Guia K Iche 3ro Primaria

Wuj rech tukelal eta’manik
Rox junab’
Uch’ek nab’e q’attijonik
#JunamKojelik
Ub’ixikal jas ukojik okib’al pa tukelal eta’manik
«#Kineta’man chi wachoch»
Kiwuj ri tijoxelab’ e k’o pa ri nab’e q’a’ttijonik
pa Iximulew.
Tijoxel kqab’ij apan chawe chi rumal ri tajin kk’ulmataj pa qatinamit

rachi’l ronojel ri uwachulew, ri Taqanik tijonem kraj chi kateta’man chi
awachoch.
Xetz’ib’ax nik’aj taq wuj rech kate’taman atukel, xuquje’ xb’an kiwuj ri
k’o jun k’axk’olil kiriqom pa kik’aslemal.
Pa taq we wuj ri’ keriqitaj kajlajuj tijonik rachi’l jun etab’al eta’mab’al.
Rajawaxik chi kawelesaj aq’ij rech kaweta’maj jun tijonik q’ij chi q’ij.
Ruk’ wa’ kaya’ uchuq’ab’ ri aweta’mam xuquje’ rech kawilo chi utz
kakoj q’ij chi q’ij.
Ruk’ ri katijoj awib’ q’ij chi q’ij utz kawok jun k’olb’al achak ri kajach
chi rech ri awajtij are taq kattzalij pa tijob’al. Ri k’olb’al chak are taq
ri uxaq wuj, wuj kakojo rech ub’anik ri achak, rajawaxik chi kacholo
jacha’ xab’ano.
Chatki’kot chi ub’anik ri chak, chana’taj chi pa aq’ab’ k’o wi ri
aweta’manem, jas ri kab’an q’ij chi q’ij, chi kaya’ pa ri k’olb’al chak,
are kk’utuw rech ri ab’anom.
¡Kqaj chi kab’an ronojel ri kqab’ij chawe!

We man katkowin taj chi ub’anik ri achak atukel, chata’ toq’ob’ chi
rech jun awachalal chi katuto’ chi ub’anik ri chak ri ya’om ub’i chi
upam we wuj. Chab’ana’ chi kijujunal taq ri chak, chakamulij ub’anik,
k’a katna’w chi rech. Chana’taj chi at katkowin chi rech.
We maya’ ri ach’ab’al, kinta’ chawech chi kab’an ri achak ri tz’ib’atal
pa ach’ab’al, ta ne’ maya’, xinka on garífuna.
¡Chq’ab’ana’!
¿La kawaj kajab’uj we jun na’oj ri’? ¿janipa’ chi kech ri awachib’il
ke’asik’ij? Chatz’ib’aj pa ri awuj janipa’ awachib’il xab’ij xab’ij ri na’oj
chi kech, janipa’ xeb’anowik! Chab’ij apan pa le Facebook, pa ri
wokaj ubi’ #AprendoEnCasaGT o al regresar a clases.
Wuj rech tukelal eta’manik - Rox junab’, Uch’ek nab’e q’attijonik 3

Ub’eyal ukojik ri wuj rech tukelal eta’manik
«#Kineta’man chi wachoch»
1. Nab’e chach’aja’ ri aq’ab’ k’a te ki’u ri’

chab’ana’ ri achak.
2. Chacha’ ri q’ataj rachi’l ri tijonik kachakuj.
3. Chatz’ib’aj pa ri k’olb’al achak (wuj, uxaq
wuj) Ri q’ij, ri rajilab’al q’ataj rachi’l ri tijonem
kawil chi rech ri q’ij ri’.
4. Are katerene’j ri ucholaj ri k’utunik petinaq
pa ri q’ataj, k’a kak’iso.
5. Pa ch’ojch’ojil katchakun wi, rachi’l kab’an
ucholik ri achak.
6. Utz xab’an chi rech. La kawaj kab’an we
jun chak ri’.
7. Chana’taj... Chatzijob’ej chi kech ri wachib’il
kek’oji’ quk’ pa we jun ¡NIMALAJ CHAK!
Pixab’:
1. Chana’taj chi pa aq’ab’ k’o wi janipa’ q’ij katchakunik,

rajawaxik chi junam q’ij kakoj q’ij chi q’ij rech katto’taj
chi rech ri atijonik.
2. We man katkowin ta chi uk’isik ri achak, man kub’an ta k’ax ak’u’x, utz
kak’is ub’anik.
3. Rajawaxik chi kawil ronojel ri tijonik, we k’o man katkowin ta chi ub’anik,
chatz’ib’aj rech kata’ jas ub’anik are taq kattzalij pa tijob’al.
4. Chacholo’ ri q’ij rech kab’an jun chak, rech kattkowin chi uk’isik, utz kajach
pa kech uq’ij achak kab’an pa jun q’ij. Kqak’ut jun ub’anik chi awach, utz
kasuk’umaj.
4 Wuj rech tukelal eta’manik - Rox junab’, Uch’ek nab’e q’attijonik

Kajb’al Luq’ij Maq’ij Miq’ij Juq’ij Wiq’ij
MAJB’AL
8:30 a 9:00
(Chach’aja’ ri aq’ab’, chak’ama’ ri achakub’al)
Tijonik 1 Tijonik 1 Tijonik 1 Tijonik 1 Tijonik 1
9:00 a 10:30
Chak 1 Chak 1 Chak 1 Chak 1 Chak 1
UXLANEM
10:30 a 11:00
(Chach’aja’ ri aq’ab’, tija’ ajiq’b’al)
Tijonik 2 Tijonik 2 Tijonik 2 Tijonik 2 Tijonik 2
11:00 a 12:30
Chak 2 Chak 2 Chak 2 Chak 2 Chak 2
UK’ISIK RI TUKELAL ETA’MANIK
12:30 a 13:00 (Chayaka’ ri achakub’al, chasu’ ri ak’olib’al, chach’aja’
ri aq’ab’, chattob’an chi awachoch)
5. We are kanab’ej ri tzalijem pa tijob’al, we maja’ kk’is ub’anik we jun wuj

ri’, rajawaxik chi kak’ut ri achak chi uwach, k’a jawi’ xatkanaj wi kanoq.
Chana’taj
¡Chatkanaj kan chi awachoch!

Q’ataj
1 Uqajb’al: Ajilanem rachi’l tzijonem xuquje’ ch’awem
Nab’e uq’ijil chak
Ri nab’alil
Ri keta’maxik
• Kuchomaj ri kkib’ij ri winaq chwe. (C y L)
• Kujach jachike ri puq junam xuquje’ ri junam kajil (M)
• Kub’ij jachin taq chi kech ri e na’b’alil (M.S y N.)
Uk’asuxik ri nab’e taq eta’mab’al

1. Chattzijon ruk’ jun awachalal chi rij ri job’ nab’alil.
2. Chuchomaj jachike utz kuna’o kutijo.
– ¿Jas kka’yik?
– ¿Jas ruxlab’?
– ¿Joron on k’atan?
– ¿Jas kta’tajik are taq kq’ij pa jun qumub’al?
– ¿Jas una’ik?
K’ak’ taq na’ojib’al

Chasik’ij uwach le tz’ib’atalik k’ate k’u ri’ chatzijoj chi rech jun awachalal ri xach’ob’ chi
rij ri xasik’ij uwach.
Job’ nab’alil
Kqach’ob’ ri uwachulew rumal le nab’alil. Keriqitaj pa le qach’akul.
Kujka’y ruk’ le qab’oq’och jas keka’yik, kepetik, kinimal ri jastaq. Are le qab’oq’och
kepatanij chi rech la’.
Kqata le tzijonem ruk’ le qaxikin, are la’ kpatanij chi rech la’.
Kqana’ ruk’ le qaq’ab’ ri kij, kikowil, kich’uch’ujil on kiq’aq’al ri jastaq. Are la’ kipatan ri
q’ab’aj.
Una’ik kiki’al ri jastaq. Are le qaq’ ri naba’lil.
Una’ik kuxlab’ ri jastaq. Are le tza’maj nab’alil.
Ukamulixik ri xeta’maxik
Xattto’taj chech ri sik’iwuj
• Chawajilaj janipa’ mul kriqitaj ri tzij “tzantzaq’or” pa ri sik’inik ¿Jas nab’alil xakojo?
• Chatzalij
– ¿Jas nab’alil kkoj chi uch’ob’ik ri ki’al?
– ¿jas ub’i’ ri nab’alil?
– ¿Jas nab’alil kukoj jun winaq ri man kka’y taj rech uch’ob’ik kiwach ri jastaq?
• Chattzijon ruk’ jun awachalal jas che rajawaxik kattatab’enik. Chatz’ib’aj xuquje’
chab’ana’ uwachib’al.
• Chatz’ib’aj jas kichajixik kb’an chi kech ri nab’alil.

1 Q’ataj
Chqeta’maj ri ajilanem
Junam taq puq, are wa’ retal kkojik = Puq xaq junam ri kitz’aqatisab’al are
wa’ ri retal kkojik ≡
Xaq junam ri tz’aqatisab’al keriqitaj chi
upam, man rajawaxik taj chi e chololem. Jalajoj taq ri kitz’aqatisab’al xu’ kub’ano
chi junam ri kajilab’al.
A = {b’oq’ochaj, xikinaj, q’ab’aj, aq’,
tza’maj} A = {b’oq’ochaj, xikinaj, q’ab’aj, aq’,
B = [tza’maj, xikinaj, q’ab’aj, b’oq’ochaj, tza’maj} 5
aq’} B = {b’oq’ochaj, xikinaj, tz’u’mal, aq’,
tza’maj} 5
A = B
A ≡ B
1. Chakojo’ ri nik’aj taq tz’aqatisab’al kech ri jujun taq puq, ri k’o kril ruk’ jun nab’alil.
Nab’alil b’oq’ochaj = B’oq’ochaj Tza’m= Tza’maj xikinaj= aq’=
2. Chatz’ib’aj ri kitz’aqatisab’al ri puq keb’ina’ax apanoq.
Una’ik Ki’ Tz’ajb’al Kaq
3. Chab’ana’ kiwachib’al ka’ib’ junam taq puq.

4. Chatz’ib’aj ri kitz’aqatisab’al e ka’ib’ puq xaq junam ri kitz’aqatisab’al.
Tukelal etab’al eta’manik

Chatzalijisaj uwach pa ri atz’ib’awuj.
1. Jas chi kech ri chak qas utz xawilo?
2. Chab’ij jas che.

Q’ataj
Ukab’ uq’ijil chak
Tyojilal
Ri keta’maxik:
• Kukoj chakub’al are taq kch’awik jas je’ kraj kuya’ ub’ixik.
• Kuch’ob’ ri uk’u’x no’jib’al kech k’utb’al kekoj pa ri tinamit.
• Kujach kiwach ri junam wokaj xuquje’ kech kib’.
• Kuchol ri kipatan ri tyojilal

1. Chab’ana’ we salab’em, chatzukuj jun utzalaj k’olib’al:
– Kintak’i’k xuquje’ kinch’uch’ujirisaj ri nutyojilal.
– Kinsutij ri nuq’ab’ chi nuwach chwij.
– Kinyak nuq’ab’ waqmul, kinsutij chinuwach chwij.
– Kinyuq nuteleb’ waqmul, rech uchapik le uwi’ ja.
– Chab’ana’ we salab’em are taq at t’uyul pa jun tem.
2. Are taq xab’an le salab’em ¿jachike q’atch’akul xakojo?
Utz sik’inik kab’ano, ko, xuquje’ aninaq taj katuxlan jub’iq’ are taq kariq je’tz’ib’ on nak’.
Ri tyojilal
¿Awilom ronojel ri salab’em kub’an ri ach’akul? Kqasalab’isaj ri qateleb’, qaqan xuquje
qaqul.
Kujkowinik kqab’ano rumal ri tyojilal. Are kakich’uq ri qab’aqil. ¿Awilom kityojilal ri
awajib’? Are je ri’ ri tyojilal.
Kakitz’aqatisaj kib’ ri tyojilal ruk’ ri b’aqilal rech ksalab’ ri ch’akul. Aretaq kaqaj kujsalab’ik,
ktaqan ri tzantzaq’oj.
K’o tyojilal kesalab’ik pune’ man kqaj taj. ¿Jachike ri’? K’u’x, potzpo’y, pamaj, seseb’,
kinaq’. Je’ ronojel taq wa’ k’o kityojilal. Ri Tyojilal ri kesalab’ are taq kqab’ij chi kech,
kb’ix chi kech chi kkaj kesalab’ik, are k’u ri man kkeye’j taq are taq kb’ix chi kech
keb’ina’ax man xa chi ksalab’ wi.
1. Chab’ana’ ka’ib’ keteka’q. Chatz’ib’aj ri tyojilal kta chi awech chi kijujunal taq
keteka’q. Chawila’ le k’amb’al no’j.
Kkaj kesalab’ik Xa chi ksalab’ wi
Teleb’ K’u’xaj

1 Q’ataj
2. Chab’ana’ chi jujun chik pa ri atz’ib’awuj

3. Chachomaj ri ub’aqilal ri awa’ xuquje’ ateleb’ k’o utyojilal. Chab’ana
kiwachib’al pa ri atz’ib’awuj.
4. Chaq’alajisaj chi rech jun winaq jas ri’ ri tyojilaj, jas kipatan.
5. Chatz’ib’aj pa ri atz’ib’awuj. ¿Jas tyojilal man kesalab’ taj are taq kawil we
jun k’utb’al ri’.
Chasik’ij uwach ri jupaj tzib’.
Rajawaxik pa ri qab’aqil ri tyo’jilal rech qak’u’x. Rumal chi kasalab’ utukel. Ri k’u’xaj
ksalab’ jacha’ ri kijunab’ ri winaq.
Ri ak’alab’ rech 5 k’a 6 taq kijunab’ e k’o chi kixol taq ri 75 k’a 115 ksalab’ qak’u’x
chi alaj kajb’al.
Ri ak’alab’ rech 7 k’a 9 taq kijunab’ e k’o chi kixol taq ri 70 k’a 110 ksalab’ qak’u’x chi
alaj kajb’al.
Ri ak’alab’ rech 10 taq kijunab’ wene e nima’q taq winaq chik k’o chi kixol ri 60 a
100 ksalab’ qak’u’x chi alaj kajb’al.
1. Chab’ana jun elesab’al no’jib’al.
Rajawaxik kakoj jun retab’al q’ij ri kuk’ut ri alaj taj kajb’al.
– Chak’ojo la qab’ chuwach ri ak’u’x wene pa amox jawi’ k’o ri ak’u’x.
– Chawajilaj janipa’ salab’em taq kub’an ri ak’u’x chawetaj ruk’ ri retab’al q’ij le
alaj taq kajb’al.
– Chatz’ib’aj chi uwach ri atz’ib’awuj, janipa’ upumputem ri ak’u’x xana’o.
2. Chasik’ij ri awachalaxik rech kkil janipa’ upumputem kub’an ri ak’u’x pa jun alaj
kajb’al. Chatz’ib’aj janipa’ xana’ at rachi’l ri kech ri awachalaxik.
3. Chajunamaj ri xariqo. ¿La junam ri upumputem ri kik’u’x ri ak’alab’, ri alab’om ri
nima’q taq winaq?

Chatz’ib’aj chi uwach ri atz’ib’ab’al.
– ¿Janipa’ q’ij xakoj chi rech uchakuxik we jun k’utunem?
– ¿La rajawaxik na chawe nik’aj chi q’ij rech uchakuxik ri chak o katchakun aninaq
chi rech ub’anik ri chak ya’om chawe?

Q’ataj
Rox uq’ijil chak
Choluk’u’x wa’ikil
Ri keta’maxik
• Kuchol ub’ixik kichakunem ri choluk’u’x ch’akul.
• Kuchomaj ri ukojik ri ajilanem.

1. Chatz’ib’aj chi uwach ri atz’ib’awuj ri kib’i’ ri kakitij ri awachalal, jacha ne’: lej,
kaxlanwa, sub’.
2. Chatzijoj ruk’ jun awachalal jas kakik’ulmaj ri kaqatijo.
3. Jas ukojik ri ajilanem pa b’anb’al wa.

Chasik’ij le tz’ib’atalik
Jas kuk’ulmaj jun ch’aqap kaxlanwa

In jun laj ch’aqap kaxlanwa, nim nuq’ijol. Kinya kichuq’ab’ ri ak’alab’ rech man keyab’an taj.
Xuchaple’j ri xink’ulmaj pa uchi’ ri ali Ch’umil. Are taq kinukach’o, xinyuja’j wib’ ruk’ chub’.
Xinub’iq’o k’a te k’u ri’ xinq’ataj pa jun b’olob’ik ub’i’ Tunaq, xinqaj chi upam k’a te k’u ri’
xinq’ax pa ri rixko’l. Kinkito’ pa ri wa’katem, ri kakiya chub’, ri seseb’ xuquje’ ri pancreas rech
xinnitz’arik.
K’o nuch’aqapil xe’opan pa ri ji’s ixko’l. Chila’ xeq’ax pa ukik’el ri ali Ch’umil. ¿Jas kichomaj?
¿Nim nuq’ijol pa’?
Xb’e pa ri pim ixko’l k’a te ri’ xel pa ri ch’akul ri man utz taj. Konojel ri wa’im je kakik’ulmaj
jas le in rech kek’iy ri ak’alab’, k’o kichuq’ab’, kechomarik xuquje’ ke’etz’anik.
Xatto’taj chi rech usik’ixik wuj
Chi’aj

1 Q’ataj
1. Chab’ana ucholajil pa ri atz’ib’awuj ri choluk’u’x wa’ikil jawi’ xq’atan wi ri ch’aqap

kaxlanwa.
2. Chatzalijisaj uwach. ¿Jachin chi kech uq’at qach’akul ketob’an chi rech uke’xik ri
wa?
3. Chatz’ib’aj jachin chi ke uq’at ri choluk’u’x wa’ikil keriqitaj ri wareyaj xuquje’ ri aq’.
4. Chak’utu’ pa ri ach’akul ri: chi’aj, tunaq, pamaj, ixko’l.
We qeqatij ronojel taq uwach ichaj e uwach taq che’ pa qarikil sib’alaj utz ri qab’aqil ri
qak’aslemal. Rumal la’ rajawaxik qetamaj ub’anik ri qawa. Rajawaxik wi pa ri qak’aslemal
le ub’anik ri jalajoj taq wa e rikil taq xuquje’ ri ajilanem. Ri ajilanem k’o wi chi qawach
are taq: kujloq’omanik, kaqab’an jun cholkunel rikil o ne’ wa, keqapaj ri ukunel ri rikil
e ri wa.
Ukamulixik ri xeta’maxik.
Chqakojo’ ri ajilanem
1. Chqatz’ib’aj pa le juch’ ri kata chawe che we chak ri’:
Ri jun pajb’al laq kinaq’ juman la’ ruk’ __________ alaj taq pak’.
Ri jun pajb’al laq ixim junam la’ ruk’ ____________alaj taq pak’.
Chqab’ana’ we sak’ajem chak ruk’ ri aro’s.
¿La xaq junam xel chi qawach on jalajoj xelik? ¿Jas che?
2. Chab’ana retal janipa’ xsach pa k’ayb’al are taq xb’an ri loq’oj kech taq ri uwach
che’ uwach ichaj.
Chujetz’an ruk’ ri ajilanem.
Chawachilaj ri alaxik pa k’ayb’al. Chqamajij ri b’e pa we ch’umil ri k’ayb’al

kriqitaj pa ri kajuxukut 8. Je wa’ katsalab’ik. Chamajij chuwach ri xar wachib’al. Katsalab’
1 xo’l k’a pa 1, katsalab’ 2 xo’l k’a pa 2. Katsalab’ 3 xo’l k’a pa 3, kqataranej ub’e ri
k’ayb’al are chi kujopan pa 8 xo’l. Xu wi utz ksalab’ax pa taq le q’e’el taq juch’ rachi’l
ri tak’al juch’, man utz taj kaxol ub’anik. Man kuya’ taj kik’ow ka’ib’ wene k’i mul pa le
jamalil. kuya’o kawetz’ab’ej kuk’ taq ri alaxik o jun awachil chik. Kch’akan ri nab’e kopan
aninaq pa ri k’ayb’al.
1 3 2 5 4 4 6
2 4 5 3 4 6 7 4
5 2 3 6 3 5 6 5
4 3 6 3 5 4 7 4
3 4 7 6 5 7 6 5
5 6 5 3 7 6 4 7
4 7 4 5 6 5 5 7
6 5 7 7 5 6 4

• ¿La kinkowinik kinb’ij jas kchakun ri choluk’u’x wa’ikil?
• ¿La kinkowinik kinb’ij jas kkoj wi ri ajilanem pa jalajoj taq jastaq?

Q’ataj
Ukaj uq’ijil chak
Choluk’u’x uxlab’al
Ri keta’maxik
• Kujach kiwach ri sak’ajil rech ko usik’ixik uwach wuj xuquje’ ri man kch’aw taj.
• Kujach kiwach ri unuk’uxik xuquje’ uriqik kib’ ri puq.
• Naxch’olob’ xk’anjel eb’ li xcha’al li junjunq aj tenq’anel re li qajunxaqalil.

1. Chab’ana’ k’i mul ri ujik’ik uxlab’. We man katkowin taj kab’ano are taq at tak’alik
utz kab’ano we at t’uyulik.
– Chattak’aloq
– No’jimal katuxlab’ik are taq no’jimal kayak le aq’ab’, jer ta ne’ kachapa’ le kaj.
– No’jimal chaqasaj ri qa’b’ chawelesaj ri awuxlab’.
– Chab’ij chech jun awachalal chi kub’an awuk’ ri ujik’ik uxlab’, k’a te k’u ri’ chub’ij
jas kuna’o are taq je la’ kub’an chi ujik’ik ruxlab’.
2. ¿Kqach’ob’ jas taq ri tz’aqatisab’al rech ri puq?

Chasik’ij uwach wuj ruk’ ri ab’oq’och.
In, in ucholuk’u’x uxlab’al

wuk’ kaweta’maj jastaq,
jas kuxlab’in ri che’
ri winaq xuquje’ jun kar.
Kok ri kaqiq’ pa ri tza’maj

Kopan k’a pa ri nupotzpo’y
Kel pa ri nuchi’
Jacha konojel ri b’ix.
K’o uk’u’xal kaqiq’,

Ri keya’ow rech are’ ri che’,
Rumal la’ utz kinwilo
Kenuja’j xuquje’ kenuchajij.
Man kqatz’ilob’ej taj,

Xuquje’ kujsik’an taj,
We kqaj kqachajij
Ri qacholuk’u’x uxlab’al.
¿Jas ucholajil ri uxlab’enik? Kok ri kaqiq’ pa ujulil qatza’m. Chi la’ kak’atanirik xuquje’ kub’an
ja’. K’a te k’u ri’ kq’ax pa ri parinje k’a te k’u ri’ pa ri laringe. Kq’ax pa ri amígdalas rech
man keq’ax ta ri itzel taq nitz’ chikop. K’a te k’u ri’ kq’ax pa ri uche’al ri potzpo’y ri kujach
rib’ pa ka’ib’ uche’al.
Kq’atan ri kaqiq’ pa ri uche’al potzpo’y. K’a k’u te ri’ kopan pa k’i alaj taq uq’ab’ ri
potzpo’y kib’i’ alveolos.
"

1 Q’ataj
1. Chasik’ij chi jumul ri pach’um tzij.
2. Chajuch’u’ kixe’ we tzij ri’: ujulil tza’maj, faringe, laringe, amígdalas, uche’al potzpo’y,
alveolos, potzpo’y.
3. Chawila’ chi qas are’ ri tzij xajuch’ kixe’. Chasik’ij chi jun mul ri wuj, man kasik’ij ta ri
tzij xajuch’ kixe’. Kato chi man kch’ob’otaj taj.
4. Chasak’ajij awib’ chi rech usik’ixik uwach wuj: K’i mul chasik’ij uwach ri wuj “ri
qacholuk’u’x uxlab’al. Chakojo’ jun ya’ol retab’alil kajb’al, chawila’ janipa’ katb’eyetaj
chi usik’ixik uwach. Are taq man katkowin ta chi usik’ixik kiwach nik’aj taq tzij,
chakamulij kib’ixik, k’a katkowin chi usik’ixik, man katsach ta chik. Chasak’ajij awib’
chi usik’ixik uwach wuj.
Chujetz’an kuk’ taq ri tzij larinje rachi’l farinje.
Chqanuku ri utzib’ ri tzij farinje ruk’ ri utz’ib’ ri tzij larinje. Chanim k’ut xqawok jun k’ak’
puq, are taq xkakoj konojel taq kitz’ib’ ri tzij farinje, rachi’l larinje.
f,a,r,i,n,j,e keqanuk’ ruk’ ri l,a,r,i,n,j,e kej jun k’ak’ tzij f,a,r,i,n,j,e,l

Pa we jun chak ri’ xqab’an jun unuk’ik puq.
Chaka’yej ri ka’ib’ taq puq. Naj chaka’yej ri rox puq.
¿Jas xb’anik rech xel le rox puq? ¿Jas chi kawilo?
Chqasolij uwach ri qachak. Xqanuk’ ri puq tz’ib’ rech ri tzij “larinje”. Xqab’an jun k’ak’ puq.
Man xqakamulij ta ukojik ri tz’ib’ keriqitaj pa ri ka’ib’ tzij. Ri retal ri unuk’ik puq are U.
Chqab’ana’ chi jun chak. Chqakojo’ ri tz’ib’ ri xaq e junam keriqitaj pa ri ka’ib’ tzij rech
kqab’an jun k’ak’ puq. Wa’ we ri’ ub’i’ k’ulpuq. Ri retal kakoj chi uk’utik wa’ are’ .
Chawila’ ampe’ F,a,r,i,n,j,e l,a,r,i,n,j,e ri k’ak’ tzij are a,r,i,n,j,e
Ukamulixik ri xeta’maxik/ukojik ri k’ak’ tzijol

1. Chaka’yej ri puq M rachi’l N
M = {a, b’, ch, e, ,i, j, k } N = { a, e, i, o, u}
– Chanuk’u’ M ruk’ N, are ub’ixik M U N
– Chab’ana jun k’ulpuq rech M ruk’ N, are ub’ixik, M N
2. A B
1 2 3 4 5 2 4 6 8
6 7 8 9 10 10 12 14
• Chachakuj jun sak’ajalaj chak ri’:

– A U B (A unuk’ik ruk’ B)
– A B (A k’ulpuq B)
• We katch’aw pa jun maya’ ch’ab’al, xuquje’ ri kaxlan tzij, chawajilaj pa ach’ab’al ri
xkanaj kan pa A B.

– Chatz’ib’aj chi uwach awuj oxib’ taq eta’mab’al ri xaweta’maj pa we k’utunem.
– Chatz’ib’aj chi uwach ri awuj ri wachtzijonem ri kawaj kawetamaj na.
#

Q’ataj
Ro’ uq’ijil chak
jalajoj qab’antajik chi ixoqib’ chi achijab’
Ri keta’maxik
• Kujach kiwach ri sak’ajil rech ko usik’ixik uwach wuj xuquje’ ri man kch’aw taj.
• Kukoj ri retab’al kinimal jastaq.
• Kuchol ub’ixik jas kakib’ano kechakun konojel taq ri q’atch’akul.

1. Chattzijon ruk’ jun awachalal: ¿Jas che e junam ta ri ixoqib’ kuk’ ri achijab’?
2. Chatz’ib’aj chuwach ri atz’ib’awuj ri chak kakib’an ri awachalal, achijab’ xuquje’
ixoqib’.
3. Chatz’ib’aj ri chak utz kakib’an achijab’ xuquje’ ixoqib’.

Ko chasik’ij we tz’ib’atalik. Man kasalab’aj ta ri ajolom xuquje’ man kak’ut ta ruk’ uwi’
aq’ab’ ri tajin kasik’ij uwach.
Ri kjalataj chi kixo’l ixoqib’ achijab’
Uj tzijoninaq kanoq chi rij ri q’atch’akul rech uxlab’enik xuquje’ rech wa’im. Chanim, are
kujtzijon chi rij ri q’atch’akul rech poq’isanem.
Are taq in nitz’ na, kb’ixik chi k’o chak kech alitomab’ xuquje’ alab’omab’. Ri alitomab’
ketob’an chech ub’anik ri chak kb’an chi uwach ja, are k’u ri alab’omab’ keb’e pa tijob’al
xuquje’ pa chak. Kamik man je ta chi kk’ulmatajik, alab’om xuquje’ alitomab’ kqab’an ri
chak cho ja xuquje’ k’o qachak man rech ta uwo ja. Utz chi ri uj alitomab’ kujkowinik
kqetz’ab’ej potz’ xuquje’ ri alab’om kekowinik kkib’an wa.
Jer xaq junam kujpe ri ujwinaq, xa k’u k’o jun ri kub’an jalan chi qech: Ri qab’anik. Man
junam ta ri ub’aqil jun achi ruk’ jun ixoq, xuquje’ ri toqk’as rech poq’isanem. Ri ali kuk’iyisaj
ixija’. Are k’u ri achi ch’uqutalija’.
1. Chaq’alajisaj chi uwach jun awachalal jas ri kb’anowik chi kek’exetaj ri achijab’ kuk’
ri ixoqib’.
2. Chaq’alajisaj jas che rajawaxik chi achi chi ixoqib’ kujchakun chi uwach ja jacha’
ta ne’ ri mesonik, ub’anik wa, kichajixik ri alaj taq ak’alab’.
Chqeta’maj ajilanem
Chqariqa’ ri jalajoj taq jastaq e k’o chi rech jun ixoq ruk’ jun achi chi kech ri
qachalaxik
Nusik’ikim uwach chi jalan wi ri ali ruk’ ri ala. Chqariqa’ nikaj chik jalajoj taq jastaq.
Kwil ka’ib’ puq. Pa ri nab’e kintzib’aj ri kib’i’ ri e walaxik k’o wajxaqlajuj kijunab’ xuquje’ ri
kkiq’axaj wa’. Pa le jun puq chik kintzib’aj ri kibi’ ri man kuq’axaj ta ri kijunab’ lajuj junab’
xuquje’ wajxaqib’.
$

1 Q’ataj
kib’i’ ri walaxik ri k’o wajxaqlajuj kijunab’. kib’i’ ri walaxik ri maja’ wajxaqlajuj

Wa’ we ri’ kqab’ina’aj jupuq A kijunab’. Wa’ we ri’ kqab’ina’aj jupuq B
1. Kintzukuj jun etabal, utz xuquje’ kinb’an jun. Chariqa’ ri kinimal ri keriqitaj pa ri jupuq
B. K’a te k’u ri’ junam kinb’an ruk’ ri keriqitaj pa ri jupuq B.
Raqanil Raqanil uwach uxe’ upam
unimal uq’ab’ unimal utza’m
2. Chab’ana jun cholk’utub’al jawi’ kaya’ wi ri kinimal ri ixoqib’, achijab’, keriqitaj pa ri

ka’ib’ puq.
– Chajunamaj ri kinimal ri achijab’ rachi’l ixoqib’ rech ri jupuq A. ¿la kejalataj ri
nimal? ¿jas che?
– Chajunamaj ri kinimal ri achijab’ rachi’l ixoqib’ rech ri jupuq B. ¿la kejalataj ri
nimal? ¿Jas che?

¿La xatto’ rumal jun winaq chik are taq man xachomaj ta ri q’alajisab’aj xya’ chawech
pa we eta’manik?

Q’ataj
Uwaq uq’ijil chak
Q’axnem k’aslemal
Ri keta’maxik
• Kuch’ob’ rij ri ch’ab’al rech uk’u’x no’jib’al.
• Kreta’maj ri jalajoj uwach chi uxo’l ri nuk’puq rachi’l ri k’ulpuq.
• Kub’ij ri kak’ulmataj pa ri qach’akul rumal ri q’axnem k’aslemal.

1. Chab’ana’ uwachib’al rech ri uq’axnem uk’aslemal winaq, kumaj pa ri ralaxik k’a
kkamik.
2. Chatzijoj ruk’ jun awachalal, jas k’exenaq pa ri ach’akul.

Chasik’ij uwach ri tz’ib’atalik:
Ajno’j ri numam. Ri are’ kub’ij chi
nim una’oj rumal chi k’i junab’ k’aslik.
Xuriqa’ jun q’ij xinb’ij chi rech: in man
kwaj taj kkam la, ri are’ are wa’ xub’ij:
Chawila’ jas kub’an jun ub’oq’och ixim
are taq kqaj pa ulew, k’a te k’u ri’
kk’iyik, kachaq’ajik. Chi uk’isb’al kuya’
jun aj, ri ixim utz katik chi junmul k’a
te k’u ri’ kkamik.
Je ri’ k’ut, in xinux jun ija’ ri xuya’ uwach: ri anan xuquje’ awachalal. Xinya ri wija’ kuriqa’
jun q’ij kinkamik. Kink’oji’ wi iwuk’.
Chi rix naq xatyaab’asink.
1. Chatzalij uwach:
– ¿Jas che ajna’oj ri mam?
– ¿Jas ruk’ kujunamaj wi ri k’aslemal ri mam?
– ¿Jachike ri q’axnem k’aslemal?
2. Kinb’ij jas kel kkib’ij we tzij:

– Alaxik
– K’iyem
– Kowem
– Ri’jonem
– Kamik
3. Kintzijon ruk’ jun wachal jas kakichomaj chi rij ri q’axnem k’aslemal.
4. Kintz’ib’aj pa qach’ab’al ri q’axnem k’aslemal.
5. Chatz’aqatisaj ri kajxukut ruk’ ri chak kub’an jun winaq pa ri q’axnem k’aslemal.

Chatzalij uwach ri k’otow chi’aj.
&

1 Q’ataj
Ixmukane ka’ib’ Julio b’elejeb’ Sonia jo’lajuj Adolfo juwinaq Nan Gumercinda
ujunab’ ujunab’ ujunab’ jo’lajuj ujunab’ Oxk’al lajuj
ujunab’
– ¿La xaq junam uchak jun ala ruk’ jun nima winaq?
– ¿La xaq junam uchak jun ixoq ruk’ jun achi? ¿Jas che?
– ¿La kekowin ri ixoqib’ kakib’an ri chak kech achijab’?
– ¿Jasche?
Chqajujunal uj winaq k’o uq’ij qak’aslemal. Are taq wa’ uq’atb’al kkib’an nik’aj winaq
chi rech:
Alaj taq nuch’ 0 – 6 kijunab
Alaj taq akalab’ 6 – 12 kijunab’
Alaj taq e qapo’j 12 – 20 kijunab
Alab’om, alitomab’ 20 – 25 kijunab’
E tata’ib’ e chuchu’ib’ 25 – 60 kijunab‘
Nimaq taq winaq 60 kijunab’
1. Chaka’yej ri puq ka te k’u ri’ chatzalij uwach le k’otb’al chi’aj.

a. Le alaj a Xwan k’o lajuj (10) ujunab’, ¿Jas puq kriqitaj wi?
b. Ri ali Ixmikane’ k’o jo’lajuj (15) ujunab’, ¿Jas puq kriqitaj wi?
2. Kinb’an jalajoj taq puq jawi’ keq’at wi ri kijunab’ ri e rachalal ri tat Fernando.
Ixmucané ka’ib’ (2) ujunab’ Lidia wajxaqib’ (8) ujunab’
Julio b’elejeb’ (9) ujunab’ Mari’y wuqub’ (7) ujunab
Sonia jo’lajuj (15) ujunab’ Marcial (wajxaqlajuj) 18 ujunab’
Adolfo (35) ujunab’ Xwan (40) ujunab’
Nan Gumercinda 70 ujunab’ Ro’s oxib’ (3) ujunab’
Tat Si’s 31 ujunab
3. Kinriq ri unuk’ik puq kech taq q’apojib’ rachi’l kech ri alitomab’ alab’omab’.
4. nriq ri k’ulpuq kech ri tata’ib’ chuchu’ib’ rachi’l ri alitomab’ alab’omab’

Kinb’ij chi kech le nunan nutat, le ewachalal kintz’ib’aj chi uwach ri nutz’ib’awuj jas xrilo
chi xinchakun kamik. K’a te k’u ri’ kintz’ib’aj we utz kinto ri kub’ij.

Q’ataj
Uwuq uq’ijil chak
Alaxib’al
Ri keta’maxik
• Kuk’oxomaj k’u’xno’jib’al pa saqil eta’manik
• Kusol kij k’axk’olil rech ajilanem.

1. Chattzijon ruk’ jun awachalal chi rij jas xk’ulmatajik are taq xatalaxik.
2. Chab’ana’ wachib’al ri kachomaj chi kuk’utwachij ri kawachik’aj chi je ri’ ub’anik are
taq xatalaxik.

Chasik’ij uwach le tz’ib’atalik
Are chi’ xinalaxik

Kutzijoj ri nunan chwe, majo’q kink’oji’k, xink’oji’ chi upam
b’elejeb’ ik’. ¡Kna’taj ta chwe in! Kinchomaj chi jun ch’uch’uj
xuquje’ meq’in k’olib’al. Kintzuq wib’ ruk’ ri kutij are’. Kuchajij
rib’, utz wa’im xuquje’ maj chuq’ab’ kutijo. Kb’e pa ri ja
kunanem rech kujilik.
Are taq xopan ri q’ij rech kinalaxik, xk’am ub’i ri nunan
pa ri ja kunanem rumal ri nutat. Kaki’kot ri nunan rumal
kink’oji’k. Kub’ij chi je’lik uk’ulmam are taq xrilo xink’oji’k.
Konojel ri e wachalal xujkilij. Utz utzuqik rib’ xub’an ri unan
xuquje’ xutij jalajoj uwach joron rech k’o sib’alaj nutu’.
Jacha’ nub’im kan chiwech, man knata’j ta chwe are taq xinalaxik. Utz kinto kkitzijoj ri
nunan nutat chwe. Kkib’ij chi ri qas nab’e xinb’ano are chi ¡Xinoq’ik! Xub’ij ri nutat: “¡Je’lik
kka’y ri alaj puch’ alaj nuk’oy!”. Xa chi ketz’an wi ri are’.
1. Chatzalij uwach le k’otow chi’aj:
– ¿Janipa’ ik’ kek’oji’ ri ne’ab’ chi kipam ri kinan, majo’q kek’oji’k?
– ¿Jas rajawaxik kub’an ri nan rech uchajixik rib’ majo’q kk’oji’ ri une’ xuquje’ are taq
xalaxik?
2. Chatz’ib’aj pa ri atz’ib’awuj jas kachomaj chi rij ri ak’aslemal are taq xatk’oji’ chi
upam ri anan: ¿Jas kato? ¿Jas kab’an chech atzuqik awib’? ¿Jas kana’ awib’?
3. Chata’ chi rech jun ixoq jastaq k’amaninaq ub’anik are taq kalax jun ne’.
Chqetamaj ajilanem
Le cholq’ij kjawtaj chi qech chi rech ucholik qapatan, rilik, usolik ri q’ij rech utz kujel che
ri qapatan kqab’ano. Sib’alaj nim kjawtajik rech rilik janipa’ kalax jun ne’, jampa’ kmajtaj
ri etamanik, jas q’ij kqak’is qajunab, janipa’ qajunab’ ruk’ nikaj taq jastaq chik.
Chab’ana’ sak’ajem che taq we chak ri’.
1. Rech kkanaj pa qajolom rajawaxik kqeta’maj we pach’um tzij ri’:
juwinaq lajuj q’ij k’o chi upam ri julajuj ik’ (noviembre),
xuquje’ abril, junio, septiembre
juwinaq wajxaqlajuj q’ij xa jun ik’ wa’
( are k’u ri nik’ach chik juwinaq julajuj q’ij k’o chi kipam.

1 Q’ataj
2. Jun retal una’taxik ri q’ij keriqitaj pa jun ik’ are ukojik le uwi’ taq qaq’ab’. We xa’ jun
ri uch’ukal ri qaq’ab’ ri ik’ k’o juwinaq julajuj q’ij chi upam, le nik’aj chik k’o juwinaq
lajuj chi upam jacha ta ne’ le ukab’ ik’.
Septiembre
Noviembre
Junio
Febrero
Abril
Diciembre
Octubre
Agosto
Julio
Mayo
Enero
Marzo
Chasolo’ kij ri nik’aj taq k’axk’olik keriqitaj pa le cholq’ij. Chatz’ib’aj ri k’axkolil kariq chi
kiwach taq ri q’ij. Chab’ij chi kech ri atat anan katkito’ chi rilik.
Ukab’ q’ij rox q’ij Ukaj qij Ro’ q’ij Uwaq q’ij
13 + 15 + 6 = ? 32 x 0 =? We 42 – 17 are We wachb’al ri’
25, neche are jun
25 + 17 = ?
42 – 25 =?
(man kkoj ta ri
wuj xuquje’ ri
tz’ibab’al)
Chawelesaj Chaq’axaj apan
uwach le nab’e je la’ le alaj
wachibal ruk’ ch’ut pwaq, le
puq xuquje ruk’ ch’uqb’al lime’t
? ch’uqb’al lime’t rech ri rox q’ij
17 13 rech kb’antaj chi
jun wachib’al.
8 9 ?
¿Janipa’ lajujil We kamik ro’ q’ij We kinjach 28

en k’o pa 234? (jueves), jas q’ij chi kiwach 7
kqaj pa uwaq are, kub’ij k’u
¿Jas kejalataj q’ij: wa’ 4 x 7 =
wi ri wachib’al
wachb’al ri?
Chatz’ib’aj jun
alaj ajalib’al chi
man kq’ax ta
chi uwach 56.

1. Chatz’ib’aj pa le tz’ib’awuj oxib’ tzij ri qas xawetamaj pa we etamanik ri’.
2. Chajuch’u’ ri man qas ta xachomaj pa we chqetamaj ajilab’al, chatzukuj jun
qawinaq che ato’ik.

Q’ataj
Uwajxaq uq’ijil chak
Salab’ ch’akul
Ri keta’maxik
• Tink’uub’ linna’leb’ rik’in xyalalil ut xtuslal. (C. y L.)

1. Kinwok ri nuchomanik ruk’ suk’ilal xuquje’ ruk’ ri kk’ulmatajik

Ko chasik’ij ri tz’ib’atalik. Chawila’ ri kib’im kumal winaq tz’apim pa kak’ulaj tz’ut (“ ”). Are
taq kasik’ij uwach ri kub’ij jun winaq, kawelesaj uwach ri uch’ab’al.
Saq’or are jun tz’i ri sib’alaj kuk’eyo kub’an jastaq. Kawor jun q’ij. Xaq xu wi kwa’lij chi
rech wa’im. Are chi’ ksik’ixik “Saq’or, tasa’j je wa’”, xaq xu wi kusalab’aj ri uje’ kwor chi na.
Jun q’ij, are taq ktajin kwarik, xqet jun kuk ruk’ chi utzuruxik. “Jo’, Saq’or”, kcha’ chi rech.
“¡Chujetz’anoq!”. Xa k’u man kasalab’ ta ri a Saq’or. “We katpe pa etz’anem” xub’ij ri kuk
chi rech, “k’o kinsipaj chi awech”. “Waw, waw” xcha ri a Saq’or, “¿Jas kasipaj chwe?
“Are ri utzil xuquje’ ki’kotemal kana’o”, xutzuj ri kuk chi rech.
Xetz’an ri a Saq’or ruk’ ri kuk. K’isb’al re sib’alaj k’o uchuq’ab’ xuquje’ kki’kotik rumal xuk’ex
ri uk’aslemal ruk’ usalab’isaxik ri uch’akul.
Xatto’taj chi rech ri sik’iwuj
1. Chab’ana uwachib’al ri xtzijoxik. Pa taq ponpo’,
chatz’ib’aj ri kkib’ij chi kijujunal ri winaq. Jo’, Saq’or”,
2. Chaq’alajisaj jas rajawaxik kqab’ano are taq kujetz’anik “¡Chujetz’anoq!
rech kqachajij qib’.
3. Kintz’ib’aj keb’ ub’i kinchomaj kkoj chech le k’ulmatajem.
Chqe’tamaj ajlab’al
Le tijonik chi rech ajilanem kujuto’ chi rech le qak’aslemal. Kuya’ b’e chi qech kujsalab’ik,
rech kqajilaj janipa’ salab’em k’olik, rech kuk’ut qab’e. Kujuto’ chi rech le qachomab’al, chi
rech le qano’j. Kujuto’ chi rech usolik k’axk’olik. Kuya’ qano’j rech kqab’an ri qachomanik.
Kqakamulij ri chak pa qano’j.
1. ¿Chacholo le ajalab’al 1, 2,
3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 rachi’l 11
pa le 11 keteka’q, rech are
taq kub’an jun juch’ kuya’
18?
1
=

1 Q’ataj
2. ¿jachin chi ke ub’eyal le chak ri’?
3. K’o kab’lajuj (12) tzijb’al q’aq’ rech kub’an jun wuqxukut. Ne cher xuquje kriqitaj
waqib’ oxxukut. ¿jas ta kb’an chi rech uwokik oxib’ oxtxukut are taq kesalab’ kajib’
tzijb’al q’aq’?

1. ¿Jas no’j kpe pa nujolom chi rij ri utzijob’elik ri saq’or?
2. ¿La utz kinchomaj kij nik’aj chi etz’anen jawi kekoj wi ajilanem rech uk’usuxik ri
qano’j? 1
1

Q’ataj
Ub’elej uq’ijil chak
Ri uk’u’xal wa
Ri keta’maxik
• Kink’oxomaj ri uk’u’xal chomanik kriqitaj pa jun wokomb’al b’ixikal.
• Kukoj jalajoj taq ub’eyal chak rech kusol kij ri k’axk’olil.

1. Chatz’ib’aj ronojel ri rajawaxik katijo rech man katyawaj taj.

Chasik’ij uwach ri kriqitaj chi upam we jun cholb’al wachib’al, k’a te k’u ri’ chatzalij uwach
ri k’otow chi’aj.
Rech utz k’iyem xuquje’ maj yab’il, rajawaxik utijik wa kakiya’ uch’uq’ab’ ri ch’akul. Kakiya’
nitz’ xuquje’ nima’q taq uk’u’xal wa . Chasik’ij uwach ri kriqitaj chi upam we jun wokamb’al
b’ixikal, ri kuq’alajisaj jachin chi ke ri nitz’ xuquje’ nima’q taq uk’uxal wa’.
Ri wokomb’al b’ixikal are jun juch’wachb’al Kkoj pa le keteka’q ri kuya’ ub’ixik are k’u le
juch’ kakitun le chomanik.
Kchaple’x usik’ixik le nab’e ketekik kriqitaj ajsik. Chi ri’ k’o le uk’u’x tzijonem. Pa we jun
wokomb’al b’ixikal ri’ are k’o le uk’u’xal wa. Kakijach kib’ pa keb’ puq: Nima’q xuquje’ nitz’
taq uk’u’xal wa.
Uk’u’xal wa
Nitz’ taq uk’u’xal

Nima’q taq
wa
uk’u’xal wa
Uchuq’ab’il Ch’aqch’o’aq’a’l Yab’al chuq’ab’ Ab’aj wa Q’anil
T’orot’a’q Saqmo’l, leche, Atz’am, kar, ti’j, Ti’j, chaqi’j

Ti’j uk’amal che’, uwach che’, t’orot’a’q on uwach che’, ija’,
ija’, saq’ul ichaj wotz’otz’ oj, chokolat
1. ¿Jachin chi ke wa kkiya’ chuq’ab’?
2. ¿Jas uk’u’xal wa kkiya’ ri chaqi’j uwach che’ xuquje’ ri oj?
3. ¿Jas kuk’ulmaj ri ach’akul we xaq xu wi katij ti’j.
4. Xsik’itaj awumal ri b’ixikal, chatz’ib’aj ronojel ri rajawaxik kqatijo.
1
2

1 Q’ataj
Chqetamaj ajilanem
Xo’lal kb’ix chi rech le puq ruk’ taq jaloj taq jas uwach pa taq le puq necher jacha ri
puq winaqinel. Qilampe le k’amb’al no’j: we k’o jun q’eq wexaj ruk’ jun keq yutkamxa’,
jun rax jun q’ako’j.
Playera Roja
Q’eq wexaj, kaq yutkamxa’
Payera Verde
Q’eq wexaj, rax yutkamxa’
Q’eq wexaj, qako’j yutkamxa’
Playera Café
Ruk’ k’u wa’ xeb’an ox xolaj.
Pantalon Negro
Ri nan Ro’s are kraj chi ri e ral kkib’an jun utzalaj wa’im pa q’ij. Kub’an ucholajixik rech
man kkamulix ta utijik pa wuqq’ij. Ri kuchomaj chi utz kub’an jub’iq’ ti’j, ichaj, xuquje’ lej.
Je wa’ xub’ano.
Ti’j ichaj B’aq’wach
ak’ q’an ichaj aros
aros Saq ichaj Kinaq’
mukun
Wene xuquje‘ je wa’ kban chi rech:

ti’j ak’, mukun, aros
1. ¿Jas chi utz kuxol ruk‘ ri urikil ri nan Ro‘s?

2. ¿Janipa’ q’ij rajawaxik keq’ajix rech ukamulixik ri rikil?
3. ¿Jas chi jun rikil rajawaxik kub’ano rech qas utz kub’an chi rech ri k’aslemal?
No. Ri rajawaxik kapajik. Je’ Ja’i’
1 Kinchomaj uwach ri tz’ib’atal chi uwach wuj.
2 In kwinel chi rech uxolik pa ri etamab’al ajilanem.
1
3

Q’ataj
Ulaj uq’ijil chak
Ri achik’ xuquje’ ri k’iyem
Ri keta’maxik
• Kuwok tz’ib’anem jawi kutzijoj ri uk’ulmam.
• Kukolomaj k’axk’olil rech ajilanem.

1. Chab’ana uwachib’al jun awaj kqaj chi awach xuquje’ chatz’ib’aj job’ jas uwach jas
kpetik on kkwinik kub’ano.
2. Chatzalijisaj uwach. ¿Jas che rajawaxik kewar lajuj kajb’al ri ak’alab’?
3. Kinya’ jun k’amb’al no’j rech ri kuya’ ub’ixik ri ajilanem.

Ko chasik’ij uwach ri pach’um tzij. K’a te k’u ri’, chasik’ij uwach chi rech jun awachalal
xuquje’ kixtzijon chi rij.
B’ix rech uwartisaxik jun nitz’ ali

Rossana Pinillos Brocke
At nitz’ ali
Jacha jun utun q’ij
Je’l taq ab’oq’och
Kab’ atze’
Xuquje’ utzalaj ak’u’x.
Chanim chi ri q’equ’m chaq’ab’

Xujuch’uq ruk’ ri upam ulew
Chatwaroq nitz’ ali,
Chatwaroq utun q’ij.
1. Chatzalijisaj uwach. ¿Jas che ri pach’um tzij ub’i’ “B’ix rech uwartisaxik jun nitz’ ali?
2. Chatz’ib’aj jas chi achb’i’aj kb’e ruk’ jun b’i’aj. (Chna’taj chawech chi pa qatzij are
nab’e kb’e ri achb’i’aj ka’ te k’u ri’ ri b’i’aj).
– __________________________ Alaj ali.
– __________________________ b’oq’ochaj
– __________________________ tze’
– __________________________ k’u’xaj
– __________________________ chaq’ab’
Ri tzij kakib’ij jas kepe on kekwin kakib’an ri b’i’aj kb’ix chi ke achbi’aj. Kekoj chi uwach
on chi rij b’i’aj.
1
4

1 Q’ataj
3. Chatzalij uwach.
– ¿Jas che rajawaxik kb’an b’ix chi kech ri nitz’ taq ak’alab’ rech kewarik?
– Jas ktob’an wi chech ri uk’iyem on utzil ch’akul kwar wajxaqib’ kajb’al jun ak’al?
– Chatz’ib’aj pa ri atz’ib’awuj jun awachik’ are taq katwarik. Kakok b’i’aj xuquje’
achb’i’aj, kajuch’ kixe’.
Rajawaxik usik’ixik ronojel no’jib’al kuya’ le ajilamb’al. Kujuto’ che usolik uwach ronojel
qarajawaxik, kuya’ b’e chaqe che le qak’aslemal.
Ri a Pakal xub’an k’otow chi’aj chi kech 10 tijoxelab’ rech rox junab’, chi rij jas ri qas
utz kkil kkib’an chi rech taq ri rexq’eqal 8 – 9. Are taq wa’ xkib’ij:
Ali Karola
A Jab’yer
Ixmukane
Ali Berta
Amanta
A Xwan
Ali Lwi’s
A Mikel
Ali Ro’s
A Lwis
patanijik/
Ali
Ali
ajtijoxel
Kkil
x x x x x
k’utwachib’al
Rexq’eqal
x x x x
wa’im
warinem x
Sik’in uwo
x x x
wuj
Chatzalijisaj kiwach ri k’otb’al chi’aj:

– ¿E janipa’ ajtijoxelab’ ri man kkil ta k’utwachib’al pa taq 8 – 9 che ri chi
chaq’ab’?
– ¿E janipa’ ajtijoxelab’ kewa’ chi rech taq ri’ ri kajb’al?
– ¿E janipa’ ajtijoxelab’ man kkisik’ij ta uwach wuj chi rech taq ri’ ri kajb’al?
– ¿Jas kachomaj chi rech rilik ri k’utwachib’al k’a te k’u ri’ katwa’ chi rilik jacha’
kkib’an ri ali Berta xuquje ri ali Ro’s?
– ¿We are’ ri ali Ro’s kwar pa taq 9 chi rech ri raxq’eqal, janipa’ kajb’al kwarik we
kwalij pa taq 6:00 pa aq’ab’ib’al?

Juch’ reetalil heehe’ malaj ink’a’
No. Ri jas uwach ketaxik. Je’ Ja’i’

1 Kinriq ri achb’i’aj pa we tz’ib’anem.
2 Nim kupatanij chwe kinwar 8 kajb’al ronojel q’ij.
3 Suk’ kinb’an che usik’ixik le wuj re kotb’al chi’aj.
1
5

Q’ataj
Ujulaj uq’ijil chak

utzwachil
Ri keta’maxik
• Kuk’oxomaj b’ixikal.
• Kusak’ajaj rib’ rachi’l utz kutzuq rib’ ruk’ taq ri jastaq keriqitaj chi taq kachoch.

1. Kub’an uwachib’al ri chajinem kqab’ano rech man kojyowaj ta chi rech ri COVID-19.
2. Chata’ chi rech jun nima winaq chi kutzijoj chawe jas kb’anik are taq kojyiwajik.

Ko chasik’ij uwach ri tz’ib’atalik:.
Utzwachil
Ri utzwachil kub’ij chi utz kchakun ri ch’akul. Are taq
uj utz konojel ri choluk’u’x utz kechakunik. Rech uj utz
rajawaxik chi: utz kujwa’ik, kujwar wajxaqib’ kajb’al xuquje’
kqasalab’isaj ri qach’akul.
Ri utzwachil kk’utwachin pa ri qach’akul xuquje’ pa
qachomanik. K’o utzil pa qachomanik are taq kujki’kotik.
Sib’alaj utz kujtzijon kuk’ ri winaq pa tijob’al, pa etz’anem
kuk’ ri qachalal.
We kujyowajik kujb’e ruk’ ri ajkun on jun kunanel pa
ri qatinamit. Ri winaq kujkito’o rech utz kujkoji’k, rech
kujkunatajik, kkikoj kakikoj kaxlan kunub’al wene q’ayes
kunab’al.
1
6

1 Q’ataj
Xatto’taj chi rech ri sik’iwuj
1. Chatz’aqatisaj ri k’ulmatajem. Ri winaq ketzijon chi rij jun yowab’ ak’al xuquje’ jas
xkib’an chi rech ukunaxik.
2. Chachomaj kij oxib’ pixab’ rech ri utzwachil. Chatz’ib’aj rachi’l chab’ana’ uwachib’al.
Chak’utu’ chi kiwach ri awachalal.
3. Chachomaj we kab’an ri oxib’ jastaq rech at utz: utz wa’im, katwar wajxaqib’ kajb’al
xuquje’ kasalab’isaj ach’akul. We man kab’an ta jun chi kech, chatz’ib’aj jas kab’ano.
Ri ajilanem rachi’l ri yab’il.

Rajawaxik ri ajilamen chi rech uk’aslemal ri winaq. Rumal ri ajilanem
kujkowinik kqab’ij jas uk’iyem jun yab’il. Sib’alaj patanijina chi qech
pa taq we q’ij ri qariqom we jun itzel yab’il kab’ix COVID-19 chi
rech.
konojel taq
Kujtzijon puwi’ oxpuq. Pa ri puq S keriqitaj konojel ri winaq ri ri winaq re
keyowajik. nutinamit
Pa ri puq T keriqitaj ri winaq ri xkit’iq kib’ ruk’ ri Itzel yab’il, xuquje’
kekowinik kkiq’axaj chi kech e nik’aj chi taq winaq. Pa ri puq R e
k’o ri winaq ri ri xekunax che ri yab’il e utz chik man eyowab’ taj.
Xaq je’ tajin katzukux na jawi’ xpe wi ri yab’il, kb’ixik chi jun winaq
ut’iqom rib’ ruk’ ri yab’il ke’ut’iq chi oxib’ winaq.
1. Xkit’iq kib’ oxib’ winaq pa ri tinamit ruk’ ri itzel yab’il COVID-19 ub’i’. Chqab’ana’
kiwachib’al e janipa’ taq winaq kkit’iq kib’ chi rech ri yab’il. Kqatz’ib’aj janipa’ e
yowab’ib’ ke’el chi ronojel. ¿La e 12? ¿Jas che?
2. ¿Jas taq retab’al kqab’ano rech man kqat’iq ta qib’ chi rech ri yab’il?

1. Kintz’ib’aj ri uk’u’x ri na’oj xinweta’maj pa we jun tijonik ri’.
1
7

Q’ataj
Ukab’laj uq’ijil chak
Uchajixik ri utzwachil
Ri keta’maxik
• Chatunu’ ri kakib’ij ri etal xuquje’ k’utb’al keya’ik, ri taqanik keb’ixik.
E
E
• Kuchakuj rij jas uchajixik xuquje’ utzalaj tzuqunem rech rutzil wach jas je’ ri
kino’jib’al qati’t qamam.
• Kukoj jalajoj taq ajilamen rech kisolik taq ri k’axk’olil.

E
1. ¿Jas kachomaj chi kkib’ij we etal keriqitaj chi uwach ulew?
– Sib’
– Q’eqmuj
2. ¿Jas kachomaj chi kkib’ij we k’utb’al kib’anom ri winaq?
E
E
Chasik’ij le tz’ib’atalik.
E
Retal rech uwachulew xuquje’ ri xa e b’anom
E k’o sib’alaj etal chi uwachulew. E k’o nik’aj chi xaq chi e k’o wi
jacha’ ri muqul kaj, ri kub’ij chi qech chi kub’an jab’. E nik’aj chi etal
E
e b’anom kumal ri achijab’ rech kchajix ri utzwachil rachi’l ub’ixik
jas kb’anik. Jacha ne, ri etal rech Q’ATEB’AL kub’ij man kuya’ taj
katq’axik
E
Kumal taq ri etal e b’anom kumal ri winaq kb’ix chi qech jas kqab’ano.
Jun k’amb’al no’j are ri retal kech taq ak’alab’ ke’etz’anik kub’ij chi ri
keb’in pa ch’ich’ no’jimal keq’axik. Jujun taq chi kech ri etal are taq
wa’: ri k’utq’axb’al, kotokik b’e, ja kunanik, tijob’al.
1. Chajuch’u’ pa ri tz’ib’atalik ri tzalib’al k’otow chi’aj
– ¿Jachin chi ke uwach etal xetzijox pa ri tz’ib’atalik
E
– ¿Jas kakipatanij ri k’utq’axib’al?
2. Chatzalij uwach we nik’aj k’otow chi’aj
– ¿Jas kub’an jun b’inisanel ch’ich’ we kril jun etal “ak’alab’ ke’tz’anik”?
– Jas kub’ij jun etal rech “ja kunanik”?
3. Chawoko’ jun k’ak’ etal rech uchajixik ri utzwachil kuk’ awalaxik, chab’ana’ uwachib’all.
1
8

1 Q’ataj
Ri ajilamen kukoj etal. Ri etal kkiya’ ub’ixik ri ucholaj ri chak kab’anik e uk’a’mal chi
kixol taq ri ajilab’al. ¿Ja chi kech taq ri etal kekoj pa ri ajilanem?
5 + 6 + mulinik
12 – 5 - Majonem/esanem
5 > 3 > ?
6 x 7 x ?
24 6. ?
5 + 6 = 11 = ?
26%. % ?
¿Jas taq retal ajilab’al o ajilanem qetam?
Chujetz’anoq ruk’ taq ri retal ajilab’al. Chtz’aqatisaj rub’e ruk’ taq ajilab’al ri karaj na.
majb’aj 2 + 8 x 2 =
+ +
17 + 8 + 22 - 37 =
+ = = = - -
9 80 : = 6 30
+ + x +
23 + 4 + 2 - 69 = 6 4
= =
14 + 10 + 8 = +
+ + +
18 12 + 12 + 12
=
- 8 x 2 = 2 + 2 =
+ + :
2 + 2 = 30
+
= 9 + 14 + 19 + 18 + 21
-
19 - 16 = 2 + 23 = k’isb’alil
- 17 - 13 x 2 x

Ajilab’al Uwach taq etab’al eta’manik Je ri’ Ja’i’
1 Kkowin chi rech ub’ixik ri retal winaqil rech ri jikomal.
2 Chachakuj taq ri etal rech utoq’axik rib’ jun chi rech
ri itzel yab’il
3 Chatzijoj ri xaweta’maj ruk’ taq ri alaxik.
1
9

Q’ataj
Roxlaj uq’ijil chak
Ri winaq rachi’l ri loq’olaj uwachulew
Ri keta’maxik
• Kuriq jas taq kichak ri tzij k’o kipatan chi upam jun tz’ib’anem are taq kusik’ij uwach ri
wuj ruk’ uch’ab’al rachi’l ri xaq kuterene’j ruk’ ri ub’oq’och.
• Kukoj ri ajilab’al pa ri cholajilanem kjeqetaj pa wa’ix k’a pa juchuy joq’o’ are k’u pa ri
mayab’ cholajilanem k’a b’elejlajq’o’ b’elejlajuj.

Kriqitaj ri uq’ab’ tinimit Panq’a’ pa ri tinamit Q’uma’rkaj. Are jun k’olib’al kawai’ e k’o sib’alaj
taq tzijob’elil, k’ulmatajem rech ri k’aslemal. Ri nima’q taq winaq kakitzijoj chi kech ri
alab’om xuquje’ chi kech ri ak’alab’.
¿Jas taq k’amaninaq xuquje’ tzijob’elil katzijox pa ri ja k’olb’al at k’o wi?
¿Jas aweta’m chi kech ri maya’ ajilanik?

Ri che’ xuquje’ ri joron jun nuk’ub’al ruk’ ri winaq xuquje’ ri uwachulew
“Ojer kanoq pa taq ri tinamit Panq’a’ pa Q’uma’rkaj e k’o e nima’q taq k’iche’laj xa rumal
chi ri nima’q taq winaq kakik’ut chi kiwach ri ak’alab’ alab’om chi ri che’ nim kiloq’al
xuquje’ man kechoy taj xa rumal kech are’ k’o qajoron rech qatiko’n, uch’ajik atz’yaq,
atininem, uya’ik kirojon ri awajib’ xuquje’ kakisik’ij ri loq’alaj jab’ rech ri qatiko’n.
Kakich’aj atz’yaq pa ri nima’ ri nanib’, kakichap kar ri achijab’ xuquje’ ronojel junab’ k’o
jun q’ij kq’atanisax uq’ijol ri joron xuquje’ ri che’.
Xesax wi: Zapeta, E. (2011). No’j wuj Tradiciones Orales: mayajib’al, wiqom k’ulmatajem, tzijob’elil
xuquje’ k’ulmatajem k’aslemal pa Zacualpa, K’iche’. Nimatijob’al San Carlos rech Iximulew. Paxil
Kayala’, julio 2011.
1. ¿Jachin chi ke ri qas nim upatan pa ri sik’iwuj?
2. Jas pixab’ kriqitaj pa ri wuj utz kqakamulij ub’anik?
3. Chatz’ib’aj jun tzijob’elil k’a te k’u ri’ chatzijoj chi kech ri awachalal.
Xk’ojik jun nimalaj kino’jib’al ri e mayib’ winaq, are ri ajilanem, jacha ne ri ojer taq
winaq k’o keta’mb’al chi rij ri: ch’umil, e ajtz’aq, e ajilanelab’. Xkiwok ri maj/majun. Ri
etal kekojik are ri: nak’, ri juch’, raachi’l ri maj (0). Ri nak’ xaq junam ruk’ jun (1), ri juch’
xaq junam ruk’ job’ (5) are k’u ri maj (0).
= 1 5
1
0

1 Q’ataj
Kmaj kitz’ib’axik ri maya’ ajilab’al ikim xa kpaqi’k. Pa ri nab’e cholaj (k’o ikim) ketz’ib’ax ri
raqan ( 0 kopan pa 19), Pa ri ukab’ cholaj kekoj ri ajilab’al rech juwinaq (20). Rumal
la’ kb’ixik chi ri uxe’ ri maya’ ajilab’al are juwinaq.
= 1 2 3 4
0 1 2 3 4
5 6 7 8 9
5 6 7 8 9
0 ! " # $
10 11 12 13 14
% & / ( )
15 16 17 18 19
Ri utz’iba’xik ri juwinaq o ri juk’al are jun nak’ pa le ukab’ uk’olib’al xuquje’ jun maj pa
le nabe’ uk’olib’al.
q
=
¿Jas chi ajilab’al k’o chi uwach ri kajuxkut?
5
=
Kb’ix job’ mul ri juk’al 20. We jok’al (100), are kkoj ri maj (0) pa ri nab’e k’olib’al, are k’u
ri job’ (5) pa ri ukab’ kolib’al.
1. Chatz’ib’aj ruk’ maya’ ri ajilab’al 25, 50, 63, 105.
Chak’ojo ri kajuxkut jawi e k’o wi ri k’olib’al, Man ksachan ta chawe ukojik ri ri nak’
ri juch’ e ri maj.

1. ¿Janipa q’ij xakoj chi uchakuxik we jun chak ri’?
2. ¿Xab’an ruk’ ronojel ak’u’x le achak?
3. ¿Jas qas xinmay chi rech ri maya’ winaq chi rij ri kowinem xkib’an ruk’ ri ajilanem?
1
!

Q’ataj
Ukajlaj uq’ijil chak
Kitzuqik ri ne’ab’
Ri keta’maxik
• Kujach uwach jachin taq chi kech ri kowinem e k’o pa le ko usik’ixik uwach wuj rachi’l ri
xaq kterene’x ruk’ ri b’oq’ochaj.
• Kukoj ri ajilab’al pa ri cholajilanem kjeqetaj pa 0 ko’pan k’a pq 10 000, are k’u pa ri
maya’ ajilab’ are 7999.
• Kuchakuj rij jas uchajixik xuquje’ utzalaj tzuqunem rech rutzil wach jas je’ ri kino’jib’al qati’t
qamam.

1. Chak’oto’ uchi’ jun awachalal. Are chata’ wa’ chi rech.
– ¿Jas xib’an chi rech nutzuqik are taq in ne’ na?
– ¿Jas che ri ne’ab’ rajawaxik kakitij kitu’?
– ¿Jampa’ xinchaple’j utijik jule’ taq wa’im chik.
2. Chatz’ib’aj jun k’ulmatajem jewa’ ub’i’: Are taq in ne’

No’jimal chasik’ij ri tz’ib’atalik. Kajuch’ kixe’ ri tzij man kach’ob’ taj.
Utu’ ri nunan
Kutzijoj ri nunan chi xinchaple’j utijik utz’u’m are taq xink’oji’k
k’a xtz’aqat ka’ib’ nujunab’. Waqib’ wik’il, xuchaple’j uya’ik
jule’ taq wa chwe. Xa k’u xaq je’ xintij tu’.
Ri nunan kub’ij chi rajawaxik ketu’n ri ak’alab’ rumal:
• Ruk’a’m ronojel ri kajawataj chi rech jun ne’.
• Kuto’ ri ak’al rech man kayab’an taj.
• Man ktzak taj.
• Kuq’axaj ri nan ri loq’oq’enik chi rech ri ne’. Sib’alaj utz
are taq ri ne’ kuna’ ri utz’umal ri unan.
¡k’amo chawe nan rumal xaya’ nutu’!
Xatto’taj chi rech ri sik’iwuj.
Katz’ib’aj Q, we ri tz’aqat chomanik qastzij.
Katz’ib’aj QT, we man qastzij taj.
• Ri tu’ kk’ayix pa tyenta are qas utz chi uwach ri rech ri nan ( )
• Ri tu’nem sib’alaj utz chi rech ri ne’ rumal man kkoj ta ja’, laq ri
ketz’ilob’isan rech. ( )
• Ri tu’ ke’uchajij ri ne’ab’ chi rech ri yab’il ( )
• Ri q’ateb’al yab’il kakik’iyisaj yab’il ( )
• Tzel kuna’ ri ne’ are taq ktu’nik ( )
• Chatz’ib’aj chi uwach ri atz’ib’awuj jas che nim upatan chi kkitij tu’ ri ne’ab’.
1
"

1 Q’ataj
• Chatz’aqatisaj ri nik’aj taq na’oj are kkoj ri achb’i’aj:

– Je’l
– Kowil
– Chuq’ab’irisab’al
– utz
– kyaqchi’n
Ri a We’l are jun ne’ ______________, ________________ xuquje’ _______________. .Je la’ ub’anik
rumal chi ri unan kutzuq ruk’ ri _____________ . Ri a Wel utz kuna’ ri _____________________
umiq’inal ri unan are taq ktzuq rumal.
Chana’taj chi ri cholajib’al mayib’ katz’ib’ax chi uwach le jikom tz’alam, keqamaj ri
ajilanem ruk’ ri 20, 400, 8000... are taq wokaj ja cha ne’ ri 2,020 alaj nitz’, cho le
8,000 rumal la kqamajij rajilaxik ruk’ ri 400. Kuya’o kqamajij ri ajilanem
ruk’ ri nak’ pa nak’ o juch’ pa juch’. Pa ri rox kolib’al ri nak’ rajil 400
e ri juch’ rajil 2000. Pa ri ukab’ kolib’al ri nak’ rajil 20 e k’u ri juch’ rajil 100. 5
– Nab’e: Ri nab’e kolib’al kamajtaj uloq chi uxe’ are chi kapaqi
katz’ib’ax ri maj chi upam.
– Ukab’: Ri ukab’ kolib’al katz’ib’ax jun nak’ xaq junam rajil 20, (1 x 20
1
= 20)
– Urox: Pa ri rox kolib’al katz’ib’ax jun juch’ xaq junam rajil 2,000, (5
=
x 400 = 2000)
1. Ri ali Ixmukane kumulij jun wokaj winaq rech uya’ik jun no’j tzijonem chi rij ri unimal
ri tu’nanik. Rech la’ rajawaxik chi kutz’ib’aj ri junab’ 2020 pa maua’ ajilab’al.
2. We kawaj katz’ib’aj 2,021, ¿Ja wi’ katz’ib’aj ri nak’ pa ri nab’e , pa ri ukab’ o pa
le rox kolib’al?
3. Chatz’ib’aj 2024 pa maya’ ajilab’al.

¿Jas katkowin chi ub’anik pa wuqub’ix?
1
#

Q’ataj
Ujo’laj uq’ijil chak
Ch’ob’otal chak re etab’al eta’manik
Chqab’an na ub’anik ri xaweta’maj pa le nab’e q’ataj chi rech we chanim. Kab’an jun ana’oj wuj
xuquje’ jalajoj taq etz’anem ruk’ ronojel ri xaweta’maj chi rech ri ab’aqil. Kuya’o kakoj ri ana’oj wuj
chi rech usik’ixik uwach chi kech ri alaj taq ak’alab’ o jun chi kech ri alaxik rech upaja. Kanataj
chawe uyakik ri taq achak xuquje’ ri ch’ob’otal chak pa jun uxaq wuj. #AKinweta’maj cho ja.
Ri na’oj wuj re nub’aqil

Jastaq kakojik:
– uxaq wuj
– tz’ajb’al
– Taq Tz’aj
– Che’ tz’ib’ab’al
Ucholaj ub’anik :
1 Chab’ana ach’uqb’al ana’oj wuj.
– Chawelesaj uwach jun awachib’al.
– Chatz’ib’aj ri k’utb’al q’atoj: Nub’aqil
– Chuxe chatz’ib’aj: b’anal rech: (ab’i’)
2 Chab’ana jun wachib’al e chatz’ib’aj utz’aqat tzijol are chi kqato ri wachtzijonem.
Ri toqk’as rech taq nab’alil.

uchak (Jas upatan chi qech)
tz’aqatisab’al taq
Choluk’u’x wa’ikil
Uchajinik taq
Ri tyojilal
3 Chaka’yej ri k’amb’al na’oj.
Nub’aqil Ri b’oqochaj
• Chi la’ k’o wi ri nab’alil rech ilonem.

B’anal rech:
• Kepatanij chi rilik ka’yib’al, uwach
Lesly Coy
jastaq, unimal rachi’l kik’olib’al ri jastaq.
• Man kqachap taj ruk’ ri qaqab’.
4 Chak’ojo rajilab’al le na’oj wuj ruk’ maya’ ajilab’al.
5 Chamulij uwach ri ana’oj wuj.
6 Chakutu’ ri ana’oj wuj kuk’ taq nik’aj ak’alab’ o alaxik rech upaja.
1
$

1 Q’ataj
Chujetz’an chi rech oq ruk’ jeqb’anem taq

Chqana’ ka’ib taq puq junam, jun ruk’ taq bi’aj re na b’alil e ri jun chik ruk’ b’i’aj re toqk’as
1
o nab’al.
Nab’alil Toqk’as o
Nab’al
2 Chasak’ij charamij lajuj taq wuj.
3 Pa job’ chi kech ri wuj chawelesaj uwach chatz’aja’ ri jujun taq nab’alil.
4 Pa ri job’ chi wuj chawelesaj uwach chatz’aja’ ri toqk’as.
5 Chawetz’ab’ej kuk’ nik’aj taq winaq chik, chib’ana’ k’ulajil kuk’ taq ri wuj.
6 Ri k’ulaj winaq kutzijoj jas upatan ri nab’alil xuquje’ jas uchak ri toqk’as.
Sutib’al wa
1 Chasak’ij charamij jun ketekik jacha ne’ ri wachib’al.
2 Chatasa’ chajacha’ pa job’ taq junam k’olib’al.
3 Chatz’ib’aj kib’i’ ri jalajoj taq wa ri utz taq ktijowik chupam

ri k’olib’al.
4 chab’ana jun ch’ab’ pa nik’aj ri sutib’al ruk’ jun alaj

kalawix.
5 Chi rech retz’ab’exik, ri ajetz’anel kusutij uwach ri sutib’al

xuquje’ kuya’ ub’ixik taq k’amb’al na’oj rech wa ri kuk’ut
ri ch’ab’ are chi katanik ri sutib’al.
Ajilanem: Jujun taq chak rech ajilanem

– Chawelesaj uwach ri aq’ab’ pa jun uxaq wuj.
– Chwajilaj ri uwi’ aq’ab’ ruk’ ri ajilab’al 1 katopan pa
10.
– Chanim, chatz’b’aj ruk’ maya’ ajilab’al.
– K’a te k’u ri’, chawelesaj uwach ri ka’ib awaqan
xuquje’ chatzaqa rajilab’al pa uwi’ awaqan ri
ajilab’al 11 katopan pa 20 xuquje’ qatz’ib’a j ruk’
ajilab’al mayib’.
¡Chatok chi ub’anik!
1
%

Q’ataj
Wachtzijonem: Ri kiwa ri ralaxik ri ali Ana
Ri keta’maxik
• Kril ri ujalwachin ri tzij (k’utb’alil, ajilab’al, uk’iyal, q’ijilal, winaq) are taq kutz’ib’aj tz’aqat
chomanik xuquje’ jupaj tz’ib’.
• Kukoj ri ajilab’al pa ri cholajilanem kumaj pa 0 k’a pa 10,000 pa ri maya’ ajilab’al kopan
k’a pa 7,999.

1. ¿Jas tzij kkachi’laj chi jun, rech kilitaj ri k’utb’alil xuquje’ ri k’iyal?
2. ¿jas kinb’an chi rech ukojik ri suk’ajilab’al

Kinsik’ij xuquje kinb’an chakb’anoj
Kiwa ri ralaxik ri ali Ana

Ana nub’i’, kintzijoj chi awe jas qas kakitij ri wachalal, are ri
ixim. K’i uwach ri ixim: saq, q’an, kaq, me’x.
Kqab’an lej, sub’ xuquje’ joch’ xuk’ ri ixim. Are taq kqayako,
kqatij b’olom on chaq’ajisam aj. Utz kqana’ ri watz’otz’ ruk’ oj,
kinaq’ on pix. Ri wachalal keta’m chi sib’alaj utz utijik ri ixim.
Jun wa chik nim upatan are le kinaq’. K’o q’eq, saq xuquje’
kaq. Kqatij q’eqakinaq’, jujun taq mul saqakinaq’, are k’u
man qas ta kqatij kaq kinaq’.
Kuya’ chi qech utijik ixim chuq’ab’il A, B, fósforo, potasyo
xuquje’ magnesyo.
Kuya’ chaqe utijik kinaq’ chuq’ab’il A, B, ab’aj wa.
Kariq pa le xasik’ij, k’utb’i’aj ka’chi’lam le b’i’aj, jacha’: ri xim,
jun wa. Kib’i’ k’utb’i’ (ri, we, le, jun). Le k’utb’i’ kachi’lam le
b’i’aj xaq junam ke’ajilanik (jun on k’i) xuquje’ (ixoq on achi).
1. Chawila’ le xasik’ij, ri tzij achi`laninaq ruk’ jun k’utb’i’, jacha’: ri xim
– Chajuchu’ ri k’utb’i’ xuquje’ ri tzij kachi’lanik.
2. Chatzalij pa ri atz’ib’awuj
– ¿Jas kuya’ ri ixim chi qech?
– ¿Jas kuya’ ri kinaq’ chi qech?
– ¿Jas qas utz utijik ri joch’/uk’ya’ on jun ki’ ja’?
1
%

2 Q’ataj
Are chi kqakoj le suk’ajilab’al are jun suk’ jawi e k’o wi cholaj nak’. Chupam la’ kqak’ut
ri tz’aqat taq ajilanem tasom ruk’ taq nak’ junam kixo’l.
K’amb’al na’oj
0 1 2 3 4 5 6 7 8
0 50 100 150 200 250 300 350 400
Chi upam la’ keriqitaj nak’, chajunamaj ri ajilanem on ri kik’utik chak ajilab’al.
1. Chasik’ij uwach e chak’utu’ pa suk’ajilab’al 99, 151, 399, 10, 200, 150, 400, 301, 250
0 50 100 150 200 250 300 350 400
2. Xa wi ixim ri kiwa ri ajIximulew taq winaq. Chattz’ijon kuk’ taq ri alaxik rech upaja
jas taq kab’an o jawi’ kak’oj wi rixim. We k’o jun ch’awem chik pa ri akomon rech
mayib’ o ne ‘ jun chiwi’ chik chata’ chike jas utz’ib’axik e ub’ixik ixim pa kich’ab’al.
Chachakuj ri sak’ajem taq chak re ajilab’al.
3. We k’o jun jal ri 16 taq ucholaj ri k’o 10 ub’aq ixim chi cholaj, ¿Janipa’ taq ub’aq’
taq ixim k’olik?
4. We k’o jun jal ri 16 taq ucholaj ri k’o ne’ 20 taq ub’aq ixim chi cholaj, ¿Janipa’ taq
ub’aq’ taq ixim k’olik?

• ¿Xinriq jun k’ut’bal pa ri tzijonem?
• ¿Xinchob’ uk’ojik ri retal sukajilab’al?
1
&

Q’ataj
Wachtzijjonen: Chikop e q’axal yab’il
Ri keta’maxik
• Kujach uwach ri usak’ajil ri sik’inem ruk’ ch’awem rachi’l pa tz’inilik.
• Kunab’ejisaj ub’ixik ri kak’ulmatajik xuquje’ ri k’axk’olil.

1. ¿Jas kinb’an chi rech usuk’umaxik ri sik’iwuj
2. ¿Jas kinb’an chi rech ukojik ri suk’ajilab’al?

Kinsik’ij xuquje’ kinchakuj
Chikop e q’axal yab’il

K’i yab’il kiriqom ri winaq e q’axam kumal
ri chaqi’j chikop xuquje’ ri juk’uk’unelab’.
Rumal ri’ kb’ix chi kech e q’axal yab’il.
Qila’ mpe’, ri xwi’l xuquje’ ri amalo keb’el
pa tz’il taq k’olib’al, jawi’ knak’i ri yab’il
pa taq kaqan. Are taq ketak’i pa uwi’
ri wa, kakitz’ilob’isaj. Wa’ we ri’ kkiya’
pamaj, ri kolera rachi’l ri xuquje’ sib’alaj
q’aq’ chi qech.
Ri us anófeles ub’i’ kuq’axaj ri yab’il ub’i’
malaria, are taq ktyo’nik. Ri yab’il kuya’:
q’aq’, k’ax tew xuquje’ q’oxoj jolomaj.
Kepoq’ ri chikop e q’axal yab’il pa taq ri tzaqb’al mes, chonol ja’ xuquje’ ch’am taq wa’.
Chech we junab’ ri’ are xeq’axan yab’il ri winaq. Je’, ri Coronavirus kq’ax chi kixo’l winaq,
rumal ri’ rajawaxik ri ch’ojch’ob’enik xuquje’ kqaya’ qaxo’l.
Ri ub’anik:
1. Ko chasik’ij. Man aninaq xuquje’ no’jimal taj. Kanimaj ri retal tz’ib’.
2. Chattzijon ruk’ jun nimawinaq
– ¿Utz ri sik’inem xab’ano?
– ¿Xariq k’ax chi rech kisik’ixik kiwcha nik’aj taq tzij?
– Utz kakamulij usik’ixik uwach wuj, rech katkan chi rech.
3. Chatzalij uwach pa ri atz’ib’awuj
– ¿Jas ri’ ri jun chikop q’axal yab’il?
– ¿Jas kqab’ano rech man kqat’iq ta qib’ chi rech yab’il kukal ri amalo xuquje’ ri
us?
1
/

2 Q’ataj
Chqetamaj ajilanem
Chanik’oj, chasik’ij upam wuj
La ajilamb’al kujuto’ che rilik ronojel jas uwach kqariq pa qak’aslemal, jacha ta ne’ le
yab’il jas upetik, jawi’ xpe wi, e janipa’ e yawa’ib’, uriqik le ukunab’alil xuquje kujuto’ che
rilik jas qas kb’an che kikunaxik le winaq, jacha ta ne’ k’a jawi’ kopan wi, jas ri tinimit k’o
wi, e janipa’ winaq kiriqom. Ri ajilanem man kkunan taj xuwi kujuto’ che utzukuxik raqanil
rech man kujnimataj taj.
Chi rij le coronavirus COVID 19 qeta’m chi we kut’iq rib’ jun winaq chi rech, uya’om
uq’ab’, ojob’inaq chi kinaqaj oxib’ winaq, e t’iqital chik. Konojel k’u wa’ kkit’iq nik’aj chik.
Ox ox chi ox ox kkit’iq kib’. Wa’ kqab’ij che progresión geométrica.
Chakamulij ri xaweta’maj
1. Chqab’ana’ jun wachb’al jawi kqak’ut wi chi le ajilab’al kujuto’ che rilik chi 6 winaq
e yowab’, we man kkichajij ta kib’ kkiriq wa we yab’il, xu kqailo chi kkit’iq chi nik’aj
winaq ri maj kichuq’ab’ che le yab’il.
2. Chab’ana’ cho le atz’ib’awuj le suk’ajilab’al, chamaja’ ruk’ le 0, k’ate k’u ri’ 5, 14, 19.
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

• ¿La xsuk’i’ ri sik’inem uwach wuj xinb’ano?
• ¿La xinkamulij ub’anik le tz’ib’anem chi uwach le suk’ajilab’al?
1
(

Q’ataj
Rox uq’ijil chak
Uwachtzijonem: Kiq’atexik ri yab’il
Ri keta’maxik
• Kutun wachib’al ruk’ ri tz’ib’atalik are taq kuchomaj jas xk’ulmataj pa ri sik’inik kub’ano,
ruk’ ch’awem rachi’l pa tz’inilik.
• Kukoj ri ajilab’al pa ri cholajilanem kjeqetaj pa 0 k’a pa 10,000, pa maya’ ajilanem
kopan k’a pa 7,999.

1. ¿Jas kinb’an chi unab’ejisaxik ri uwachtzijonem jun tzijob’elil?
2. ¿Jas kinb’an chi rech rilik jas alijab’al nim chi uwach wene’ la’j chi uwach?

Kinsik’ij k’a te k’u ri’ kinchakuj
Kiq’atexik ri yab’il
Xtzijon ri ajkun che ri jun q’ij kanoq kuk’ konojel ri winaq
ri keb’e pa k’ayb’al. Xutz’on chi qech chi kqachajij qib’,
kujwa’ik, kujsalab’ik xuquje’ ri ch’ajch’ojil. Xub’ij chi are utz
uq’atexik ri yab’il. Are taq kujyab’anik, nim pwaq kqasacho
chi rech uloq’ik kunab’al.
Xuk’ut chi qawach e janipa’ yawa’ib’ xe’kipatanij junab’ir.
Enero Febrero Marzo Abril Mayo Junio

80 120 80 70 225 124
Julio Agosto Septiembre Octubre Noviembre Diciembre

90 75 85 125 150 175
Ri ub’anik:
Kinsik’ij rachi’l kintzalij uwach
1. ¿Jas ik’ ke’opan sib’alaj winaq pa ri ja kunanib’al?
2. ¿Jas che e k’i winaq keyawaj pa taq ri ik’ ri’?
3. ¿Jas kkib’an ri e kunanelab’ rech man e k’i ta ri yawa’ib’ ke’opanik?
4. ¿Jas kuk’ulmataj pa ri ja kunanib’al we ri winaq man ke’kiq’atej ta ri yab’il?
5. ¿Jas kel kub’ij: “Utz opanem pa ja kunanb’al, xa k’u are utz uq’atexik ri yab’il.
6. ¿Jas che rajawaxik uq’atexik yab’il chi kech ri ak’alab’?
1
)

2 Q’ataj
Chqetamaj ajilanem
Chawila’, chasik’ij uwach wuj
Nab’ejsanb’al re kunanik junab’ir kanoq
Enero Febrero Marzo Abril Mayo Junio

80 120 80 70 225 124
Julio Agosto Septiembre Octubre Noviembre Diciembre

90 75 85 125 150 175
We kawilo chi ik’ jalan wi le ilonik kb’an pa le ja kunanib’al. ¿Jas tajin kk’ulmatajik?
Chakamulij ri xaweta’maj
1. Chatz’aqatisaj
¿Jas ik’ ri man qas ta e k’i winaq ke’opan pa le ja kunanib’al? ______
¿Jas ik’ ri sib’alaj e k’i winaq ke’opan pa le ja kunanib’al? ______
¿jas taq ik’ xaq junam winaq keb’e pa ja kunanib’al? _____ rachi’l ____
¿Jas taq ik’ ri xaq junam winaq ke’opan pa ja kunanib’al? ______
¿janipa’ mul ke’opan ri winaq pa ri ja kunanib’al che ri enero, marzo? __________
¿Jas ik’ ri qas ke’opan e k’i winaq pa ri ja kunanib’al chi uwach ri agosto? ______
2. Pa le kajuxukut, jun chi ke le winaq kraj xuchol ronojel ri kk’ulmataj chi ik’ xa re man
xuk’is ta chi utza’m. Chab’ana at, chak’utu chi katkwin chi ub’anik.
Abril Agosto Enero Marzo

70 75 80 80
3. Chatz’aja’ cho jun wuj, oxib’ chajin ib’ rech man kariq ta yab’il k’a te k’u ri’ chanak’a’
chi uwach xan pa awachoch.
4. Chatzijoj ruk’ jun nimawinaq jas kb’anik rech uq’atexik ri coronavirus.
5. Chatzalij uwach le k’otb’al chi’j la je’ man je’ taj.

Le ajkunulab’ kkib’ij chi qech jas kqab’ano rech man uq’atexik ri yab’il. _____
Are utz kujyowajik rech man qachajij ta qib’. ______
We man kqachajij ta qib’, we man kqajosq’ij ta qib’ kujyowajik. ______
Tuketal etab’al eta’manik

• ¿in kwinel chi rilik le no’jb’al are chi xinwil le ub’i’?
• ¿Xinchomaj le ucholaj ajilab’al?
2
=

Q’ataj
Ukaj uq’ijil chak
Uwachtzijonem: Upixab’ ri wati’t
Ri keta’maxik
• Kuch’ob’ jachi taq chi kech ri kejalwachin rech ri tzij (k’utb’alil, k’iyal, q’ijilal, winaq)
aretaq kutz’ib’aj tz’aqat chomanik xuquje’ jupaj tz’ib’.
• Kukoj ri ajilab’al kjeqetaj pa 0 k’a 10,000 pa maya’ ajilab’al k’a pa 7,999.

1. ¿Jas tzij utz kak’ik’exwachij kib’i’ ri wachalal?
2. ¿Jas kinb’an chi uch’ob’ik we jun ajilab’al nim chi uwach on la’j chi uwach?

Kinsik’ij k’a te k’u ri’ kinchakuj
Upixab’ ri wati’t
In ali Luxa’r, jun chaq’ab’il, are taq tajin kujwa’ik, ri wati’t xuya’ we pixab’ ri’ chi qech: “K’i
junab’ in k’as pa we tinamit ri’. Q’axinaq chi jumuch’ nujunab’. Man k’i taj yab’il nuriqom,
rumal nuchajim wib’.
Are taq in nitz’ na xkoj q’ateb’al yab’il chwech. Aq’ab’ kinwa’lijik, atam kinq’oyi’k. Kintij
ichaj, uwach che’ xuquje’ kinaq’. Ronojel q’ij kinatinik. K’i mul kinch’aj nuq’ab’. Kichajij
xuquje’ kinimaj iwib’. Rech k’i junab’ kixk’asi’k.
Chqila’. Are taq kintzijoj ri wati’t, kinb’ij are’
Are taq kintzijoj ri nutat, kinb’ij............................... are’
Are taq kintzijoj ri nunan, kinb’ij............................. are’
Are taq kintzijoj wib’, kinb’ij..................................... in
Are taq kinch’ab’ej jun wachalal, kinb’ij.............. at
¿Jas kib’i’ ri tzij kakik’ex ri b’i’aj?
We nik’aj tzij ri’ kib’i’ ¡k’exb’i’, rumal are kik’exwach ri b’i’aj!
Kinsik’ij xuquje’ kintzalij uwach
1. ¿Jas che ri wati’t k’i junab’ k’aslik?
2. ¿Jas pixab’ kuya’ ri wati’t chi rij ri josq’inem?
3. Chatz’ib’aj ri k’exb’i’ kriqitaj pa ri k’ulmatajem
Luxa’r ____In________________________
Nutat_______________________________
Nunan______________________________
In___________________________________
Wachalal___________________________
2
1

2 Q’ataj
4. Chachupu’ ri juch’utal taq tzij, chatz’ib’aj jun k’exb’i’
Lina (____) e k’o ka’ib’ wachalal. Ri wachalal (______) sib’alaj ke’kikotik.
Kchakun ri nutat. Ri nutat (____) sib’alaj okel il.
K’o uk’ayb’al ri nunan. Ri nunan (____ ) utz winaq.
Chasik’ij e chawila’
Ri uj aj upaja are taq wa’: wati’t/nunoy, numam/nutatanol, nunan, nutat, nuxib’al watz
e ri in. Are taq wa’ qajunab’:
Winaq Wati’t/Nunoy Numam/ nunan nutat nuxib’al watz in

nutatanol
Kijunab’ 82 85 40 45 28 14 12
Rech kqilo jachin nim, jachin la’j kekoj we nik’aj etal: nim chi uwach “>” 45 > 40, alaj
chi uwach “< ” 40 < 45
Xuquje’ kqajunamaj ri ajilab’al are taq kqakoj ri suk’ajilab’al.
We ri ajilab’a k’o pa wikiq’ab’, nim chi uwach, we k’o pa moxq’ab’.
Konojel taq ri ajilab’al ri e k’o chi umoxq’ab’ ri 11 e alaj chi uwach, konojel ri e k’o ma
uwikiqab’ e nima’q chi uwach.
Alaj chi uwach nima’q chi uwach
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
Ri ub’anik:
1. Chab’ana chi uwach le atz’ib’awuj, jun suk’ajilab’al k’a 100, k’amajtaj uloq pa 0.
2. Chatz’aja’ ruk’ jun uka’yb’al ri nik’aj taq ajilanik: 18, 55, 39, 78, 9, 25, 76, 17, 80, 50,
41, 16, 62, 32, 88, 99, 20 y 71
3. Chajunamaj ri nik’aj ajilanik, Chatz’ib’al retal taq: e nim chi uwach “>” xuquje’ Su e
e alaj chi uwach “< ” Rech qas utz uchakuxik.
32 < 41 18 16
55 > 39 78 76
17 71 62 99
99 78 9 17
16 25 100 88

• ¿Xinchob’ ri taq uk’exwach b’i’aj ?
• ¿Xinriq jas ri ajilab’al alaj chi uwach rachi’l ri nim chi uwach?
2
2

Q’ataj
Wachtzijonem: Q’ateb’al yab’il
Ri keta’maxik
• Ke’inchol ri tzij jas je’ ri tz’utpaj kuk’a’m:
• Kinjunamaj ri ajilab’al alaj chi uwach on e junam k’a pa 10,000, are kekoj ri wachjuch’:
junam ruk’, alaj chi uwach, nim chi uwach.
• Kinb’an jastaq uchajixik wib’, xuquje’ utz wa’im kinb’ano, are kinkoj ri kina’oj ri wati’t
numam, nunan nutat.

1. Chata’ chi kech ri nima’q winaq, jas taq q’ateb’al yab’il kikojom chawech.
2. Chatzalij.
• ¿Jas kipatan le q’ateb’al yab’il?

Ko chasik’ij le tz’ib’atalik.
B’ixikal rech ri ja kunanib’al

Chasik’ij le perwuj e k’o pa jun ja kunanib’al
Kkoj q’ateb’al yab’il

Aq’ab’il
Ukojik q’ateb’al yab’il rech ri Polyo
lunes: nab’e pajb’al, we xtz’aqat 2 rik’il ri ne’.
martes: ukab’ pajb’al, we xtz’aqat 4 rik’il ri ne’.
myerkoles: rox pajb’al, we xtz’aqat 6 rik’il ri ne’.
Jweb’es: Nab’e uto’ik we 18 rik’il ri ne’.
B’yernes: ukab’ uto’ik, we 4 ujunab’ ri ne’.
Kk’am loq uwuj q’ateb’al yab’il ri ak’al.
Kkoj q’ateb’al yab’il

B’enaq q’ij
Ukojik q’ateb’al yab’il rech ri ij SRP
Myerkoles: Nab’e pajb’al, ne’ab’
12 k’a 15 kik’il.
Jweb’es: Ukab’ pajb’al, ak’alab’ 4
k’a 6 kijunab’.
Kk’am loq uwuj q’ateb’al yab’il ri
ak’al.
2
3

2 Q’ataj
1. Chatzalij uwach:
– ¿Jas che kta’ik kk’am ub’i uwuj rech q’ateb’al yab’il?
– 6 rik’il une’ ral ri nuch’utinan, ¿Jas pajb’al kya’ chi rech, rech uq’atexik ri polyo?
¿Jas q’ij xuquje’ jas kajb’al kpatanixik?
– 5 ujunab’ ri nuchaq’. ¿Jas pajb’al rech uq’atexik ri yab’il Ij kya’ chi rech?
2. Na’taj chi awe chi pa qatzij k’o jun ch’aqapil tzij ko kta’tajik ub’i: ko ch’aqapil. Pa ri
qatzij K’iche’ pa uk’isb’al ri ch’aqapil tzij kkoj wi wa’ we uchuq’ab’ ri’.
– Ko chasik’ij ri tzij, kajach ri ch’aqapil tzij.
– Kqakamulij ub’ixik kqapaq’apa’ ri qaq’ab’ chi kijujunal uch’aqapil tzij.
– Are taq kata’ ri ch’aqapil tzij ko uchuq’ab’, ko chapaq’apa’ aq’ab’.
Q’ateb’al yab’il pa q’ij wujil Aq’ab’il
3. Chatz’aja’ ri k’isb’al ch’aqapil tzij kech ri tzij xsik’itaj awumal.

Q’ateb’al yab’il
4. Pa qatzij xaq xu wi pa uk’isb’al ch’aqapil tzij kkiya’ wi ri uchuq’ab’.
5. Chatz’ib’aj pa wi atz’ib’awuj ri tzij e k’o pa le ukab’ chak, chi uxukut katz’ib’aj ri

ch’aqap tzij jawi’ kab’e wi uchuq’ab’.
Chqachomaj rij e kqajumaj taq ri kik’iyal taq ajilab’al: alaj chi uwach, junam ruk’.
Ri nab’e upajb’al ri q’ateb’al yab’il chi rij ri ij kkoj pa taq ri 12 rachi’l 15 ik’il.
¿Jun ne’ ri k’a te’ 13 rik’il, la utz k’ut kkoj ri q’ateb’al yab’il chi rech?
¿13 nim chi uwach on alaj chi uwah 12
¿13 nim chi uwach on alaj chi uwach 15?
We 13 nim chi uwach 12, alaj chi uwach 15, la kriqitaj na pa ri rik’il rech utz kkoj ri nab’e
pajb’al q’ateb’al yab’il chi rech. La utz k’u na’ kkoj chi rech.
¿La utz kkoj ri nab’e pajb’al q’ateb’al yab’il ij chi rech jun alaj ali, ri k’a te’ 14 rik’il? Are
chakojo’ le retal > rech kab’ij we nim chi uwach rachi’l < we alaj chi uwach-
1. ¿La kuya’o kakoj ri ukab’ pajb’al q’ateb’al yab’il ij chi rech jun ak’al ri k’a te’ 5
ujunab’? Chab’ij jas che je’ o ja’i’ ne’.
2. K’o jun une’ 6 rik’il le ral nuch’utinan. ¿Jas upajb’al q’ateb’al yab’il polyo kkoj chi
rech?

• ¿Kinwilo chi katkowin che ub’ixik taq ri nik’aj taq tzij?
• La kinkowinik kinkoj ri retal nim chi uwach, alaj chi uwach pa ajilanem.
2
4

Q’ataj
Uwaq uq’ijil chak
Wachtzijonem:
Ri keta’maxik
• Utz kukoj ri wachib’al ruk’ ri tz’ib’atalik are taq kuch’ob’ ri kb’ix pa ri sik’iniwuj kch’awik
rachi’l ri xaq kril ruk’ ub’oq’och.
• Kukoj ri ajilab’al pa ri nuk’ulem ulajujil kjeqetaj pa 0 k’a pa 10,000 xuquje’ pa maya’
ajilanem kopan k’a pa 7,999..
• Kuchakuj ri mulinem, esanem ruk’ kajib’ ajilab’al.

1. ¿Jas kub’ij ri ub’i’ jun k’ulmatajem?
2. ¿Jas kinb’an chi ujunumaxik ri ajilanem k’a pa ujunil mil?

Chawila’ xuquje’ chasik’ij
Mayajib’al puwi’aj
K’o jun q’ij sib’alaj q’aq’, b’enaq ri a Ra’ul pa tijob’al. Xuriq
jun chim ruk’ jun jastaq jer k’o unik’ajil potz’. K’o uxik’ xa k’u
man krapin taj. Xuta’ chib’il rib’ ¿Jas kupatanij wa’? ¿jas wa’
we xinriqo? Xutzijoj chech ri rajtij, are taq xopan pa tijob’al.
Are’ sib’alaj xmaltyoxin chi rech, rumal ri xutzalij. Are xtzaqoj
ri ajtikonel kotz’i’j. Xuta’ chech kutzalij, rech man kk’at taj are
taq kchakunik.
A Raulito xrilo chi utz ri xub’ano. Rumal chi ri ajtikonel kotz’i’j,
kuto’ rib’ chi uwach ri q’ij ruk’ ri upwi’.
Ri ub’anik: chasik’ij uwach, chatzalij uwach.
1. ¿Jas jun utz ub’i’ kkoj chi rech ri k’ulmatajem?
2. ¿Jachin ri a Raul?
3. ¿Jas xub’an ri a Raul chi reta’maxik jachin ajchaq’e ri pwi’?
4. ¿Jas uk’isb’axik kachomaj at ri k’ulmatajem?
5. ¿Jas kana’o are taq k’o katzaqo?
6. ¿Jas kachomaj kub’an ri ajtikonel kotz’i’j chi rech utzijoxik ri k’ulmatajem?
7. ¿Jas kno’jin ri ajtikonel kotz’i’j are taq ktzalix ri upwi’?
8. ¿Jas xaweta’maj chi rech ri k’ulmatajem?
2
5

2 Q’ataj
Rajawaxik kak’oj retal ri kik’i’al taq ajilanemmare chi qet’amaj jas chike nim e jas chike
nitz’ rajilab’al. k’o jalajoj taq etab’al re ajilab’al, jacha ne’ le kak’oj che utak’ab’al e
ucholik taq ri 10 rajilab’al.
Laq’o lajk’alb’al Jok’alb’al Lajujb’al Junalb’al

(1000) (100) (10) (1)
9 5 1 0
1 0 5 9
Chqak’ojo ka’ib’ taq ajilab’al pa jalajoj taq qajib’al. Chanim are kqilik le nim uk’olib’al: mil.
Pa le nab’e k’olib’al k’o ri 9 ajilab’al chupam ri laq’o lajk’alb’al (mil). Pa le ukab’ ajilanem
k’o ri 1 ajilab’al chupam ri’ laq’o lajk’alb’al.
Ri 9 ajilab’al nim chi uwach le 1, are k’u 9,510 nim chi uwach 1,059 ajilab’al. Xuquje’
kujkowin che ub’ixik chi ri 1,059 ajilab’al su nitz’ cho le 9,510 ajilab’al. katz’ibax retal we
9,510 >1,059, xuquje’ kujkowin che utz’ib’axik jas ne’ le 1,059 < 9,510.
Ri ub’anik: Chajulumaj taq ri kik’iyal ajilab’al ri k’o chupam ri tz’alam e chatz’ib’aj retal <
alaj chi uwach on > nim chi uwach, pa le ukab’ cholaj.
Ajilanik 1 retal Ajilanik 2

95 > 59
125 251
1,832 2,381
5,234 4,325
9,892 9,829
Chab’ana’ we chak re mulin taq ajilab’al
457 487 984 492

+124 +209 +532 +204
432 854 812 378

+312 +133 +602 +276

• ¿xinchob’ chi rajawaxik ri ub’ixik ri ub’i’ jun tzijonem?
• ¿Xinjulumaj ri kik’i’al taq ajilanem?
2
6

Q’ataj
Uwuq uq’ijil chak
Wachtzijonem: Ri ulewal k’aslemal
Ri keta’maxik
• Kinkoj k’utb’al, etal rech kub’an tzijonem kuk’ ri winaq.
• Kinriq jas kipatan ri jastaq k’o kik’aslemal pa jun ulewal k’aslemal.
• Kinkoj ri ajilab’al pa ri nuk’ulem ulajujil kjeqetaj pa 0 k’a pa 10,000 xuquje’ pa maya’
ajilanem k’a 7,999.

1. Ri rab’ tzij “bio” kel kub’ij “k’aslemal” Kupatanik chi rech uwokik tzij jacha biología
(unik’oxik ri k’aslemal), biodiversidad (k’i uwach k’aslemal).
2. Ri wachxiltzij “a” kel kub’ij “maj”
3. ¿Jas kachomaj kakib’ij ri tzij “biótico” rachi’l “abiótico”?
4. ¿Chatzijoj chi rech jun nima winaq jas kkipatanij ri k’utb’al xuquje’ ri etal?

Chasik’ij ri tz’ib’atalik.
Ri ulewal k’aslemal
Ri k’o kik’aslemal kajawataj chi kech: ja, q’aq’, ulew, kaqiq’
rachi’l uwachulew. Pa ri qana’oj uj maya’ winaq ronojel ri k’o
chi uwach ri loq’olaj ulew k’o uk’aslemal.
Rujal chi ronojel k’o kik’aslemal are ri che’, awajib’, napux
xuquje’ ri nak’chikopil, ri ulew, joron, kyaqiq’, q’aq’, ab’aj.
Ri ajchakib’ rech uchajixik ri uwachulew kib’anom k’utb’al
chech uch’ob’ik ri kichomanik. Jacha’ ri k’ultb’al ukamulixik
ukojik ri mes.
1. Chajuch’u’ ruk’ jalajoj taq tz’ajb’al ri kel kakib’ij ri tzij: ulewal k’aslemal, jastaq k’o
kik’aslemal, jastaq maj kik’aslemal..
2. Chatz’ib’aj k’amb’al no’j kech ri k’o kik’aslemal.
3. Chawoko’ jun k’utb’al kel kub’ij “k’o kik’aslemal” rachi’l jun “maj kik’aslemal”
4. Chab’ana’ wachib’al rech jun ulewal k’aslemal.
2
7

2 Q’ataj
Ri Etab’al taq e ri k’utb’al taq

Konojel uj winaq kqakoj retal taq le tz’ijob’en ib’ jacha we’
k’amal no’j ri e wachib’al taq, man k’o ta tzij chupam. Ri retal
ri k’o pa wikiqab’ kuk’ut chi k’o upatan chi qech ri taq jastaq ri
kojom chik xuquje’ jacha’ ta ne’ ri k’amb’al na’oj e k’o nik’aj taq
tinamit ri kkikamulj ukojik ri lime’t.
Nik’aj chi etal
Pa ri ajilanem kekoj nik’aj taq etal. Jun k’amb’al no’j, ri ajilab’al xuquje’ ri k’utb’al taq chak
rech ajilab’al, jacha we, +, -, ÷, x. <, >, =, ≠.
We retal + kukut chi qech chi kqamulij ri kik’iyal taq ajilab’al, rumal la keqab’ij, qamulij ri
k’iyal taq ajilab’al. Are chi kojkowin che ub’anik q’oyol uwach ri mulim taq ajilanem. Pa
la kak’oj chi je’ taq kutb’al (=). Xuquje’ kojkowin che ub’anik tak’al uwach.
45 + 52 = 45
+52
Chekachakuj nab’e ri e k’o jujunal taq ajilab’al 5 + 2 = 7 pa le uk’olib’al tak’al uwach.

K’a te k’u ri’, ri e k’o pa le uk’olib’al rech lajuj taq ajilanem 4 + 5 = 9 ajilab’al. Are’ kqab’ij
97 ajilab’al.
1. Chab’ana ri mulin taq ajilanem.
22 17 23 25 15
+36 +82 +46 +72 +73
2. Chak’utu pa q’oyol uwach ri mulin taq ajilab’al.

3. Xuquje’ ri maya’ ajilab’a ke’ukoj nik’aj taq retal. Chatz’ib’aj retal taq ri ajilab’al:
1 5 0
4. Ri tijoxelab’ rech rox, ukaj junab’ rech ri tijob’al keb’e pa jun wa’katem rech kekila’
jun ulew k’aslemal. Ri ajtjab’ kkaj kketa’maj janipa’ ak’alab’ keb’ek. Che’ato’ ruk’ wa’.
Pa le urox junab’ e k’o 15, pa ukaj junab’ e k’o 20 tijoxelab’.
5. Chab’ana we mulin ajilab’al pa q’oyol taq uwach xuquje’ pa tak’al taq uwach.

• ¿Jas ri nab’e xweta’maj?
• ¿Jas wachtzijonem kwaj kintijoj na wib’ chi rech?
2
8

Q’ataj
Wachtzijonem: Ri Mayab’ biosfera
Ri keta’maxik
• Kujach jachike sak’akwinem rech ko sik’iwuj ruk’ ri man ko taj. (C y L)
• Kuchol ub’ixik kipatan ri k’o kik’aslemal pa ri ulewal k’aslemal (winaq, chikop xuquje’ che’)
• Kukoj ri ajilab’al pa ri cholajilanem kjeqetaj pa 0 k’a pa 10,000 xuquje’ pa mayab’
cholajilanem k’a 7,999.

1. ¿La asik’im uwach jun wuj?
2. ¿Awilom chi we man katch’aw taj are taq katsik’inik aninaq kasik’ij uwach?
3. ¿La at ajilaninaq pa Maya’ ajilab’al?

Chasik’ij pa tz’inilik ri wuj.
Ri Mayab’ biósfera
Petén are jun nimalaj tinimit rech Iximulew. Chila’ kriqitaj jun
nimalaj ulew ruk’ uk’iyib’al joron xuquje’ nima’q taq k’iche’laj
jawi’ e k’o k’i kiwach chikop. Chech wa’ we nimalaj ulew
kb’ix biósfera maya.
Petén kriqitaj pa ri wa’katiba’l ub’i’ Tikal, uk’a’mal ri maya’
b’anikil. Eta’mam uwach ri maya’ na’ojib’al, rumal ri utob’anik
uya’om chech ri k’axk’ob’winaqil.
1. Chapaja’ janipa’ katuk’am ub’i ukamulixik usik’ixik uwach wuj.
2. Ko kasik’ij xuquje’ chapaja’ chi jumul.
3. La are’ aninaq are taq ko kasik’ij on are pa le tz’inilik.
Chajuch’u’ jawije’ kriqitaj wi ri b’ixikal. K’a te k’u ri’ chatzalij uwach.
4. ¿Jas ri’ ri maya’ byosfera?
5. ¿Jas che eta’mam uwach ri maya’ na’ojib’al?
6. ¿Jas taq je’lika taq k’olib’al kriqitaj pa ri byosfera maya?
7. ¿Jasche rajawaxik uchajixik ri byosfera maya?
8. Chaq’alajisaj chi uwach jun nima winaq jas ri’ ri “byosfera maya?
2
9

2 Q’ataj
Chasik’ij uwach ri cholupam tzib’.
Ojer kanoq ri maya’ b’anikil sib’alaj nim kib’anik. Are taq e nab’e chi uwinaqirisaxik ri
majb’al. Chaya’ retal ri majb’al ruk’ jun ub’aq’ kakaw. Kak’oj retal chi kijujunal ruk’ taq
rixim. Kukutu ri job’ ruk’ jun xik’ay.
Je ri’ kab’an utzib’ax taq retal ri: 0 1 5
0 = 1 1 5 5
Kuk’ wa’ we taq retal kujkowin chi utzib’axik k’i taq ajilanem. Kakik’oj jun cholb’al ajilanem.
Ri kajil ri ajilab’a kak’extajik are taq kpaqi’ ri raq’anem.
Puq
1 8000
1 400
1 20
1 Taq ujunal
Jun juch’ xaq junam ruk’ 5 pa le nab’e uk’olib’al.

Pa le ukab’ k’olib’al 100 rajil, rumal chi ek’o 5 taq puq ya’ le 20 (5 x 20= 100).
Pa le rox k’olib’al 2000 rajil rumal chi ek’o 5 taq puq ya’ le 400 (5 x 400 = 2000).
¿Jas kik’i’al taq ajilab’al k’o chupam we kajib’ taq uxukut?
3 20
2 unidades
Rub’ixik are 62 ajilab’al: oxib’ mul ri juwinaq xuquje’ ka’ib mul le jujunal
1. Chatz’ib’aj ja chike ajilab’al k’o chupam pa we kajib’ taq uxukut.
& 20 5 20
5 1 _________ 3 1 _________
2. Chatzib’aj ruk’ ri maya’ ajilanem wa’ we taq ajilab’al.

Kana’taj ub’anik ri tz’alam taq k’olibal ajilab’al.
35 48 105

• ¿Jas upatan chaqe qet’amaj ukak’ojik retaba’l taq ajilab’al mayib’?
• ¿Ja wi keniman taq ktzij ri ajno’jib’al taq mayib’?
2
0

Q’ataj
Wachtzijonem: Ri kemchi’
Ri keta’maxik
¿Jas ri kinweta’maj kamik?
1. Kintatab’ej ri kijalwach ri tzij (k’utb’alil, uk’iyal, q’ijilal, winaq) are taq kutz’ib’aj tz’aqat
chomanik xuqjuje’ jupaj tz’ib’.
2. Kukoj ri ajilab’al pa ri nuk’ulem ulajujil kjeqetaj pa 0 k’a pa 10,000 xuquje’ pa maya’
ajilanem k’a 7999.

Chajunamaj ri k’ulaj tzij
achi - achijab’ Ne’ - ne’ab’ Ali – ala Achi - ixoq
1. ¿Jask kejalwachin wi ri k’ulaj tzij?

Chasik’ij le b’ixikal
Ri kemchi’ are kunik’oj jas je’ kiwokom kib’ ri tzij xuquje’ jas kik’ulaxik rech uwok tz’aqat
chomanik. Kujuto’ chi rech ub’ixik ruk’ saqil ri qachomanik.
Chawila’ k’i tzij xaq e junam are kk’exon ri uk’isb’alil. K’o mul xa kachi’lam jujun tzij.
ak’al ak’alab’ nan nanib’ etz’anel e tz’i’ taq tz’i’
ak’al ak’al ali ak’al ala ajkun achi ajkun ixoq ati’t tz’i’ ama’ tz’i’
Ri ch’aqapil tzij pa uk’isb’alil on ri kachi’l kakiya’ uch’ob’ik we xa jun on k’i.

Ri tzij kachi’l kakiya’ uch’ob’ik we ala on ali, ati’t on ama’.
Uwach winaqil: Jun tzij kub’ij we achi on ixoq, ati’t on ama’. Chi kech winaq kkoj ali on
ala, nan tat Chi kech awajib’ kkoj ati’t on ama’.
Uk’iyal: Kakijach kib’ ri tzij we xa jun on k’i. Rech uk’iyarisaxik jun tzij kkoj ri ch’aqapil tzij
-ab’, -ib’, (e tiqital chi rech ri rab’ tzij) e, taq (wa’ kekoj chi uwach le tzij, man tiqital ta
ruk’).
Tz’i’ - E tz’i’ - taq tz’i’
Chatz’ib’aj chi uxukut ri tzij ri uwach uwinaq xuquje’ uk’iyal.
• Ajkunanelab’ ixoqib’
• Ajtij achi
• Ama’ ak’
• Ati’tab’ no’s
2
!

2 Q’ataj
Chqetamaj ajilanem
Ajilab’al pa ajilanem
La tzij “ajilab’al” jalojoj taq ub’ixik, je’ pa kemtzij xuquje pa ajilanem.
Pa ajilanem; le ajilab’al on k’iyal kb’ixik rumal chi ri winaq rajawaxik chi kajilanik.
Jalajoj taq tinamit kikojom jalajoj taq etal rech uk’utwachixik ri ajilanem. Jun k’amb’al
na’oj: ri kajilab’al ri e romanos rachi’l ri maya’ ajilab’al.
Le uwach le tz’ib’ kqakoj kamik chi rech le ajilanik are le bi’na’am arabigo: 0, 1, 2, 3, 4,
5, 6, 7, 8, 9.
Recheb’al ri ajilab’al
Kuya’ la kqatamaj chi k’o nim chi uwach (>), alaj chi uwach (<), junam (=) kuk’ nik’anj
chik.
Rech kqetamaj jas usuk’ le ajilab’al kuya’ la’ kqakoj le suk’ajilab’al.
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
• Le ajilanik man k’o ta uk’isik utza’m.

• Jun ajilab’al nim chi uwach jun chik are taq k’o chi uwikiq’ab’. Jun k’amb’al na’oj,
le 9 k’o pa uwikiq’ab’ le 6 kuya’ k’u la’ kqab’ij chi 9 > 6.
• Jun ajlab’al nim chi uwach jun chik are taq k’i ri ajilab’al k’o chi upam. K’amb’al
na’oj: 12 nim chi uwach le 9 rumal chi ri 12 e ka’ib’ ajilab’al. 234 > 25 rumal chi
k’o oxib’ ajilab’al chi upam 234.
• Ronojel ajilab’al k’o jun nab’e chi uwach. Xuquje’ jun kab’e chi uwach.
Le nab’e chi uwach le 6 are 5. Le k’o kan chi rij le 6 are le 5.
Le k’o chi rij le 11 are le 12. Le k’o apan chi uwach le 11 are 12.
Ukamulixik le xeta’maxik
1. Chatz’ib’an pa uk’iyal taq le tzij.
Sya/me’s ati’t ak’ pala’t laq ak’al ne’
2. Chatz’ib’aj jun tz’aqat chomanik ruk’ taq le tzij xawil kanoq.

3. Chawila taq le tzij kub’ij ama’ ati’t chi kech taq ri awajib’. Ri tzij kub’ij achi on ixoq
kuk’ taq le winaq.
Ali ala ixoq achi
Chatz’ib’aj le katay chi awech.
4. A pachike ajilab’al nim chi uwach le 45.
5. A pachike ajilab’al alaj chi uwach le 24.
6. Ri ajilab’al kb’e chi uwach le 12.
7. Ri ajilab’al knab’ej chi uwach le 12.
8. Chakojo’ le retal ajilab’al; nim chi uwach >, alaj chi u wach < rech kajunamaj taq
le ajilab’al.
0 1
19 9
6 18
6 5
2
"

Q’ataj
Ulaj uq’ijil chak
Wachtzijonem: Ri kemchi’
Ri keta’maxik
• Kutatab’ej jas kejalwachin ri tzij (k’utb’alil, uk’iyal, q’ijilal, winaq) aretaq kutz’ib’aj tz’aqat
chomanik xuqjuje’ jupaj tz’ib’
• Kuriq ri kipatan ri k’o kik’aslemal pa jun ulew k’aslemal.
• Kuchakuj mulinem rachi’l esanem ruk’ kajib’ alijab’al.

1. Chajuch’u’ ri tzij pa le tz’aqat chomanik ri kuk’ut b’anoj.
– Ktyo’n ri tz’i’ ronojel chaq’ab’il.
– Xinxik’an ulo pa tijob’al k’a pa wachoch.
– Ri a Lwis, ri ali Na’ rachi’l in kujb’e pa nimaq’ij
2. Chatzalij uwach
– ¿Jachin ktyo’n ronojel chaq’ab’il?
– ¿Jachin xxik’anik?
– Jachin taq keb’e pa nimaq’ij?

Ri tzij kqakoj chi rech ub’ixik ri kb’anik kib’i’ b’anoj. K’o majb’al kech, kirab’ xuquje’ kik’isb’alil.
Ri umajb’al ri b’anoj are kub’ij ri Q’ijol: kamik, iwir/ojer, chwe’q. Ri uwinaqil are ri in, at, are’,
uj, ix, e are’. Xuquje’ k’o ch’aqap tzij kekoj chi uk’isb’al ri tzij ri kkib’ij jas uwach b’anoj, e
are taq wa’: -ik, -a, -o, -u rachi’l -j.
Xinwil aq’ab’ mer jun q’an ruk’ q’eq uwinaqil kab’. Naj krapin
wi, pa ri juyub’. Kwa’kat pa taq ri kotz’i’j.
Sib’alaj kechakunik. Kakib’an kab’. Kakik’ol ri kab’ pa jun aqaj.
K’o uwinaqil kab’ kakik’am ub’i joron pa ri aqaj. Kupatanij chi
rech kitzuqik ri e nitz’.
1. Chajuch’u’ kixe’ ri b’anoj pa ri tz’ib’atalik.
2. Chatz’ib’aj chi uxkut ri b’anoj, ri uwinaqil xuquje’ ri kb’in rech uq’ijol.
3. Chatz’ib’aj pa le kajxkut ronojel ri k’o uk’aslemal kpatanij chi kech ri uwinaqil kab’
K’o uk’aslemal
Chab’ana’ jun wachib’al jas je’ ri kulewal kik’aslemal ri uwinaqil kab’

2
#

2 Q’ataj
Chqetamaj ajilanem
Kikab’ uwinaqil kab’
Ri uwinaqil kab’ kkib’an ri kchoch. Kkib’an ri kab’ pa taq ri k’olib’al waqib’ uxukutb’al.
Sib’alaj e k’i uwinaqil kab’ e k’o pa ri k’olib’al. Ri jupuq uwinaqil kab’ kkik’am kib’ pa taq
60,000.
¿La kachomaj janipa’ ri’ ri 60,000?
Diez mil Mil Centena Decena Unidad

10,000 1,000 100 10 1
We kajxukutb’al kuk’ut chi qech jas uyakik taq le ajilab’al. Pa alaj nuch’ pa unimal.
Nab’e kqachol pa le nab’e k’olib’al. Are taq kqab’an ucholajixik pa le nab’e kajxukut le
9, necher man kqakoj ta 10 are kqab’an ukojik le ukab’ cholaj. Ruk’ k’u wa’ kajalan lajuj
raqan. 0 pa le nab’e cholaj 1 pa le ukab’.
Je’ xuquje kk’ulmataj ruk 99. Kujopan pa jo’k’alb’al. Kujopan pa le urox cholaj. Kqakoj 1
pa le uk’olab’al jo’k’alb’al, 0 pa ulajuj, 0 pa ujunachal.
We kujq’atan pa 999 kujopan pa laq’o’lajk’al . kujq’ax pa le ukaj ucholaj. 1 pa le ucholaj
laq’o’lajk’al, 0 pa le ucholaj jo’k’alb’al, 0 pa le ulajuj, 0 pa ujunachal.
Je xuquje kk’ulmatajik kujopan pa 9,999. Le ajilab’al 60,000 xuquje le 6 pa le ucholaj re
lajuj jo’k’alb’al.
Lajuj
Laq’o’lajk’al Jo’k’alb’al ulajuj ujunachal
jo’k’alb’al
10,000 1,000 100 10 1
6 0 0 0 0
1. Chawesaj uwach le kajxukut chi uwach le atz’ib’awuj k’a te k’uri’ chocholo le

ajilab’al. 80,000, 2020, 2019, 2000.
2. ¿janipa’ junal, ulajujil k’o pa 28?
3. ¿Janipa’ junal, ulajujil, , xuquje jo’k’alb’al k’o pa 350?
Ukamilikix/ub’anik
1. Chatz’aqatisaj le tz’aqat chomanik ruk’ taq le uxe’ b’anoj, ri uq’ijo, uwinaqil
– iwir, ri a Leja’n__________________ raxkab’ ruk’ kaxlanwa. (kutij)
– In ___________________ ri nuchak ronojel q’ij. (kinb’an)
– Ri ali Ixchel, ri ali Luna xuquje in ________________ chi rilik ri uwinaqil kab’. (kujb’ek)
2. Chatzalij uwach le k’otb’al chi’j.

– ¿Janipa’ ulajuj, ujunachal k’o pa 45?
– ¿Janipa’ ulajuj, ujunachal k’o pa 623?
Tukelal etab’al eta’manem

• Kinkowinik kinya’ ya’ k’amb’al no’j chi rij ri b’anoj.
• ¿Kinkowinik kinb’ij jas ri uxe’al ri ajilab’al kqakojo?
2
$

Q’ataj
Wachtzijonem: Ri che’
Ri keta’maxik
• Kukoj ri taqanik rech ri ch’ab’al (utz ukemik ri b’ixikal) are taq kutz’ib’aj jupaj tzij on
k’aslemal tzij
• Kuk’utu ri kipatan rii jastaq k’o kik’aslemal xuquje’ ri man k’o taj pa jun ulewal k’aslemal.

1. Chatzijoj chech jun awachalal ri q’axnem rech kk’ij jun che’ are taq ktikik.
2. Utz ucholik kab’ano.

Chasik’ij le tz’ib’atalik. Chaya’ ri atanab’al chi rech ri cholq’axnem.
Ri a We’t are jun che’

Ri a We’t are jun che’. Xuch’ob’o chi nim upatan are k’a taq
ija’ na. Kyoq’ kumal nik’a taq che’ chik.
Xk’iy ri a We’t. Ronojel q’ij kket jun chi kech ri e rachi’l. Kk’am
b’i kumal ri e b’anal si’. No’jimal xsach uwach ri k’iche’laj. Ri a
We’t no’jimal xk’iyik, man reta’m taj ri kk’ulmatajik. Kuchomaj
chi nim uq’ij.
Xopan ri q’ij xqasaxik. Xk’am b’i pa jun ja b’anb’al jastaq.
Xb’an k’i che’ tz’ib’ab’al ruk’ ri uche’al. Xe’uto’ chi kijujunal ri
ak’alab’ rech reta’maxik tz’ib’anik. Xutz’ib’aj mulinem, esanem
xuquje’ pach’um tzij chi kech ri nanib’. Xutz’ib’aj taqowuj chi
kech ri tata’ib’ naj e k’o wi. Nim uq’ij ri a We’t.
Lectura EBC Código N2001
USAID Leer y Aprender- Ministerio de Educación de Guatemala
1. Kachol utz’ib’axik ri tzijonem “Ri a We’t are jun che’”.
Ri a We’t reta’m chi nim uq’ij
Xkiqasaj k’i che’ ri e b’anal si’.
Kyoq’ kumal ri e rachi’l.
Xqasax ri a We’t.
Xb’an che’ tz’ib’ab’al ruk’ ri uche’al.
Nim uq’ij.
Ri a We’t jun ija’.
2. Chatzib’aj jun k’aslemal tzij rech jun sanorya kjeqetaj are taq ija’ ja, kk’is are taq xtijik.
3. ¿La kawaj chi ri ajb’anal taq si’ kakiqasaj che’? Chaq’alajisaj jas che kawaj on man
kawaj taj?
2
%

2 Q’ataj
Chqetamaj ajilanem
Pa le sik’ib’al wuj, ri a We’t xe’uto ri ak’alab’ chi rech esanik xuquje’ mulinik. Chqab’ana’ uj
xuquje qesaj, qamulij. ¿Jas kqab’an uj we qesaj xuquje’ kqamulij pa jujunichal kqaq’axaj
pa ulajuj, jo’k’alb’al, laq’o’lajk’al?
Qilampe jun k’amb’ejal no’j:
Pa le tinamit “Nueva Esperanza” e k’o 3,467 winaq xoral are k’u pa le komon “Los Pinos”
e k’o 685. ¿E janipa’ e ajupaja winaq e k’olik?
Chqila’ mpe’: 3,467 + 685
Uwinaqirik le mulinik uk’amik uq’ab’ kumal nikaj chik:
1. Chqacholo’ taq le ajilanik, jujunichal pa le ucholaj le jujunichal,
ulajuj pa le ucholaj le ulajuj, jo’k’alb’al pa le ucholaj jo’k’alb’al. 1 1 1
2. Qamulij le ajilab’al: 7 + 5 = 12, kqatz’ib’aj 2 pa le ucholaj le ulajuj, 3, 4 6 7
kqakoj le 1 wiqb’al puwi’ wa’. + 6 8 5
3. Kqamulij le jupuq jas uwach ruk’ le ajilab’al: 6 + 8 = 14 + 1
ruk’ wa’ kuya’ chi qawach 15. Kqatz’ib’aj 5 pa le ucholaj ulajuj. 4, 1 5 2
Kqak’am b’i jun pa le ucholaj jo’k’alb’al. Kqatz’ib’al 1 puwi’ le
ucholaj jo’k’alb’al.
4. Kqamulij le jupuq jasuch ruk’ le ajilab’al: 4 + 6 = 10 + 1 ruk’ wa’ kel chi qwach =
11. Kqatz’ib’aj 1 pa le ucholaj le jo’k’alb’al, chuxe’ le juch’b’al. Kqak’am b’i 1 pa le
ucholaj laq’o’lajk’al. Kqakoj 11 pui le ajilanik re laq’o’lajk’al.
5. Qamulij le ajilab’al rech laq’o’lajk’al: 1 + 3 = 4 ujujunal rech laq’o’lajk’al.
6. Xuraqanik 4,152
1. Chab’ana’ le mulinem pa le awuj.
a) b) c) d)
3,434 3,267 3,573 3,667
+1,295 +135 +685 +2,581

Chajuch’u’ we je’, we man je’ taj.
No. Jewa’ kb’an che ucha’ik je’ ma je’ taj

1. Chab’ana’ unataxik jun tzijob’elil.
2. Xinkwin che ub’anik el mulinem, kqak’am b’i 1.
2
&

Q’ataj
Wachtzijonem: Ri umeq’inal ulew
Ri keta’maxik
• Kukolomaj b’ixikal b’im ruk’ saqil eta’manik.
• Kuchol ub’ixik jas kakixim wi kib’ ri kakiwok jun ulewal k’aslemal.

1. Chajuch’u’ ri jastaq ketob’an chi rech umiq’inal ulew. Uq’aq’al awajib’ raxal kaqiq’
yakom ja jab’
2. Chattzijon ruk’ jun awachalal chi rij jas umeq’inal ulew jawi’ kixel wi.

Ruk’ achuq’ab’ chasik’ij.
Ixchiguan
Ixchiguan jun uq’ab’ ri tinimit San Marcos. Xjeqetaj uloq pa
1933. Kb’ixik chi k’a chikaj kriqitaj wi chech ri Paxil Kayala’
xuquje’ Watemala rachi’l Centroamérica. Kriqitaj chi 3200
metros pa uwi’ ri plo, rumal ri sib’alaj k’axtex chi la’. brrrr brrrrr
brrrr. E k’i uwinaqil ketzijon pa Mam; nik’aj chik pa K’iche’.
E k’i uwinaqil Ixchiguan kakitik saqwach. Oxmul kejach’an
pa jun junab’. Kakitijo on kakik’ayij. Jujun chik kakitik triko on
kinaq’.
Ktzijoxik chi pa ri siglo XVIII xe’opan k’i ja winaq rech Tajumulco
e tikol chij. Kamik, e k’i uwinaqil ke’kiyuq’uj chij; ke’kik’am b’i
pa ri k’yaq kriqitaj chi uxkut Ixchiguan. Ri k’aq kriqitaj chi 3693
etab’al pa uwi’ ri plo. Ufff, k’axtew brrrr brrrr brrrr.
E k’i uwinaqil keb’e pa jun tinimit chik. E k’i e b’enaq México
che uq’atik kape. Jujun chik e b’enaq Estados Unidos.
Mario Augusto Martín Chilel
Serie Arcoíris Intercultural
Ministerio de Educación de Guatemala
USAID Leer y Aprender
Chatzalij pa ri atz’ib’awuj
1. ¿Jas che sib’alaj tew kub’an Ixchiguan?
2. ¿Jas kachomaj umiq’inal ri ulew xaq juna kaqan ruk’ ri plo?
3. ¿Jas kuya’ ktik pa joron ulew?
4. ¿Jas che ri chij kek’asi’ pa joron ulew?
5. Chasik’ij chi jumul ri tz’ib’atal chi rij “Ixchiguan” xuquje’ chatzalij:
6. ¿Jawi’ kub’an q’aq’, pa taq ulewal chi uxkut ri plo on ri naj e k’olik?
7. ¿Jas ktob’an wi ri umeq’inal ri ulew chi kech ri winaq?
2
/

2 Q’ataj
Chqetamaj ajilanem
Pa le usik’ib’al wuj kqariq sib’alaj chomanik, kqarik sik’ib’al rech jawi kujriqitaj wi chech le plo.
¿Jachike taq ri’ ri k’i’alil?
Jalajoj taq k’i’alil 4000 m
3500 m
Ixchiguán kriqitaj k’a 3200 metros chi rech le plo.
Ri juub’ kotzik kriqitaj k’a 3683 metros chi rech le plo. 3000 m
2500 m
Chawila’ mpe’ jawi’ kriqitaj wi le e komon:
1. Chariqa’ pa le kajuxukut jawi’ k’o wi le komon Ixchiguan. 2000 m
2. ¿K’a jawi kriqitaj wi Ixhiguán? 1500 m
3. Chariqa ¿jawi k’o wi juyub’ Kotzij? 1000 m
4. ¿Jas taq uxo’l ajilab’al kriqitaj wi ri juyub’ Kotzik?
500 m
5. ¿Jachike le keb’ komon naqaj che le plo?
6. Jaropa metros k’o chi kixo’l le Ixchiguan ruk’ Kotzik? 0 m Nivel del mar
Rech kb’an kwinem che utzalajisaxik uwach le k’otow chi’aj rajawaxik kqarik le jalajoj taq
e k’o wi le e keb’ komon. Qab’ana’mpe le relik ruk’ mulinik xuquje esanik , chqariqa jawi
jalajoj wi.
3683
- 3200
Kqelesaj ruk’ ujunichal.
Kqelesaj ujulajuj ruk’ ujulajuj.
Chqelesaj jo’k’alb’al ruk’ jo’k’alb’al.
Kqesaj laq’o’lajk’al ruk’ laq’o’lajk’al.
M C D U
3 6 8 3
- 3 2 0 0
0 4 8 3
Jewa’ ub’anik
1. A 3 kinwelesaj 0 chi rech kinkanaj kan ruk’ 3
Ri k’exban ib’ chi uxo’l ri Ixchiguán ruk’ KotziK are 483 etab’al.
Ukamilixik ri xeta’maxik
1. Chariqa’ ri kajalataj chi kixo’l taq we ajilanem:
– 234 - 125
– 324 – 213

• ¿Jas kb’anowik chi k’o jun miq’tewal pa jun tinamit?
• ¿Jas kux xinweta’maj pa we ajilanem?
2
(

Q’ataj
Wachtzijonem: Mayb’al taq awajib’
Ri keta’maxik
• Kukolomaj b’ixikal b’im ruk’ saqil eta’manik.
• Kuchol ub’ixik jas kakixim wi kib’ ri kakiwok jun ulewal k’aslemal.

1. Kutzalij uwach
– ¿Jas ri nimalaj chikop aweta’m uwach?
– ¿Jawi’ kel wi?
– Janipa kachomaj ketan raqan ri nimalaj awaj rech uwachulew?

Ko chasik’ij.
Ri Yuqqul
Ktu’n ri yuqqul. Are jun chikop qas nim raqan k’olik. Kq’atan
waqib’ metros ri raqan. Jun ja ketan ka’ib’ metros ruk’
nik’aj. Kel kub’ij chi jun yuqqul nim na raqan chi uwach
ka’ib’ ja keqam kib’.
Yuquyik uqul. Kuya’ ketan ka’ib’ metros. Kqajunumaj ruk’
raqan jun winaq. Jun winaq man ketan ta ka’ib’ metro
raqan. ¡Chachomaj ri raqanil uqul ri yuqqul!.
K’ax taj kusalab’isaj ri uqul. Wuqub’ ub’aqil ri uche’al. Xaq
junam ruk’ rech jun winaq xare’ nim jub’iq’ ketanik.
Charachik ri raq’. Kuya’ ketan 50 centìmetros. Na’taj chi
awe 50 centìmetros are unik’ajil jun metro. ¿Janipa’ katetan
at? ¿At nim chi uwach ri raq’ ri yuqqul? ¿Janipa’ ketan ri
awaq’? [...]
Kepajan k’a 4,000 pajb’al. ¿Janipa kpajan jun ak’al lajuj
ujunab’? Kraj ne lo 100 pajb’al. ¡Mayajib’al!. Kpajan jun
yuqqul jacha’ kepajan 40 ak’alab’.
Autor Orlando Baldomero Escobar.
Fragmento del libro “La Jirafa” Bloom.
Ministerio de Educación Guatemala, USAID Leer y aprender, 2019
At to’tajinaq chi rech usik’ixik uwach wuj

Chatzalij uwach k’otow chi’aj.
1. ¿Jas qas kilitaj wi jun yuqqul?
2. ¿Jawi’ kachomaj kel wi jun yuqqul?
3. Chab’ana’ uwachb’al jun yuqqul pa atz’ib’awuj.
4. Chatz’ib’aj ri ketan ri uqul chi uxkuy ri uwachib’al.
5. Chatz’ib’aj janipa’ ketan ronojel ri yuqqul.
2
)

2 Q’ataj
6. Chatz’ib’aj chi uxkut ri raqan janipa’ ketanik.

7. Kachol utz’ib’axik jun yuqqul.
8. ¿Jas je’ ri k’olib’al kel wi?
9. ¿Jas kutzuqb’ej wi rib’?
Chasik’ij uwach ri chak re ajilab’al xuquje’ chawila jas taq kab’an che uchakuxik.
k’a kwinik kapajan ri taq yuquyik uqul 4,000 taq paj. E ri nima winaq kapajan 140 taq
paj. ¿Janipa enimaq taq winaq rajawaxik are chi kujopan che 4,000 taq paj?
Q’axnem chak:
We qamulij taq junamal ri 30 taq winaq, rumal la k’olik 4,200 taq paj. Ri yuquyik uqul
kapajan 4,000 taq paj.
Jas ne’ kik’ow ukapajik ya’ ri yuquyik uqul, naqaj. kqab’ij chi kapajan 28 e ri 29 taq
yuquyik uqul xuquje’ qilo chi ri ajilab’al naqaj na’ ralal ri yuqqul.
• Ri kalal le 29 winaq are 4060

• Ri kalal le 28 winaq are 3920
L J L J
Yuqqul (pajb’al) 4 0 0 0
1 winaq 1 4 0
10 winaq 1 4 0 0
10 chi winaq 1 4 0 0
10 chi winaq 1 4 0 0
¿Jachike ri ka’ib’ ajilanem naqaj chi uwach le 4,000?
Kujkowin kqelesaj chi kech ri e k’a’ib’ taq ajilab’al ri 4,000. rumal k’u wa’:
4060 – 4000 = 60
4000 – 3920 = 80
¿Jachike naqaj?
1. Chqab’ij janipa kapajan ri yuquyik uqul naqaj cho le jok’al taq pajb’al.
Kanataj chawe chi k’o 100 taq paj ri jok’al taq pajb’al.
2. ¿Jas kub’ij chaqe ri naqajem taq?
3. La k’o jun ano’j chi rij ri unaqajixik ri k’iyal taq ajilab’al.

• Chatz’ib’aj ja chike ri k’utub’al utz kawilo.
3
=

Q’ataj
Wachtzijonem: Ri k’ayb’al xuquje’ loq’olaj ulew
Ri keta’maxik
¿Jas kinweta’maj kamik?
• Kinkoj ri sak’ajil unik’oxik xuquje’ retaxik are taq kincha’ b’ixikal (C. y L.)
• Kuchakuj mulinem xuquje’ esanem ruk’ kajib’ alijab’al (M)
• Kuchol ub’ixik jas kakixim wi kib’ ri kakiwok jun ulewal k’aslemal. (M. S y N).

Chatzalij uwach k’otoj chi’aj.
1. ¿Jas q’ij ka te’ pa k’ayb’al kuk’ ri awachalal?
2. Chatz’ib’al jastaq kaloq’ pa ri k’ayb’al?

¿Jas je’ ri k’ayb’al?
Kinb’e pa k’ayb’akl ruk’ ri nunan. Are’ kutzijoj chwech jas

b’enam, nab’e pa k’ayb’al. [...]
Kuk’am b’i jun chakach. Kuya’ ri uwach che’ chi upam.
Xuquje’ ri ichaj. Kuloq’ ti’j. Pa maxan kpis wi. Kuloq’ ri kexo
pisom pa jo’q rachi’l maxan. Kutzijoj chi we chi ri ajk’ay taq
mani’y kakikoj ta b’orxa rech nylon. Kakipis pa wuj.
Kk’ayix xuquje’ rikil. Laq rech xaq kakikojo. Mulul kakikoj ri
ajk’aj taq uk’ya’.
Ktze’tzet rin unan are taq kuna’taj. Are’ ajloq’ol kaxlanwa ruk’
chakach rachi’l su’t. Man kakikoj b’orxa rech nylon. Je wa’
kkichajij ri loq’olaj ulew.
Marlene Dulceiba Otzín Gutiérrez
Antología Fantasía y Color Volumne II
Ministerio de Educación- USAID Leer y Aprender
Xb’antaj ri sik’inem
1. Chatz’ib’aj pa ri atz’ib’aj jas kejalwachin ri k’yab’al ojer ruk’ wakamik?
2. Chatzukuj pa ri tz’ib’atalik ri tzij: maxan, mulul. Jas kel ri kakib’ij.
3
1

2 Q’ataj
Chqetmaj ajilamb’al
1. Chasik’ij ri chak
Rech kinb’e pa k’ayb’al rajawaxik kink’am ub’i pwaq. Chak’utwachij chi awuk’am
Q255.00 rajawaxik k’ut kaloq’ sib’alaj jastaq, are taq wa’ ri rajil:
Ronojel ri rajil k’o pa q’uq’ pwaq
Pix saqwach Ti’j oj Kinaq’ Mansa’n aros atz’am kab’

Q4 le paj Q4 le paj Q 30 le Q 2 le Q 6 le Q 6 le Q 6 le Q 5 le Q 4 le
paj paj paj paj paj paj paj
2. Chawajilaj rij jas taq kaloq’ ruk’ Q455.

¿La kub’ana’ kaloq’ jupaj ti’j xuquje’ kapaj pix?
We k’a k’o na 217. ¿kub’ana che?

Je wa’ ti’j 30 4 oj
2 paj pix +8 1 paj aros
2 paj kinaq’
Chi ronojel 38
2 paj kab’
We kub’ana’ 255
+38
K’a k’o na 217
4 oj 10 + Necher wa’ 217 -

1 paj aros 6 36
2 paj kinaq’ 12 181
2 paj kab’ 8 K’a k’o na Q 181
36
Chaloq’o na ruk’ Q181.00 k’a k’o na.

Rajawaxik kaloq’:
3 paj ti’j
2 paj kinaq’
5 paj kab’
5 paj pix
¿La kub’ana’ chi rech ronojel? ¿Janipa’ k’a k’o na , janipa’ kraj na?
Ukamulixk ri xeta’xik:
1. Chatzijoj rij jas kb’a che uto’ik le qanan uwach ulew man kkoj ta ach’iy taq jastaq
che taq le loq’omanik.
2. Chatz’ib’aj jun chomanik chike ri atat anan necher man kkoj ta chik le ach’iy taq
jastaq.
– Chab’ana’ jun wachb’al rech le a chomanik.
– Chanak’a’ cho uwo xan rech kilitajik.
3
2

Q’ataj
Ch’ob’otal chak rech tukelal etab’al eta’manik
Nim rayib’al: Uya’ik uchuq’ab’ ri riqonem rech le q’ataj; uk’utik ri k’iyem kech taq ri keta’maxik
xuquje’ usipaxik ri eta’matal kuk’ ri alaxik.
Xopan ri q’ij ukojik ri aweta’mam pa ri ukab’ q’ataj.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
1. 1. Chasik’ij le etal kakik’am ab’e pa le chak.

Kqachaple’j 1 Chata’ we k’o man kach’ob’ taj 5
Chakb’anoj 2 Utz xab’an chech ri achak 6
Kawil ri wachtzijonem xq’atanik 3 Ki’kotemal awach, xach’ak jun 7
Uriqik 4 sipanik, utz xab’an chech ri achak
Kixok il pa ri eleb’al rech eta’manik. Kach’ak jun q’anpwaq are taq kab’an jun chakb’anoj.
We kawil ri k’amb’al b’e rech eta’manik katzaq jun q’anpwaq. ¡Chujet’zan b’a’...!
Ko chasik’ij pa ujolom jun awachalal ri tzijob’elil: “uchajixik ri t’ub’”,
Ub’anik kab’ chi rech ri t’ub’

Kinel pa uk’u’x amaq’. In ak’al ali xinpe Xelaju’. Are taq
xinopanik, utz ke’nwil ri che’. Are keqa chi nuwach ri k’uxk’ub’el.
Uche’al ri t’ub’ pa joron ulew kek’iy wi. E nima’q xuquje’ e
je’lik. Ki’ ri t’ub’. Kakitz’aj ri achi’. ¡Rayib’al utijik t’ub’!.
Xelaju’ ketik ri k’uxk’ub’el. Kekoj chech ub’anik kab’. Uchajixik
t’ub’ xuquje’ tura’s. Nab’e kech’ajik xuquje’ kech’olik. K’a te k’u
ri’ keroqowisaxik. Kya’ kab’ xuquje’ kanela. Kejorob’isaxik. K’a
te k’u ri’, keya’ pa alaq taq b’orxa. Chech kitijik, kteq uxkut
ri b’orxa. Hum… ¡aib’alaj e ki’!
Nab’e, kek’axik pa alaj taq k’ayb’al. Kamik, xaqxuwi pa
k’ayb’al. Xa rumal man k’i ta chi’ k’uxk’ub’el. Keqasax chech
si’. ¡K’ax ri’!. Cheqatika’ uche’al. Cheqachajij. Xa jeri’, kaqana’
na ri kichajixik t’ub’.
Iris Nineth Noriega Márquez
Quetzaltenango, Quetzaltenango
Antología Fantasía y color Volumen II
Ministerio de Educación Guatemala/USADI Leer y Aprender
Chaterne’j ri sachal b’e k’otow chi’aj xuquje’ chab’ana’ ri chakb’anoj.
3
3

2 Q’ataj
.
Chakb’anoj
Uriqik
Chasik’ij ri tz’ib’atalik
Chakojo retal ruk’ jun X ri utz ¿Jas uwach che’ ktzijox pa le tzijonem?
1
tzalib’al uwach. alanxax___t’ub’___masa’n___
Chatzukuj jawije’ kub’ij chi man ¿Jas che man k’i ta chi uche’al?
2
k’i ta chi t’ub’ k’olik Kekamik.______ E qasam._____
Chatz’ib’aj ri uk’iyal ri tzij: che’,
3 _______che’ ________t’ub’ _______tura’s
t’ub’, tura’s
Chariqa’ pa ri tz’ib’atalik ub’i’ ri ¿Jas tinamit kk’iy wi ri t’ub’?

4
tinimit jawije’ kk’iy wi ri t’ub’. Tzalib’al__________________________
Ajilanem We jun kab’ rech t’ub’ rajil Q. 25.00

5 Chakamulib’ej akowinem ¿Janikpa’ rajil oxib’ lime’t rech kab’ t’ub’?
chech mulinem. Tzalib’al___________________________
We ktik 15 che’ uk’axel jun kqasaxik.
Ajilanem
¿Janipa’ che’ rajawaxik kqatiko we kqat’oy
6 Chakamulib’ej akowinem 8?
chech ajilanem
Tzalib’al ____________
7 Chatzalij rilik ri k’amb’al b’e Xinweta’maj pa we q’ataj ri.
rech we q’ataj ri’ xuquje’ 1. ___________________________
ch’atz’ib’aj ri xaweta’maj. 2. ___________________________
3. ___________________________
Chab’ana’ uwachb’al jun uche’al t’ub’. Kaq katz’aj wi ri uwach ri t’ub’. Ajsik chatz’ib’aj
ri ub’i’ ri awachb’al “Uche’al t’ub’”. Ikim, chatz’ib’aj ronojel ri ab’i’.
LXakwin xatopan pa ri riqonem xuquje xatkwin chech uchakuxik ri sachb’e k’otonel, ¿Janipa’
q’anpwaq xach’ako? Utz xab’an chech ri chak...
Retal tzalib’al uwach.

1) R t’ub’ 2) E qasam 3) e che’, taq t’ub’, e tura’s 4) Xelaju’ 5) Q 75.00
6) 120 che’
3
4

Q’ataj
Wachtzijonem: Usutil Uwachulew
Ri keta’maxik
• Kukoj kwinem chech uriqik uk’u’xal xuquje’ uch’ob’ik ri tz’ib’atalik.
• Kub’an ajilanem xuquje’ esanem ruk’ kajib’ ajilab’al.
• Kuchol ub’ixik jas kiximom wi kib’ ri kewokoj ri ulewal k’aslemal.

1. Chab’ana’ kajib’ kajxkut pa jun uxaq wuj xuquje’ uwachib’al ri uk’iyem jun che’.
– Are taq kk’oji’k.
– Are taq nima ch’e chik.
– Are taq kwachinik.
– Are chi kkamik.
2. Chattzijon ruk’ jun awachalal
– ¿La aweta’m jas q’ij xuquje’ junab’ xatalaxik?
– ¿Janipa’ ajunab’ kamik?
– ¿Janipa’ junab’ nab’e’al chi awach ri awachalal tajin kattzijon ruk’?

Chasik’ij le b’ixikal.
Usutal uwachulew
Ri k’aslemal pa ri kajulew xa ksutinik. Jujun chi kech are taq wa’:
Usutal kik’aslemal kech awajib’ xuquje’ q’ayes: kek’oji’k, kek’iyik, kewachinik xuquje’
kekamik.
Usutal kik’aslemal kech winaq: ke’alaxik, kek’iyik, kepoq’irik xuquje’ kekamik
Q’axem k’aslemal kech winaqil: ne’al, ak’alil, q’apojil, nik’aj winaq xuquje’ ri’jal.
Q’axem k’aslemal rech joron: kqaj jab’, tew on saqb’och chi uwachulew, nima’
xuquje’ plo. Kb’uquqik kpaqi’ rech kub’ana’ sutz’ chi jumul.
Xatto’taj chech sik’inem
1. Chatz’aqatisaj chi kijujunal ri usutal kik’aslemal ri’:
Usutal kik’aslemal awajib’ Kek’oji’k Kek’iyik
Q’axem k’aslemalkech winaqil
kalaxik
2. Chawila’ le nik’aj taq usutal k’aslemal, chatz’aqatisaj le tz’aqat chomanik,

Sutz’ jab’ b’uq sutz’ jab’
3. Are wa’ usutal uk’aslemal jun wachalal.
4. Chab’ana’ wachib’al rech ri usutal uk’aslemal.
5. Chatz’ib’aj uk’aslemal.
3
6

3 Q’ataj
– ¿Jampa’ xuquje’ jawi’ xk’oji’k?

– ¿Jas xuq’atanisaj ri usutal uk’aslemal?
– ¿Jas qas xuch’ak pa uk’aslemal?
– ¿Jas kipatanixik ri rajil utz’aqat ub’anom?
– ¿La k’o kuk’ex chech ri uq’axem k’aslemal?
Ri usutal uwachulew kyow uk’aslemal we uwachulew. Jujun taq wa’ chi rech solq’ij, cholol
qawach, qach’umilal, qaik’illal. Ronojel wa’ ruk’am rib’ necher xa tik’il pa kaj ulew.
Sak’ajem re etamanem
Q’ijal pa ri k’aslemal
Pa jun ja winaq k’o jun alaj ali, jun nim winaq, jun tat, are taq wa’ kijunab’.
Alaj ali tat mam

9 25 65
Chqajilaj rij
1. ¿pa job’ junab’ janipa’ taq kijunab’ wa’
we winaq ri?
ali tat mam
9 + 25 + 65 +
Chqajik’a’:
Pa 5 junab’, ri umi’al k’o 14 ujunab’, ri tat 5 5 5
k’o 30 ri mam k’o 70 ujunab’.
14 30 70
Are taq ri tat 38 ujunab’:

2. ¿Janipa’ ujunab’ ri umi’al?
3. ¿Cuántos años tendrá el abuelo?
Kamik ri tat k’o 25 ujunab’. Yuwa’b’ej

Pa 13 junab’,ri tat k’o 38 junab’.
38 -
25
13
Ri mi’al Ko’b’ej Ri tat k’o Mama’b’ej

K’o 22 ujunab’. 78 Ujunab’.
9 + 65 +
13 13
22 78
4. Chawila ampe’: are taq ri rimam k’o 70 ujunab’:

¿Janipa’ kijunab’ le nik’aj chik?
5. Chawila’ mpe’, we ri alaj ali k’o 9 ujunab’:
– ¿Janipa’ ujunab’ kuriq’ pa 6 junab’ aq’anoq?
– ¿Pa janipa’ junab’ kariqa’ 17 ajunab’?
– ¿Pa janipa’ junab’ are chi kuriqa 25 ajunab’?

• Kintzijoj rij kuk’ nutat nunan:
• ¿Jas kinb’an che usuk’umaxik le nuchak?
3
7

Q’ataj
Wachtzijonem: Usutal Uwachulew
Ri keta’maxik
• Kutz’ib’aj wuj rech b’ixikal ri kkoj ronojel q’ij.
• Kub’an ajilanem xuquje’ esanem ruk’ kajib’ ajilab’al.
• Kuchol ub’ixik jas kiximom wi kib’ ri kewokoj ri ulewal k’aslemal

Chatzalij uwach we k’otow chi’aj
1. ¿Jas chak kab’an pa jun q’ij?
Kachaple’j ruk’ ri kab’an aq’ab’il, kak’is ruk’ ri kab’an chaqab’.
2. ¿Jas taq k’exb’alil awilom pa ri akomon che taq we q’ij kamik?

Atukel kasik’ij ri tz’ib’atalik. K’a te k’u ri’, ko kasik’ij chech jun awachalal.
Ali Talu’p xuquje’ ri k’iche’laj

Ri ali Talu’p, jun alaj ak’al, 10 ujunab’. Kel Xo’lab’aj, utz ke’ril
ri che’. Utz kril ri ub’e kb’e pa tijob’al, rumal k’o jun je’lalaj
k’iche’laj. Kuna’ ri kich’uch’ujal ri uxaq taq che’ are taq
kq’atan pa kiwi’. Kexik’an ri kuk pa kiwi’ ri uq’ab’ taq che’.
Are k’u ri tz’ikin, je’l keb’ixonik chi rech rachi’laxik.
Chi rech ri jun q’ij xk’ulmataj jun b’isob’al uwach.. Pa ri
ub’inem, xuto chi man keb’ixon ta chi ri tz’ikin. Are keta’taj ri
ch’ich’ qasab’al che’. K’a te xrilo, chi jujunal ketzaq ri che’. Je
ta ne’ ruk’ jun q’aq’ kamisab’al. Xuquje’ xrilo jujun taq chikop
kixi’m kib’ ke’animajik. Xe’ril kuk’ xuquje’ imul. Xe’ril tz’ikin kuk’
kal kakitzukuj kachoch. ¡Xraj xoq’ik!. Are taq xopan pa tijob’al
xutzijoj chech ri rajtij. K’a te k’u ri’ xuchomaj: ¡Are utz weta
rech ki’kotemal uk’isb’alil we k’ulmatajem ri’!
Cristina Tol Ciprian
Joyabaj, Quiché
Antología Fantasía y Color
Chatz’ib’aj pa ri atz’ib’awuj
Tz’iib’a sa’ la hu.
1. Kak’ex uk’isb’alil ri tzijonem.
2. ¿Jas k’axk’olil kakiriq ri awajib’ ri kiketik ri che’?
3. ¿Jas kuya’ ub’ixik ri tz’aqat chomanik juch’um uxe’?
“Ketzaq ri che’, je ta ne’ ruk’ jun q’aq’ kamisab’al”.
3
8

3 Q’ataj
Chqajik’a’ wa’
1. ¿Janipa q’ijilal kab’eyataj jun che’ chi rech uk’iyik? ¿Jas rarawaxik chi rech?
Tzalinwach: we ch’uch’uj ri ulew, jun chaj kb’eyetaj 10 junab’ rech kak’iy 3 etok’al.
Kojkowin chi rech ub’anik jalajoj taq chak ajilab’al kuk’ taq wa we ajilanem ri’.
2. ¿Janipa’ alaj taq etok’al kak’iy jun alaj che’ pa 10 taq junab’? 100 +
100
Utz’aqat tzijol: 1 etok’al xaq junam wa ruk’ le 100 alaj etok’al 100
Tzalinwach: Pa 10 taq junab’ jun alaj che’ kak’iy 300 alaj taq etok’al. 300
3. ¿Janipa junab’ kab’eyataj che uk’iyik 9 etok’al?

Chihab’ meetr
10 +
Kak’iy 3 alaj taq etok’al chi 10 taq junab’. 10
10 10m
30 chihab’ 9m
10
8m
Chihab’
4. ¿Janipa junab’ kab’eyetaj che uk’iyik 900 alaj taq etok’al? 7m
6m
300 cm + 300 cm + 300 cm = 900 cm 10
5m
10 junab’ + 10 junab’ + 10 junab’ = 30 taq junab’ Chihab’
4m
3m
10
2m
Chihab’
1m
Chachakuj pa la tz’ib’anwuj. Chab’ana ronojel taq ri chak taq ajilab’al xuquje’ ri
kajuxukut.
1. ¿Janipa’ junab’ kab’eyataj che uk’iyik ri che’ 12 taq etok’al?
2. Chacholo chi uwach le atz’ib’awuj ri tz’aqat chomanik rech le tzijonem Talup e ri
k’ache’laj”.
Xrilo chi tajin keram ri che’.
Ri ali Talu’p kaqa’x pa le b’e kriqitaj pa jun je’lalaj k’ache’laj.
K’o jun mayb’al k’ulmatajem xril chi rech jun q’ij.
Kexikan taq ri awaj rumal chi kixib’im kib’.
Sib’alaj kab’ison ri ali Talu’p.
Sib’alaj kakikotik rumal kilik ri awajib’a pa k’ache’laj.
3. We kqatik jun che’ pa we junab’ (2020). ¿Jas junab’ ri’ k’iyinaq 3 etok’al raqanil?
¿Jas raqanil k’o pa 20 junab’ aq’anoq?.

• ¿La xinchob’o ri xinsik’ij uwach?
• ¿La xinchob’o ri ajilanem taq ajilab’al la xajulumaj taq ruk’ ri chak ajilab’al e ri
kik’i’al taq?
3
9

Q’ataj
Rox uq’ijil chak
Wachtzijonem: Chachajij Awib’ Xuquje’ Ri Kajulew
Ri keta’maxik
• Kuch’ob’ ri kb’ixik ruk’ ch’awem rech ronojel q’ij.
• Kub’an k’iyarsanem xuquje’ jachanem ruk’ ajilab’al.
• Ktob’an chech ub’ixik xuquje’ uq’atexik yab’il kech winaq, awajib’ xuquje’, che’ rech k’o
junamal.

4. Chakojo’ jun X ruk’ ri kab’ano rech k’o utzwachil chi awech.
– Atinem
– Uch’ajik q’ab’aj
– Uch’ajik wareyaj
– Ukojik ch’ojch’oj atz’yaq
– Utz wa’im
– Warik
– Salab’ ch’akul
We man kab’an jun chi ke, chaq’alajisaj jasche xuquje’ jas rajawaxik kab’ano.

Kasik’ij pa tz’inilik, k’ a te k’u ri’, ko.
Chachajij awib’ xuquje’ ri kajulew

Kachajij awib’ are taq katatinik; kach’aj aq’ab’, kach’aj aware
are taq xawalej xuquje’ ch’ajch’oj atz’yaq kakojo. Uchajixik
awib’ ktob’anik rech utz kchakun ri ach’akul. Rumal ri’ utz
wa’im kab’ano, katwar wajxaqib’ kajb’al xuquje’ katijoj awib’
chech salab’ ch’akul.
Jas uchajixik awib’, je’ uchajixik ri kajulew. Rajawaxik ch’ojch’oj
ri kajulew. We kak’yaq mes kab’an k’ax chi kech le che,
awajib’ xuquje’ ronojel k’o chi uwachulew.
Le kajulew are qulewal k’aslemal. We kqab’an k’ax chi re,
tajin kqab’an k’ax chech ri qak’aslemal. We maj uq’inomal
uwachulew, maj k’aslemal.
3
0

3 Q’ataj
Xinto’taj chech le sik’inem, kintz’aqatisaj le tz’aqat chomanik
Kinchajij wib’ xuquje’ ri kajulew rumal: Ja’

– Kinch’aj nu__________ Q’ab’aj
– Kinya’ ri __________ pa uk’olib’al.
Mes
– Utz ukojik kinb’an ri _________
– Chatz’ib’aj pa ri atz’ib’awuj, oxib’ jasche kachajij awib’
– Chatzalij uwach ¿Jas kqab’an chech uch’ajik qaware, we maj qach’ajb’al?
– Chata’ chi rech jun nima winaq.
3 + 3 + 3 = 9
We kamulij 3 mul ri 3 e k’o 9
3 mul ri 3 e k’o 9, kqab’ij je wa ri’ 3 x 3 = 9
6 + 6 + 6 = 18
We kamulij 3 mul ri’ 6 ek’o 18
3 mul ri’ 6 ek’o 18, 3 x 6 = 18
2 + 2 + 2 + 2 + 2 = 10
We kamulij ri’ 5 mul ri 2 ek’o 10
5 mul ri’ 2 ek’o 10, 5 x 2 = 10
1. ¿We kachaj aware’ oxmul chi q’ij, janipa mul kach’aj aware pa wuqub’ taq q’ij?
Chawila:
Q’ij lunes martes miercoles jueves viernes sabado domingo
Janipa taq mul
3 3 3 3 3 3 3
kach’aj aware
3 + 3 + 3 + 3 + 3 +3 +3 = 21
Rech kqeta’maj janipa mul kach’aj aware pa wuqub’ q’ij ri’, kamulij ri 7 mul ruk’ 3
7 x 3 = ____
2. Chatz’ib’aj we b’amb’al taq chak ajilab’al jas ne’ k’i’arsab’al taq ajilanem.
a. 10 + 10 = b) 6 + 6 + 6 + 6 = c) 3 + 3 + 3 + 3 + 3 + 3 =
________ _______________ ________________
Rech ri k’iyarisanik rajawaxik kawetamaj katajilanik. Katkowin chi uk’ojik taq q’ojom xuquje’
kqab’ixoj rech kreta’maj. ¡Kawilo chi man k’ax ta reta’maxik!

• ¿Jas taq retab’al kinb’ano re ch’ajch’ojisanem?
• ¿Jas kinb’ano che uchakuxik ri uwachulew?
3
!

Q’ataj
Ukaj uq’ijil chak
Wachtzijonem: Ri Qeta’m Ub’anik
Ri keta’maxik
• Kukoj kwinem rech unik’oxik xuquje’ retaxik are taq kucha’ b’ixikal.
• Kub’an k’iyirisarem, jachanem ruk’ ajilab’al man ke’opan ta pa 100.

1. Chatzijoj ruk’ jun nima winaq.
2. ¿Jas taq kib’anik ri kab’ aweta’m kiwach?
3. ¿Jas kepe ri kab’?
4. ¿Janipa’ kajil?
5. ¿Jas che kuq’ayisaj qaware ri utijik sib’alaj kab’?

Ko chasik’ij le tz’ib’atalik
Are taq katopan pa nik’aj chech usik’ixik le tz’ib’atalik chatzijoj rij. K’a te k’u ri’ kak’is usik’ixik.
Kab’
Are taq lajuj nujunab’, xuk’ut ri nunan chi nuwach jas je’
ub’anik ri kab’ ub’i’ b’ose’l. Kb’an ruk’ jalajoj uwach ixim, nitz’
ixim. Saq uwach ri ixim.
Kqaya’ kab’ ruk’ ri ixim. K’a te k’u ri’ kqalik’ pa uwi’ le mexa.
Nim kqab’an chi rech xuquje’ xax kajxkut. Kqajach ri nimalaj
kajxkut pa nitz’ taq kajxkut. Kqesaj 400 ch’aqap q’an b’ose’l
chech jun nimalaj kajxkut.
Kuki’arisaj ri nuchi’ are taq kintij jun ch’aqap b’ose’l. Wakamik,
k’i k’ayb’al kakik’ayij na b’ose’l, k’o kajxkut xuquje’ ketekik.
Chatz’ib’aj pa ri atz’ib’awuj.
• ¿La qastzij on man qastzij taj ri kutzijoj ri tzijonel?
• Jas kiwach ri b’ose’l ktzijox chi qech pa le wuj?
• ¿Jas una’ik ri b’ose’l?, kub’ij ri ajtzijonel.
3
"

3 Q’ataj
Rech kqeta’maj e janipa’ taq b’ose’l utz keb’an chi rech jun yuqkajuxkut, utz kqab’an ri
k’iyarisanem.
5 raqan
Pa we yuqkajuxkut k’o 3 kajuxkut rech uwach rachi’l 5
3 1 2 3 4 5
rech raqan.
uwach 6 7 8 9 10
11 12 13 14 15
5 raqan
Chqajilaj janipa kajib’ taq uxukut k’olik 3 1 2 3 4 5
3 taq laq’alik uwach x 5 taq rab’arik uwach = 15 uwach, 6 7 8 9 10
11 12 13 14 15
Chqila chi k’o 15 taq alaj kajib’ uxukut chupam ri uxukut.

1. Chachomaj:
¿La xaq junam ri 3 x 5 ruk’ ri 5 x 3? raqan
2. Chawila’ xuquje’ chab’ij.

• ¿janipa kajuxukut rech uwach k’o pa we jun
yuqkajuxkut? uwach
• ¿Janipa kajuxukut rech raqan k’olik?
• Chak’iyarsaj: 6 x 5
Pa we xukut k’o 30 kajuxukut.
1 2 3 4
Are taq wa ri tz’alam re k’iyarsanik rech le 1
1
x
x
1
2 2
2
2
x
x
1
2 4
3
3
x
x
1
2 6
4
4
x
x
1
2 8
1 k’a 9 taq ajilab’al. 1 x 3 3 2 x 3 6 3 x 3 9 4 x 3 12
1 x 4 4 2 x 4 8 3 x 4 12 4 x 4 16
La rajawaxik chawe che ub’anik retal 1

1
x
x
5
6
5
6
2
2
x
x
5
6
10
12
3
3
x
x
5
6
15
18
4
4
x
x
5
6
20
24
ajilab’al. 1 x 7 7 2 x 7 14 3 x 7 21 4 x 7 28
1 x 8 8 2 x 8 16 3 x 8 24 4 x 8 32
Chatzukuj pa le tz’alam k’iyarsanik ri mulaj 1 x 9 9 2 x 9 18 3 x 9 27 4 x 9 36

1 x 10 10 2 x 10 20 3 x 10 30 4 x 10 40
rech: 3 x 5, 5 x 3, 6 x 5, 5 x 6. ¿La
xaq junam ri mulaj xuya’ chi qech are chi 5 x 1 5 6 x 1 6 7 x 1 7 8 x 1 8 9 x 1 9
5 x 2 10 6 x 2 12 7 x 2 14 8 x 2 16 9 x 2 18
kujchakun taq ruk’ ri uxukut? 5 x 3 15 6 x 3 18 7 x 3 21 8 x 3 24 9 x 3 27
5 x 4 20 6 x 4 24 7 x 4 28 8 x 4 32 9 x 4 36
Chatzukuj pa le tz’alam k’iyarsanik: 5 x 5 25 6 x 5 30 7 x 5 35 8 x 5 40 9 x 5 45
– ¿Janipa kel 8 x4? xuquje’ ¿4 x 8? 5

5
x
x
6
7
30
35
6
6
x
x
6
7
36
42
7
7
x
x
6
7
42
49
8
8
x
x
6
7
48
56
9
9
x
x
6
7
54
63
– Chawesaj uwach ri uxukut ri 4 5 x 8 40 6 x 8 48 7 x 8 56 8 x 8 64 9 x 8 72
kajuxukut raqan chi 8 raqan rech 5

5
x
x
9
10
45
50
6
6
x
x
9
10
54
60
7
7
x
x
9
10
63
70
8
8
x
x
9
10
72
80
9
9
x
x
9
10
81
90
uk’amb’ejaxik ri xelik.
1. Chab’ana o chachakuj taq ri k’iyarsanik.
– 4 x 3 y 3 x 4
– 2 x 4 y 4 x 2
2. Chab’ana jun uxukut ri k’o 5 taq laq’alik’ uwach xuquje’ 4 taq chi uxukut. ¿Janipa
alaj taq kajib’ uxukut k’o chupam le uxukut?

• ¿Jas xinwet’amaj chi k’o upatan chwe?
• ¿Ja chike sib’alaj k’o xinweta’maj ri wachtzijonem?
3
#

Q’ataj
Wachtzijonem: Rutzil Wachil
Ri keta’maxik
• Kujach kiwach ri sak’ajil rech ko sik’inem xuquje’ ri man ko taj.
• Kub’an k’iyirisarem xuquje’ jachanem ruk’ ajilab’al man ke’opan ta pa 100.

1. Chatzijoj ruk’ jun nima winaq.
2. ¿Jachike uwach taq che’ je’l kana’o?
3. ¿Jasche utz utijik uwach taq che’?

Ko chasik’ij, je’lik kab’an chech. Kab’an uxlanem jawije’ k’o wi nak’.
Uwach taq che’

Kyak uwach taq che’ pa nutinamit. Utz kakib’an chi qech
qonojel. K’o uq’ijol ktikik.
Qonojel kujchakunik. Ke’qachajij ri qatiko’n xuquje’ ri che’.
Jela’ k’i uwach che’ kqayako.
Jalajoj ri kqayako xuquje’ kwachinik. Kqayak ankane’y,

kaqaq’oq’ xuquje’ alanxax. E k’i ri alanxax xuquje’ k’o uk’u’xal
rumal k’o uchuq’ab’il C. Kek’iy pa le ulew ri kaqaq’oq’. Ki’
kiwa’l ri kaqaq’oq. Kunimarisaj chuq’ab’il ri inkine’y. Ktob’an
chech jun utzalaj wa’ikil. K’o uk’u’xal wa pa ri uwach taq
che’. Rumal ri’ utz kitijik. Kqatij ronojel q’ij ri uwach taq che’.
Fabián Amperez Mendoza
Ministerio de Educación de Guatemala/USAID https://
bloomlibrary.org/browse?search=espa%C3%B1ol
Chatzalij, pa ri atz’ib’awuj, ri k’otow chi’aj.
• ¿Jachin chi rij ktzijon wi ri tz’ib’atalik?
• Jachike uwach taq che’ k’o chuq’ab’il C kuk’?
• Jachike uwach che’ kunimarisaj qachuq’ab’?
• Jasche utz kitijik uwach che’?
• Jas uwach che’ kuya’ kqatijo rech utz wa’ikil?
3
$

3 Q’ataj
Chawachik’aj chi kujb’e che uk’ojik jun alaj qak’ayb’al re uwach taq che’.
Xajawaxik kaloq’ taq ri:

– 10 taq alanxax Rajil taq
– 6 taq kyaqaq’oq’ 1 alanxax Q2.00
– 5 taq kab’lajuj ya’ inkine’y. 1 kyaqaq’oq’ Q8.00
1 kab’lajuj taq ya’ inkine’y Q10.00
¿Janipa qasacho chupam taq?
k’i’arsab’al
Alanxax 10 x 2 = 20 +
Kyaqaq’oq’ 6 x 8 = 48
Inkine’y 5 x 10 = 50
Junti’r 118
Qasacho Q118.00
We qak’ayij taq jacha ne’ junam taq kajil ya’ ri kak’ay, ¿ Janipa taq kch’ako
chupam ri’?
kowinik che ub’anik ri jik’nik taq ajilab’al pa we k’olib’al.
Taq alanxax 10 x 3 = + Kajil taq kk’ay

Taq kyaqaq’oq’ 6 x 10 = 1 alanxax Q 3.00
taq inkine’y 5 x 12 = ______ 1 kyaqaq’oq’ Q 10.00
1 kab’lajuj taq inkine’y Q 12.00
Junti’r =
Rech qeta’maj janipa taq kch’ako, qesaj 150 -118 = 32 ¡kch’akan na’ 32 taq rajil!
¿La kawaj kapaqi jub’iq na chik qajil taq? ¿Jas che je’ o ja’i’?
1. Chak’iyarsaj taq ri kik’i’al:
– 4 x 10 = ___, b) 9 x 6 =___ c) 3 x 8 = ____ d) 4 x 7 = ______

• ¿Jas kinna’o pa we k’utb’al eta’manik ri’?
• ¿Xinchob’ ri k’iyarisanem taq ajilab’al?
3
%

Q’ataj
Uwaq uq’ijil chak
Wachtzijonem: Ri Tz’unun
Ri keta’maxik
• Kukoj tzij pa le kutz’ib’aj qas kch’ob’otaj jas kel kakib’ij.
• Kub’an k’iyirisarem xuquje’ jachanem ruk’ ajilab’al man ke’opan ta pa 100.

1. Chab’ana’ jun uwachib’al tz’ikin xuquje’ katz’ajo, pa ri atz’ib’awuj on jun uxaq wuj,
jewa’ kpetik:
– Charachik uje’
– Xax utza’m
– Rax uxik’
– Kaaq uwach uk’u’x

Kaya’ ri atanab’al are taq kasikij ri tz’ib’atalik
E tz’ikin rech nutinamit

¿La awilom ri tz’unun xa kpaqi’k, kxuli’k xuquje’ kb’e chi rij ri urapinem?
Kutz’ub’ e kotz’i’j... kaq, q’an xuquje’ saq taq kotz’i’j. K’o q’an xuquje’ q’eq
taq uxik’. Utz kuna’ ri k’awex. Are taq kb’etak’al pa kiwi’ ri nochti’, krilo chi
man ktak’i’ pa ri kik’ixal xaq je ri’ no’jimal kresaj ri uwa.
Are jun tz’ikin krapin xa pawi’ uxkut. E je’l taq chikop keriqitaj pa kixkut ri
je’la taq kotz’i’j.
Luis Crisóstomo,
Comunicación y lenguaje 3º
Ministerio de Educación Guatemala

Katz’ib’aj ri tzij kkaj na pa taq ri tzaqat chomanik.
tz’ikin aninaqil E tz’ikin taq kotz’i’j e je’lik
1. Are jun _________ krapin xa pawi’ uxkut ruk’ ______________

2. Ri tz’unun are e tz’ikin sib’alaj ____________________
3. Keriqitaj pa kixkut ___________________ e je’lik.
4. Kachol ub’ixik jun tz’ikin utz kawilo. Kab’an uwachib’al
– ¿Jas je’?
– ¿Jas kub’ano?
– ¿Jas kutijo?
– ¿Jas kka’y ri uxik’?
5. Chatz’ib’aj jun k’aslemam tzij kpe pa achomanik.
3
&

3 Q’ataj
Chqetamaj ajilanem
Ri k’iyarisanem
Ri ukayeb’al ri tz’unun:
– Krapratik 50 mul pa jun segundo.
– Kuxlab’ 250 pa minuto
– Kwa’ pa taq 15 minuto.
Ri tz’unun xuquje ri urapratik pa segundo

segundos 1 2 3 4 5 6 7 ?
krapratik 50 100 150 200 250 300 350 ?
We kqaj kqetamaj janipa’ rapratik kub’an ri tz’unun pa 1 segundo, rajawaxik kqawiqirisaj

50 pa taq segundo. Jewa’ ub’anik 2 segundos kraprat 100 mul, 4 segundos 200, pa 8
segundos 350.
Rech man kqab’an ta 50 wiqonik, kqab’an jun k’i’arsab’al. Chakojo le jun chol ajilab’al
re k’i’arsab’al.
¿Joropa mul kraprat le tz’unun pa 8 segundos?
50 x
1 x 1 1 2 x 1 2 3 x 1 3 4 x 1 4
8 1 x 2 2 2 x 2 4 3 x 2 6 4 x 2 8
400 1 x 3 3 2 x 3 6 3 x 3 9 4 x 3 12
1 x 4 4 2 x 4 8 3 x 4 12 4 x 4 16
1 x 5 5 2 x 5 10 3 x 5 15 4 x 5 20
• Je wa’ ub’anik: 50 x 8 = 400 mul 1 x 6 6 2 x 6 12 3 x 6 18 4 x 6 24
1 x 7 7 2 x 7 14 3 x 7 21 4 x 7 28
1 x 8 8 2 x 8 16 3 x 8 24 4 x 8 32
Ukamulixik ri xeta’maxik 1 x 9 9 2 x 9 18 3 x 9 27 4 x 9 36
10 20 30 40
• Chab’ana’ ri k’iyarsanem:
1 x 10 2 x 10 3 x 10 4 x 10
rajawaxik kawil pa le chol 5 x 1 5 6 x 1 6 7 x 1 7 8 x 1 8 9 x 1 9

10 12 14 16 18
ajilab’al re k’iyarisanem: 5
5
x
x
2
3 15
6
6
x
x
2
3 18
7
7
x
x
2
3 21
8
8
x
x
2
3 24
9
9
x
x
2
3 27
5 x 4 20 6 x 4 24 7 x 4 28 8 x 4 32 9 x 4 36
5 x 5 25 6 x 5 30 7 x 5 35 8 x 5 40 9 x 5 45
50 x 50 x 5 x 6 30 6 x 6 36 7 x 6 42 8 x 6 48 9 x 6 54
3 5 5 x 7 35 6 x 7 42 7 x 7 49 8 x 7 56 9 x 7 63
5 x 8 40 6 x 8 48 7 x 8 56 8 x 8 64 9 x 8 72
5 x 9 45 6 x 9 54 7 x 9 63 8 x 9 72 9 x 9 81
5 x 10 50 6 x 10 60 7 x 10 70 8 x 10 80 9 x 10 90
50 x 50 x
6 4
• Chatz’ib’aj ri ub’i’ ri tz’unun pa ri uch’ab’al ri wokonel rech le jun tzijonem.

• Chachakuj le jalajoj taq ajilanem pa k’iyisanem. Chakojo’ le chol ajilab’al re
k’iyarisanem.
8 x 7 x 6 x 10 x 12 x
6 7 4 5 7

• ¿Ja chike le qas utz che le tzijonem pa we wuj?
• ¿Jas xinwetmaj che le k’iyarisanem?
3
/

Q’ataj
Uwuq uq’ijil chak
Wachtzijonem: Alaj Taq Imul
Ri keta’maxik
• Kutz’ib’aj ri uk’ulmam pa ri uk’aslemal.
• Kub’an k’iyarsanem xuquje’ jachanem ruk’ ajilab’al man ke’opan ta pa 100.

1. Chasik’ij, chachomaj xuquje’ chatzalij uwach le k’otow chi’aj
2. ¿La k’o jun chikop retz’ab’alil awachoch awuk’? ¿Jas chi awaj ri’? ¿Jas katzuqb’ej
wi?

Chasik’ij ri tz’ib’atalik.
A Rab’i’t, ri imul
Ri a Rab’i’t are jun saq imul, nim xuquje’ ch’oplinel. Utz kuna’
utijik ri q’anwach ichaj xuquje’ kch’oplin pa ri k’iche’laj.
Jun q’ij, xuriq jun nimalaj jul pa ukuta’mil jun chomalaj che’.
Xok chi upam rech rilik jas k’o chi la’... A Rab’i’t man kukoj taj
ri tajin krilo: are jun nimalaj q’anwach kub’ana’ chech kitzuqik
konojel ri imul rech uwachulew.
Kch’oplinik xtzalij chi uwach rachoch xub’ij chech ri utat imul
ri xuriqo. Tat imul xe’umulij konojel ri imul rech ri k’iche’laj k’a
te k’u ri’ xeb’e jawije’ k’o ri che’. Kemayajin konojel ri imul
xuquje’ xkiwok kib’ chech uk’amik b’ik.
Ri q’anwach xub’ana’ chech kitzuqik konojel ri kachalal ri
imul keriqitaj pa taq ri naqaj k’iche’laj.
Autor: Ana Luisa Alveño
Rotafolio Español 1er grado
Ministerio de Educación de Guatemala/Usaid Leer y
Aprende
1. ¿La qastzij on man qastzij ri kutzijoj ri k’ulmatajem?
2. Chatz’ib’aj oxib’ b’ixikal rech kqeta’maj we man qastzij taj.
3. Chab’ana’ ri k’ulmatajem pa oxib’ kajxkut.
– Xuriq jun nimalaj q’anwach pa jun jul ri a Rab’i’t.
– Xe’uwok konojel ri imul ri tat imul rech uk’amik ri q’anwach.
– Ri q’anwach xub’ano chech kutzuqik konojel ri a
3
(

3 Q’ataj
Chqetamaj ajilamb’al
Ri K’iyarisanem
Ri imul sib’alaj nim kib’anik rumal chi sib’alaj ke’alinik. Jun imul ketz’an ruk’ ama’ 7 mul pa
jun junab’. Jun imul ketz’an jumul ke’k’oji 8 ral, ri ral ke’k’oji chi e 8 kal.
We pa jun junab’ kek’oji’ 7 puq kech 8 raqan kal. ¿E janipa’ imul ke’k’ojik?
1 x 1 1 2 x 1 2 3 x 1 3 4 x 1 4
1 x 2 2 2 x 2 4 3 x 2 6 4 x 2 8
1 x 3 3 2 x 3 6 3 x 3 9 4 x 3 12
1 x 4 4 2 x 4 8 3 x 4 12 4 x 4 16
7 x 1 x 5 5 2 x 5 10 3 x 5 15 4 x 5 20
8 1 x 6 6 2 x 6 12 3 x 6 18 4 x 6 24
56 1 x 7 7 2 x 7 14 3 x 7 21 4 x 7 28
1 x 8 8 2 x 8 16 3 x 8 24 4 x 8 32
1 x 9 9 2 x 9 18 3 x 9 27 4 x 9 36
1 x 10 10 2 x 10 20 3 x 10 30 4 x 10 40
Chatzukuj pa le cholk’iyisanem 7, 7x 8. 5 x 1 5 6 x 1 6 7 x 1 7 8 x 1 8 9 x 1 9
Chatzukuj pa le cholk’iyisanem 8, 8 x 7. 5 x 2 10 6 x 2 12 7 x 2 14 8 x 2 16 9 x 2 18
Chawila’ mpe chi le 7 x 8 xaq junam ruk’ 5 x 3 15 6 x 3 18 7 x 3 21 8 x 3 24 9 x 3 27

5 x 4 20 6 x 4 24 7 x 4 28 8 x 4 32 9 x 4 36
8 x 7. 5 x 5 25 6 x 5 30 7 x 5 35 8 x 5 40 9 x 5 45
5 x 6 30 6 x 6 36 7 x 6 42 8 x 6 48 9 x 6 54
5 x 7 35 6 x 7 42 7 x 7 49 8 x 7 56 9 x 7 63
We k’o 2 imul ketz’an 7 mul pa jun junab’, 5 x 8 40 6 x 8 48 7 x 8 56 8 x 8 64 9 x 8 72

45 54 63 72 81
e 8 ral ke’k’ojik. ¿e janipa’ e ral ke’k’ojik? 5
5
x
x
9
10 50
6
6
x
x
9
10 60
7
7
x
x
9
10 70
8
8
x
x
9
10 80
9
9
x
x
9
10 90
Je wa’ kqab’an che: 2 x 7 x 8

Nab’e kinb’an le
k’i’arsab’al 8 x4 necher
kuya’ 32. Kinkoj chi
7 x 3
uxe’ 2 chi uxe’ le 8,
14 x
nab’e je‘ 2 k’a te k’u ri’ kak’am b’i 3. Tek’u ri’
8
14 112 8 x 1 are 8, suq 3,
re 11. Katz’ib’aj 11 chi
unaqajil le 2. Ruk’ k’u
wa’ kuya’ 112
1
Xuquje kuya’o je’ wa’ kqab’an che 56 x
7 x 8 = 56 2
K’a te ri‘ 56 x 2
112 Nab’e kab’an le k’i’arsab’al
6 x 2 kuya’ 12. Kakoj 2 chi
ronojel, lk’ate k’u ri’ kk’am
b’i 1. kakoj le 1 pa uwi le
5. K’ate k’u ri’ kab’an chi
Qas chawila’ chi utz pa ka’ib‘ uwach kachakux wi. 2 x 5 kuya’ 10. kawiq 1 ri
xak’am b’ik kakoj ruk’ 11.
¡Pa le ajilanem k’i kinuto’ wi chi rech le nuk’aslemal!
Katz’ib’aj 11 chinaqajil le 2.
Ruk’ k’u wa’ kqariq 112
1. Chasol uxe le k’iyisanem.
a) 6 x 3 b) 3 x 6 c) 6 x 2 x 3 d) 2 x 3 x 6 e) 3 x 2 x 6
2. Chacha’ 2 k’amb’ejal no’j chi rech le chak 1. Chatzukuj jun k’axk’olal rech kachakuj
rij le k’iyisanem.

• ¿Jas xinwetamaj che we etamanik ri’?
• ¿Jas kupatanij chi we pa nuk’aslemal le xinwetamaj?
3
)

Q’ataj
Wachtzijonem: Usutal K’aslemal
Ri keta’maxik
• Kuch’ob’ b’ixikal b’im pa jalajoj uwach je’lika taq tzij.

Chasik’ij ri k’otow chi’aj xuquje’ kata’ chech jun nima winaq kuta’ ri tzalib’al uwach.
1. ¿Jas kel kub’ij ri poq’orisanem?
2. ¿Jas kakib’an ri ak’ chech kipoq’irisaxik kib’?
3. ¿Jas kakib’an ri wakax, tz’i’ xuquje’ imul chech kipoq’irisaxik kib’?

Ko chasik’ij le tz’ib’atalik
Ri alaj ukej ri ali Elsa

K’o jun ati’t ukej ri ali Natalia, chaj rij jacha’ le sutz’ rech q’alaj. Elsa ub’i ri
ati’t kej. Nima’q xuquje’ keteka’q ub’oq’och, jer k’o ka’ib’ q’eq b’olob’a’q.
Reye’m jun ral. Rumal ri’ chom ri upam.
Jun b’enaq q’ij, xk’oji’ ri alaj kej. Xril ri ali Natalia, ri alaj kej xtak’i’ ruk’ ri kajib’
raqan. Kb’irib’atik jer k’o jun kab’ klemowik.
Kuya’ utu’ ri Elsa ri alaj kej. Xril ri ali Natalia, chi ri ak’ xa kksik’owik jawije’
kek’oji’ ri ch’iw. Ke’utzuq ruk’ ri utzopob’al, man ketu’n taj jas ri ne’ab’.
Xuta’ ri ali Natalia chech ri ajtij jasche ri ati’t kej man kesik’ow taj jas ri ak’.
Xuq’alajisaj ri ajtij chi rech, k’o chikop xa ketu’nik jacha’ ri kej. Chi kipam
ri kinan kek’oji’ wi, ketzuq ruk’ tu’. Jujun chik, xa kesik’owik jawije’ kek’oji’ wi
ri ch’iw.
Chatz’ib’aj ri junumanem kub’an ri ajtz’ib’ xuquje’ chatzalij uwach ri k’otow chi’aj
1. Chaj kpe ri ati’t kej jacha’ ri ___________________________.
2. Nima’q xuquje’ keteka’q ri ub’oq’och jacha’ ________________________.
3. Kb’irib’at ri alaj kej jer k’o _____________________________.
4. Jas kipoq’orisaxik kib’ ri chikop ketu’nik___________________________.
5. Jas kipoq’orisaxik kib’ ri awaj ke’sik’owik__________________________.
6. Chatz’ib’aj oxib’ awaj kesik’owik ________________________________.
7. Chatz’ib’aj oxib’ chikop ketu’nik______________________
Tz’aqat taq jachoj
k’olik taq 6 q’anwach ichaj.

4
=

3 Q’ataj
Chqana ruk’ taq ri q’anwach ichaj pa ka’ib’ taq puq

ya’ ri. Ri jachonem taq are jun
chak re jachanik taq
jastaq,
rumal la k’o ri k’amal n’oj
re chak :
¿Janipa taq puq re k’a’ib’ xqab’ano? 3 Ek’o 12 taq ch’iw kqajach
Ruk’ 6 taq q’anwach ichaj qano’ alaj taq puq ya’ re 2 chike ri 4 taq ak’
rumal la k’o 3 taq puq.
6 2 = 3
Kujkowin chi rech ub’ixik je ri’
3 We kqajach ri 12 taq ch’iw
2 6 chike ri e 4 taq ak’, a 3
taq kech jujun are chi
Chqila’ ruk’amal chak ri ajilanem: 3 x 2 = 6 man k’ota chi nijun.
K’amb’al no’j: Kak’oj k’a’ib’ taq retal ri

Ri a Ti’n k’o 4 taq rak’ xuquje’ 12 taq uch’iw. konojel taq ri jachoj taq jastaq jun chike
ak’ ek’o kich’iw junam taq kik’i’al. ¿ A janipa taq kich’iw are we´
kech jujun chike ri ak’? Y el otro es este
Rub’anik we chak ri kqajach ri 12 taq chikixol ri 4
taq, je ri’:
4 12
¿Jas ajilab’al k’iyirisanem ruk’ ri 4 are chi kuya’o 12? Ri ajilab’al are ri’ 3, rumal che ri
4 x 3 = 12. 3 Jachom
Jachonel 4 12 jachanem
-12
00 Ruwi’
Utz, xb’antaj wumal.
1. Chab’ana ri taq jachonem ajilab’al.
5 6 4 20 9 81 7 63 6 40
2. Chariqa jas chike taq ajilab’al karaj na.

Mulaj 10 ? 24 15 21 ?
Jachonel ? 3 8 ? 7 8
Jachom 5 6 ? 3 ? 5

# Ilb’al rech etab’al eta’manik Sí No
1 Kinkolomaj ri tz’aqat taq jachoj
Weta’m chi man ejunam ri taq awaj kalaxik ruk’ taq saqmol xuquje’
2
ri taq awaj ajtu’nelab’al.
3 kloq’ox taq k’aslemam tzij rech qab’antajik. 4
1

Q’ataj
Wachtzijonem: Tzijonb’al
Ri keta’maxik
• Kukoj tzij pa le kutz’ib’aj, qas kch’ob’otaj jas kel kakib’ij.
• Kub’an k’iyarisanem xuquje’ jachonem ruk’ ajilab’al man ke’opan ta pa 100..

Chachomaj xuquje’ chatzalij. K’a’uxla ut sume.
1. ¿La xaq junam kattzijon kuk’ ri awachi’l, ri ajtij on kuk’ ri awati’t amam?
2. ¿Kakikoj tzij ri awati’t amam man aweta’m ta at? ¿Jachike taq?

Chasik’ij le ka’ib’ tz’ib’atalik.
Kajuch’ pa le ukab’ tz’ib’atalik, ri jalan taq tzij ruk’ le nab’e.
Ri nutz’i’ a Chispa
Ri sak’aj nutz’i’
K’o jun alaj nutz’i’ sib’alaj sak’aj.

K’o jun alaj nutz’i’ sib’alaj sak’aj. Sak’aj
Ub’i’ a Chispas. Kpe wuk’ pa
ub’i’. Kinrachi’laj kinb’e pa tijob’al. Naqaj
tijob’al. Naq naqaj kkanajik
kkanaj wi kinreye’j kinel uloq. Are taq
kinreye’j kinel uloq. Are taq kinrilo,
kinrilo, kusalab’aj ri uje’ xuquje’ kki’kotik
kusalab’aj ri uje’ xuquje’ sib’alaj
kawunik.
kaki’kotik katyo’nik.
Reta’m kuk’utu’ are taq ktenow uk’u’x ri

Ri a Chispas reta’m katzijonik. a Sak’aj. Kch’oplinik are taq kki’kotik. We
Kuya’ ch’oplinem are taq kki’kotik. royowal, kuqasaj ri uje’ xuquje’ kjininik.
We royowal, kuqasaj ri uje’ xuquje’ Are taq knumik, kuk’orok’a’ ruk’ raqan ri
kjininik. Are taq knumik, kutarata’ leplik laq rech uwa. We kchaqi’j uchi’,
ri upala’t rech uwa ruk’ ri raqan. ktak’i’ chi uwach le k’olb’al joron, ko
We kchaqi’j uchi’ ktak’i chi uwach kinrilo rech kinpatanij.
le pila.
4
2

3 Q’ataj
Chatzalij uwach.
1. ¿Jachike le ka’ib’ tz’ib’atalik, kukoj tzij taqal chi rech jun tijob’al?
2. ¿Jachin kuk’ kakoj le tzij rech le nab’e tz’ib’atalik?
3. Chatz’ib’aj oxib’ uchajixik ri atz’i’ rech man kyawaj taj.
4. Chatz’ib’aj pa ri atz’ib’awuj jun choltzij kakoj kuk’ winaq qas kk’ub’i’ ak’u’x kuk’.
K’amb’al no’j: “!Katij aq’ij”. Kel kub’ij kakoj achuq’ab’
5. Chata’ chi kech ri amam jas taq tzij xkikoj are taq alab’om.
6. Chatz’ib’aj jachike taq awajib’ kekoj chech etz’ab’a’l.
Ri jachanem
Kb’ixik, chi 1 ujunab’ uk’aslemal jun tz’i’ junam ruk’ 7 ujunab’ jun winaqil. Esachinaq la’ we
ri’ ajno’j. We jun tz’i’ k’o 12 taq ujunab’. ¿Janipa junamal ujunab’ ri winaqil?
Chqab’ana’ ba’ jun k’iyarisanem rech:
12 x 7 = 84 junab’. We ri’ kub’ij chi k’o 12 ujunab’ jun tz’i’ ri’j chik.
Jun winaq we k’o 21 ujunab’ k’a ak’al ali,on ak’al ala na.
¿Janipa ujunab’ le tz’i’ we kak’asi’k 21 ujunab’ ?
Are taq wa kajacho
Kqajach 21 7. Pa we tz’alam jachonem rech le 7, kriqo ri mulaj ajilab’al ri: 3.
Chab’ij ri taq jachonem ya’
1. 24 4 = ?
2. 5 = 5
3. 36 = 9
4. 42 3= ?

• La’ k’o jun nunoj chi kink’ojo chikiwech taq ri winaq
• Kinch’ob’o ri jachoj taq ajilab’al.
4
3

Q’ataj
Ulaj uq’ijil chak
Wachtzijonem: Alaj Jukub’ Rech Wuj
Ri keta’maxik
• Kuwok pach’um tzij rech kub’ij ri uchomanik xuquje ri kuna’o.

1. Chattzijon kuk’ ri awachalal
– ¿Jas kk’exon wi jun pach’um tzij ruk’ jun tzijob’elil?
– Chib’ixoj jun pach’um tzij kna’taj chi we.
– ¿Jas q’uyuyem kqaya’ uch’ob’ik pa jun pach’um tzij?

Ko chasik’ij ri pach’um tzij
– Katuxlan jub’iq’ are taq katto’taj chech jun cholaj.
– Chasik’ij ruk’ ki’kotemal. Kasik’ij ruk’ chuq’ab’ ri ka’ib’ kisb’al cholaj.
Alaj jukub’ rech wuj

Amado Nervo
Ruk’ unik’ajil jun nim uxaq wuj

xinb’an jun jukub’ rech wuj,
pa ri kw’a’ rech wachoch
utz xinsyo’wisaj.
Ri wanab’ ruk’ ri uxut’ib’al

Kuxut’ij, Kuxut’ij pa uwi’.
¡Utz’ awa’katem, utz awa’katem
Alaj jukub’ rech wuj!
1. Chatzalij uwach le k’otow chi’aj pa atz’ib’awuj.
– ¿Jas q’uyuyem kuq’axaj we pach’um tzij?
– ¿Jas kana’o are taq kawin jun jukub’ rech wuj?
– ¿Jas kachomaj ub’anik ri ja’ rech ri k’wa’ ?
– ¿Jasche rajawaxik e ch’ajch’oj ri nima’ xuquje’ ri plo?
– ¿Jas kqab’an chi rech uchajixik ri k’wa’ rech qakomon?
2. Chab’ana’ jun jukub’ rech wuj. We man katkowinik, chata’ tob’anik.
4
4

3 Q’ataj
3. Chatz’ib’aj jun pach’um tzij ktzijon chirij jun awetz’ab’a’l.

– Maja’ katz’ib’aj, kachomaj jas kawaj kab’ij.
– ¿Jas kpe ri awetz’ab’a’l? ¿Jas ruk’ kjunumataj wi? ¿Jas kana’o are taq kawilo?
– Chatz’ib’aj ri achomanik pa cholaj.
– Chakojo’ tzij je’l keta’tajik xuquje’ kejunumaxik.
4. Chab’ana’ pa jun perwuj jas kichajixik ri nima’ xuquje’ ri cho

– Chab’ana’ jun wachib’al jawije’ ki’litaj wi: nima’ on cho.
– Chatz’ib’aj chi rij ri wachib’al: Jasche nim kipatan ri k’wa’ chech ri ajk’aslemal
winaq xuquje’ ri uwachulew.
Ri jachanem
“ Ruk’ nik’aj tzijolil wuj xinb’an jun nim jukub’ re wuj.”
We ri’ kub’ij chi qech chi ruk’ jun uxaq tzijoli lwuj kuya’ 2 nim taq jukub’.
We rajawaxik kb’ano 12 taq jukub’ re

wuj. ¿Janipa uxaq taq tzijolilwuj rajawaxik?
K’e reetal chi us a’in:
12 2 = 6, rajawaxik kakoj 6 uxaq taq
tzijolil wuj. 20 2 = 10
We rajawaxik kab’an 20 taq jukub’ rech 2 x 10 = 20 ut 10 x 2 = 20
wuj ¿Janipa’ uxaq taq tzijolil wuj rajawaxik?
20 2 = 10, Rajawaxik 10 uxaq taq tzijolil

wuj.
1. Chab’ana chi uwach ri atz’ib’awuj, ¿Janipa alaj taq xukurij q’or kaya’ chi kech ri e
6 taq awalaxik, We pa le xaru’ k’o 24 alaj taq xukuri’l?
2. We k’ol 12 alanxax xuquje’ kawaj kajach junam kiki’al taq chikixo’l ri 3 taq awachil.
¿A janipa taq kaya’o jujun chike? Y we kawaj awe’at, ¿Janipa taq kuya’o jujun
chiwech?

• Jas kuxq’ututem kinna’o are chi kintz’ib’aj ri pach’um tzij.
• ¿Jas k’axkinriqo che taq ri jachoj?
4
5

Q’ataj
Wachtzijonem: Ri Pach’um Tzij
Ri keta’maxik
• Kuch’ob’ b’ixikal b’im pa jalajoj uwach je’lika taq tzij.
• Kub’an k’iyisanem xuquje’ jachanem ruk’ ajilab’al man ke’opan ta pa 100.

Chatzijoj chi rech jun awachalal.
– ¿Jasche jujun taq winaq kakik’ol ja’ pa nima’q taq tina’x on k’olib’al?
– ¿Jas kqab’ano rech konojel ri winaq k’o ch’ajch’oj kijoron?

1. Chasik’ij le pach’um tzi
2. Chab’ij rachi’l salab ch’akul ri pach’um tzij, chech jun awachalal
Alaj utz’u’jal ja’.

Ri joron
Alaj utz’u’jal joron
ch’ajch’oj xuquje’ kchupchutik Ri ja’ k’iyib’al k’aslemal
kaya’ kan ri nuwach we maj man kujk’asi’ taj
ch’ajch’oj xuquje’ kchuplinik e k’o jujun kakiloq’oq’ej taj
e k’o kejiq’ik on kekam che chaqi’j
Alaj ixk’yaqa’t utz’u’jal chi’.
je’lika k’iyib’al joron
ja’uwach k’aslemal. Ri awajib’, che’ xuquje’ ri k’aslemal
at rech le kaj ulew. winaq
qonojel xaq junam kuya’ qak’aslemal
Alaj utz’u’jal ja’ ri ja’ uk’iyib’al k’aslemal xuquje’
kawesaj chaqi’j chi’ eye’m k’aslemal
wachi’l katinloq’oq’ej kuya’ chuq’ab’il xuquje’ are ronojel.
katinqumuj ruk’ nuchi’
Autor: Goodrich, Robert.
Autor: Díaz Valero, Alejando.
1. ¿Jas kakitzijob’ej ri pach’um tzij?
2. ¿Jas kupatanij ri ja’ chaqe, kakib’ij ri pach’um tzij?
3. Chajuchu’ ri tzij junam kik’isb’alil pa le nab’e pach’um tzij.
4. Chatz’ib’aj oxib’ chomanik chi rij ri ja’, jacha’ we ri’: “ja’uwach k’aslemal”
5. Chaq’alajisaj jasche ri ajtz’ib’ rech ri nab’e pach’um tzij kujunuma jun utz’u’jal ja’ ruk’
jun je’lika k’iyib’al ja’.
6. Jas kek’exon wi ri ka’ib’ pach’um tzij?
7. Chata’ chech jun nima winaq we xkiriq k’axk’olil ruk’ ri joron are taq nitz’ ak’al?
¿Jas e k’exoninaq wi ri nima’ ruk’ ri cho?
¿Jasche nim kipatan ri che’ rech kichajixik ri k’iyib’al ja’?
8. Chatz’ib’aj jun pach’um chech ri joron.
4
6

3 Q’ataj
Ri jachonem
kqaqumux ronojel q’ij ri ja’ o joron sib’alaj utz che k’aslemal. Sib’alaj rajawaxik qaqumuj
chi q’ij 8 alaj taq xukuril ri ja’.
¿Janipa alaj taq xukurik k’o pa le pajb’al? Pa le pajb’al k’o 4 alaj taq xukuril re ja’.
Rumal k’u wa’, ¿Janipa taq pajb’al ri ja’ qaqaqumu pa jun q’ij ?
Kqab’ano jun jachonem ajilab’al, are chi qaya’ ub’ixik ri kt’om chi’aj.
8 4 = 2, Chi q’ij rajawaxik Kqaqumu 2 taq pajb’al ri ja’.

We ka’ib’ taq winaq kequmu 8 alaj taq xukuril ri ja’ chi jujunal taq .
¿Janipa taq pajb’al kequmu we eka’ib taq winaq?
Chixo’l we taq ka’ib’ kequmu 16 alaj taq xukuril.
16 4 = 4.
Ronojel q’ij kequmu 4 l taq pajb’al ri ja’.
K’o jujuntaq winaq kequmu ri ja’ pa jun limet.
¿Janipa alaj taq xukuril k’o chupam ri limet? pa jun lieto k’o 3 alaj taq xukuril.
We aqumum 9 alaj taq xukuril ri ja’. ¿Janipa taq limet aqumum?
9 3 = 3
Chab’ij: Ruk’ 9 alaj taq xukuril re ja’, aqumum 3 taq limet ri ja’.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1 1 2 3 4 5 7 8 9 10
2
Chatz’aqatisaj ri tolonik
2 6 8 10 12 14 18 20
k’iyarisab’al
3 3 6 9 12 18 24 27
Tz’alam
4 8 12 20 24 28 32 36 40
5 5 15 20 25 35 40 45 50
6 6 12 18 24 30 36 42 48 54 60
7 7 14 21 28 35 42 49 63 70
8 8 24 40 48 56 64 72
9 9 18 27 36 45 63 72 90
10 10 20 30 60 70 80 90 100

• ¿La’ Kwinik utzalijik ka’ib’ mul ri tz’alam jachonem rech ri 3?
• ¿Jas kinb’an chi retama’xik ukojik ri alaj tz’alam re jachonem?
4
7

Q’ataj
Wachtzijonem: E Tob’al Ulew
Ri keta’maxik
• Kukoj kwinem rech uriqik uk’u’xal xuquje’ uch’ob’ik ri b’ixikal tz’ib’atalik.

1. Katz’ib’aj ri kachomaj chi rij ri tzij: k’extajem, man kk’ex taj, taq che’ xuquje awajib’
– ¿Jas kachomaj chi kech ri e tob’al ulew?

Kasik’ij pa tz’inilem.
Ri e tob’al ulew
Ri e tob’al ulew are ronojel q’inomal kqariq pa uwachulew.
Kejawatajik rech uk’aslemal ri kaj ulew.
Ri k’extajem kb’ixk chi kech rumal kuya’ kek’exik on keriqitajik.
Jacha’, le che’, le awajib’, ri kyaqiq’, ri joron xuquje’ ri ulew.
Ri man kek’ex taj rajawaxik keye’x k’i junab’ rech kek’iyik on
keriqitajik. Kek’isik we man utz kikojik kb’anik. Jacha’, le q’eqa
q’ol (petróleo), ri ab’aj(minerales), ri carbón xuquje’ ri sib’
ja’(gas natural).
Rajawaxik ke’qachajij xuquje’ utz kikojik ri e tob’al ulew xa
rumal ke’ajawataj chaqe rech kujk’asi’k.
1. Chajuch’u’ pa ri tz’ib’atalik jas kel kakib’ij ri tzij: e tob’al ulew, k’extajem, man kek’ex
taj.
2. Che’ajach’a le e tob’al ulew we kek’extajem on kek’ex taj.
– Le q’ij
– Ri q’eqa q’ol
– Ri awajib’
– Ri k’iche’laj
3. Chaq’alajisaj jas kupatanij ri q’eqa q’ol.
4. ¿Jasche rajawaxik kichajixik ri e tob’al ulew kek’extajik?
5. Chatz’aqatisaj ri wokomb’al b’ixikal chi kij ri e tob’al ulew
4
8

3 Q’ataj
E tob’al ulew
Ka’ib’ kiwach
K’amb’al K’amb’al
We kak’atisax jun k’ache’laj kab’eyetaj 10 junab’ che kuk’ex rib’. Ri k’ache’laj are jun
tob’al uwach ri ulew rumal la’ k’ax kuriqo tuk’ taq ri k’extajem. Rumal rajawaxik kichajixik
ri taq kach’elaj.
Tz’alam rech le 10 Jachoj
Tz’alam rech le 10
Pa le ajilanem, 10 junab’ e k’o pa 100 junab’: Jachoj
100 10 = 10. Pa 100 junab’ e k’o 10 junab’. 10 10 = 1

20 10 = 2
¿Janipa’ chi job’ junab’ e k’o pa 10 junab’?
Chawila’ le jun tz’alam rech jachonem rech 5, 30 10 = 3
40 10 = 4
10 5 = 2. Pa 10 junab’ e k’o 5 chi 5 junab’.
50 10 = 5
100 kinjach pa 5
60 10 = 6
20 Jachom
70 10 = 7
Jachonel 5 100 Mulaj 80 10 = 8
-10
000 Ruwi’ 90 10 = 9
100 10 = 10
Chab’ana chi uwach ri atz’ib’awuj.
1. ¿Janipa taq 5 junab’ k’o pa le 20 junab’?
2. ¿Janipa taq 10 junab’ k’o pa le 40 junab’?

• ¿La’ kaya’ atzij che uchajixik ri uwach ulew?
• ¿La’ utz kchakuj ri chak re jachonem taq ajilab’al?
4
9

Q’ataj
Wachtzijonem: Q’inomal B’antajik
Ri keta’maxik
• Kukoj sak’ajil rech uriqik uk’u’xal xuquje’ uch’ob’ik ri b’ixikal tz’ib’atalik.
• Kub’an k’iyanem xuquje’ jachonem ruk’ ajilab’al man ke’opan ta pa 100.
• Ktob’an chech ukolotajik, uchajixik, uk’olik xuquje’ ub’ixik ri uq’inomal uwachulew xuquje’
ub’antajik ri ukomon.

1. ¿Jachike’ ri k’olib’al nim kiq’ij pa ri qakomon?
2. ¿Jasche nim kiq’ij?
3. Jas ktzijon chi rij le tz’ib’atalik “Chujtzijon chi rij uq’inomal komon”?

Ko chasik’ij chech jun awachalal ri tz’ib’atalik.
Chujtzijon chi rij q’inomal b’antajik
Ri ojer taq qati’t qamam kiya’om kan ri

kib’antajik chaqe. Are jun qechb’alil.
Ri uq’inomal ub’antajik jun amaq’ are ri
echb’alil kq’ax kan chi ke ri xe’ta’il,
K’i k’utb’al rech q’inomal b’antajik keriqitaj
pa we Paxil Kayala’: je’lal chak, xojowem,
q’ojom, wa k’amaninaq utijik, na’tab’al
tz’aq xuquje’ ojer taq tinamit. Ri q’inomal
b’antajik unuk’um rib’ ri utzijob’elil jun amaq’
on jun komon.
Qilampe’, Iximche’ rech B’oko’ uq’inomal
qab’antajik ri uj aj Paxil Kayala’. Are uk’u’x
ri tinimit Kaqchikel.
Pa ri junab’ 1960 xb’ixik chi na’tab’al tz’aq
rech qamaq’. Kamik, are jun loq’alaj k’olib’al
kech ri e Kaqchikel.
1. Chajuch’u’ pa ri nab’e jupaj tz’ib’ ri uk’u’xal.
2. Jachike man rech taj uq’inomal b’antajik rech Paxil Kayala’?
– Tzijob’elil k’amaninaq
– Xojowem kech e garífuna
– Xojowem jacha’ ri Salsa on Reguetón
– Ri hamburguesa
– Joch’ on uk’ya’ rech ixim
3. Chatz’ib’aj oxib’ jastaq rech ri ab’antajik kecheb’em kan ri awati’t amam.
4. Jas kb’an chech kichajixik ri na’tab’al tz’aq pa ri akomon?
4
0

3 Q’ataj
Ri jachonem
Pa ri kitinamit ajKaqchikel winaq, ri taq ixoqib’ kakik’oj taq ri chachal. Ri taq chachal
e b’anom ruk’ je’lik taq ab’aj. E k’o jujun taq re jade. E k’o jalajoj taq chachal. E k’o
jalajoj taq uwach ri echachal.
K’amal no’jib’al re chak: E k’o 18 taq ab’aj xuquje’ e jachom pa oxib’ taq cholaj:
18 3 = 6. Pa ri taq cholaj e k’o 6 taq ab’aj
Are wi kik’i’al (18) rajawik chaqe ub’anik ka’ib’ taq cholaj. ¿Janipa taq ab’aj rajawaxik
pa le ka’ib taq cholaj? 18 2 = 9
Chawajilaj we e k’o 9 taq ab’aj pa le jujun taq cholaj.
1. Chawila ri taq ucholaj ya’om ri 18 taq ab’aj xuquje’ chatz’aqatisaj taq ri chak
ajilab’al.
18 __ = 6 18 ___ = 3, ____ 6 = 3
2. We k’olik 24 taq ab’aj xuquje’ qaj kak’oj chi 6 taq ab’aj pa le jujunal tal cholaj.
¿Janipa cholaj kqano/ kab’an na? 24 6 = ___
¿Jas ri jachom chi kech?
8 2 = 4
80 2 = 40
800 2 = 400
Rumal ku’ wa’

6 2 =
60 2 =
600 2 =
42 7 =
420 7 =
4200 7 =

• ¿Jas taq uwach k’olib’al weta’m kib’antajik pa ri tinamit xuquje’ jalajaoj taq
tinamit?
• ¿La’ utz k’ut kb’ixik chi kinkowin chi rechi ri jachonem?
4
!

Q’ataj
Wachtzijonem: Q’inomal Uwach Ulew
Ri keta’maxik
• Kutz’ib’aj ri uk’ulmam pa ri uk’aslemal.
• Ktob’an chech ukolotajik, uchajixik, uk’olik xuquje’ ub’ixik ri uq’inomal uwach ulew xuquje’
ub’antajik ri ukomon.

1. Xutzijon chi rij ri uq’inomal b’antajik pa ri q’ijil chak nab’e.
2. Jachike uq’inomal uwach ulew jun amaq’ on jun tinamit?

Chawila’ le wachb’al.
Le uq’inomal uwachulew
Parque Nacional Mirador. Río Azul Rubel Chaím en la reserva Ecológica Ram Tzul,
Baja Verapaz. foto de Julio Valdes
Le uq’inomal uwach ulew are ronojel ri k’olib’al kitukel kiwokom kib’, keriqitaj
chi uwach ulew Ri k’olom k’asleb’anikil, ri uxlanib’al rech tinimit xuquje’ ri
echb’al e chajitalik are ri’ uq’inomal uwach ulew.
1. Chajunumaj le ka’ib’ wachb’al. Chatz’ib’aj pa jun tz’alam jas kejunumataj wi xuquje’
jas kek’exon wi.
2. Chatzalij uwach k’otoj chi’aj.
– ¿Janipa’ junab’ uk’amom b’ik che kiwokik kib’ la le’ k’olib’al?
– Jasche rajawaxik kichajixik ri k’olib’al uq’inomal uwach ulew?
– Jas taq k’olib’al rech akomon uq’inomal uwa ulew?
3. Chatz’ib’aj pa qach’ab’al, kib’i’ ri k’olib’al uq’inomal b’antajik xuquje’ uq’inomal uwach
ulew.
4. Chatz’ib’aj ka’ib’ a b’ijnem(sugerencia) rech ri winaq kakichajij le uq’inomal uwach
ulew.
4
"

3 Q’ataj
No’jib’al taq Chomanik
Are taq kab’an chomanik nojib’al ruk’ taq ajilab’al. Rumal la’ kab’ixik xu’ wi ruk’ ano’jib’al
chomanik kab’anik e man katzib’ax ta wi. Kab’an wi ruk’ sak’ajem chak taq re no’jib’al
chomanik. Xaq k’u je ri’ kak’oj uchakuxik ri sak’ajem taq n’ojib’al chomanik.
1. Runajal ri tinamit Iximulew are 150 km rech katopan pa Rubel Cha’im, Xuquje’ runajal
ri tinamit Iximulew are katopan pa Río Azul k’o 488km. Chawachik’aj chi kqasolij ri
Rio azul on Rub’el Cha’im. Chatzib’aj jun tzijonem rech la’ xasolij pa awachik’.
0 Iximulew Rub’el Cha’im 150 km
0 Iximulew Río Azul 488 km
2. Chatzalijisaj ruk’ ach’ab’al le k’otow chi’aj kb’ix chawe:

– ¿Jachike ri e k’a’ib’ taq tinamit naj e k’o wi chi rech Iximulew?
– ¿Chi rech ri Iximulew k’a Rio Azul e k’o oxmul ri najil chi uwach ri Iximulew k’a pa
Ruben Chaim?
– ¿Naj k’o wi usolixik ri Rub’en Chaim chi uwach Rio Azul?
– We katb’e pa ch’ich’ k’a pa Rub’el Cha’im. ¿Janipa’ taq ukajb’alil q’ij katopan
chi la’?
– We katb’e pa ch’ich’ pa Rio Azul. ¿Janipa taq ukajb’alil q’ij katopan chi la’?
– We kattak’i’ jujun mul pa taq 100km. ¿Janipa taq tak’alem kub’ano pa ri tinamit
Iximulew k’a katopan Rub’el Cha’im?
– We katak’i’ jujun taq mul pa 100km. ¿Janipa taq tak’alem kub’an pa ri tinamit
Iximulew are chi kopan pa Rio Azul?
3. Chab’ana we chak pa ajolom k’a te k’u ri’ chab’ij ri xariqo.

– 8 4 = ____
– 8 4 + 2 =
– 8 4 + 2 +2 = ___
K’amal no’jib’al: 26 + 9, Kachomaxik chi ri’ 9 kak’exwachix ruk’ 10-1, ri chomanem are’
26 + 10 – 1 =36 – 1 = 35
– 24 + 11
– 22 + 8

• ¿Jas taq rajawaxik we kinweta’maj uxe’al taq ri ub’antajik ri tinamit e ri nukomon.?
• ¿Rajawaxik kinb’ano ri taq no’jib’al taq chomanik.?
4
#

Q’ataj
CH’OB’OTAL CHAK RECK ETAB’AL ETA’MANIK
Kinnimaj ri uwinaqil ri nutinamit

Chi rech ub’anik we etab’al eta’manik, kuya kanik’oj ronojel ri chakub’al, k’amb’al b’e
eta’manik rech we urox q’ataj xuquje’ jule’ taq no’jwuj chik ketob’an chech ri riqonem
on ch’akanem.
Nab’e chakb’anoj
Chakolomaj le jun etz’anem cholb’a tzib’ xuquje’ kakoj pa taq le kajxkut ri kakitzalij uwach
ri k’otow chi’aj on kakitz’aqatisaj le tz’aqat chomanik. K’a te k’u ri’, ktzukuj pa ri k’amb’al
b’e jas kel kakib’ij xuquje’ katz’ib’aj pa ri atz’ib’awuj.
Q’oyolik tak’alik
1. Uk’exwach yab’il 1. Uwach che’ kuya’ chuq’ab’il C
2. Nim winaq’ kutzijoj xk’ulmataj ojer 2. Riq ajilanik ri xa kmulixik
3. Tob’al ulew kek’extajik 3. Sutk’aslemal kech winaq
4. Ke’alax’ pa saqmo’l 4. Tob’al ulew man kk’ex taj
5. Uq’inomal b’antajik 5. Riq ajilanik ri xa kjachik
2
4
1 5
1 3
4
3
2
Ukab’ chakb’anoj
Chab’ana’ le nik’aj no’jajilanik.
Chak’iyisaj
– a) 29 x 8 b) 310 x 5 c) 57 x 3 d) 98 x 4 e) 362 x 9
Chajacha’
– a) 75 + 5 b) 70 +10 c) 49 + 7 d) 18 + 3 e) 36 + 6
4
$

3 Q’ataj
Rox chakb’anoj
Chak’ama’ jun etab’al, un che’tz’ib’ab’al xuquje’ ka’ib’ uxaq. Chasak’ij kajuxkut ke’etan je
wa’: 7 cm. X 7 cm, rech kmulitaj 28 kajxkut.
Chak’ama’ kajib’ kajuxkut xuquje’ katz’ib’aj ri wachtzijonem xaweta’maj pa we q’ataj.
K’amb’al no’j
E tob’al ulew Ajk’aslemal
Chak’ama’ chi le 14 kajxkut xuquje’ chatz’ib’aj ri uk’ux chomanik kech chi kijujunal ri
wachtzijonem chatz’ib’aj. K’amb’al no’j:
E k’o kek’extajem Kek’oji’k, kek’iyik,

xuquje’ man kakipoq’orisaj kib’
kek’ex taj xuquje’ kekamik
Ke’etzan konojel ri awachal. Chi kijunanal kucha’ jun kajxkut ruk’ ri wachtzijonem. K’a te
k’u ri’ kuriq ri kajxkut jawije’ kriqitaj ri uk’u’x chomanik.
Ukaj chakb’anoj
Chatz’ib’aj pa le kajuxkut jas chak kakib’an ri awajib’ rech kk’aman chi kech kek’asi’ jawi’
kek’oji’ wi.
Ajl Chikop Chak kub’ano
1. Par
2. Kumatz
3. Wonon
4. Ayin
5. Xi’l
6. B’alam
N’ataj chi awe qonojel junam kujelik. ¡Chatakanaj pa awachoch!
4
%

Guia K Iche 3ro Primaria

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Guia K Iche 3ro Primaria

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Guia K Iche 3ro Primaria

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Wuj rech tukelal eta’manik

Tijoxel kqab’ij apan chawe chi rumal ri tajin kk’ulmataj pa qatinamit

¡Kqaj chi kab’an ronojel ri kqab’ij chawe!

Wuj rech tukelal eta’manik - Rox junab’, Uch’ek nab’e q’attijonik 3

1. Nab’e chach’aja’ ri aq’ab’ k’a te ki’u ri’

1. Chana’taj chi pa aq’ab’ k’o wi janipa’ q’ij katchakunik,

4 Wuj rech tukelal eta’manik - Rox junab’, Uch’ek nab’e q’attijonik

5. We are kanab’ej ri tzalijem pa tijob’al, we maja’ kk’is ub’anik we jun wuj

Wuj rech tukelal eta’manik - Rox junab’, Uch’ek nab’e q’attijonik 5

Uk’asuxik ri nab’e taq eta’mab’al

K’ak’ taq na’ojib’al

6 Wuj rech tukelal eta’manik - Rox junab’, Uch’ek nab’e q’attijonik

Nab’alil b’oq’ochaj = B’oq’ochaj Tza’m= Tza’maj xikinaj= aq’=

2. Chatz’ib’aj ri kitz’aqatisab’al ri puq keb’ina’ax apanoq.

Una’ik Ki’ Tz’ajb’al Kaq

3. Chab’ana’ kiwachib’al ka’ib’ junam taq puq.

Tukelal etab’al eta’manik

Wuj rech tukelal eta’manik - Rox junab’, Uch’ek nab’e q’attijonik 7

Uk’asuxik ri nab’e taq eta’mab’al

Kkaj kesalab’ik Xa chi ksalab’ wi

8 Wuj rech tukelal eta’manik - Rox junab’, Uch’ek nab’e q’attijonik

2. Chab’ana’ chi jujun chik pa ri atz’ib’awuj

Tukelal etab’al eta’manik

Wuj rech tukelal eta’manik - Rox junab’, Uch’ek nab’e q’attijonik 9

Uk’asuxik ri nab’e taq eta’mab’al

K’ak’ taq na’ojib’al

Jas kuk’ulmaj jun ch’aqap kaxlanwa

10 Wuj rech tukelal eta’manik - Rox junab’, Uch’ek nab’e q’attijonik

1. Chab’ana ucholajil pa ri atz’ib’awuj ri choluk’u’x wa’ikil jawi’ xq’atan wi ri ch’aqap

Chawachilaj ri alaxik pa k’ayb’al. Chqamajij ri b’e pa we ch’umil ri k’ayb’al

Tukelal etab’al eta’manik

Wuj rech tukelal eta’manik - Rox junab’, Uch’ek nab’e q’attijonik 11

Uk’asuxik ri nab’e taq eta’mab’al

K’ak’ taq na’ojib’al

In, in ucholuk’u’x uxlab’al

Kok ri kaqiq’ pa ri tza’maj

K’o uk’u’xal kaqiq’,

Man kqatz’ilob’ej taj,

12 Wuj rech tukelal eta’manik - Rox junab’, Uch’ek nab’e q’attijonik

Chujetz’an kuk’ taq ri tzij larinje rachi’l farinje.

f,a,r,i,n,j,e keqanuk’ ruk’ ri l,a,r,i,n,j,e kej jun k’ak’ tzij f,a,r,i,n,j,e,l

Chawila’ ampe’ F,a,r,i,n,j,e l,a,r,i,n,j,e ri k’ak’ tzij are a,r,i,n,j,e

Ukamulixik ri xeta’maxik/ukojik ri k’ak’ tzijol

• Chachakuj jun sak’ajalaj chak ri’:

Tukelal etab’al eta’manik

Wuj rech tukelal eta’manik - Rox junab’, Uch’ek nab’e q’attijonik 13

Uk’asuxik ri nab’e taq eta’mab’al

K’ak’ taq na’ojib’al

Ri kjalataj chi kixo’l ixoqib’ achijab’

14 Wuj rech tukelal eta’manik - Rox junab’, Uch’ek nab’e q’attijonik

kib’i’ ri walaxik ri k’o wajxaqlajuj kijunab’. kib’i’ ri walaxik ri maja’ wajxaqlajuj

Raqanil Raqanil uwach uxe’ upam

unimal uq’ab’ unimal utza’m

2. Chab’ana jun cholk’utub’al jawi’ kaya’ wi ri kinimal ri ixoqib’, achijab’, keriqitaj pa ri

Tukelal etab’al eta’manik

Wuj rech tukelal eta’manik - Rox junab’, Uch’ek nab’e q’attijonik 15

Uk’asuxik ri nab’e taq eta’mab’al

K’ak’ taq na’ojib’al

2. Kinb’ij jas kel kkib’ij we tzij: