2016‫وجن‬-‫ونجری‬ ‫االسیمامیلعتتیکروینشںیم۔۔۔۔۔‬:‫ اعمرشیتجرامئےکاابسب‬1‫امشرہ‬،3‫دلج‬:

‫االسیمامیلعتتیکروینشںیماناکہنکممدتار‬:‫اعمرشیتجرامئےکاابسب‬
Causes of Social Crimes and their Potential Remedy in the
Light of Islamic Teachings
‫*ڈارٹکدبعادقلوس‬
‫**تمسقاہللاخن‬
Abstract
Today in the world, the human beings are crunch in crimes
in developed society or in undeveloped society. As a result the
whole world has become insecure and unsafe. A society and nation
can perish and drowned due to its cruelty and crimes. The Muslim
society is also being victims of such crimes. According to the
scholars the basic reason of this issue is illiteracy and get for away
from Islamic teachings while fearless from God and from the Day
of Judgment, social injustice, instability, destabilization, disunity
and dis-integrity, away from knowledge, negative role of media
and impatience tolerance are also considered as major factors.
The scholars and reformers are suggested to control the
crimes through laydown of justice or establishment of Courts and
spread of knowledge, bring awareness among the peoples,
establishment of educational institutes in a society.
In this article it has been point out the major causes of social
crimes and their potential remedy in the light of Qur’an and
Sunnah.

Keywords: Social Crimes, Qur’an, Hadith, Society, Injustice,

Courts

‫ونبں‬،‫ویوینریٹسآفاسسنئاڈنیانکیٹولیج‬،‫ہبعشعلوماالسہیموقیقحت‬،‫*اٹنٹسسرپورسیف‬
‫ونبں‬،‫ویوینریٹسآفاسسنئاڈنیانکیٹولیج‬،‫ہبعشعلوماالسہیموقیقحت‬،‫**امیلفااکسرل‬

20
‫ونجری‪-‬وجن‪2016‬‬ ‫‪:‬دلج‪،3‬امشرہ‪ 1‬اعمرشیتجرامئےکاابسب‪:‬االسیمامیلعتتیکروینشںیم۔۔۔۔۔‬

‫اعمرشہ‪ ،1‬رعیب زبان اک ظفل ےہ سج ےک ینعم ےہ لم لج رک زدنیگ رسب رکبا ‪،‬االطصح ںیم اس ےس رماد‬
‫ولوگںاکوہرگوہےہوجیسکرتشمہکبصنانیعلیکاخرط ووجدںیما آبوہیسکاعمرشےےکافرادںیمرتشمہک‬
‫رکفی وسچ ‪،‬ودحت لمع‪،‬ذینہ یتہجکیاک وہبابرارضوریےہاس مسق ےکاعمرشے ںیمرغجاایفح یئدح ویدویں‬
‫رفردوک‬
‫یکیھبوکح یئدیقںیہنوہیت۔اسرطحاعمرشہریثکادعتلادینبونعانانیکوہامجیتعزدنیگسجںیم ر‬
‫رےنہ ےنہس اور بریق ‪،‬وصحل دصقم اور الفح و اقبےک ےیل دورسوں ےس اسہقب ڑپ اب ےہ اور سج حالول ےس یسک‬
‫الہکبےہ۔‬
‫فردرشبوکرضرںیہن‪،‬اعمرشہ ا‬
‫ولگاہجںلملجرکرےنہںیگلواہںاعمرشہووجدںیمآباےہینعیافرادےسیہاعمرشہلیکشت اب باےہ۔(‪)۱‬‬
‫جرامئ‪(crimes) :‬‬
‫جرامئجریایکعمجےہسجاکینعموصقر‪،‬الخفاقوننرحتکاوراقبزسالعفےکےہ۔‬
‫رکبجرمالہکباےہ‪)۲(.‬‬
‫یسکاعلقباغلصخشاکوعشریوطررپاقوننیکالخفورزی ا‬
‫وموجدہدورںیمجرامئایاعمومعملاوراعمرشےاکجروالزمنبایگےہ۔‪،‬وہجرامئوخاہاالخیقوہں ابیسن‬
‫وطررپ وہ ابولٹحار‪،‬لتقاورڈیتیکےسقلعتموہ‪،‬باالعاقح یئاوررہشوںیکحطسرپوہ‪ ،‬ابا یکاورا ناالماایمجرامئ‬
‫وہں ‪،‬اس یک زد ےس ہن ارفنادی زدنیگ مظ ےہ ہن اامتجیع ‪،‬آج وپرے اعمل ںیم جرامئ اوردب االخیق اک سانب‬
‫تہب زیتی ےک اسھت برھ راہےہ‪،‬آج ہارے اعمرشے ںیم جرامئ یک رثکت اک وج اعمل ےہ ‪ ،‬وہ یسک ناین اور‬
‫وگبوپرااعمرشہجرامئیک ٹیپلںیم آےناگلےہ‪،‬آج بایمرگایم داوشناروں‬
‫واضحاک اتخمجںیہن‪،‬ااسیاتگلےہ ا‬
‫روکح یئ اےنپاےنپزاوےی ےس اسےکالصرحماکت‬
‫اورذہمبمیلعتباہتف ےسےل رک انڑپہ‪،‬ونگارآدیم ی ر‬
‫واابسب رپ اانپ اانپ ا ااہظرایخل رکرےہ ںیہ ‪،‬وکح یئ ےب روزاگری وہج فرار داتی ےہ وکح یئ اتہکےہ ہک وکحم یک‬
‫ث‬
‫باصق باویسیلں ےک باع اعمرشہ جرامئ یک زد ںیم ےہ ‪،‬وکح یئ سیکیوریٹ ےک حیحص ااظتنحات ہن وہےن وک اس اک‬
‫الصسرگدااتنےہ۔‬
‫رہباحلانباہتفگہباحالتےکاظرریاابسبھچکیھبوہںاورذموکرہزیچںییھبجرویوطررپرثکتجرامئ‬
‫ےک وماع ےکاابسبرضور ںیہ۔ نکیل یلک وطر رپرصفان یہ زیجوںوک جرامئ ےک ےیلایلص س ےنہک ےس‬
‫ث‬
‫ای ہارے زجتےی بالمکم رہ اجںیئ ‪ ،‬ویکہکن ارگ رصف یہی زیچںی جرامئ ںیم ااضہف اک س وہںیت وت رھپ ان‬
‫ش د‬
‫طم‬
‫اممکل ںیمجرامئاکاراکتبرر زگہن وہبا‪ ،‬اہجںہنےبروزاگریےہہن وطب اک وکح یئریغتےہ‪،‬اہجںرجمم‬

‫‪21‬‬
‫ونجری‪-‬وجن‪2016‬‬ ‫‪:‬دلج‪،3‬امشرہ‪ 1‬اعمرشیتجرامئےکاابسب‪:‬االسیمامیلعتتیکروینشںیم۔۔۔۔۔‬

‫اقونن یک رگتف ےس ںیہن چب اتکس ‪ ،‬اس ےک باووجد یھب ارگ واہں جرامئ یک اسالہن روپٹ الم ہظح یک اج ے وت‬
‫ث‬
‫اناناکنایتھٹےہ‪،‬احلیہںیمرغمبںیمجرامئیکرشحےکبارےںیماسالہنروپٹشاعئوہح یئےہ‪،‬‬
‫اسںیمایاباایگےہہکدم اںیمبےسزبادہجرامئارمہ ہیہںیموہہ ںیہ۔‬
‫وہب ےہ سج ےک اطمقب ولگ اینپ زدنایگں رسب رکہ ںیہ۔ اےنپ روز رمہ ےک‬
‫ر اعمرشے اکای دوتسر ا‬
‫ر‬
‫اعمالمت وک ایہن اوصولں ےک تحت ااجنم دےتی ںیہ۔ اور ارگ اعمرشے ںیم اقونن یک باالدیتس اقمئ ہن رےہ وت‬
‫اعمرشے ںیم دعل اب دیپوہ اجبا ےہ۔(‪ )۳‬جرامئ اک الیھپﺅ اعم وہاجباےہ۔ وعام دباحیل اور با ااصنک یف اکار‬
‫وہاجیت ےہ۔ سج یک وہج ےس ولوگںمیں ااسحس اور ذہم داری اک ایخل ںیہن راتہ اعمرشہ ذل و روساح یئ یک‬
‫اجب ےہ۔ برےتھ وہ ےجرامئ رپ اقوبںیہن ب ااب اجاتکس۔آج برےتھ وہ ے جرامئ ےکونوجان لس رپ‬
‫العمنب ا‬
‫ث‬
‫سجدقرابراترمنوہرےہںیہ۔اسیکبریوہج رشحوخادنیگاکتہبمکاورہارییلمعبرتیباکاالسیم‬
‫وہب ےہ۔ االسم ںیم تلم یک اقبءےئلیک اعمرشے وک بری اتیم‬
‫رطز زدنیگ ےک اوصولں ےک نیع اطمقب ہن ا‬
‫احلصےہاوراسےئلیکاالسمےنماانینیھبوعضےئکںیہ۔نجرپلمعریپاوہرک مناملسناینپزدنںویںوک‬
‫وفحمظ انب تکس ںیہ۔ رگم اوسفس ہک م ےن االسم ےس دوری اایتخر یک ۔ سج ےک اتنجئ ہارے اسےنم ںیہ ہک‬
‫وھجٹ‪ ،‬لتق و اغرت‪ ،‬رف ن اور وچری‪ ،‬روشت وخری‪ ،‬وسد اور رشاب ونیش اور دورسوں یک قح یفلت یسیج‬
‫براایئںمنجےلیکچںیہ۔اوراوسفسدصاوسفسہکوکحمانجرامئیکرو اھتمےئلیکوکح یئوھٹسادقاحات‬
‫لمعںیمںیہنالریہ۔بریتھوہح یئلتقواغرترگیےناعمرشےںیموخفورراسالیھپراھکےہ۔وھچیٹ‬
‫اجب ےہ وج اگنہیم وصرلاحل وک منج دے ریہ ںیہ۔ آج االسیم‬ ‫وھچیٹ باوتںکو ابا اک ہلئسم انبرک رد لمع ر‬
‫اظر ایک ا‬
‫رکدب ےہ ۔ ہک الحل رحام‪ ،‬چ اور وھجٹ‪ ،‬یک زیم‬
‫امیلعتت ےس دوری ےن ہارے ذونہں وک اس دقر ولفمج ا‬
‫ںیہن ریہ اور االخیق رگاوٹ اک ار وہ رک درگی جرامئ ںیم ولمث وہ ےکچ ںیہ۔ یہی وہج ےہ ہک اعمرشہ ابتیہ یک‬
‫ر فرد زدنیگ ےک آاسوشئں وک‬ ‫رظن وہ اکچ ےہ۔ رکنشپ اور ولٹ حارےن اعمرشے یک دھچیااں اڑا دی ںیہ۔ ر‬
‫ڈوھیدےنےئلیکرکنشپںیمولمثوہراہےہ۔ایسرطحےشنیسیجدببرنیبراح یئیھباعمرشےوکاینپٹیپلںیم‬
‫جم‬
‫ےلریہےہ۔تہبےس ولگذینہوکسناحلصرکےنےئلیکہشنیکتنعلںیمالت ںیہ۔وجہکریغاالخیق ر‬
‫ےہ اور اعمرشے ںیم اگبڑ اک س یھب۔ دنی االسم ےس دوری ےن حیحص اور طلغ ںیم اچہپن متخ رکدی ےہ۔‬
‫اعمرشےںیممیلعتاکدقفاناوررتہبنیآاگیہہنوہےنیکوہجےستہبےسوااعقتمنجےلرےہںیہ۔آج‬

‫‪22‬‬
‫ونجری‪-‬وجن‪2016‬‬ ‫‪:‬دلج‪،3‬امشرہ‪ 1‬اعمرشیتجرامئےکاابسب‪:‬االسیمامیلعتتیکروینشںیم۔۔۔۔۔‬

‫ مسجدقراعمرشیتبراویئںںیمرھگرکانانیکدرہجویدیےسرگ ےئگںیہ۔ںیمہاینپوسچوکدبےنلیک‬
‫اورعم ًلااالسیمماانینرپلمعریپاوہرکاالسمےکایا ےوہ ےراےتسرپےنلچیکرضورتےہ‪،‬سجرطحررزیچ‬
‫ےکدیپاوہےنےکوجازوہہ ںیہایسرطحجرامئےکدیپاوہےکنتہبےساابسبںیہ‪،‬بےسےلہپاابسب‬
‫اک ذرک وہاگ اس ےک دعب اعمرشہ ےس رجمحاہن رسرگویمں ےک دتار ےک بارے ںیم االص یح واجوبر شی یک‬
‫اج ے یگ ۔ ان اابسب ںیم ےس دنچ دیچہ دیچہ اور برے برے اابسب دنمرہج ذلی ںیہ۔‬
‫‪1‬۔وخف خدا اوررکف آجرت اک دقفان۔ ‪2‬۔الاحد و یتہجکی اک دقفان۔ ‪3‬۔اعمرشے اک ریغ ذہم دار اہن روہی۔‬
‫‪4‬۔رغن۔‪5‬۔ اب ااصنک یف۔‪6‬۔ ےب روزاگری۔‪7‬۔ اعمرشے ںیم رشح وخادنیگ یک یمک۔‪8‬۔ زمکور اور ریغ‬
‫ث‬
‫مظنموپسیلاظنم‪9‬۔دعمبرداب۔‬
‫‪1‬۔وخفخدااوررکفآجرتاکدقفان‬
‫آجہارااعمرشہنجاللحنیاسملئو اصمنےکرگدابںیمٹھپوہاےہایکسایبریوہجوخفخداےس‬
‫تلفغاوررکفآجرتوک رب رکباےہ مےناسبادیپاردم اوکوصقمدوولطمبانبباےہاورآجرتیکدا یماور‬
‫ہن متخ وہےن وایل زدنیگ وک الھببا ےہ ایہن اامتجیع گاوہں ‪،‬وتلفغں اور اتکویہں اک ہجیتن ںیہ ہک آج وپرا اعمرشہ‬
‫جرامئ یک ٹیپل ںیم ےہ اور ن ےئن اسملئ اک اسانم رک راہےہ ۔‪ ،‬ارگ آج یھب ولوگں ےک دل ودحاغ ںیم ہی‬
‫تقیقحراخسرکدیاج ےہکزدنیگرصفاسدم ایدحمودںیہنہکلبرمےن ےکدعبایہنمتخوہےنوایل‬
‫زدنیگوہیگ‪،‬سجںیمولوگںےکیقیقحونعمںںیماکایمیباوربااکیماکاالعنایکاج ےاگ‪،‬وترصفایزیچےہ‬
‫وجاناونں وکاہنتح یئ ںیم یھب رجمحاہنرسرگویمں ےس بازرپ ےن رپ روبر رکیت ےہ بن تیی ﷺےس ےلہپ اک‬
‫دوراجہلییااورباریدورالہکباےہسجںیماناندموتڑیکچیھت‪،‬اوراناناینپاچہپنوکتاھٹیاھت‪،‬ارررطف‬
‫زب‬
‫لتقواغرترگی واسفداکبازاررگماھت‪،‬انایناجنیکوکح یئتمیقہنیھت‪،‬اسیکابرووزعتوفحمظہنیھت‪ ،‬ا‬
‫روزاکومعملاھت‪،‬نکیلحوضحرﷺ رشتفیال ے‪،‬ولوگںےکدلودحاغرپتنحمیکوترھپویہجربرہوج‬
‫جرامئیکآگںیملجراہاھتواہںجرامئاکاخہمتوہا‪،‬اورانموتبحمیکاہبروںاوررتمحخداودنیےکبرول‬
‫رمکرہھٹا۔‬
‫اک ر‬
‫رکہ ارض رپ اسفد و اگبڑ اکا م س معنم یقیقح یک بارکشی و بافرحاین ےہ‪ ،‬اس ےک ااکححات ےس یلھک‬
‫تقیقح ںیم ٔ‬
‫ث‬
‫اغبوتبافرحاینےہ۔ارشادباریےہ‪:‬‬

‫‪23‬‬
‫ونجری‪-‬وجن‪2016‬‬ ‫‪:‬دلج‪،3‬امشرہ‪ 1‬اعمرشیتجرامئےکاابسب‪:‬االسیمامیلعتتیکروینشںیم۔۔۔۔۔‬

‫( ‪)۴‬‬
‫برہمج ‪’’ :‬یکشخ اور بری ںیم اناونں یک دباامعویلں یک وہج ےس اسفدواگبڑ لیھ راہ ےہ ا ےئل ہک اںیہن ان ےک‬
‫ضعباامعلاکمرہانوکاھکچدے‪،‬نکممےہہکوہبازآاجںیئ‬
‫(‪) ۵‬‬
‫برہمج ‪:‬اور وج ھچک ںیتبیصم ںیہمت یتچنہپ ںیہ وہ درالص اہمترے اےنپ اہوھتں ےک اامعل اک دبہل ےہ"‬
‫انیقیاامیناوراامعلاصلحہاسدم اوکانموآحاناکوہگارہانبہ ںیہ‪،‬ارفنادیوطررپایانانیک یکیوباراسح یئ‬
‫اور تیثیحب ومجمیع وپرے اعمرشہ ںیم یکی و رپزیہاگری ‪ ،‬الصح و وقتی ٰیک بااداری رتہبورپانم اعمرشہ یک‬
‫امضن ےہ۔ اامین اور اامعل اصلحہ ےس بلق و روح یک دم ا اہبر آفرںی نب اجیت ےہ اورح اےسی انان سج‬
‫اعمرشےںیمرثکبتوہہ ںیہوتواہںاہللےکرھگآبادوہہ ںیہ‪،‬اسرےحالولںیمابعداتوربااضتاور‬
‫ااکحم الٰہیہ یک باویدی اک ونر ناگمگےن اتگلےہ‪ ،‬دعل و ااصنف‪ ،‬رواداری‪ ،‬رایروتبحم‪ ،‬احان و دبان‪ ،‬االخ و‬
‫راضوجح یئےکاوناررھکبےنےتگلںیہاوراِناامعلاصلحہیکوخشریگناامیینایفیکتوکونرورسوریتشخبےہ‪،‬ایکس‬
‫وہجےساعمرشہسکییتوامطن‪،‬راحورتمحاکرہظمباےہ۔اےکسبرسکعرفکورش یکبار یکاوراامعل‬
‫دب یکدنگیگ یھبایایسی دب امن تقیقح ےہ وجاےنپ ادنر دحدرہجوفعنریتھک ےہ‪ ،‬سج ےک اک ن اکاامین و‬
‫اامعلاصلحہرپاکرویدکینواصحلافرادلمحتںیہنرکتکس۔ویداگنِ خدایکقحیفلت‪،‬ملظ وزبادیت‪،‬باروابصعتو‬
‫دینمش‪،‬لتقواغرترگیووخںرربریانباکرہتشےبدینیےسڑجاوہاےہ‪،‬اکسجانتج ا قلاہللےسگ ےاگ‬
‫اسانیہااکسا قلاندباامعویلںےسڑجےاگ‪،‬ہجیتنںیماعمرشہاکوکسندر مبر موہاگ۔‪،‬اناحتنیکاکایمیباس‬
‫ںیمےہہکایاناناسدم اںیمرعمتفِالہ ٰیےکونرےساستقیقحیےچنہپ‪،‬اسدم اںیمانمووکسناک‬
‫راز اِیس ںیم رمضم ےہاس وق دم ا ںیم وقحق الہ ٰی ںیم یھب بری تلفغ بریت اجریہ ےہ‪ ،‬وتدیح ےک ونر ےک‬
‫اجب ےرفکورش ےکاٹھگوٹپ ادنریھےاچدرباےنوہ ےںیہ۔ویداگنِ خداےکوقحقوکبریےببایکےس‬
‫رکدباج ے‪ ،‬ہنیس‬
‫فلتایک اجراہےہ۔سجاعمرشہںیمدم ا اہجںاوراعمرشہوکووجد ےنشخبوایلذتوکرظنادناز ا‬
‫بان رک اےکس وقحق یک باحایل یک اج ے اور ولخمق خدا رپ ملظ ومتس ڈاھ رک اُن وک وقحق ےس رحموم ایک اج ے اےسی‬
‫اعمرشہںیمانم ووکسناہکںےسآاتکسےہ۔اسوقاسرےاعملاکاجبرہایلاج ےوتہیباتلھکرکاسےنم‬

‫‪24‬‬
‫ونجری‪-‬وجن‪2016‬‬ ‫‪:‬دلج‪،3‬امشرہ‪ 1‬اعمرشیتجرامئےکاابسب‪:‬االسیمامیلعتتیکروینشںیم۔۔۔۔۔‬

‫آیت ےہ ہک وقحق اہلل یھب باحال وہرےہ ںیہ اور وقحق اابعلد یھب‪ ،‬اسمخد اور ابعداگتوہںکاا ارتحام متخ وہبا اجراہ‬
‫ےہاور اہلل یک اتکب فرآن یک امیلعتت وک خسم رکےک شی ایکاجراہ ےہ‪ ،‬طلغ باوالیت اک اہسرا ا رک اناین اجونں‬
‫ےس الیھک اجراہ ےہ ‪ ،‬لتق و وخن اور اناین اجونں اک ایضع وہ یھب االسم اک اہسرا ا رک ایک اجراہ ےہ‪ ،‬ہی وجھچک امتہش‬
‫وہراہ ےہ وہ اونپں ےک اہوھتں ےہ‪ ،‬یدات وخد وہ اِن اامعل دب ےک رمبکت ںیہ اب ہی ہک دانمشن االسم ےک آہلٔ‬
‫اکرنبرک‪،‬انیقیاسہمعماکلحواحضوہبااچےئہ‪،‬نکیلہییھبایتقیقحےہہکاالسمد نمہکلباناند نم‬
‫اطںیتق برے امیپےن رپ اسرے اعمل ںیم اسفد اچمریہ ںیہ ‪،‬ارگ رہگی ریصبت اسیکھت اجبرہ ایل اج ے وت ہی بات‬
‫واحض وہاجیت ےہ ہک اس ریخام ےن اامین اور اس ےک اقتوضں ےس ولہپ یہت یک ےہ ‪ ،‬وخد اینپ اور وپرے‬
‫اعمرشےیکاالصحاکسج رفہضیٔیبصنماھتاسےساغلفوہہ یےہ‪،‬ہجیتنہیےہہکاِسوقاالسیمامسجباموک‬
‫وتاالسیمےہنکیلدرتقیقحریغاالسیماعشبرےنڈبراامجایلوہاےہ‪،‬سجےس االسیمذہتنودمتنوکاےنپ‬
‫اامعل دب ےس دادغار رکدبا ےہ‪ ،‬ملسم اعمرشہ ںیم ریخ و الھبح یئ ےک وھپل ےنکہم ےک اجب ے رشوبراح یئ یک اخردار‬
‫اھجڑباںروحاامینوکوہلاہلنرکریہںیہ۔‬
‫اسآنبا ںیمقحاحبسہن واعت ٰیلےنیکشخ وبریںیماسفدواگبڑےنلیھپ ےکاابسب ناینفرحاد ےںیہ‪،‬یکشخ و‬
‫بری ےک اسرے ےطخ اس وق انم و وکسن ےس رحموم ںیہ‪ ،‬اس تبیصم اک لح االسیم امیلعتت یک روینش‬
‫ںیموخداناونںےکباسےہ‪،‬انانسجدن ٰ‬
‫ا ہوادحےکیقیقحینعمںیمرپ رارنباجںیئاورایسوکاانپحأوی ٰو‬
‫اجلمءحانرکایکس انپہںیمآاجںیئاُیسدن وہرتمحالہ ٰی ےک اسابئنںیمآاجںیئ ‪ ،‬اورانیک اینپدباامعویلںیک‬
‫وجہسےآےنواےلاسرےرطخاتباجںیئ ‪،‬اصمنوآالموجاہللاحبسہنیکرطفےسروطر ر‬
‫زجووت خیاور‬
‫روطرزسا و ہیبنت بازل وہرےہںیہاور دانمشناالسمیک لکش ووصرت ںیمملظ ڈاھرےہںیہرر دو ےسالخیص‬
‫نکممےہ‪،‬رشبہکیطرفکورش اوردباامعویلںیکبار یکوکام ہملسماینپدہجلسلسم ےسوتدیحاوراامینیک‬
‫روینش ںیم دبتلی رکدے۔ یکشخ وبری ےس اسفدواگبڑ وک دور رکےن اک اکای راہتسہ ےہ ہک ویداگنِ خدا اےکس‬
‫انب ے وہ ے اظنم دعل وک وخد اینپ ذات رپ اور اعمرشہ ںیم رےنہ ےنسب واےل اسرے اناونں رپ الوگ رکںی۔‬
‫وہگارہانمووکسنانبےنیکاییہراہےہاور‬
‫ارغلضاسدم اوکاصمنوآالمےساکٹھچرہدالےناوراسوک ٔ‬
‫وہےہاالسم۔‬
‫‪2‬۔الاحدویتہجکیاکدقفان‬

‫‪25‬‬
‫ونجری‪-‬وجن‪2016‬‬ ‫‪:‬دلج‪،3‬امشرہ‪ 1‬اعمرشیتجرامئےکاابسب‪:‬االسیمامیلعتتیکروینشںیم۔۔۔۔۔‬

‫رفردذایت‬
‫الاحدویتہجکیایمکیبیھباعمرشےںیمجرامئیکدیپاواراکسےہاحالتھچکاسجہنرپآےئگںیہ۔ہک ر‬
‫ث‬
‫ر صخش وخد رغا اور وخد فری‬‫افمدات ےک وصحل ےئلیک وک شاں ےہ ‪ ، ،‬ای دورسے یک ربخریگی ںیہن ‪ ،‬ر‬
‫ث‬
‫ےکونجنںیمالتےہ۔بایمہ اامتعدیکیمک اوررظنبایتانیشاارجرامئہشیپانعرص وکجرامئ ےکےیلحالول اسزاگر‬
‫دبےہ۔۔احالہکناالسمںیمہبایمہالاحدواافتقیکنیقلترکباےہ‪،‬اورایدورسےیکایداراسینےسعنم‬
‫رک ا‬
‫رکبےہاسےئلاہللاعتیلفرحاہ ںیہ۔‬
‫ا‬
‫(‪)۶‬‬
‫برہمج‪":‬ایدورسےیکدمد یکیاوروقتیںیمرکہ روہاورگاہاورزبادیتںیمایدورسےیکدمدہنرکو‬
‫"‬
‫االسمےکبردیڑلاح یئاڑگھارکےنواےلولگاسفدیکڑجوہہ نیاوراںیہنوکح یئیھب(وخاہاساکا قلیسک‬
‫ث‬
‫یھباعمرشےےسوہ)نیسحتیکاگنھےسںیہنداتھکی۔ایسانبرپاہللاعتیلےنوسرۃارجحلاتںیمارشادفرحابا‬
‫(‪) ۷‬‬
‫دبرکو"‬
‫برہمج‪":‬ےبکشناملسن(با م)اھبح یئاھبح یئںیہوساےنپدواھبویئںےکدرایمناالصحرک ا‬
‫وضخرﷺ اکفرحانےہ۔‬
‫«‬
‫»( ‪)۸‬‬
‫رحاب۔‬
‫رضحتاسنؓےسروانےہیبنرکمیﷺ ےنف ا‬
‫رکب‬
‫"وکح یئصخشومنم(اکلم)ںیہن وہاتکس ابآہکناےنپ اھبح یئےکےیلویہزیچدنسپہنرکےوجاےنپےیلدنسپ ا‬
‫ےہ"‬
‫‪3‬۔اعمرشےاکریغذہمداراہنروہی‬
‫ہارے اعمرشے ںیم ھچک ولگ وخد وت جرامئ ےس ےنچب اک اامتہم رکہ ںیہ رگم وج ولگ رجمحاہن زدنیگ یک‬
‫رطخبا رہلوں ںیم ےسنھپ وہ ےںیہ‪،‬ان وکاس براح یئ ےکونھبر ےساکنےنل اور اچبےنیک رکف ںیہن رکہ ‪،‬ہی‬
‫ایسی اامتجیع یطلغ ےہ وج اعم ذونہں ںیم رچ سب ہ ی ےہ ۔ یہی وہج ےہ ہک جرامئ وخاہ لتق واغرت ‪،‬ڈیتیک اور‬
‫اوغاء یک وصرت نیم وہ با اسلین اسفدات اور فلتخم مسق یک دتشہ رگدی یک وصر ںیم وہ ‪ ،‬روز بروز برھ رےہ‬

‫‪26‬‬
‫ونجری‪-‬وجن‪2016‬‬ ‫‪:‬دلج‪،3‬امشرہ‪ 1‬اعمرشیتجرامئےکاابسب‪:‬االسیمامیلعتتیکروینشںیم۔۔۔۔۔‬

‫ںیہ نکیل ان ےک اد باب اک اامتہم ںیہن ۔ جرم ولوگں ےک اسےنم وہبا ےہ۔نکیل وہ ایکس رو اھتم ےئلیک رد‬
‫لمعرکےنےسرگبررکہ ںیہ۔‬
‫ث‬
‫دحنرشفیںیمےہ۔‬

‫(‪) ۹‬‬
‫ریشبےسروانےہہکروسلﷺ اکفرحانابمر ےہہکدحودالہیہںیمیتسس‬ ‫برہمج‪:‬رضحتامعنننب ؓ‬
‫بی‬ ‫ث‬
‫اوررنیمرکےنواولںاوردحودالہیہوکوتڑےنواولںیکاثملایسیےہہکثکولگاییتشکںیم ھیےوہںاور‬
‫کچ‬
‫یتشکیکوتسشنںںیمنیعتےکےیلفرہعڈاال‪،‬انچہچنانںیمےس ھلوگیتشکےکباالح یئلزنلرپ ےھٹیاورھچک‬
‫ےچین یک لزنل ںیم ےھت ‪ ،‬وہ باین ےنیل ےک ےیل اورپ وایل لزنل ںیم اجہ ےھت ‪،‬سج یک وہج ےس اورپ واولں وک‬
‫رکدب‬
‫فیلکت وہیت یھت‪ ،‬سپ ےچین یک لزنل واےل ےن اہلکڑا ےل رک یتشک ےک ےچین ہصح ںیم وسرا رکبارشوع ا‬
‫دب ہک ریمے آےن اجےن ےس آپ رضحات وک فیلکت وہیت ےہ اور ںیمہ رہب احل ابین یک‬
‫‪،‬اس ےن وجاب ا‬
‫رضوت ےہ ‪ ،‬اس ےیل ںیم ےن وساچ ہک یتشک ےک ےچین ےس وسرا رک ولں باہک اہیں ےس باین ےل ایل رکوں ‪،‬‬
‫ابارگہیولگاسوسرا رکےنواےلاکاہھتڑکپںیلاوراےسوسرا رکےنےس بازرںیھکوتاسوکاچبںیل‬
‫دبوتانیقیاسوکیھبڈوبڈدںی اوروخدیھبڈوب‬
‫اوروخدیھبچباجںیئ اورارگاسوکاساحلرپوھچڑ ا‬
‫اجںیئ ۔‬
‫ث‬
‫اسدحنابمرہکںیماھجمسباایگہکوپرااعمرشہاییہیتشکںیموسارےہحہییتشکجرامئاورگاوہںےک‬
‫وسراوخں یک وہج ےس ڈوےب یگ وت رصف گاہ اگر یہ رغق ںیہن وہں ہکلب ہی یتشک کین ودب ب وک ےل رک‬
‫ڈوےبیگ۔‬

‫‪27‬‬
‫ونجری‪-‬وجن‪2016‬‬ ‫‪:‬دلج‪،3‬امشرہ‪ 1‬اعمرشیتجرامئےکاابسب‪:‬االسیمامیلعتتیکروینشںیم۔۔۔۔۔‬

‫»(‪)۱۱‬‬
‫ث‬
‫رحاباس ںیماہللاعتیل یک دم و ان ےک دعب‬
‫رضحت سیق نبایباحزم ےتہکںیہ ہک دیسبااوبرکب دصقی ےنارشادف ا‬
‫فرحاباولوگ!متہیآن‪:‬‬
‫(‪)۱۲‬‬
‫(اامینواولںمتاےنپسفنوکالزمڑکپومتوکاصقننںیہندےاگوہصخشوجرمگاہوہاج ےہکبجمتتیانرپوہ‬
‫)ڑپےتھ وہ ‪ ،‬متاسآن اک وہفمم طلغےتیل وہ ہک م رپدورسوں وک گاوہں ےسروانک رضوری ںیہن‪ ،‬ب اینپ‬
‫رکفرکین اچےیہ ‪ ،‬احالہکن ںیم ےن روسل اہلل ﷺ وک ہی فرحاہ وہ ے وخد انس ےہ ہک ولگ ح اظمل وک ملظ‬
‫رکہ دںیھکی اور اس اک اہھت ہن ڑکپںی وت رف ن ےہ ہک اہلل اعتیل ان ب وک ذعاب اعم ںیم الت رکدںی ۔ ایس‬
‫رطحاوبداؤدیکروانےہ۔‬

‫‪122‬‬
‫‪81‬‬

‫(‪)۱۳‬‬
‫ث‬
‫برہمج‪:‬روسلﷺ ےنارشادفرحاباہکحینبارسالیئجرامئاورگاوہںںیمالتوہ ےوتانےکءاملءےن‬
‫اھکبانیپاوراانھٹ انھٹیباجریراھک‬
‫انوکرواک‪،‬با موہبازہنآ ے‪،‬نیھبان ےکءاملءےنانرجمومںےکاسھت ا‬
‫عی‬
‫رکدباوررضحتداؤداوررضحت سییکزبان‬ ‫‪،‬سپاہللاعتیلےنبےکدولںوکایدورسےےکباشہب ا‬
‫ےسانرپتنعلفرحاح یئویکہکنوہینبارسالیئبافرحانےھتاوردحےسلکناجہ ےھت۔‬

‫‪28‬‬
‫ونجری‪-‬وجن‪2016‬‬ ‫‪:‬دلج‪،3‬امشرہ‪ 1‬اعمرشیتجرامئےکاابسب‪:‬االسیمامیلعتتیکروینشںیم۔۔۔۔۔‬

‫ث‬
‫وضحرﷺ ےنحہیباتارشادفرحاح یئ‪،‬اسوقکیٹاگل ےوہ ےےھت‪،‬رھپدیسےھوہرک ھٹیےئگاور‬
‫فرحابا‪:‬مسقےہاس ذاتیکسج ےک ہضبق ںیمریمی اجنےہ‪،‬متذعمورفرارںیہن دی اجتکس اورہنذعاب‬
‫الہیےسچبںیہنتکس‪،‬اہیںیہکمتانگاہاگروںوکقحرپ روبررکو۔‬
‫ث‬
‫ان آبات ابمرہک اورااحدن دقمہس ےس ہی بات بالکل واحض وہاجیت ےہ ہک ذعاب الہی ےس ےنچب ےک ےیل‬
‫رصفوخدکینوہبارضوریںیہنےہ۔ہکلباینپاظقاوردقرتےکاطمقبجرامئہشیپافرادوکجرامئےسباز‬
‫رانھک‪،‬اناکاہھتروانک‪،‬اںیہنوبقلقحرپ روبررکبایھبرضوریےہ‪،‬ویکہکنجرامئہشیپافراد اک ریغرو وٹ‬
‫وہب ےہ۔آج‬
‫ےکملھک الھک جرم رکباوپرے اعمرشے اک ہیاامتجیع جرم ےہ سج رپاامتجیعذعاب و وبال بازل ا‬
‫ مباساامتجیعجرمےکرمبکتےہ‬
‫‪4‬۔رغن‬
‫جرامئ ےک ووجاہتںیم ھچک دح یرغن اک یھبدلخ ےہ ح ولوگں وک اجبر رطےقی ےسرضورباتزدنیگ‬
‫گی بی‬
‫رکبڑپباوہوتایسیاحلںیمولگیلمعزدن میں ھییےےئلیکجرامئےسواہتسب‬
‫وپرارکےنںیمدوشاریاکاسانم ا‬
‫وہاجہ ںیہ‪،‬ااسحسرتمکیاورااسحستسکشوتانجرامئیکرطفدلیکھدےتیںیہ۔‬
‫ث‬
‫اسیجہکآپﷺ اکارشادےہ۔‬

‫(‪)۱۴‬‬
‫اسن ےسروانےہآپﷺ ےنفرحاباہکیبھکاھبکرآدیمرغنیکوہجےس االسمےس اخرج‬
‫"رضحت ؓ‬
‫وہاجباےہ‪،‬اور یھباھبکر دسیدقبررپاغلوہاجباےہ"‬
‫‪5‬۔باااصنک یف‬
‫دعلاورااصنفرتہبنیاعمرشےےکےئیلاہننرضوریےہ‪،‬اہللاعتیلےنایربابےکاقا با جوک‬
‫رحاب۔‬
‫دعلوااسحنرکےناورحیحصہلصیفرکےناکمکحدباےہاسیجہکاہللےنف ا‬
‫(‪)۱۵‬‬
‫برہمج‪:‬اہللاعتیلںیہمتدعلوااسحناکمکحداتیےہ۔‬
‫ث‬
‫ایاورہگجاہللاعتیلاکارشادےہ‬

‫‪29‬‬
‫ونجری‪-‬وجن‪2016‬‬ ‫‪:‬دلج‪،3‬امشرہ‪ 1‬اعمرشیتجرامئےکاابسب‪:‬االسیمامیلعتتیکروینشںیم۔۔۔۔۔‬

‫(‪)۱۶‬‬
‫برہمج‪:‬اورحمتولوگںےکدرایمنہلصیفرکووتدعلےکاسھترکو۔‬
‫سجاعمرشےےسدعلاورااصنفاھٹاج ےاساعمرشےںیمرطحرطحیکبراایئںدیپاوہاجیتںیہ‬
‫ث‬
‫نجںیمےسبےسرطخبا براح یئجرامئےہوجہکاعمرشےےکےئیلمساقببانوہیتےہ‪،‬ارگ م‬
‫آسباس اےنپکلمواعمرشےںیم)رظندوڑاںیئوتوخبیبادنازہاگلتکسںیہہکہارےکلمںیمدعلو‬
‫ااصنفاوراقوننیکباالدیتساکدشیددقفانےہ‪،‬حوکح یئاعمرشہیسکوکااصنففرا مہنرکےکسوتملظےس‬
‫ث‬
‫وصحلااصنفےکےئیلوخدادیانںیملکنآباےہ‬ ‫اتمبصخشاماقتمیکآگںیمےنلجاتگلےہاوررھپوہ ِ‬
‫ر‬
‫اوراماقتیماکرواح یئےکدعبوہزساےکوخفےساعمرشےںیمواسپںیہنا آباورجرامئیکباریدم اںیمانپہاتی‬
‫جمیکاادتاءرک اتھٹیےہ‬
‫اورواہںافمدرپبولگانپہدےنیےکاہبےناوکساانپآہلاکرانبےتیلںیہاورارفنادی ر‬
‫نکیلباتیہیمتخںیہنوہیتہکلبریتفرہتفاےکساسھتمریدولگےتلماجہ ںیہاورایرگوہیکلکشاایتخررک‬
‫ٓاجبےہ۔ایسرطحایاعمصخشرگوہدررگوہںیم‬
‫ےتیلںیپہاورویںاامتجیعجرا‪۴‬ماکایم ابابووجدںیما ا‬
‫دبتلیوہرکاعمرشےےکےئیلایباوسریکلکشاایتخررکاتیےہاوررھپاعمرشہوجہکوخداسباوسراکذہم‬
‫دارےہاوکسمتخرکےنےکےئیلاینپوتاباایئںرصفرکےناتگلےہاوروکحمیکامتبروتہجاورواسلئان‬
‫جرامئہشیپانعرصاورایکساکررواویئںوکروےنکںیمرصفوہےنےتگلںیہ۔‬
‫اعمرشےےسباااصنک یف‪،‬روشتاورملظاکاخہمتیہایسیولتارےہوجہکجرامئیکرشحوکتہبےچینالیتےہ‪،‬‬
‫اوراسےکےئیلوکحموکصلخموہرکہقلعتماداروںےساکمےنیلیکےبدحرضورتےہ۔سجاعمرشے‬
‫ںیمجرامئیکحطسآجریدحوکوھچریہوہواہں یھباعمیشوخاحشیلںیہنآیتاورہنیہوہاعمرشہبریقیکراہرپ‬
‫اگمرنوہاتکسےہ۔‬
‫‪6‬۔ےبروزاگری‬
‫رکبدوشار‬
‫تکلممخدادادبااتسکنںیملقتسمروزاگرواےلمکںیہ‪،‬اےھچڑپےےھکلےقبطوکیھبالمزماحلص ا‬
‫وہب ےہ ۔ےب روزاگری ارثک‬
‫نب ایگ ےہ ‪ ،‬ےب روزاگری ےس گنت آرک ولوگں ںیم الاقونن اک راحجن دیپا ا‬
‫واسلئیکریغافصنمہن میسقت ےسیہووجدںیمآیتےہوسوھب اورےبروزاگرییکیکچںیمےنسپواےلولگ‬
‫ارثک جرامئ یک رطف لچ طکلیے ںیہ‪ ،‬رضوری ںیہن ہک وہ ویدوق ااھٹ ںیل‪ ،‬اسلعجزی ‪،‬اسمگلییگ ‪ ،‬ایشنمت فرویش‬

‫‪30‬‬
‫ونجری‪-‬وجن‪2016‬‬ ‫‪:‬دلج‪،3‬امشرہ‪ 1‬اعمرشیتجرامئےکاابسب‪:‬االسیمامیلعتتیکروینشںیم۔۔۔۔۔‬

‫اور اےسی درگی جرامئ ےس واہتسب الوھکں ولوگں یک ونے دصیف ےس یھب زبادہ دعتاد ےب روزاگری ےس گنت آرک‬
‫ارطسفیلچآح یئےہاوررھپاسددللںیمایسیدیسنھ ہیکہطکلیاادورھبوہایگ۔ریماہیبلطمںیہنہکررآدیم‬
‫وکرساکریونرکیدانییہوکحمیکذہمداریےہہکلبوکحمیکذہمداریہیکہوہروزاگرےکاصففافف‬
‫اورروشت ےس اب وماعقاور اسز اگرحالولدیپارکے اس دصقمےئلیک فلتخم وتعنصںاورواجروتںوکفروغ‬
‫دے‪،‬اکراحےن اجتاور رٹکیفباں اقمئ رکے ‪،‬فرض وج ہک وکنیبں ےک ذرےعی دی اجہ ںیہ (روزاگرےک‬
‫ےئیل)انیکبرلیساعمرضورتدنمولوگںیااصنفیکاینبدرپینیقیانب ے۔افمدرپببا یسیکیرزوجہک‬
‫اچنہپب اچےتہ ںیہ ان رپ کری رظن ر ےھ اور ان ودہوں رپ‬
‫یبمل اور لکشم باایسیلں انب رک وصخم ولوگں وک افدئہ ا‬
‫صلخماورالہ ولوگں وک انیعتترکےاور وکنیبںاوردورسےحاایلیتاداروں وکروشتاورافسرش یک تنعل‬
‫ث‬
‫ےس اب رکے اوراندبونعاوینںںیم ولمثولوگںوککری ےسکریزسادرکی ربعتاکنانانب ےاج ے۔‬
‫‪7‬۔اعمرشےںیمرشحوخادنیگیکیمک‬
‫میلعت یسک اعمرشے یک ربرھ یک ڈہی اک درہج ریتھک ےہ اور میلعت اک دقفان یسک اعمرشے ںیم براویئں اور‬
‫وہب ےہ۔ جرامئ یک دیپاوار ںیم ای س میلعت اک دقفان ینعی رشح وخادنیگ یک یمک‬
‫دایقونیس روابات اک ومخد ا‬
‫یھبےہ‪ ،‬ارثک اجلہافرادجرامئیکامسیج‪،‬االخیقاور ذمیبہابقح ےس باواتیفق ےکستہب ےسجرامئ ےک‬
‫رمبکتوہاجہ ںیہ۔‬
‫رپارمئی میلعت ای اینبد یک تیثیح ریتھک ےہ نکیل ایکس رطف وکح یئ اخ وتہج ںیہن دبا ایگ ےہ‬
‫یکسج وہج ےسمیلعتیکامعرت زمکورریہ ےہ۔ہارےاعمرشے ںیم میلعتوک رصف ڑپےنھےنھکلاک درگ رگدابا‬
‫رطخب وسچ ےہ میلعت ںیم ح ی قیقحت وک ای اخ اقمم ہن دبا اج ے میلعت‬
‫اجبا ےہ وج ہک ای طلغ اور ا‬
‫افدئہدنمںیہنوہیت۔‬
‫‪8‬۔زمکوراورریغمظنموپسیلاظنم(اقونینرگتفاکدقفان)‬
‫ہمکحموپسیلوجہکتہبےسویسٹنرپلمتشمےہ‪،‬اعمرشےںیمانماحاناکذہمدارےہ‪،‬نکیلہاریوپسیل‬
‫رسادتقار وکحوتمںےن ہشیمہایسیس اقمدص احلص رکےن ےک ےئیل الامعتل‬
‫وکجرامئیکرو اھتم ےسزبادہبر ِ‬
‫رسبآورہافراد اکےتپن‬
‫ایکےہ‪،‬سجہمکحمےکاپسیہےکوخف ےس یھببرےبرے ودہداراوراعمرشےےک ر‬
‫ےھت آج ہاری وکحوتمں یک طلغ روش ےک س اور ہمکحم ںیم ےب اجایسیس دماتلخ یک وہج اس ےمکحم ےک ا ٰ‬
‫یلع‬

‫‪31‬‬
‫ونجری‪-‬وجن‪2016‬‬ ‫‪:‬دلج‪،3‬امشرہ‪ 1‬اعمرشیتجرامئےکاابسب‪:‬االسیمامیلعتتیکروینشںیم۔۔۔۔۔‬

‫گگرارکیٹیپ(ٹلیب)اچبہ رظنآہ ںیہ ویںولم‬

‫ارسفانوڈبروںاوروچتیرویںےکاسےنماہھتبادنےھ ر‬
‫وہب ہیکہ وہ رساکر ےک ںیہن ہکلب ان ولوگں ےک ذایت المزم ںیہ ۔‬ ‫ا‬
‫وکحم وک اقونن باذف رکےن واےل اداروں ےک افراد یک امسجین برتیب ےک اسھت اسھت زبادہ ےس زبادہ ذینہ‬
‫میی‬
‫دی‬ ‫برتیب اک ااظتنم رکبا اچ ہییےے با ہک ایکن یلی ارپوچ ارپموو وہ ےکس اور وہ اس خ د‬
‫دی دور ںیم جرامئ ےک خ د‬
‫اماامدحتمہےکذرےعی اباےنپوطررپبااتسکنوپسیلےکوھچ ےاراکلروں‬ ‫رطوقیںےسرتہبوطررپٹپنںیکس۔ ِ‬
‫ث‬
‫(نج ںیم اپسیہ یھب شالم وہں )ای افصنمہن انچؤ ےک ذرےعی دحایغ اور یشیتفت بر تیب رجتہب دبا اج ے۔اور‬
‫دورسے وکلمں نج ںیم رتہبنی بریتیب رماکر ںیہ ان ںیم ھچک ولوگں وک رٹگنی دبااج ے باہک وہ اینپ کلم یک‬
‫۔‬ ‫رکںی‬ ‫برتیب‬ ‫یک‬ ‫ادارے‬ ‫وپسیل‬
‫ث‬
‫وہب ےہ ہک اقونن باذف رکےن وایلاداروں اور وکحم یک طلغ تمکںویلمں یک وہج‬
‫درہج باال ثحب ےس بان ا‬
‫ےسجرامئںیم ےبلاحہشااضہفوہراہےہاورجراوزسا ےک لمعےک ابوہےنبااہننتسسوہےنیکوہج ےس‬
‫ولگ وج دروج فلتخم مسق ےک گھیااؤےن جرامئ ےس واہتسب وہ رےہ وج ےک دعب ںیم برے زلمم نب رک‬
‫ث‬
‫لدا وکحم وک اچ ہییے ہک وہ انم و احان اقمئ‬ ‫ںیہ۔‬ ‫رےہ‬ ‫وہ‬ ‫دبتلی‬ ‫ںیم‬ ‫لوارویں‬ ‫ےک‬ ‫ان‬ ‫ب‬
‫ا‬ ‫ردوں‬ ‫ر‬ ‫گ‬‫ی‬‫برے دہس‬
‫ٰ‬
‫ث‬
‫رکےناور ملظ و باااصنک یفوک اٹمےن ےکےئیل وفریاوروبضمط ادقاحات رکے وتاناء اہلل یہیادقاحات انماور‬
‫کلمیکاقبوالسیتمےکےئیلیئنروحاوراطقاکسںینب ۔‬
‫جرامئ ےک اابسب ںیم ای اظرری س اقونین رگتف اک دقفان یھب ‪،‬وخف خدا ہن وہ وت ضعب ولگ اقونن یک‬
‫وخف ےسجرامئ ےس ےتچب ںیہ۔ اقونن انتجتخساورریغ کچل دار وہوت ولگ جرم ےس اسانزبادہ ںیچ ‪،‬ارگ‬
‫اقوننرنماوردکچلاروہوترجممجرمےکاراکتبےسںیہنرھگا ےاگ‪،‬تکلممخدادادںیمفلتخمووجاہتیکانبء‬
‫ث‬
‫رپاقوننیک رگتفڈیلیھاورریغؤمبرےہیہیوہجےہہکآجرقتابیررفردیکتعیبطںیمدباعمیشاوراقونن‬
‫اجبےہ‪،‬ولوگںےکدلودحاغںیمہیباتوموجدےہہکوکحمودعالےک‬
‫ینکشاوروخدااظتنیماکوصترب ااب ا‬
‫باسااصنفںیہن‪،‬سجیکوہجےسجرامئیکرشحبرھہ یےہ‪.‬‬
‫ث‬
‫‪9‬۔دعمبرداب‬
‫ث‬
‫جرامئ ےک اابسب ںیم ھچک دح دعم برداب اک یھب لمع دلخ ےہ ‪،‬ح یسک صخش ےک مراج او ر تعیبط ےک‬
‫ث‬
‫الخف وکح یئ اکم وہاج ے ‪،‬اور یسک ےس وکح یئ فیلکت چنہپ اج ے ۔وت وہ مات برداب یک ایمکیب یک وہج ےس اس اک‬

‫‪32‬‬
‫ونجری‪-‬وجن‪2016‬‬ ‫‪:‬دلج‪،3‬امشرہ‪ 1‬اعمرشیتجرامئےکاابسب‪:‬االسیمامیلعتتیکروینشںیم۔۔۔۔۔‬

‫ث‬
‫اماقتم ےنیل ےکدر وہ وہ اجباےہ ۔احالہکن ںیمہ لمحتاور برداب ےس اکم اچ ااچ ہییے ویکہکن لمحت یک رعتفی‬
‫ث‬
‫یہیےہہکیسکہنوگارباتوکاماقتمیکدقرترےتھکوہ ےیھببردابایکاج ے۔اوریسکرطحاکا ضاےنپ‬
‫ث‬
‫دلںیمہنراھکاج ے۔ویکہکناالسمںیمہاےسیومعقرپبرداب‪،‬لمحتاوربردباریاکدرسداتیےہ(‪)۱۷‬‬
‫(‪)۱۸‬‬
‫دب ےتیل ہیںااور ولوگں اک وصقراعمف رکدےتی نی‪،‬اور اہللاعتیلااسحنرکےن‬
‫برہمج‪:‬وہ ولگ وجاےنپ ہصغ وک ا‬
‫واولںوکدنسپرکباےہ۔‬
‫ولوگںیکاطخؤںاورویطلغںوکاعمفرکدانیاالخقںیمایبرادرہجرھکاےہ‪،‬اوراساکوثابآجرتاہنن‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ایلعےہ۔دحنرشفیںیمارشادےہ۔‬

‫(‪)۱۹‬‬
‫برہمج‪:‬وجصخشہیاچےہہکاسےک الحمتجںیماوےچنوہںاوراسےکدراجتدنلبوہںاسوکاچےئہ‬
‫دب‬
‫ہک سج ےن اس رپ ملظ ایک وہ اس وک اعمف رکدے اور سج ےن اوکس یھب ھچک ہن دبا وہ اس وک ششخب وتیہی ا‬
‫رکے‪،‬اورسجےناسےس رب اقلعتتایکوہہیاسےسم ےنںیمرپزیہہنرکے"‬

‫(‪)۲۰‬‬
‫برہمج‪:‬ہبقعنباعرمےسروانےہہکروسلاہللﷺ ےسریمیالماقتوہح یئآپﷺ ےنفرحابااے‬
‫عقی اہنب اعرم‪،‬وج صخشآپ ےس عطق ا قل رکےآپان ےس ںیلم‪،‬اوروج ےھجترحموم رکےاےس دےدںی‪،‬‬
‫اوروجآپرپملظرکےآپانوکاعمفرکے۔‬
‫ث‬
‫جرامئےکابرات‬
‫ث‬
‫اعمرشے ںیم تبثم ادقاحات اور روویں اک تبثم ابر وہبا ےہ ‪،‬نکیل ہی ادقام ارگ جرامئ یک وصرت ںیم یفنم‬
‫ث‬
‫ونتیعاایتخر رکںیل وتاسےکابراتیھبانیقییفنمونتیع ےکیہوہں ‪،‬اعمرشےںیمجرامئیکزبادیت‬
‫وہ ‪،‬اور ان ےک ادباب ےکےیل دیجنسیگ ےس وتہج ہن دی اج ے اور اےسی اسملئ ےک لح ےک ےیل وھٹس‬
‫ادقاحات ہن ےیک اجںیئ وت اعمرشے ںیم جرامئ لیھ اجہ ںیہ ‪ ،‬الثم اعمرشیت اگبڑ‪،‬االخیق ادقار یک بائایل‬

‫‪33‬‬
‫ونجری‪-‬وجن‪2016‬‬ ‫‪:‬دلج‪،3‬امشرہ‪ 1‬اعمرشیتجرامئےکاابسب‪:‬االسیمامیلعتتیکروینشںیم۔۔۔۔۔‬

‫‪،‬دباینم ‪،‬اعمرشیت اصتدم یک زبادیت ‪،‬اامتجیع بریق ںیم راکوٹ‪،‬ارفنادی اور اامتجیع زدنیگ ںیم نٹھگ اک ااسحس ‪،‬‬
‫ہنتفاوراسفداکبرباوہباوریغہ‬
‫جرامئیکدتار ینعیرو اھتماوراالص یحواجوبر‬
‫بارخیانایناسباتیکوگاہےہہکابییسکودہںیم یھباعمرشےںیمجرامئہشیپافرادوکخ رسمتخ ںیہن‬
‫ایک اتکس اور رجمحاہن رسرگویمں وک ڑج ےس ااھکڑ رک اکنیھپ ںیہن اجاتکس‪ ،‬با م ویتق وطر اامتجیع حطس رپ اےسی ادقاحات‬
‫ےیکاجتکسںیہ‪،‬نجیکوہجےسرجمحاہنرسرگویمںوکرٹنکولایکاجاتکسےہ‪،‬اورایوخوگشاراوررپانمحالول‬
‫واجوب یک لیصف ذلی‬
‫و اضف وک احبل ایک اجاتکس ےہجرامئ یک رو اھتم ےک ےلسلس ںیم فلتخم دتاریب اور االص یح ر‬
‫ںیم شییکاجریہےہ۔‬
‫‪1‬۔وخفخدااوررکفآجرتیکمیلعتدانی‬
‫رکبےہاورافرادوکتبحموتقفش‪،‬الاحدواعتون‪،‬اوخت‬
‫االسیماعمرشہانانیکاالخیقاوررواحینبرتیب یھب ا‬
‫‪،‬خدمقلخ‪،‬فرحاربنداری‪،‬ااثیراورفرباینیسیجافصوتںوکاانپےناور دس‪،‬رفنت‪،‬وخدرعا ‪،‬بصعتوریغہ‬
‫یسیجبراویئںےسےنچبیکنیقلترکباےہ۔اعمرشےےسجرامئےکراحجباتںیمیمکےکےیلںیمہبےس‬
‫رکبوہیگ‪،‬اسہلسلس ںیماارکرکامرپہیاھبری‬
‫ےلہپولوگںےکدلودحاغںیموخفخدااورآجرتیکرکفدیپا ا‬
‫ذہمداری اعدئوہیتےہہک وہاسمخدںیم مر ورحماب رپ ھٹیرکوچبںاورونوجاونں ےک ذونہںی االسمےک‬
‫زرںی اوصل اچنہپ ے ‪ ،‬اور فلتخم جرامئ ےک اصقنبات ےس ذمیبہ اوصولں یک روینش ںیم ولوگں وک آاگہ رکہ ‬
‫رےہ‪،‬ان ےکدولںںیموخفخداوآجرتدیپارکے‪،‬باہکاراکتبجرم ےکوقانباوتں ےکوصترےس‬
‫وخفزدہوہں‪،‬اورجرامئےسےنچبںیمدمدےلم۔‬
‫‪2‬۔اعمرشیتواقثیتفادقار‬
‫جرامئوکرٹنکولرکےنںیماعمرشیتاوراقثیتفادقاریھب اتیم رےتھکںیہ‪،‬حیاعمرشےںیمیلمعوطررپ‬
‫براح یئ ےک الخف تخس رد لمع ںیہن وہاگ ‪ ،‬اس وق ی جرامئ یک ڑجںی وبضمط رںیہ یگ ‪ ،‬اعمرشے ںیم ایلع‬
‫ادقاراوراےھچاالخ قکےزرےعییفنماورریغذہمداراہنروویںیکلوہلصینکشیکاجیتےہ۔‬
‫‪3‬۔اعمرشیتدبتویلیںوکدمرظنرانھک‬

‫‪34‬‬
‫ونجری‪-‬وجن‪2016‬‬ ‫‪:‬دلج‪،3‬امشرہ‪ 1‬اعمرشیتجرامئےکاابسب‪:‬االسیمامیلعتتیکروینشںیم۔۔۔۔۔‬

‫ذہتن و دمتن یک بریق یک وہج ےس رجمحاہن رسرگویمں یک کینکت ںیم وج بریق وہح یئ اور اعدی جرامئ ہشیپ افراد‬
‫رکب‬
‫اراکتبجرم ےکوقوج نےئن رطےقیاانپرےہںیہ‪،‬وتبےسےلہپاندبتویلیںےکاابسبرپوغر ا‬
‫رکبےہوتب ےس ےلہپرجمحاہنرسرگویمںےک‬ ‫رضوریےہ‪،‬ارگاعمرشے ےسرجمحاہن رسرگویمںاکاخہمت ا‬
‫ث‬
‫رکب رضوری ےہ ‪ ،‬ویکہکن جرامئ ہشیپ انعرص ایس‬
‫رحماکت اعمرشے ےک ادنر یہ التشاور رھپ ااکس علق عمق ا‬
‫ح‬
‫اعمرشے ےکافراداوراجراء ںیہ ‪،‬اعمرشےاک احلہی ےہ ہکآجاس صخش سج ںیم رجمحاہنالص ییں وکٹ‬
‫وکٹرکرھبیںیہ‪،‬اوروججرمےکدعب چبطکلیااےہاعمرشےاکاکایمبفرداھجمساجراہےہ‪،‬اسرطزلمعہکلب‬
‫اامتجیعمایمےبیسحےنرجمحاہنرسرگویمںےکفرعںیمامنباںرکداراداایکےہ۔اسوسثاوراامتجیعیطلغ‬
‫یکلوہلصینکشدبونعایناوررجمحاہنرسرگویمںےکاخہمتےئلیکازدحرضوریےہ۔‬
‫‪4‬۔یمیلعتاداروںاکایقم‬
‫راعب اور‬
‫دب ےہ اور وکحم یک ہی ذہم داری ےہ ہک وہ اینپ ا‬
‫ر صخش وک میلعت احلص رکےن اک مکح ا‬
‫اہلل اعتیل ےن ر‬
‫رنکمموکششرکے۔اوراس ےکےئلیمیلعت حالولدیپا‬ ‫حاتحتوکمیلعت ےکزویرےسآراہتسرکےن ےکےیل ر‬
‫ث‬
‫رکے۔باہکرررہشیمیلعتےکزویرےسآراہتسوہاج ے۔اسیجہکارشادباریاعتیلےہ‬
‫(‪)۲۱‬‬ ‫‪3‬‬
‫اھکسب"‬
‫برہمج‪":‬ڑپےئھاوراہمتراربرکمیےہسجےنملقےکذرےعیملع ا‬
‫ث‬
‫ایدورسیہگجارشادباریاعتیلےہ۔‬
‫(‪)۲۲‬‬
‫برہمج‪":‬ہہکدےیجیہکملعواےلاورےبملعںیہکبرابروہہ ںیہ"‬
‫رحاب‪:‬‬
‫وضحرﷺ ےنف ا‬

‫(‪)۲۳‬‬
‫برہمج‪":‬وجوکح یئملعیکبلطںیمرھگےسالکنوتوہاہللےکراےتسںیمےہحیواسپہنول ے"‬
‫رجمحاہنذھییتےکاخےمتاورجرامئیک خیینکےئلیکرضوریےہہکاعمرشےاک ر‬
‫رفردمیلعتےکزویرےسآراہتس‬
‫وہ اس ےئلیک یمیلعت ادارے اقمئ وہےن اچ ہییے ‪ ،‬اورباوصخل رپارمئی حطس رپمیلعت وکوصخیص وتہج ا‬
‫دب‬

‫‪35‬‬
‫ونجری‪-‬وجن‪2016‬‬ ‫‪:‬دلج‪،3‬امشرہ‪ 1‬اعمرشیتجرامئےکاابسب‪:‬االسیمامیلعتتیکروینشںیم۔۔۔۔۔‬

‫وہباچ ہییے‪،‬باہکوہےچبوجیمیلعتاداروںںیمرغنےکس‬
‫اج ے۔م یمکازمکتفممیلعتاکااظتنم ا‬
‫ر‬
‫میلعت احلص ںیہن رکتکس ‪،‬ان اک وقعمل ااظتنم وہ ‪،‬دورسیہی ہک یٹھچ امجع ےس جرایمت ےک بارے ںیم‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫فلتخمبتکالزیموطر رپ اصنبںیمشالم ےیک اجںیئ‪ ،‬باہکاادتاح یئ رمع ےسہچب جرامئےک رض ابرات ےسآاگہ‬
‫وہ۔‬
‫‪5‬۔ےبروزاگریاکاخہمت‬
‫دب اج ے ‪ ،‬ےب روز اگری ےسگنت آرک‬
‫کلم ےس ےب روزاگری ےک ےلئسم وک دور ایک اج ے ‪ ،‬وتعنصں وک فروغ ا‬
‫اجب اور اانپ قح اتھجمس ےہ ‪ ،‬اعمرشے ےس جرامئ ےک اخےمت ےک ےیل ےب روز‬
‫ر مسق جرامئ اک اراکتب ر‬
‫انان ر‬
‫اگریاکاخہمتااہتنح یئرضریےہ۔‬
‫‪6‬۔ولیجںےکاظنمرپوصخیصوتہج‬
‫دتار جرامئاوراعمرشہےسدباینموکدوررکےنںیمزسایکرضورتملسمےہ‪،‬سجےکےئلرجمموکولیجں‬
‫ث‬
‫ںیمدیق رکےناک اظنموعض ایکایگےہ‪،‬نکیل ارگوموجدہ سانرظںیم داھکیاج ےوت باشتیہےسہی بات بانےہ‬
‫ہکآجلکاسزساےسوکح یئاخرط وخاہافدئہںیہنوہراہےہ‪،‬ہکلبرجمملیجاکےنٹےکدعبجرامئاکوخرگ نباجبا‬
‫ےہ ‪ ،‬اس یک وہج ہی ےہ ہک لیج اخونں ںیم نیگنس جرم رکےن واےل اعدی رجمحان اور یلہپ رمہبت ومعمیل جرم‬
‫رکےنواےلرجمومںوکاییہہگجںیمراھکاجباےہ‪،‬انبمسقےکولوگںوکایحالولںیمرپ ےناکہجیتن‬
‫وہب ےہ ہک جرم ےک جرامیث لیھ اجہ ںیہ ‪ ،‬اعدی رجمم لیج یک اچر دویاری ںیم رےتہ وہ ے اانپ آہل اکر‬
‫ہی ا‬
‫انبےتیلںیہ‪،‬اورویںولیجںاکالصوصقمد(جرامئےسبازرانھک)وفتوہاجباےہ‪،‬لدارضورتاسارمیکےہ‬
‫ہکارباب وکحمولیجں ےکاظنم رپوتہج دے رکاےس رتہبرکے‪،‬ولیجں ےکادنراالسیماوراالخیق میلعت اک‬
‫وقعملویدوتسبایکاج ے‪،‬اعمجرامئےکرمبکتدیقیوکاعدینیگنسجرامئےکدیقویںےساگلراھکاج ے‬
‫ث‬
‫باہکوہانےکابراتےسوفحمظرےہ۔‬
‫‪7‬۔رجممےکنیعتیکرضورت‬
‫جرامئیکرو اھتمںیمرجممیکنیعتیھبتہبرضوریےہ‪،‬ہارےاہںوتیہیوہباےہہکوپسیلےکباصق‬
‫ریلوہلصلماجباےہاوررھپوہبااقدعیگ ےک‬
‫شیتفتیکوہج ےسالصزلممچباجباےہسجیکوہج ےساےسم د‬
‫اسھتجرامئاکاراکتبرکہ ںیہ‪،‬لدارضورتاسارمیکےہہکوپسیلیکشیتفترایعریوہباہکالصزلمم‬

‫‪36‬‬
‫ونجری‪-‬وجن‪2016‬‬ ‫‪:‬دلج‪،3‬امشرہ‪ 1‬اعمرشیتجرامئےکاابسب‪:‬االسیمامیلعتتیکروینشںیم۔۔۔۔۔‬

‫ری جرم ہشیپ انعرص‬

‫یہ اقونن ےک رہٹکے ںیم البا اجےکس ۔ اور الص رجمم اک نیعت وہاج ے ۔اور ایس س م د‬
‫ےکےیلربعتوہ۔‬

‫لوایشولواہلاجت‬
‫اولکیئڈیپب ‪،‬ج‪،۱۵۸۲ ،۲‬خیش الغم یلع اڈنی‬
‫ا‬ ‫رئیچنیم سٹسج اسی اےرامحن ‪،‬اردو اجعم ان‬ ‫‪۱‬‬
‫اولکیئڈیپب‪،۱۳۳۲ ،‬الوہر‪۲۰۰۵،‬ء۔‬
‫ا‬ ‫ننس‪،‬رکایچ‪/‬ریفوززنس‪،‬اردوان‬
‫اولکیئڈیپب‪،‬ج‪،۴۶۲ ،۲‬خیشالغمیلعاڈنیننس‪،‬‬
‫ا‬ ‫رئیچنیمسٹسجاسیاےرامحن‪،‬اردواجعمان‬ ‫‪۲‬‬
‫رکایچ‪ /‬ریفوزادلنی‪،‬ریفوزااغللتاردو‪،۴۵۶ ،‬ریفوززنسالوہر۔‬
‫ایمں ‪،‬ااعنم اقحل‪،‬رمع ادعس‪(MAJOR ACTS،‬رجیم اسٹکی)‪،‬وصنمر ی اہؤس ‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬
‫رہچکیروڈ‪،‬الوہر‪۲۰۱۵،‬ء۔‬
‫ارقلآن‪،‬ارلوم‪۴۱:۳۰‬‬ ‫‪۴‬‬
‫ارقلآن‪،‬اوشلری‪۳۰:۴۲‬‬ ‫‪۵‬‬
‫ارقلآن‪،‬ااملدئۃ‪۲:۵‬‬ ‫‪۶‬‬
‫ارقلآن‪،‬ارجحلات‪۱۰:۴۹‬‬ ‫‪۷‬‬
‫ااخبلری (م‪۲۵۶‬ھ) ‪،‬اوب دبع اہلل دمحم نب اامسلیع ‪،‬حیحص ااخبلری ‪،‬اتکب االامین ‪،‬باب نم االامین‬ ‫‪۸‬‬
‫ث‬
‫انیالحیہحایلیفشہ‪،‬ج‪۱۲ ،۱‬رمقادحلن‪،۱۳‬داروطقااجنلۃ‪۱۴۲۲‬ھ۔‬
‫ااخبلری (م‪۲۵۶‬ھ)‪،‬دمحم نب اامسلیع ‪،‬حیحص ااخبلری ‪،‬اتکب ارشلكة‪ ،‬باب ھ قرع ي سسمة‬ ‫‪۹‬‬
‫ث‬
‫واالسیھاامفیة‪،‬ج‪،۱۳۹ ،۳‬رمقادحلن‪،۲۴۹۳‬داروطقااجنلۃ‪۱۴۲۲،‬ھ۔‬
‫ارقلآن‪،‬وسرۃااملدئۃ‪۱۰۵:۵‬‬ ‫‪۱۰‬‬
‫ث‬ ‫عی‬
‫ارتلذمی (م‪۲۷۹‬ھ)‪،‬دمحم نب سی ‪ ،‬ننس ارتلذمی ‪،‬ج‪،۴۶۷ ،۴‬رمق ادحلن ‪،۲۱۶۸‬اوباب‬ ‫‪۱۱‬‬
‫ل‬ ‫ل‬
‫ا فیں‪،‬بابحااجءيبرولالعذداباذامل ر‬
‫ياركنمل‪،‬رشۃکۃبتکمومطیعہایفطصماابلیبا حلیی۔رصم۔‬

‫‪37‬‬
‫ونجری‪-‬وجن‪2016‬‬ ‫‪:‬دلج‪،3‬امشرہ‪ 1‬اعمرشیتجرامئےکاابسب‪:‬االسیمامیلعتتیکروینشںیم۔۔۔۔۔‬

‫ارقلآن‪،‬وسرۃااملدئۃ‪۱۰۵:۵‬‬ ‫‪۱۲‬‬
‫ثسع ث‬
‫اوبداود(م‪۲۷۵‬ھ) ‪،‬امیلسن نب ا ت‪،‬ننس ایب داؤد ‪ ،‬اتکب االمل یح ‪،‬باب االرم‬ ‫‪۱۳‬‬
‫ث‬ ‫لی‬
‫وا هی‪،‬ج‪،۱۲۱ ،۴‬رمقادحلن‪،۴۳۲۶‬ۃبتکمرامحناالوہر۔‬
‫ث‬ ‫لیی‬
‫ا ہقی(م‪۴۵۸‬ھ)‪،‬اوب رکب ا دم نب انیسحل ‪،‬بعش االامین ‪،‬ج‪،۱۲ ،۹‬رمق ادحلن‬ ‫‪۱۴‬‬
‫ث‬
‫‪،۶۱۸۸‬ہبتکمارلدشللیشررواوتلزعیبارلباض‪۱۴۲۳،‬ھ۔‪۲۰۰۳‬م۔‬
‫ارقلآن‪،‬الحنل‪۹۰:۱۶‬‬ ‫‪۱۵‬‬
‫ارقلآن‪،‬ااسنلء‪۵۸:۴‬‬ ‫‪۱۶‬‬
‫ث‬
‫اعموہی ‪،‬دمحم اھرون ‪،‬االصح اعمرشہ ےک رھیماا اوصل ‪،‬اوصل ربمن ‪،۵۰۲ ،۲۱‬دار االشاع‬ ‫‪۱۷‬‬
‫اردوبازار‪،‬امیاےانجحروڈرکایچبااتسکن‪۲۰۰۶،‬ء‬
‫ارقلآن‪،‬ااملدئۃ‪۷۸:۵‬‬ ‫‪۱۸‬‬
‫الطبرراین(م‪۳۶۰‬ھ)‪،‬اوب ااقمس امیلسن نب ا دم‪،‬اکمرم االالخق للطبرراین‪،‬باب لضف اوفعل‬ ‫‪۱۹‬‬
‫ث‬
‫اانلس‪،‬ج‪،۳۳۲ ،۱‬رمقادحلن‪،۵۷‬دارابتکلالعلمی اہ‪،‬ریبوت‪،‬انبلن‪۱۴۰۹،‬ھ۔‪۱۹۸۹‬م۔‬
‫ث‬
‫الشییااین(م‪۲۴۱‬ھ)‪،‬اوب دبع اہلل ا دم نب دمحم نب حیی ‪،‬دنسم االحام ا دم نب حیی ‪ ،‬ج‪،۲۸‬‬ ‫‪۲۰‬‬
‫ث‬
‫‪،،۶۵۴‬رمقادحلن‪،۱۷۴۵۲‬ؤمہسسارلاس ہا ٔاأارؤوط‪،‬اعدلرمدش‪۱۴۲۰،‬ھ‪۲۰۰۱،‬م۔‬
‫ارقلآن‪،‬اقلعل‪۴،۳:۹۶‬‬ ‫‪۲۱‬‬
‫ارقلآن‪،‬ازلرم‪۹:۳۹‬‬ ‫‪۲۲‬‬
‫عی‬
‫‪،‬ب ب لضف بلط‬ ‫ارتلذمی (م‪۲۷۵‬ھ)‪،‬دمحم نب سی ‪،‬اجعم ارتلذمی ‪،‬باب اوباب املعل ا‬ ‫‪۲۳‬‬
‫ل‬ ‫ث‬
‫۔ج‪،۲۹ ،۵‬رمق ادحلن‪ ،۲۶۴۷‬رشكة مکییة ومطیعة یفطصم اابلب ا حلیی –‬
‫رصم‪۱۳۹۵،‬ھ۔‪۱۹۷۵‬ء۔‬

‫‪38‬‬