ƒ, j";bkjhD eoB dk g{ok isB eoKr/.
fJ;/ soQK ehsk frnk, fwZE/ gq'rokw w[skpe, pkpk fpB'd f;zx, pkpk ekjB
f;zx B/, pkpk pzdk f;zx fto[ZX ngwkB iBe Ppd tosD/ P[o{ eo fdZs/.
pzdk f;zx ih B/ pj[s ;wMkfJnk, go T[j pki Bk nkJ/. B"ps fJzBh tX
rJh fe T[jBK pzdk f;zx ƒ wkoB tk;s/, sbtkoK X{j bJhnK. nyho
;oekoh Pfj T[s/, gzi ;" ;kEhnK dk bPeo b? e/, pkpk p'B'd f;zx, pkjo
fBeb rJ/. ;oekoh c"i tZb'A frDh fwZEh ;kfiP sfjs, T[jBK ƒ ;jh
;bkws bzx ikD fdZsk frnk.
f;ZyK ftZu gkV g? ikD s'A, co[Zy;hns nsh gq;zB j'fJnk. T[;B/
bkj"o d/ ;{p/dko npd[b ;w[Zd\kB ƒ, Bt/A f;foT[A i'odko jwbk eoB dk
j[ew ehsk. Bkb jh T[; dh ;jkfJsk tk;s/, ePwho dk ;{p/dko ipod;s
ykB, tZvh c"i ;w/s g[Zi frnk. vkL rzvk f;zx w[skpe gzikp d/ ikrhodkoK
ns/ c"idkoK ƒ Gh, nkgDhnK okythnK c"iK, pzdk f;zx fto[ZX ukVQB tk;s/
fby G/fink. fJ; soQK r[ioks dk ;{pd / ko fwoIk nfjwdykB, nwhBkpknd
dk c"idko fJokds ykB, n"ozrpknd s/ g;o{o d/ B{o wj[zwdykB, gZNh s/
ebkB"o nkfd d/. eN'u d/ okik Ghw f;zx, i;o"sk d/ okik jz;d/t B/ Gh,
nkgDhnK ;;sopZX ;?BktK ƒ, bkj'oh ;?Bk d/ Bkb fwbk fbnk. ;KMh fjzd{
w[;bwkBK dh fwbthA c"i B/, d[pkok pzdk f;zx s/ I'odko jwb/ ehs/.
pzdk f;zx pjkdo Bkb, e'N fwoikikB fty/ j'Jh ipod;s bVkJh
dk jkb, w"e/ dk rtkj, ;hnoT[b w[yskohB dk eosk fbydk j? ^ “pzdk
w?dkB ftZu ;G ƒ j?okB eofdnK vfNnk yb'sk ;h. T[j gfjbh w[Zm G/V
ftZu fJzBh pjkdoh Bkb bfVnk fe Pkjh c"iK jko yke/ d"VB jh tkbhnK
;B fe pzd/ ƒ fgZS/ jNDk g? frnk.” pkpk ih w'ouk do w'ouk fgZS/ jNd/
j'J/, r[odk; Bzrb dh rVQh ftZu g[Zi rJ/. ;wekbh b/ye yk|h ykB fbydk
j? fe ^“ekco (f;Zy) fJzB/ fGnkBe Yzr Bkb bV/, fe fJ;bkwh ;?Bk ƒ
fpbe[b jko d/ B/V/ g[uk fdZsk. pko pko T[jBK fJ; f;o/ dh db/oh dk

(201)
ftyktk ehsk.” ;kjwD/ wZE/ bVB dh Ekt/A, (p[oh soQK wko ykD s'A pknd)
Pkjh c"iK B/ Bke/pzdh dk ;jkok fbnk. o;d gkDh, xkj gZmk, nkT[D dhnK
;kohnK bkJhBk eZN fdZshnK. nzdo'A ;G e[M \sw j[zdk frnk. fJE'A sZe
dodBke ;fEsh j' rJh fe T[jBK nkgD/ x'V/ Gh wko e/ yk bJ/. nZr'A wk;
gekT[D bJh bZeVh Gh BjhA ;h. eZuk wk; yke/ pj[s/ f;Zy fpwko j' rJ/.
fJ; nfsnzs w[;hps ftZu Gh nZm wjhB/ sZe g{o/ j";b/ Bkb w[ekpbk eod/
oj/. nzs ;koh ;fEsh s/ rzGhosk Bkb ;'u ftuko s'A pknd, G[Zy Bkb woB
iK jfEnko ;[ZN e/ JhB wzB b?D dh EK, izr ftZu i{M e/ Pjhd j'Dk gqtkB
eo fbnk. f;Zy f;gkjh G[Zy ns/ fpwkoh ekoB, jZd doi/ d/ ewI'o j' u[Ze/
;B. fJ; jkb ftZu Gh pkpk ih dk j[ew gk e/ d[PwD c"i s/ pkiK tKr
MgN gJ/. eJh eJh ƒ wko e/ wod/ rJ/. fpwkoh s/ ;ohoe ewi'oh
ekoB S/sh jzG rJ/, ;oho fBYkb j' rJ/, s/ IwhB s/ fvrd/ rJ/. j[D pkpk
pzdk f;zx bVB tkbk fJeZbk ofj frnk. d' whb dk noX r'bkeko uZeo
pDke/, Gkoh frDsh ftZu Pkjh c"i T[; Bkb bV ojh ;h. T[j XkJh eoe/
i?eko/ r[ikT[Adk fiZXo g?Adk d[PwDk ftZu GkiVK gk fdzdk. pzdk f;zx fpibh
dh s/ih Bkb, w?dkB ftZu P;so ubk fojk ;h. T[;ƒ fiT[Ad/ geVB
tk;s/, Bkwh ;{opho nZr/ tXd/, s/ T[j ;kfonK ƒ gbK ftZu jh, IwhB s/
Y/oh eo fdzdk. nkgDh fdB Go dh n;kthA, s/ bkfw;kb ;{owrsh Bkb
bVfdnK, pkpk ih B/ Pkjh c"i d/ 59 bVke/ :'fXnK ƒ nrb/ ijkB g[uk
fdZsk. id'A T[j EZe e/ u{o j' frnk, jfEnko fJZe fJZe eoe/ itkp fdzd/
rJ/, x/ok j'o GhVk eo fbnk frnk. fJ; jkbs ftZu pj[s ;ko/ b;eo
B/ MgNk wko e/ pkpk ih s/ jZbk p'b fdZsk, s/ cVe/, p/VhnK ftZu ieVe/,
fgzio/ ftZu pzd eo fbnk. pkpk ih B/ jfEnko BjhA ;[ZN/, ikB pyPh bJh
e'Jh cfonkd BjhA ehsh. w"e/ dk rtkj, ewo ykB fbydk j? ^ “fJj
;G y[dk dh ofjws jh ;h, f;nkDg iK pjkdoh BjhA. ;G ikDd/ jB
fe woj{w pkdPkj pjkdo ;kj, nkgD/ uko/ ;g[ZsoK s/ nDfrDs
c"ih ioB?bK ƒ Bkb b? e/, fJ; prkts ƒ dpkT[D dk isB eodk
fojk. go ;cb Bk j' ;fenk. j[D fJjBK ek|oK (f;ZyK) ƒ G[Zy ns/

(202)
fpwkoh d/ ekoB frqcsko ehsk ik ;fenk j?.”
r[odk; Bzrb dh izr ftZu'A fiT[Ad/, pj[s E'V/ f;Zy cV/ ik ;e/.
Pkjh c"i B/ ngDh fiZs ƒ tZvh f;ZX eoB bJh, d{o'A B/fVUA j'o p/d'P/ f;Zy
cV fbnKd/. fJjBK dh e[b frDsh 740 eo bJh rJh. fszB jIko f;ZyK
d/ f;o eZN e/ B/finK s/ Nzr bJ/ rJ/. fJjBK dh j'Dh s'A brGZr jo gkme
ikD{z j?. ;" ;" eoe/ jo o'i fdZbh ftZu Pjhd ehs/ rJ/. fe;/ fJZe B/ Gh,
ikB pyP/ ikD dk tk;sk BjhA gkfJnk. ;kfonK jh pjkdoK tkbh w"s
ep{b ehsh. pkpk pzdk f;zx ih ƒ ;G s'A wro'A 19 i{B 1716 ƒ n;fj s/
nefj s;hj/ d/ e/, pzd pzd eZN e/, Pjhd ehsk frnk. T[; r[o{ d/ to';kJ/
r[o f;Zy, ykb;k e"w d/ gfjb/ ioB?b, p/ski pkdPkj, ndZ[sh ;{opho B/,
bkbu t; iK s;hfjnK s'A vo e/ JhB BjhA wzBh. ikB pyPh bJh sob/
BjhA eZY/. r[o{ ek f;deh f;Zy ofjzfdnK pjkdoh d/ Bt/A ehoshwkB ;Ekgs
eofdnK, ikB dh pkIh bk frnk. ;dk tk;s/ ;qq'wDh PjhdK ftZu ngDk
Bkw doi eotk fbnk.
r[odk; Bzrb dh rVQh s/ epik j' ikD s/, c"i d/ i' f;ZyK dk ;kwkB
s/ ;Pso jZE nkJ/, T[;ƒ gVQ ;[De/ sK dzr ofj ikJhdk j?. wkw{bh
jfEnkoK Bkb, Bkwkso ;kXBk d[nkok, nZm wjhB/ sZe J/Phnk dh ;G s'A
PeshPkbh je{wsh skes Bkb b'jk b?Ad/ oj/. rVQh ftZu i' ;kwkB fwfbnk
T[;dk t/otk fJT[A j? ^
sbtkoK 1000, ewkBk d/ GZE/ 173
YkbK 278, s'V/dko pzd{eK 180
iwXo yzio 114, eodK (S'NhnK feogkBK) 217
;'B/ dhnK w'joK 23, Brd o[g? 600 s'A e[ZM tX,
e[M ;'B/ d/ rfjD/.
t/otk^fJotB ftbhnw, b?No w[rBi, gzBk^351
gkme iB fJj rZb ftP/P s"o s/ B'N eoB fe ny"sh sZs
ykb;k ftZu'A, e'Jh fJZe ftnesh Gh, fJ; fGnkBe ;w/A feXo/ Bio
BjhA nkT[Adk. fJfsjk; dh f;sw iohch t/y', fiBK jZ; jZ; e/ ikBK
tko fdZshnK, T[j pzdJh ykb;/ pDk Xo/. izr ftZu drk d/ e/ xoK
(203)
ftZu b[eD tkb/, ;oeko s'A fJBkw s/ irhoK gqkgs eoB tkb/, fJZis
nDy t/uD tkb/, sZs ykb;k j'D dk Yzv'ok fgZND bZr gJ/. Pq'wDh
fJfsjk;eko vkL rzvk f;zx sK, pkpk ih pko/ fJT[A fbydk j? ^ “pzdk
f;zx pjkdo, nmkjothA ;dh ftZu g?dk j'J/ Gkosh :'fXnK ftZu'A,
;G s'A bkfw;kb j?. Gkt/A T[;dh Pjkds ƒ ;dhnK phs rJhnK jB,
go ni/ Gh nkgD/ Xow GoktK bJh ukBD w[Bkok j?, nrtkJh s/
;{ophosk dk ;'wk j?.”
j[D e[M ftukoK rzrk okw pqkjwD (gqf;X rzr){ d/ bVe/ oki e"b tZbA'
pzdk f;zx s'A jfEnko ;[NtkT[D pko/. gzfvs itkjo bkb Bfjo{ dk tfvZek
oki e"b, j'o e'Jh BjhA, r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ xo, thj ;kb sZe o'NhnK
gekT[D tkb/ o;'JhJ/ d/ rzr{ dk g[Zso ;h. fi;B/ pknd ftZu ft;kj xks
eoe/, wksk r{ioh ih, ns/ S'N/ ;kfjpikfdnK ƒ tIho ykB e'b frqcsko
eotkfJnk ;h. go tiho ykB B/ rzr{ s'A wksk ih tkbk XB Gh y'j fbnk
s/ fJeoko w[skpe fJBkw Gh Bk fdZsk. fJ;/ rzr{ dk bVek ;h oki e"b,
i' f;ZyK d/ efjo s'A, G?wkB j'e/, ePwho ik tf;nk ;h. gfVQnk j'D eoe/
;oekoh B"eoh s/ bZrk j'fJnk ;h. id'A co[Z\;hns ƒ fJ; gqtko tZb'A
ehsh rJh ;oeko dh ;/tk dk gsk bZfrnk, sK T[;B/ ePwho d/ rtoBo
ƒ nky e/ rzr{ gqtko (okie"b) bZG fbnk, s/ T[jBK ƒ fdZbh nkgD/ e'b ;Zd
fbnk. fdZbh ftZu Bfjo d/ feBko/, u'yh IwhB s/ fJZe fojkfJP bJh e'mh
p\P fdZsh. fdZbh dopko ftZu Gh okie"b ƒ ;oekoh B"eoh d/ fdZsh
rJh. Bfjo feBko/ t;/ j'D ekoB, fJj Bfjo{ e"b nytkD br gJ/ oki
e"b dk p/Nk ;h bePwh BkokfJD, T[;dk S'Nk rzrkXo, T[;dk w'sh bkb s/
nr'A itkjo bkb, fJzdok rKXh s/ okiht rKXh. ;w/A d/ c/o Bkb, e"b Gh
Bkw Bkb'A jNk fdZsk frnk, e/tb Bfjo{ ofjD fdZsk frnk. :kd oZyDk
ukjhdk j? fe ;ko/ Gkos ftZu, Bfjo{ T[giksh tkbk, e'Jh fJZe Gh pqkjwD
BjhA j?. fJ; gqtko B/ nkgDh T[g iksh, f;ZyK d/ G?, ns/ ;z;ko dh Bw'Ph
s'A puD bJh pdb bJh j?. fJE/ fJj fXnkB oj/, pkpk pzdk f;zx B/ fJjBK
d/ (okie"b) nky/ bZr e/ frqcskoh BjhA fdZsh. T[go tofDs e[M sZEK ƒ

(204)
sK y[d Bfjo{ itkjo bkb B/ ;theko ehsk j? (nkT[N'pkfJUrqkch^1949,
gzBk^1) Bfjo{ ykBdkB pko/ Gkos d/ ofj u[e/ okPNogsh, okXkfePqB d/
fJfsjk;eko p/N/, n?;H r'gkb B/ uzrh ikDekoh fdZsh j?. T[j fbydk j? ^
“Bfjo{ gqtko d/ B;hp, g[Ps do g[Ps, w[;bwkBK jkewK Bkb pD/ oj/
jB. fJj ykBdkB, T[jBK pj[s ;ko/ ykBdkBK ftZu'A fJZe ;h, fiBK oki ;Zsk
okjhA j'Ad ftZu nkJ/, jkbks ns/ w"fenK s'A bkG gqkgs ehsk j?.” b/ye
thoK ƒ fBwosk ;fjs p/Bsh j? fe fbyD s'A gfjbK, ;ko/ gZyK ƒ ftuko
fbnk eoB. fiE/ r[od'yhnK B/ gzE dk fbysK okjhA p/nzs B[e;kB ehsk j?,
T[E/ ngD/ nky/ ikD tkb/ b/yeK B/ e'Jh xZN B[e;kB BjhA ehsk. fJj g[okD/
s/ Bt/A ny"sh fJfsjk;ekoK dh fb;N pj[s bzwh j?. ngD/ o"PB fJfsjk;
ƒ dkrdko BK eohJ/. e"wh jhfonK ƒ xZN/ BK o'bhJ/HHHHHH.

[[[[

(205)
G'r okr wkbk fe w[zdktDh *s/ <

id'A s'A fBowb fBnkok f;Zy gzE, ;fsr[o{ ih B/ ;kfink j?, T[d'A
s'A jh fJ; d/ efbnkDekoh r[oT[gd/PK ƒ b'N{ g[ikoh Pq/DhnK tZb'A e?oh nZy
Bkb t/fynk ik fojk j?. feT[Afe r[ows tfjwK, GowK ftZu gke/ d{finK
d/ jZeK s/ vkek wkoB tkfbnK ƒ fe;/ ehws s/ gqtkB BjhA eodh. Gkt/A
PeshPkbh oki/ Gh feT[A Bk j'D. i/ T[j b'e fjs{ BjhA jB, sK ;fsr[o{ ih
B/ T[jBK ƒ Gh ;\s fcNekoK gkJhnK jB. shi/ EK nkT[Adh j? nkw
gpfbe, f;ZX/ ;kd/ b'e. fJjBK dh gVQkJh BKj j'D d/ pokpo j[zdh j?,
nkgD/ gqtko dh gkbDk eoBh, feos eofdnK pj[sk tes r[ikoBk, Xow
eow ƒ fJZe o;w d/ s"o s/ fBGkT[Ad/ ub/ ikDk. je{ws ns/ g[ikoh nkw
jkbsK ftZu fJjBK ƒ frnkBtkB pDB s'A, jo sohek tos e/ o'ed/ jB.
okik s/ g[ikoh fit/A fdb ukj/, fJjBK dh T[ZB (iK yZb) bkj[zd/ ofjD.
fJjBK B/ fJ; tosko/ ƒ fe;ws dk fbfynk wzB e/ f;o M[ek d/Dk j?.
g[ikoh N'b/ Xow f;XKsK d/ wBwoih d/ noE eod/ ofjD. fe;/ ƒ Boe
ftZu s/ fe;/ ƒ ;tor G/id/ ofjD. wfonK izfwnK s'A GowK ftZu gk e/
b[ZNe/ yKd/ ofjD. okfinK nwhoK ns/ j'o PeshtkB b'eK ƒ “n;bh
Xowh” j'D d/ ;oNhche/N ikoh eod/ ofjD. gZEo dhnK w{oshnK ƒ oZp
pDk e/ g{ik eotk b?D iK fco y[d jh y[dk j'D dk n?bkB eo d/D, ;G gqtkB
eoBk gt/rk. i/ e'Jh fJB;kB soe dbhb iK f;nkDg dh rZb eo/, fJjBK
b'eK tZb'A ehsh rJh Xow dh ftnkfynk ƒ gqtkB Bk eo/, sK T[; ftnesh
ƒ Xow d'yh nky e/ e'Jh Gh ;Ik fdZsh ik ;edh j?. ;w/s w"s d/.
ftuko nXhB w;bk okr wkbk dk j?` eh fJ;dh e'Jh ;koEesk j?
< eh r[opkDh Bkb fJ;dk e'Jh T[gd/P fwbdk j? < eh ;fsr[o{ noiB
;kfjp ih B/ fJ; ƒ y[d fbfynk j? < f;ZyK dk ;[Gk jh pD frnk j? fe w;b/
fBp/VB, ;koEe c?;bk eoB dh EK, bNekT[D ftZu jh fpjsoh ;wMD bZr

(206)
gJ/. “nZi dk fdB bzxkU eZbQ ƒ t/yh ikJ/rh.” d;w rqzE fi; fdB s'A j'Ad
ftZu nkfJnk j?, T[;/ fdB s'A fttkdK ftZu j?. r[o{ rqzE ;kfjp d/ fBowb
T[gd/PK dk xkD eo fojk j?. d;w gkfsPkj ih dh gftZso P\;hns ƒ
wbhB eo fojk j?. fco Gh ;kv/ “gqG{nK” B/ edh rzGhosk Bkb fJ; gk;/
fXnkB BjhA fdZsk. r[o{ BkBe fBozekoh ih B/ nkgD/ bzw/ gquko d"fonK
tes, ;fseko :'r GrsK dh pkDh d/ T[sko/ eoe/, nkgD/ e'b ;zGkb bJ/.
nkgDh pkDh ;w/s r[orZdh d/D tes fJj ;kok yIkBk r[o{ nzrd ;kfjp ih
ƒ gqkgs j'fJnk. T[jBK s'A r[o{ nwodk; ih ƒ nZr'A u"E/ gkfsPkj okjhA,
gzit/A BkBe ih ƒ ;kok “fgT[ dkd/ dk yIkBk” fwb frnk. T[jBK B/ GkJh
r[odk; ih ƒ j[ew d/ e/ gktB pkDh ƒ soshp f;o fbytkfJnk. ngDh
pkDh Gh Pkfwb eoB bJh GkJh ih d/ jtkb/ eo fdZsh. ;kok tZv/oh
fizw/tkoh tkbk ezw ;fsr[o{ ih B/ nkgDh fBZih d/y o/y ftZu eotkfJnk.
fiZE/ fes/ :'r ikfDnk, nkgDhnK ;zgkdeh fNZgDhnK Gh doi ehshnK.
bzwhnK pkDhnK iK tkoK d/ f;ob/y s/ X[BhnK y[d ebwpzd ehshnK. fe;/
fJZe gzesh sZe dk G[b/yk BjhA ofjD fdZsk.
r[o{ fJfsjk; ftZu s/ f;Zy fJfsjk; ftZu gzE d'yhnK B/ fwbktN
eoB dk e'Jh w"ek BjhA y[zMD fdZsk. EK EK ;fsr[o{ ;kfjpkB ih d/ gke
ihtB ƒ ebzes eoB dhnK ;kfiPh wzd ukbK uZbhnk rJhnK. f;Zy
;{ofwnK s/ goT[gekoh r[ow[yK ƒ Gh ;G jhb/ tos e/ p/gs eoB dk e'Mk
:sB ehsk frnk. r[opkDh ftZu fwbktN eoB bJh nZvh u'Nh dk I'o
bkfJnk frnk. go ;fsr[o{ ih dh d{o nzd/P ;'u B/, ysfonK ƒ nrkT[A
GKgfdnK, nfijk pkBD{z pzBQ fdZsk fe bZy isB eoB s/ Gh, e'Jh gktB
r[opkDh ftZu obk Bk gk ;e/. ftnkeoDe fB:w ns/ frDsh gqpzX fJsBk
gkJ/dko j? fe fJ; ƒ s'V e/ e'Jh Ppd gzesh gkT[Dh n;zGt pDk fdZsh
rJh. jK nkyoh gZso/ g'Eh ;kfjp d/ ykbh ;B, T[E/ jh e'Jh fwbktN ehsh
ik ;edh ;h. fJE/ jh fwbktN ehsh rJh. nkU okrwkbk pko/ fJZe fJZe
B[esk b? e/ ftuko eohJ/ ^
1H i' okr r[o{ rqzE ;kfjp ftZu w"i{d jB go okr wkbk ftZu

(207)
BjhA jB ^
1^wkM, 2^fpjkrVk, 3^tvjz;, 4^i?s;oh, 5^okwebh, 6^wkbh
rT[Vk, 7^s[ykoh, 8^gqGksh, s/ 9^i?iktzsh
i/ okrwkbk ;fsr[o{ ih dh feos j[zdh sK eh fJjBK okrK ƒ Pkwb
Bk eoB dh “G[Zb” eo ;ed/ ;B <
2H Ppd pDso ^ Ppd i'V dhnK rsbhnK
r[o{ rqzE ;kfjp okrwkbk ftu
fpbktb[ fpbktbh
bfbs bbs
G?oT[ G?ot
fsbzr s?bzrh
wkbh rT{Vk rT[ok
efbnkD[ ebQkBk
p?okVh p?okoh
;{jh ;{jT[
wbko wbkoh
3H r[o{ noiB ;kfjp ih ƒ f;ZyK p/Bsh ehsh^ih e'Jh ftT{As
pDkT[. b'e BkBe Bkw tkbhnK eftsktK fby oj/ jB.
“fwjotkB g[s fgoEhJ/ dk eth;oh eo/,
G'r r[o{ BkBe ih dk gkJh.” (36)
eoskog[oh phV ftZu, w[zdktDh s'A pknd Gh eJh euhnK ouBktK
doi jB, i' bzwh ftuko s'A wro'A eZN fdZshnK rJhnK. fit/A gqkD ;zrbh,
fjekfJsK ns/ j'o eJh e[ZM. go nc;'; fe n?B nkyoh w"e/ GkJh tho
f;zx B/ g?AsVk pdb fbnk, ngD/ nypko “ykb;k ;wkuko” ftZu fJ;d/
jZe ftZu fbyDk P[o{ eo fdZsk. T[; tes tho f;zx dk f;Zy jbfenK ftZu
tZvk goGkt ;h. fi; ekoB okrwkbk d/ fto[ZX c?;bk j[zdk j'fJnk Gh
ftueko nNe frnk. f;Zy ofjs wfonkdk ftZu 1945 ƒ fJj fbyD bJh
wIp{o j'Dk fgnk fe “okrwkbk gVQ' ukj/ Bk gVQ'.” G'r ubdh ;EkBe ohs

(208)
w[skpe gk fdU.
4H uhc ykb;k dhtkB (nzfwqs;o) tkfbnK “fJZe r[gs gZso”
GkJh ekjB f;zx BkGk d/ Bkw j/m ykb;k ;wkuko ftZu Skfgnk. fi; dk
;kozP fJj ;h fe “ekjB f;zx B/ okr wkbk pko/ ngDh okJ/ pdb bJh j?.”
fJ; d/ gqsheow ti'A, GkJh ekjB f;zx s'A gzE ;/te nypko okjhA g[ZfSnk
frnk fe eh s[;hA tkfenk jh okr wkbk pko/ ngDh okJ/ pdb bJh j? <
fit/A Gh s[jkv/ ftuko jB s[;hA \[d ;fEsh ;gZPN eo'. feT[Afe s[jkv/ Bkw
s/ nypko ftZu fJZe fuZmh Sgh j?, fi; ekoB nkw f;Zy d[pXk rq;s j?.
GkJh ekjB f;zx B/ ;gZPN fbfynk ^ f;Zy thoK G?DK ƒ w?A dZ;Dk ukj[zdk jK
fe nkw f;Zy iB ;w{zj ƒ, ftZfdnk gVQB dh ns/ y'i eoB dh, e'Jh
fdbu;gh BjhA j?. w?A fJZe y'ih dh j?;hns ftZu, T[jBK GkJhnK ƒ ;bkj
fdzdk jK fe s[;hA eosko g[oh phV y[d t/y' gV', T[;/ ftZu “okrwkbk d/
fto[XZ ” neZN ;p{s w"id { jB. gV' sseo/ d/ nzs g[o fJj fbfynk j'fJnk j? ^
;zws 1661 fwsh Gkd'A tdh ñ, (J/ew) g'Eh fby gj[u z ./ r[o{ pkpk ih d/ ;ko/ gso/
974”. fXnkB Bkb t/yDk 973 BzL gZso/ s/ w[d
z ktDh j?. gZsok 974 ;kok ykbh fgnk j?. pkeh
;kok e[M ;w/s okrwkbk d/ fJjBK 974 gsfonK s'A pkjo j?, ;' T[j r[o{ feqs BjhA j?. fJ;/
bJh r[o{ pkp/ dh pkDh dk nzr BjhA j?. (110)
5H r[o{ rqzE ;kfjp ftZu Pkfwb ;ko/ okr gqtkB/ rJ/ jB okrDh e'Jh
BjhA j?. e[M fJZe fJ;soh fbzr gqshs j'D tkb/ okr Gh okrDhnK BjhA jB,
g{o/ okr wzB/ rJ/ jB. fw;kb bJh ^ nk;ktoh, r{ioh, d/trzXkoh, p?okVh,
;{jh, i?iktzsh, nkfd. r[ows ;zrhs ftfdnkbk, oekp rzi fdZbh d/
fgqz;hgb, ;qL fdnkb f;zx B/ fJZe pVk Gktg{os b/y wkf;e gZso “nzfwqs
ehosB, gq'L skok f;zx nze BzL 5, 9 iBtoh 1990 ƒ fbfynk ;h. fi;dk
;kozP fJ; soQK j? L^
okrwkbk Bkwh pj[s eftsktK fbyhnK rJhnK jB, fiBQK ftZu'A e[M
d/ Bkw fJj jB ^ (1) g[zvohe ftm[b dh okrwkbk (1515 s'A 1584 JhL) r[o{
rqzE dh ;zgkdBk s'A shj ;kb gfjbK fbyh rJh.
(2) :;'d Bzd ;[eb dh okrwkbk ^ fbyD dk ;wk ^ 1758 JhL

(209)
(3) bSwD dk; dh okrwkbk (4) nBzd dh okrwkbk
(5) r'fpzd dh okrwkbk, (6) uzdodk; dh okrwkbk ns/ j'o.
ndG[s okwkfJD ftZu fJZe eEk j? fe Bkod ƒ nkgD/ pko/ okrK dk
wkfjo j'D dk (okr nkukohnk) jzeko j' frnk. T[; dk jzeko s'VB bJh
fpPƒ Bkod ƒ d/t b'e b? frnk. Bkod B/ t/fynk fe nB/e fJ;soh g[oy
nzr Gzr j'D eoe/ ftbe oj/ jB. g[ZSD s/ dZf;nk fe Bkod B/ ;zrhs s'A
nDikD j'D eoe/ ;[oK dk fXnkB BjhA oZfynk. fJ;/ ekoB ;kv/ nzr Gzr
j' rJ/ jB. fJjh ejkDh fJzB fpzB r[o{ noiB ;kfjp ih Bkb BZEh eo
fdZsh. id'A fe G'r w[zdktDh s/ gkT[D dh s;dhe r[o{ rqzE ;kfjp ih s'A ns/
fJfsjk; ftZu'A fwb ojh j?.
6H g[okD/ ebkeko okr okrDhnK d/ ebgs fuZso pDkT[D dk P"e
Gh oZyd/ ;B. oki/ BtkpK dk wB'oizB eoB bJh ebkekoK B/ okrK ƒ pj[s
jh fdbeP Ppd fuZsoK Bkb fPzrkoB dk isB ehsk j?. T[jBK Ppd
fuZsoK s'A gqGkts j' e/, nrtkJh b? e/ o/yk fuZso (s;tho) pDkT[D dk
isB ehsk frnk j?. nkT[ e/tb fJZe okrDh G?oth dk Ppd fuZso gVQhJ/.
fJ; ƒ gVQe/ jh eJh ebkekoK B/ nZr/ fuZso pDkJ/. fi; ƒ Bk ;wM b'eK
B/, ;Zu o{g eoe/ wzB fbnk. fJj fJZe G{sBh (G?oth) dk okrfuZso j?.
fi; tes gkopsh B/ wB eoe/ fPt ƒ gsh o{g ftZu gqtkB eo fbnk sK
T[j gsh ƒ ohMkT[D tk;s/, fjwkbk gops wkB;q'to d/ ezY/ p?m e/ fPtfbzr
dh g{ik eodh j?. gkopsh d/ gfjokt/, jktGkt, ;ohoe joesK ns/
gqfeqsh fuZso fpnkB ehs/ rJ/ jB. nZyoK d[nkok fpnkB ehsk frnk
BePk ^
oki e[nko G?oth okBh. d/y o{g G?ot (fPt) bbukBh.
GJh wrB ;o ;[os fp;koh.
oy/ wB'oE fPt wu nkJh. pj[s GKs eh g{ik bkJh.
bhJ/ skb go ;[i; ;[Bkt?. wB J/j' p; G?ot gh: gkt?.
wkB ;q'to ftwb ih, gzyh eos eb'b. fsj sN ;'fGs
fPt GtB okfis of;s nw'b. (148)

(210)
7H okrwkbk ftZu S/ okr wzB/ rJ/ jB, jo/e okr dhnK gzi
gsBhnK (okrDhnK) wzBhnK rJhnK jB. Bkb jo/e okr s'A nZm nZm g[Zso
Gh fby wko/. go nc;'; fe fJj BjhA dZf;nk frnk fe fJjBK nZmK
pZfunK dhnK wktK fejVhnK jB < fJ; rZb dk e'Jh fB:w nZi sZe ;zrhs
nkukohnK ftZu gqtkB BjhA uVQ ;fenk, fe fe;/ okr ƒ okrDh fet/A s/
feT[A wzfBnk ikt/ < fJ;dk g?wkBk eh j? < nfijk ;op gqtkfDs fejVk
Yzr j?, fe fe; okr gZXsh ƒ okr nkfynk ikt/ fe; ƒ okrDh, T[;dk
g[Zso, Xh iK ƒj (g[Zso pZX{) nkfynk ikt/ < fco ;zrhs wkfjo ftdtkB,
rkfJB P?bh ftZu Bt/A s'A Bt/A Yzr sohe/ gquZbs eod/ ofjzd/ jB. T[jBK ƒ
fe; yks/ iK Pq/Dh ftZu oZfynk ikt/rk <
fJ; gqkuhB gZXsh ƒ wzBD tkb/ fejVk ws gqtkB eod/ jB < fco
nZi eZbQ fe; fe; d/P ftZu T[jBK dh fJj gZXsh gouZbs j? <
8H GkJh ;zs'y d/ ftuko w[zdktDh pko/.
GkJh wBh f;zx d/ ;/te GkJh ;zs f;zx j'J/ jB. ;zs f;zx s'A GkJh
;zs'y f;zx B/ ftZfdnk gqkgs ehsh. ;zs'y f;zx dh gqf;ZX ouBk ;{oi gqekP
ftZu fJT[A fbys j? ^
fby/ ;w;s ;tJhJ/ ;'T{, ;qh frqzEe/ wkfj.
nzs ;op e/ fby w[zdktDh w[dqfs w'jo brh iB tkfj.
G'r ;eb pkDh ek g:T[ wfjwk fi;eh ejh B ikfJ.
Gtib G?ot e' ijki pv, gqG{ feogk s/ gko gokfJ.
okr wkbk ;qh r[o{ feqs Bfj j?, w[zdktDh br r[op?B.
fJ; wfj Bfj ;z;? e[S eohnj[, i/ ;z;? ntb'ej[ B?B.
wkXtBb nkbw eft eh Bf;, fs; wfj fBqsekoh efj s?B.
okr okrBh Bkw frB/ sfj, :Ks/ ;qh noiB feqs j? B. (ok;H3H nz;{ 48^2127)
9H frnkBh Bo?D f;zx w[izr tkfbnK tZb'A, i' r[o{ rqzE ;kfjp d/
NhfenK pko/ G{fwek fbyfdnK gzBk “i” Bzpo 7 d/ f;ob/y j/m fbfynk j?
^ “;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih dk SkgDkl gfjbK r[o{ rqzE ;kfjp dh fJZSk oZyD
tkb/ ƒ eJh eJh wjhB/ fbykoh BjhA fwbd/ ;h. fwzBsK sob/ nbZr eoB/

(211)
g?Ad/ ;h. fco Gh fJZSktkB ƒ dwdw/ tkbh phV dk T[skok ukjhdk j't/, s/
fbykoh e'b T[j j? BjhA sK T[; fbykoh B/ nkgDh woIh Bkb fe;/ j'o phV
dk T[skok eoe/ d/ d/Dk. fby d/Dk fJj gJh fJj dwdwh phV dk T[skok
j?. G/Nk ti'A o[g? 101$^ s'A 1001$^ sZe Gh b? bJ/ iKd/ ;B. fco Gh fJj
phVK nkw f;Zy dh gj[u z s'A pkjo ;B. ;zB 1860 ftZu bkj"o fty/ SkgkykBk
ukb{ j'D s/, fJ; d/ wkbe bkbk jo;[y okJ/ ih dopko ;kfjp nkJ/. ;w/A
d/ f;Zy g[ikohnK nZr/ p/Bsh ehsh, fe dk; ƒ phVK SkgD dh nkfrnk
fdZsh ikt/. fJj Gh ;gZPN dZf;nk ikt/ fe fejVh phV Skgh ikt/ < Gkt
eosko g[o tkbh, dwdw/ tkbh iK GkJh pzB' tkbh < eJh fdBK sZe g[ikoh
fe;/ f;ZN/ s/ Bk g[Zi ;e/. nzs nodk; eoe/ (bkNoh <) fszBK phVK d/ Bkw
fbye/, fszB gouhnK ;q'to ftZu gkJhnK. ny/ i' gouh gfjbK T[Zgo so
nkt/rh, T[;/ ƒ SkgD dh nkfrnk d/ fdnKr/. fJZe tkoh fszB/ gouhnK v[Zp
rJhnK, eohp d' xzN/ wro'A fJZe gouh T[Zgo sodh BiohA gJh, MZN eZY
fbnKdh. t/fynk sK T[go fbfynk ;h “dwdw/ tkbh phV”. fJjh nkfrnk
bkbk jo;[y okJ/ ƒ eo fdZsh, fe dwdw/ tkbh phV Skgh ikt/. fJ; soQK
fpBK ;'X ;[XkJh s'A, dwdw/ tkbh phV SgD bZrh. bkbk jo;[y okJ/ y[d
jh “Skge ;'Xe” pDe/ ;/tk eoB bZr/.
10H ;wK phsD Bkb Skg/ tkbhnK s/ jZE fbys phVK eJh gqeko
dhnK f;Zy ;zrsK ftZu gquZbs j' rJhnK. G'r jo fJZe dk nkg' nkgDh
woIh dk j'fJnk eodk ;h. eJh EKtK s/ ngqtkfBs ouBktK gVQe/ “tZvk
G'r” gkfJnk iKdk ;h. fis do bZy w[jzwdk, whoK pkJh dk Ppd,
;{odk; dk ;kok Ppd, o[DM[zMBVk nkfd Gh gVd/ ;B.
;zB 1920 s'A gfjbK feT[Afe Pq'L r[L gqL ew/Nh BjhA ;h, fJ; bJh
;ko/ Xkowe c?;b/ uhc ykb;k dhtkB dh ;fjwsh Bkb jh gqtkB uVQd/
;B. okrwkbk pko/ ‘gVQBh j? iK Bjh gVQBh j?’ d/ ekoB pj[s MrV/ j'J/.
ndkbsK ftZu w[eZdw/ uZb/. ndkbsK tZb'A uhc ykb;k dhtkB s'A okJ/ wzrh
iKdh ;h. uhc ykb;k dhtkB d/ w[yh jw/Pk fJjh fbye/ G/id/ oj/ ^
“okrwkbk r[opkDh BjhA j?.”

(212)
11H pkrpkB g[o/ bkj"o dh f;zx ;Gk ftZu tZvk MrVk j'fJnk. rZb
feBko/ Bk brdh t/y e/, d' gouhnK s/ fJj nZyo fby e/ ghjV/ j/m oZy
fdZshnK ^ okrwkbk r[opkDh j?, okrwkbk r[opkDh BjhA eZuh pkDh j?.”
fJZe nDikD ;/te s'A fJZe gouh wzrtkJh rJh, fi; s/ fbfynk ;h,
okrwkbk r[opkDh BjhA j? eZuh pkDh j?. nZr/ s'A okrwkbk gVBh pzd eo
fdZsh rJh. ;szpo 5^1917 d/ gzE ;/te nypko ftZu ;koh xNBk Sgh.
“fe ;Zu/ ;fsr[o{ ih B/ feogk ehsh, okrwkbk dk c?;bk nkg feogk eoe/
Bp/V fdZsk, ;kfonK dh d[fpXk d{o eo fdZsh.”
12H GkJh bkb f;zx Xow gqukoe, gfjbK bzw/ ;w/A sZe gq'L r[ow[y
f;zx s/ frL fdZs f;zx Bkb Xowgquko dh ;/tk eod/ oj/. T[jBK dk i'
fpnkB nypko ftZu Sfgnk ;h T[j fJ; soQK j? ^ “okrwkbk dk o"bk fJ;
tes gzE ftZu g{o/ i'o Bkb fSfVnk j'fJnk j?. fi;ƒ jtk d/D dk fizw/tko
GkJh tho f;zx j?. w?A T[j gzE ;/te gqukoe jK fi;B/ fgSb/ shj ;kb s'A
g{o/ d/P ftZu x[zw e/ f;Zyh dk gquko ehsk j?. GkJh r[ow[Zy f;zx s/ GkJh
fdZs f;zx s'A w?A r[ows f;Zyh. w?A 19 ;kb GkJh tho f;zx Bkb Gh ezw ehsk
j?. w?A ;dk okrwkbk d/ fto[ZX p'bdk fojk jK, fJj n?t/A BjhA ;r'A GkJh tho
f;zx tor/ ftdtkBK s'A nrtkJh b?e/. i' ftnesh r[opkDh d/ pqkpo okr
wkbk ƒ Pkfwb eodk j?, iK gVQdk j?, T[j r[opkDh dk ngwkB eodk j?.
w[zdktDh s'A fgS'A i' e[ZM Gh fbfynk frnk j?, T[j GkJh pzB' nkfde
fbykohnK B/ obk gkfJnk j?.
(gzE ;/te, bkj"o, 7 Btzpo 1917) (204)
13H okrwkbk pko/ wjkokik gfNnkbk s/ wjkokik BkGk d/ ftuko
f;Zy gzE ftZu okrwkbk pko/ GythA pfj; j' ojh t/ye/ fJjBK d'tK
oki gqw[Zy f;ZyK B/ nkgD/ sohe/ fBoD/ bJ/. gfNnkb/ d/ oki/ B/ pI[or
fJfsjk;eko frL frnkB f;zx ƒ p[bk e/ okJ/ wzrh. frL ih B/ ;gZPN nky
fdZsk fe okrwkbk r[opkDh BjhA j?. w[bkeks dk t/otk frL frnkB f;zx B/
fJT[A fbfynk j? ^
w[M/ fpqX b/ye fJfsjk;. dk; gzE ek bye? yk;.

(213)
f;zx f;y ;oXkb{ Bhe/. nBe gq/wh y/wh ih e/.
fwb/ w'fj gfNnkb/ nkfJ. dhU fJj' gq;zr ubkfJ.
i' w? r[o{ ykb;k wkfj. j? fby ofy:' ny:' ;[ tkfj.
wkB rJ/ ;G ;jh :jh j?. “okr wkbk r[otke Bjh j?.”
(gzE ;/te ^ 10$4$1918)
14H fJ; s'A wro'A BkGk gsh okik fog[dwB f;zx B/ ;oekoh s"o
s/ nkyzv gkm dk G'r g[nkfJnk. ;ko/ c"ih ns/ f;tb n|;o jkIo ;B.
S'N/ w[bkiw Gh pj[s ;ko/ w"i{d ;B. nkw b'eK dk Gh pj[s Gkoh fJeZm
;h. y[d wjkokik ;kfjp dhtkB ftZu fpokiwkB ;B. ;t/o/ ;kY/ S/ ti/
“w[zdktDh go G'r gkfJnk frnk.” (gzE ;/te ^ 3$7$1918)
15H Gkos dh ssekbhB okiXkBh ebeZs/ fty/ ;h. eKro; gkoNh
dk fJZe tZvk ;wkrw j'fJnk. gfjbK nyzv gkm d/ G'r gkJ/ rJ/, nekbh
e"o f;zx B/ w[zdktDh T[go G'r gkfJnk. fJ; dhtkB ftZu GkJh JhPo
f;zx B/ nkgD/ T[gd/P ftZu ;G ƒ dZf;nk fe okrwkbk r[opkDh BjhA
j?. fJj fe;/ nkbwBkwh eth dh eftsk j?. fe;/ B/ rbsh Bkb r[o{
rqzE ftZu doi eo fdZsh j?, fJ; ƒ eZY fdZsk ikDk ukjhdk j?.
fJjBK rZbK dh fog'oN (iwhwk) GkJh tho f;zx d/ gq?; ftZu fsnko
j'fJnk ns/ Sfgnk.
(joBkw f;zx ;eZso, ykb;k dhtkB ebeZsk, gzE ;/te ^
13$2$1918)
16H cotoh 10^1918 ƒ g[Zso d/ iBw dh y[Ph ftZu GkJh i'X f;zx
ih B/ nkgD/ xo nyzv gkm d/ G'r g[nkJ/. okrwkbk BjhA gVQh rJh, G'r
w[zdktDh s/ gkJ/ rJ/. fJ;/ gqzgok ƒ ikoh oZyfdnK i?s' d/ w'ou/ dh
;wkgsh s/ 6$8$1925 ƒ d; nyzvgkmK d/ G'r gkJ/ rJ/. gzE d/ wzB/
gqwzB/ ftdtkB s/ bhvo w"i{d ;B. fJjBK ftZu pkpk nso f;zx
w;s{nkD/ tkb/ Gh ;wkb ;B. sd'A G'r w[zdktDh s/ jh gkfJnk frnk.
fJjh fog'oN w[V r[od[nkok riN 1965 d/ gzBk 119 s/ Sgh.
17H GkJh i'X f;zx d/ fbysh p/Bsh eoB s/, 7$1$1945 ƒ, Xkowe

(214)
;bkjeko ew/Nh dh ftP/P fJesZosk p[bkJh rJh. GkJh i'X f;zx B/
nkgDk fgSbk okrwkbk fto'Xh g?AsVk pdbe/, okrwkbk ƒ r[opkDh wzB
b?D s/ I'o fdZsk. go fJ; fJeZsosk ftZu j'o Gh Bkwh f;Zy ftdtkB g[Zi/
j'J/ ;B. fJ; bJh GkJh i'X f;zx dh e'Jh g/P Bk rJh. fJ; fJeZm ftZu
16 ws/ gk; ehs/ rJ/. fJ; ftZu wsk BzL gzi okrwkbk f;ob/y j/m fbfynk
frnk. wsk gzi, gotkB j'fJnk fe Xkowe ;bkjeko ew/Nh dh okJ/ ftZu
;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih d/ gkm dk G'r w[zdktDh s/ gkfJnk ikDk ukjhdk j?,
okrwkbk BjhA gVQBh.”
18H fJ; s'A wro'A e[ZM b/y okrwkbk pko/ ykb;k ;wkuko ftZu Sg/.
fiBQK dk ;ko fJj ;h fe okrwkbk nkbw eth dh nkgDh fbyh j'Jh BjhA
j?, ;r'A T[; B/ r[o{ rqzE ;kfjp ftZu'A u'oh ehsh j?. d[pkok fco Xkofwe
;bkjeko ew/Nh dk fJeZm 13$5$1945 ƒ p[bkfJnk frnk. GkJh i'X f;zx
okrwkbk d/ jZe ftZu p'b. / ;kfonK d/ fto'X dk ;kjwDk Bk ;jkod/ j'J/ fSZE/
g? e/ tke nkT{N eo rJ/.
19H fJ; wro'A 27$5$45 ƒ fco j'Jh fJesZosk ftZu Xkowe
;bkjeko ew/Nh B/ f;o s/ nkD Y[ZehnK ;q'L eL u'DK s/ n;?Apbh u'DK d/ wZd/
BIo, “jkbks fiT[A d/ fsT[A” (;N/N; e') ofjD pko/ fBoDk eo fbnk.
fJ; bJh nekb sys s/ G'r w[zdktDh s/ g?Ad/ oj/. nes{po 26^1945 ƒ
;q'L ew/Nh dk ;kbkBk fJeZm j'fJnk.
(ft;Eko bJh t/y^' ;qL' r[L gqL eL dk gzikj ;kbk fJfsjk;^nP'e, gzBk 228)
20H f;Zy ofjs wfonkdk fsnko eoB tes, pj[s ftdtkB r[of;Zy
okrwkbk ƒ r[opkDh BjhA wzBd/ ;B. fJ;/ ekoB ofjs wfonkdk ftZu
okrwkbk pko/ tZyoh ;fEsh w"i{d j?. fe “G'r ubdh ;EkBe ohsh w[skpe
gkfJnk ikt/”. okrwkbk pko/ jkbh gzE ftZu wsG/d j?.”
21H GkJh ekjB f;zx BkGk s/ frL P/o f;zx T[Zu e'Nh d/ ftdtkB,
id'A ubkDk eo rJ/ sK okrwkbk d/ jZe ftZu, uZbD tkfbnK ƒ tZvk j";bk
fwb frnk. GkJh i'X f;zx dh p/Bsh s/ GkJh w'jB f;zx Bkr'e/ (gqXkB
SGPC s/ iE/dko nekb sys^d't/A nj[d/ fJZe' ftnesh e'b ;B) B/

(215)
13$12$1946 ƒ okrwkbk pko/ ftuko eoB bJh ftP/P whfNzr ;Zd bJh.
T[d'A sZe okrwkbk wzvB ns/ yzvB d' ;GktK pD uZ[ehnK ;B. yzvB ;Gk d/
gqXkB GkJh eosko f;zx dkyk ;B. s/ wzvB ;Gk d/ gqXkB ;B ;zs fB;ub
f;zx. wzvB ;Gk d/ p[bko/ GkJh i'X f;zx ;B, s/ yzvB tkfbnK d/ eosko
f;zx dkyk p[bko/ ;B. fJ; rZb dh j?okBh gqXkB SGPC w'jD f;zx Bkr'e/
B/ Gh gqrN ehsh fe ;Zdk gZso G/i/ ikD d/ pkti{d, Xkowe ;bkjeko
ew/Nh d/ w?Apo whfNzr ftZu BjhA nkJ/.
dkyk (eosko f;zx) ^ i'X f;zx ih s[jkvk gZy fejVk j? yzvB fe wzvB <
i'X f;zx ^ w?A fJ; tes okrwkbk d/ jZe ftZu jK.
dkyk ^ go s[;hA sK ;koh T[wo okrwkbk d/ fto'Xh oj/ j', nkgD/
xo s[;hA wz[dktDh s/ G'r gkJ/ ;h, w?A y[d T[; tes jkIo ;K.
i'X f;zx ^ j[D w?A nkgDh okJ/ pdb bJh j?.
dkyk ^ okJ/ pdbD dk ekoB eh j?, nr'A fco ed'A okJ/ pdb'r/ <
i'X f;zx ^ eoskog[o tkbh phV ftZu T[;/ ebw s'A okrwkbk fbyh
j'Jh j? fi; s'A phV fbyh j'Jh j?. GkJh eosko f;zx dkyk ih brksko
ekNt/A ;[nkb eod/ rJ/ s/ GkJh i'X f;zx fEVet/A bfji/ ftZu okrwkbk dk
gZy g{od/ oj/. dkyk ih tZb'A ;tkbK dh p[SkV ikoh ojh s/ d{i/ pzfBU ;zs
wjzs, edh edh GkJh i'X f;zx dh wdd eod/ oj/. fJ; d/ Bkb jh v/o/dko
X{c, i's, Bkohnb nkfd dk w;bk Gh ftZu x;hN fbnkJ/. i'X f;zx ih
ƒ g[ZfSnk frnk fe s[;hA fJjBK ;kXK dhnK ;kohnK ftukoK Bkb ;fjws
j' < nkyD br/ fe w?A f;oc okrwkbk d/ jZe ftZu jK, fJjBK dhnK j'o
ftukoK Bkb ;fjws BjhA. nZr/ uZbe/ frL r[ofdZs f;zx B/ p'bfdnK fejk
^ i' e[M eoskog[oh phV ftZu fwbktN eo fdZsh rJh j?, T[; pko/ i'X f;zx
ih, ikDd/ j'J/, nDikD pD oj/ jB. i/ T[; phV ƒ nZyo nZyo ;theko
eo bJhJ/ sK “eots Gbk B eotN s/oh” nk;k okr ftZu epho ih d/
36t/A Ppd s'A gfjbK 35tK gdk gkfJnk frnk j? T[; tZb r"o c[owkT[ ^
d/y' b'rk jfo eh ;rkJh. wK Xoh g{s Xhnk ;zr ikJh.
jw j?A pkg okw g{s jwkok. w?A pfjB'Jh okw w/ok ;kbk.

(216)
np w/o/ okw ej/rh pbJhnk. okw w/o' ;;[o w? okw itJhnk.
ej? epho ;[B' o/ g{sk. okw igfj s/Jh Bo e{sk]35]
eh fJ; gd/ ƒ epho dk ;theko eo'r/, feT[Afe fJj eoskog[oh
phV ftZu j? <
fJ; s'A pknd j'o ;p{s Gh fdZs/ rJ/, T[j c'N'nK Gh g/P ehshnK
rJhnK i' okrwkbk s'A pr?o phVK s'A bJhnK ;B. fJ; s/ ekch jzrkwk
j'fJnk s/ GkJh i'X f;zx ;kEhnK ;w/s whfNzr ftZu'A o'; gqrN eod/, pkjo
ub/ rJ/. (frL r[ofds f;zx ih B/ pVh fwjBs eoe/ brgr gzikj c'N'nK
nkgDh feskp ftZu T[jBK phVK dhnK fdZshnK jB. fiBQK ftZu okrwkbk
BjhA j?. ;r'A ;kc fbfynk Gh fwbdk j? fe G'r w[zdktDh s/ gkT[Dk.)
22H g[okD/ ;fwnK ftZu pj[s ;ko/ gq/w gq;zr fby/ rJ/. go:'iB
fJZe' j'fJnk eodk ;h fe tk;Bk Gog{o pDk e/, okfinK BtkpK dk fdb
pfjbkfJnk ikt/, ns/ tZN/ ftZu wkB ;BwkB gqkgs ehs/ ikD. nfij/
ethnK dh bzwh cfo;s gq'L fgnkok f;zx gdw B/, d;w/P ih d/ “dopkoh
eth ftZu fdZsh j'Jh j?. e[ZM fJZe Bkw fJj jB ^ BkfJek G/d^;zG{ BkE,
f;zrko wzikoh^fuzskwDh, o; eb'b^s[b;h dk;, f;zrko o; wkX[oh^feq;D
GZN, f;zrko o; dogD^nkiw, f;zrko fpbk;^;'w BkE nkfd. fJj eth
nkbw tZb'A fbyh wkXtk Bb ns/ ekw ezdbk gkso g/P eoe/ ekw[esk
gqGkth eftsk j?.
“okrwkbk” ^ fJ; g[;se d/ 353 Szd jB. i' fjZ;k r[o{ rqzE
;kfjp ftZu nkfJnk j?, T[j 63t/A Szd s'A b? e/ 72 Szd sZe j?. (w?ekbc)
ekw ezdbk wkXtkB ejkDh dk ;zy/g ;ko ^
23H eth nkbw B/ fJZe pqkjwD gkso^wkXtk Bb^dk nfijk
fdbeP fuZso T[bhfenk j? fe T[j id'A wX[o ;[oK ftZu pz;oh pikT[Adk ;h
sK Pfjo dhnK fJ;sohnK GKv/ ;[ZN e/ pkjo rbhnK ftZu nk e/, T[;
d[nkb/ M[owN gk b?AdhnK ;B. PekfJs j'D s/ wkXt ƒ oki/ B/ oki ftZu'A
fBeb ikD dk j[ew ;[Dk fdZsk. nZr/ iKdk j'fJnk T[j ekw;?B Bro d/
dotkI/ nZr'A dh bzfxnk. nzdo d/ fBos BkN SDekN/ B/ T[; ƒ fyZu gkJh.

(217)
wkXt B/ nzdo ikDk ukfjnk, s/ ;zsoh B/ fejk ^ nzdo tZv/ r[Dh b'e p?m/
jB, s/o/ tor/ wkw{bh wB[Zy dk T[E/ eh ezw < sK wkXt B/ fejk, BjhA nzdo
w{oyK dh ;Gk j?, fJjBK ƒ okr skb dh e'Jh ;'Mh BjhA. feT[Afe spbk
tkde dk nzr{mk w'w dk j?. dopkB B/ oki/ ƒ dZf;nk, rZb ;Zu fBebh.
oki/ B/ wkXt ƒ nzdo ;Zd e/, nkgD/ e'b fpmk fbnk. wkXt ƒ wjkB
;zrhseko ikD e/ Boseh ekwezdbk B/ nkgDh ;koh ebk dkn s/ bk
fdZsh. T[;B/ nkgDh Sksh s/ ;[rzXh bkJh, fJZe xVk f;o T[Zs/ oZfynk, s/
PkB Bkb BZuD bZrh. fJZe G"ok ;[rzXs Sksh s/ nkD p?mk, i/ T[vkT[Adh j?
sK skb ftZu ftxB g?Adk j?, f;o s'A xVk fvrdk j?. (nkbw eth B/ ebgDk
d/ x'V/ d"VkJ/) ekwezdbk B/ nkgD/ ;[nk; o'e/, fJZe yk; ftXh tose/,
cokN/ Bkb nkgDh Sksh ftZu'A jtk eZYh, s/ G"ok T[vk fdZsk. wkXt ƒ nzdo
nkT[D tes oki/ B/ i' ehwsh jko fdZsk ;h. T[j Boseh dh ebk s/ w'fjs
j'e/ T[; d/ rb ftZu gk fdZsk. feT[Afe ;Gk ftZu j'o fe;/ ƒ ekwezdbk dh
fJ; Bt/ebh ndk dh ;wM BjhA gJh. fJ; bJh okik wkXt Bkb r[Z;/ j'
frnk. wkXt Bkb ekw ezdbk dk fgnko j'D s/ j'o BkokIrh tX rJh.
fJ; bJh fJE'A Gh wkXt ƒ d/P fBekbk fwb frnk. pqkjwD j'D eoe/ e'Jh
wko BjhA ;edk ;h. T[j fteowkihs oki/ d/ oki ftZu iK gj[zfunk. gsk
ehsk, fi; wzdo ftZu okik g{ik eoB nkT[Adk ;h T[E/ ezX s/ d'jk fby
fdZsk. “ejk eo{z es ikT{A okw oki Bk nkfj. fsqnk ;zskg fti'r d[y okx'
ikBs Bkfj.” oki/ B/ wkXt ƒ ;Zfdnk ftfEnk ;[Dh. nkgD/ pzd/ ekw
ezdbk e'b G/i/. go gsk bZrk fe T[j sK T[d'A s'A jh p/j'P gJh j?, id'A s'A
wkXt ftSfVnk j?. oki/ B/ w{ofSs ekw ezdbk dh Sksh s/ g?o oZye/
goyDk ukfjnk ihts j? fe wo rJh. Boseh B/ p/j'Ph ftZu'A jh fejk,
“okik Sksh s/ g?o Bk oZy, fJE/ fJZe pqkjwD dk fBtk; j?, T[;dh p/gsh
j't/rh s?ƒ gkg bZr/rk.” fJsB/ ftZu d'tK c"iK dk x'o i[ZX j'fJnk, p/nzs
f;gkjh wo/. id'A wkXt ƒ dZf;nk fe s/oh gq/fwek sK p/j'P gJh j?, sK T[j
Gh rP yk e/ fvZr fgnk, p/j'P j' frnk. fco goh ejkDhnK tKr ;[or
ftZu'A fJZe d/tsk nzfwqs b? e/ nkfJnk. ;Zu/ gq/wh ikDe/ d'tK ƒ ihts

(218)
ehsk. fpeowkihs okik fJjBK ƒ nkgD/ Bkb b? frnk, fJZe ;[zdo wfjb
pDtke/ fdZsk, fJjBK pkeh fIzdrh y[PhnK Goh r[ikoh. eth nkbw
fJ;dk nyho ftZu wjksw Gh d;dk j? ^
ekwh of;e g[oy i' ;[Bjh. s'A :fj eEk o?B fdB ;[Bjh.
fJj ejkDh d;w rqzE d/ fuqso' gkfynkB ftZu 91 fuZso ftZu Gh
fwbdh j?. T[E/ T[j nbZr ozr py/odh j?.
24H pj[s ;kohnK phVK d/ fuZso fJ; g[;se ftZu frL r[ofdZs
f;zx ih B/ fwjBs Bkb Pkwb ehs/ jB. e[ZM g[oksB phVK ftZu fJj ;{uBk
Gh Bkb jh fdZsh j'Jh fwbdh j? ^
“J/j G'r ;qh nkd rqzE ih j?”, okr wkbk fJ; ;{uBk s'A pknd fe;/
fby fdZsh.
uhc ykb;k dhtkB s/ j'o ftdtkB r[of;Zy okrwkbk ƒ r[opkDh
BjhA wzBd/ ;h. f;oc v/o/dko ;kX bkDk s/ T[jBK d/ u/b/ jh fjZe d/ skD
fJ; ƒ r[opkDh rodkBd/ oj/. frnkBh frnkB f;zx d/ eEB nB[;ko ^
J/; ftZu fe;/ wjb/ dk Bkw BjhA j?.
BkBe Bkw w'jo Skg BjhA j?.
r[o{ rqzE dh ekfte P?bh Bkb fJj w/b BjhA yKdh.
r[o{ rqzE ih d/ ;ko/ okr fJ; ftZu BjhA, fJ; ftub/
okr r[o{ rqzE ftZu BjhA jB.
JhPto d/ Bkw dh, r[oK dh wfjwK dh iK ;s;zr dh
fJ; ftZu wfjwK BjhA j?.
fJ; ftZu e'Jh Gh T[gd/P BjhA j?. e/tb okr okrDhnK
d/ Bkw jB.
wkXtBb B/ g'Eh ;kfjp dh ;zgkdBk s'A fJZeh toQ/ gfjbK okrwkbk
fbyh ;h, fJ;ƒ nekb sys tZb'A nZi sZe Gh gqtkB BjhA ehsk frnk.
f;Zy ofjs wfonkdk ftZu ni/ Gh wZsG/d uZfbnk nk fojk j?. ;' fJ; ƒ
s[ozs jh r[o{ rqzE ;kfjp Bkb'A tZy eo d/Dk ukjhdk j?. (283)
(fJj g/go 25$7$04 ƒ ykb;k gzukfJs d/ eBthBo ;qL okfizdo

(219)
f;zx tZb'A, uzvhrVQ ftZu p[bkJh rJh ftuko r'PNh bJh fsnko ehsk frnk
;h. nD;[ykt/A ekoBK eoe/ fJj ftuko r'PNh w[bsth eoBh gJh.
frnkBh r[ofdZs f;zx tZb'A “w[zdktDh” Bkw dh fbyh g[;se pko/ fJj r'PNh
j'Dh ;h.
e[p[fX fwN? r[o ;pd[ phukfo] ;fsr[o G/N/ w'y d[nko]
ss[ B uhB? wBw[y[ ifb ikfJ] d[owfs ftS[fV u'NK ykfJ]
wkB? j[ew[ ;G/ r[D frnkB[] BkBe dorj gkt? wkB[](944)

[[[[

(220)
nkgDh wK p'bh

gP{ irs ftZu ns/ wB[Zyh ihtB ftZu pj[s e[M ;KMk j?, ykD, ghD,
;"D, g/N g{osh, pZu/ g?dk eoB/ nkfd. pZ;, fi; r[D B/ wB[Zy dk doik T[Zuk
ehsk T[j j? p'bh. p'bh okjhA wB[Zy ;fji Yzr Bkb ftukoK dk tNKdok
eodk j?. fJ; soQK fJZe d{i/ d/ frnkB Gzvko s'A ckfJdk T[mkfJnk iKdk
j?. id'A wB[Zy B/ nZyoK okjhA nkgD/ ftukoK ƒ fbyDK f;Zy fbnk, sK
uzrhnK fbysK s'A j'o b'eh th gVQ ;[D e/ bkjk b?D bZr/. ;kfjs, fJfsjk;,
;kfJz;, Xow ;kok ehwsh yIkBk fbys dk nzr pDe/ nkT[D tkbhnK
B;bK dh wbehns pDdk frnk.
jkbks, g"D gkDh ns/ feZfsnK d/ tyo/t/A ekoB wB[Zyh ;ZfGnsk
ftZu th fGzBsk nkT[D bZrh. fJ; d/ Bkb jh ns/ nkgDhnK b'VK w[skpe
p'bh th nbZr nbZr j[zdh ubh rJh. ;kohnK p'bhnK nkg' nkgD/ Ekt/A
wjZstg{oB jB. fizBhnK e'Jh gVQBhnK f;Zy bt/ Gbh rZb j?. go
pkb^wB'ftfrnkB d/ wkfjoK dk ftuko j? fe gzi ;kb sZe d/ pZu/ ƒ f;o|
p'bDk jh f;ykfJnk ikt/. fbyDk gVQBk pknd ftZu P[o{ ehsk ikt/.
nkgDh ;ZfGnsk, nkgD/ ohsh fotki ns/ nkgD/ Xow ƒ ;wMD tk;s/,
nkgDh p'bh f;ZyDh pj[s Io{oh j?. ;kv/ pZu/ gZSwh d/PK ftZu ofj e/
wPhBoh ns/ ;kfJz; d/ ezwK ftZu sK fBg[zB j' ikDr/, go Gkosh$gzikph
ebuo, f;Zy Xow s'A d{o ub/ ikDr/. nB/eK Ppd nfij/ jB i' fe gZSwh
d/PK ftZu p'bh dk, fIzdrh dk fjZ;k BjhA jB. fJBQK d/PK ftZu izw/ gb/ pZu/
nfij/ PpdK ƒ ;wMD s'A n;woZE j'Dr/. fw;kb d/ s"o s/ e[M tzBrhnK
g/P jB L^ nzfwqs t/bk ^ ;t/o dk ;[jktDk PKs tksktoD i' gzikp ftZu
gqkgs j? T[; ƒ gzikph s/ r[opkDh ftZu nzfwqs t/bk efjzd/ jB. gZSwh
w[beK d/ b'e ;odh GzB/ w";w d/ ;skJ/, nzdo tV e/ ;[Zs/ j[zd/ jB. T[j eh
ikBD nzfwqs t/b/ ƒ , ;ktD ^ eVedh X[Zg ns/ rowh s'A pknd whAj P[o{
j' iKd/ jB s/ w";w pj[s ;[jktDk j' iKdk j?. pZu/ febekohnK wkod/ BZ;d/
(221)
y/vd/ jB. i[nkB bVehnK fJeZmhnK j' ghxK M{NdhnK jB, frZXk gkT[AdhnK
jB. gzSh ufjed/ jB vZv{ rVQ?A rVQ?A eod/ jB. w'o g?bK gkT[Ad/ jB. ;koh
pB;gsh w"bQ T[Zmdh j?. fe;kB y/sK ftZu tZX s'A tZX ezw eod/ jB.
r[opkDh ftZu fJ; ƒ ‘w'ohA o[D M[D bkfJnk G?D/ ;ktD nkfJnk’ fejk j?.
gZSwh w[beK d/ b'e fJ; soQK d/ e[dosh BIkfonk d/ fenk; BjhA eo
;ed/. T[j s/ whAj g?D *s/ d"V e/ nzdo tV iKd/ jB. ezwhA fe;kB, frZX/
fes/ d{ophB bkfJnK th BjhA bZGd/. gZSwh w[beK tkb/ b'e BK jh xbkVh,
rzv uV;, skok uVBk, e[ZeV dh pKr, Skj t/bk, e'jb{ ns/ j'o pj[s e[M
ikfDnk BjhA ikD ;ed/. fJ; s'A fJbktk r[opkDh, gzikph, r[ow[yh nZyoK
ftZu fbyh j'Jh j?. i/ ;kv/ pZfunK B/ gzikph p'bh Bk f;Zyh sK T[j r[opkDh
BjhA gVQ ;eDr/. f;Zy fJfsjk; BjhA gVQ ;eDr/. fi; dk f;ZXk wsbp
j? fe T[j f;Zy iK ykb;/ th BjhA pD ;eDr/.
g[okDh pkJhpb jhpo{ GkPk ftZu fbyh rJh ;h. :j{dh b'e do
pdo dhnK m'eoK yKd/ oj/. d{;oh ;z;ko izr ftZu ;Zm bZy :j{dh w"s d/
xkN T[sko/ rJ/. nzs T[BQK nkgDh fdqVsk s/ f;nkDg Bkb ngDk d/P
fJIokJhb pDk fbnk. wo u[Zeh jhpo{ p'bh ƒ w[V s'A ;ko/ d/P ftZu gVQB
fbyD dk I'odko jzGbk wkfonk frnk. nZi ;kok fJIokJhb jhpo[ p'bh
p'bdk j? s/ jhpo{ ftZu fbyh pkJhpb th pV/ ukn Bkb gVQdk j?. Jh;kJh
fwPBoh fe;/ d/P ftZu th ikD nzro/Ih Io{o gVQkT[Ad/ jB. fjzd{nK d/
g[okD/ t/d, wjKGkos, rhsk, owkfJD ;ko/ jh ;z;feqs ftZu fby/ j'J/ jB.
;z;feqs dk jh ;"yk o{g fjzdh p'bh j?. fjzdh dk fizBk th tZX gquko j't/rk
T[BQK jh b'e t/dK rqzEK ƒ ;"fynK jh gVQ ;eDr/. T[sBk jh fjzd{ Xow d/ B/V/
j[zd/ ikDr/. w[;bwkB fe;/ th d/P ftZu ikt/ nkgD/ pZfunK ƒ BwkI Iao{o
gVQkT[Adk j?. s/ T[; dh ;koh fJpknds noph ftZu j?. noph f;ZyD dk
wsbp j? e[okB gVQBh, T[BQK dk g[okDk ;kfjs gVQBk. id'A wB[Zy fJj ;kok
e[M gVQ/rk sK ;wM' T[j w[;bwkB sK pD jh ikt/rk. fjzd{, fJ;kJh,
w[;bwkB fiZE/ rJ/ T[BQk nkgDh p'bh ns/ ;ZfGnsk ƒ gqcZ[bs eoB tk;s/
dkfBnK tKr ezw ehsk j?. f;Zy fJ; gZy'A pj[s fgZS/ ofj rJ/ jB. iK sK

(222)
fJj ;wM bJhJ/ fe gzikp ftZu f;Zy Xow s/ f;Zy f;nk;s xZN gVQ/ fby/
b'eK d/ jZE ftZu j?. fJ;/ soQK gZSwhA w[beK ftZu xZN gVQ/ iK T[Zek jh
nBgVQ b'e f;nk;s ns/ Xow n;EkBk s/ ekpI jB. T[j ikDd/ jh BjhA
fe Xow ƒ, f;Zy ;fGnkuko ƒ, gzikph p'bh ƒ fet/A gqc[Zbs ehsk ik ;edk
j?. gVQ/ fby/ b'eK dh frDsh ysoBke jZd she xZN j?. fJ; bJh T[j fJBQK
u"XohnK s'A d{o jh ofjzd/ jB. :{oghB w[beK ftZu r[odtko/ sK nDfrDs
pDk bJ/ jB, go f;Zyh d/ ;e{b, r[owfs d/ ekbi, f;Zyh dh y'i tk;s/
:{Bhtof;Nh BjhA pDk ;e/. f;Zyh ns/ gzikph p'bh d/ tkX/ tk;s/ whvhJ/
dh tos'A BjhA eo ;e/. ;EkBe MrfVnK s'A T[Zgo T[Zm e/ e'Jh ;KMh s/ ;op
gqtkBs bhvofPg BjhA g?dk eo ;e/. r[opkDh s/ u'DtK f;Zy fJfsjk;
j'oBk p'bhnK ftZu nB[tkd eotk e/ n;hA jkbh sZe BjhA Sgtk ;e/. pj[s
e[M eoB tkbk j? fJ; gk;/.
f;Zy Xow ;z;ko d/ e[M e[ u'Dt/A XowK ftZu'A fJZe tXhnk Xow j?.
;z;ko d/ nB/eK go/PkBhnK ftZu ftbe oj/ b'eK ƒ ;[Zy PKsh d/D tk;s/
f;ZyK e'b r[opkDh dk wjkB yIkBk j?. jkb/ sZe 95# f;ZyK B/ y[d jh
r[opkDh BjhA gVQh, sK j'oBK ƒ fet/A gVQB tk;s/ nkyDr/ < gzikph p'bD
tkfbnK dh frDsh d[BhnK ftZu J/Bh j? fe i/ ;koh d[BhnK ƒ fJZe esko
ftZu yVk ehsk ikt/ sK jo pkjotK ftnesh gzikph p'b/rk. fiZE/ gzikp dh
Xosh nsh Ioy/i j?, T[E'A dk g"D gkDh ;[jktDk j?, o[ZsK y[Pp'JhnK jB,
rZGo{ oKrb/ jB, w[fNnkoK j[;B tkbhnK jB sK T[E/ gzikph p'bh th wkfyUA
fwZmh j?. f;Zyh dh o{j, wB[Zysk dh nkswk, r[opkDh dk s/ e'Jh itkp jh
BjhA. gzikph ;ZfGnkuko Bkb i[VB tk;s/, r[owfs d/ ;'jD/ fJfsjk; ƒ
gVQB tk;s/, nzfwqs d/ ;'w/ r[opkDh Bkb ;KM gkT[D tk;s/, gzikph p'bh
f;ZyDh jh gt/rh. gzikph p'bh ƒ ft;ko d/D dk wsbp j? gzikph ;fGnkuko
ƒ ft;ko d/Dk, gzikph oj[ ohsK ƒ fsnkr d/Dk, gzikph GzrV/ s/ frZX/ s'A
ftot/ j' ikDk, nkgD/ ;{ophoK s/ PjhdK ƒ G[Zb ikDk, r[o{ ;kfjpkB tZb'A
wB[Zysk d/ Gb/ fjZs ehs/ ekoBkfwnK ƒ ft;ko d/Dk ns/ o{j dh y[oke
r[opkDh s'A nDfGZi ofj ikDk j't/rk. eh fJ; soQK eoe/ n;hA ihts ofj

(223)
;eKr/ < eh T[j ihtB ;kvk ;jh ihtB j't/rk <
o{; d/ wjkB b/ye jwIks't B/ fbfynk j? “;kv/ fgzvK ftZu'A fJZe
B"itkB gVQe/ B"eoh bJh tZv/ Pfjo ubk frnk. pj[s tZvk n|;o pD
frnk. gfjbK e[M ;wK fuZmh nkT[Adh ojh s/ c/o pzd j' rJh. w?A fe;/
Io{oh ezw tk;s/ tZv/ Pfjo ikDk ;h. T[; dh p[ZYh wK B/ nkgD/ g[Zso dh
ypo ;ko fbnkT[D tk;s/ sobk ehsk. ;ko/ ezw eoe/ w?A id'A Pfjo'A tkg;
gofsnk sK p[ZYh wK, g[Zso dh ;[Zy ;Kd g[ZSD nkJh. w?A T[; d/ g[Zso pko/
;ZG e[M dZf;nk. fe T[; dh pj[s tZvh e'mh j?, eko j?, tZvk nc;o j?
T[jHHHHH. wK B/ gZfSnk g[Zso T[; B/ s/o/ Bkb ;kvh dkfr;skBh p'bh ftZu
rZbK ehshnK ;B < BjhA wK, n;hA fe;/ j'o p'bh ftZu rZbK ehshnK ;B.
T[j nkgDh p'bh SZv u[Zfenk j?, fJZe d[GkPhJ/ okjhA ;kvh rZbpks j'Jh ;h.
wksk B/ nkgD/ d[gZN/ ƒ fyZu e/ nkgDk fujok YZe fbnk s/ nZyK ftZu'A nZEo{
tZr gJ/. nZyK g{zMdh j'Jh p[ZYh wK efjD bZrh, g[Zso o;{b s?ƒ G[b/yk bZrk
j? fi; ƒ s{z fwb e/ nkfJnk j?A T[j w/ok g[Zso BjhA j?. w/ok g[Zso w/o/ d[ZX
ns/ w/ohnK b'ohnK ƒ BjhA G[Zb ;edk. w/ok g[Zso wo frnk j?, wo
frnkHHHH wo frnk j?HHHH. wK o'Adh j'Jh T[Zm e/ s[o gJh”. ekP fe ;kv/
wBK ftZu nkgDh wK p'bh gqsh nfijk iIpk j't/HHHHH.

! fJj b/y ngq?b 2002 ƒ, “gzikph wkfgnK dh ;Gk g{oph bzvB” d/


;qH fBoziB f;zx dh fJZSk s/ fbfynk frnk ;h. i' T[jBK Sgtke/ tZvh
frDsh ftu tzfvnk ;h.

[[[[

(224)

You might also like