BGCSE Setswana Revion Notes (Final)
BGCSE Setswana Revion Notes (Final)
BGCSE Setswana Revion Notes (Final)
1
Malebo(Acknowledgements)
Writers
Maikano Masole
Ludo Polelo
Lillian May
Norman Gadilatolwe
Editor
Mmaserame David
DTP
Masole Otukile
2
Diteng
3
Tshedimoso ka bukana e
Moithuti, buka e, re e diretse moithuti yo o setseng a kile a dira dithuto tsa BGCSE.
A setse a ithutile dintlha ka botlalo. (E seng yo o simololang). E diretswe fela go
gakolola se o setseng o kile wa se dira. Ke ka moo re e bitsang Revision notes go
go thusa go itlhokoletsa ditlhatlhobo tsa makgaolakgang. Mo go yone re lekile go go
gakolola dintlha tse o tshwanetseng go bo o di itse fa o ya go tsena mo tlhatlhobong.
Segolobogolo mo nakong e ya Covid 19 e go ka tswang go le thata go kopana kwa
disenthareng.
4
KGAOLO 1
Polelo / tlhamo (composition)
Re simolola ka polelo. Mme yone polelo ke eng moithuti? Ke dumela gore o itse
polelo o ntse o di kwala go tswa kwa sekoleng se sebotlana. Mme le gale polelo e ka
tlhalosiwa go twe ke mokgwa wa go anela kana go bolela ka sengwe ka tsela e e
kgethegileng kgotsa e e faphegileng. Bangwe ba e bitsa tlhamo, o a bo o tlhama
tiragalo o bo o bolela ka yone. Fa o neelwa pampiri ya tlhatlhobo, netefatsa gore o
dira tse: Bala dipotso tsotlhe, Bolela mofuta wa setlhogo sengwe le sengwe gore a
ke kanelo, tlhaloso, nnete kgotsa kganetso / ngangisano, o bo o ka tlhopha potso
e o e arabang. Jaanong fa o tshwaelwa polelo go a bo go lebilwe dintlha tse supa
tse di latelang:
1. Diele (sentences)
5
6
Le le siameng Le le sa siamang
Podi Pudi
Lepodise Lepodisi
Ntlo Ntlu
Dikai
A A TSHWARAGANANG A A SA TSHWARAGANENG
Katse e gone mo ntlong moo Go ne go tletse mo kerekeng
Fa a sena go opela o ne a lela O ne a se na diaparo fa a tswa tirong
Pule o a seka kwa kgotleng O se ka wa ba wa ja dijo tseo
Ame, Same, Tsame, Bame (ke maina) A me, sa me, tsa me, ba me; ke marui (mine)
7
6. Ditemana (paragraphs)
a) Setlhogo
• Simolola ka go bala ditlhogo tsotlhe tse o di filweng mme o di
tlhaloganye.
• Kwala mofuta wa sone fa thoko ga setlhogo sengwe le sengwe.
• Tlhopha setlhogo se o bonang o ka kgona go kwala ka sone o
lebeletse gore se batla dintlha tse di ntseng jang.
8
b) Matseno
Matseno ke tshimolodiso ya polelo ya gago. Matseno a ya go
farologana go ya ka mefuta ya dipolelo. Go botlhokwa gore o itse
gore mo matsenong o a bo o tsenya mmadi wa polelo ya gago, o mo
gogela gore a simolole go bala polelo. Jaaka ke boletse gore
matseno a ya go laolwa ke mofuta wa polelo, mofuta mongwe jaaka
wa polelo ya nnete, e le sekai, o ya go go tlama gore o nankole
dintlha tse o yang go bua ka tsone mo polelong ya gago.
c) Mmele
Mo mmeleng, ke gone fa jaanong o logang karabo ka botlalo gore o
tle o bue ka setlhogo se o se filweng mo go kgotsofatsang. Fa
jaanong o ntsha dintlha ka botlalo o bo o di atolosa o lebeletse
setlhogo. Ka mantswe a mangwe o phuthulola kgang gore mmadi a
e akole a bo a tlhaloganye sentle ka setlhogo se o kwalang ka ga
sone. Fa ke gone fa o yang go itshupa bokgoni o le moithuti ka go
ala dintlha ka botswerere le go ela tlhoko tsotlhe tse o tla
gakololwang ka tsone tse di botlhoka fa o kwala polelo.
d) Bokhutlo
Mo bokhutlong o digela kgang ka botswerere, o wetsa se o ntseng o
tla o bua ka ga sone. Go botlhokwa go konela polelo ya gago ka
tsela e e leng gore mmadi o tla ritibala le go wela maikutlo, a
tlhalogantse sentle se a neng a se bala mo mmeleng wa polelo.
1. Kanelo (narrative)
9
Ditlhogo tse dingwe tsa kanelo di tla go pateletsa gore o dirise mafoko a
tsone jaaka a ntse mo mmeleng wa polelo.
10
11
12
Ikatiso:
Tlhopha nngwe ya ditlhogo tse di fa godimo mme o kwale polelo ya boleele
jwa mafoko a le 300 – 500.
Tell the student what to do with it once they have finished
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
13
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
14
Ikatiso
Tlhopha nngwe ya ditlhogo tse di fa godimo mme o kwale polelo ya
boleele jwa mafoko a le 300 – 500
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
15
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
16
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
17
Moithuti yo o dumelang
18
19
Yo o ganetsang
20
Ikatiso
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
21
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
22
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
Ikatiso
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
23
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
24
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
25
26
Maloba jale bana ba Batswana ba ne ba fiwa dithuto tsa bogwera le bojale kwa
ba neng ba rutwa, gareng ga tse dingwe, go tlotla bagolo, go tsaya boikarabelo
le dithuto tsa botshelo ka kakaretso. Dithuto tse ga di sa leyo, bana ga ba na
tlotlo, tota le bone bagolo ba ngosela go kgalema bana ba ba sa ba amusang
ka ba itse fa ba tla bo ba kgotlile dimo mo maragong. Go tlhoka dithuto mo go
dirile gore botlhokatsebe le borukutlhi di gole ka go se na ope yo o tsayang
boikarabelo, bagolo le bana ke di ya thoteng di bapile. Puso e nna le mathata a
go tswalela dirukutlhi tse ga mmogo le go di tlhokomela ka ditshenyegelo tse di
seng kana ka sepe. Ga go na yo o ka ganetsang gore go latlha ngwao go
baketse lefatshe la Botswana mathata.
27
Ikatiso
28
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
29
KGAOLO 2
PUISO BATHO
30
1. Setlhogo
Fela jaaka dipolelwana tse dingwe, puiso batho e tshwanetse go nna le
setlhogo. Setlhogo sa puisobatho se bopiwa go tswa mo kaeding/ potsong e e
boditsweng mo tlhatlhobong. Setlhogo se, se farologana le ditlhogo tsa
dipolelwana tse dingwe ka sone se senola tse di latelang:
• Sebui ke mang
• O buisa batho ka ga eng
• O buisa bomang
• O ba buisa ka nako mang
• O ba buisa kwa kae
Sekai
(O mooki go tswa kwa kokelong ya Mmadinare o laleditswe o le sebui sa
tlotla go tla go buisa baithuti ba mophato wa bone ka bodiphatsa jwa
boimana jwa banana. Batsenelela phuthego ke batsadi, botsamaise jwa
sekolo, baithuti, barutabana le kgosi ya motse. Kwala puiso batho o
itebagantse le tsetlana e e fa godimo)
Fa re sekaseka kaedi e e fa godimo, re ka bopa setlhogo sa puiso batho jaana:
Mooki wa Mmadinare o buisa baithuti ba mophato wa bone kwa ntlolehalahala
la bojelo mo sekolong se segolwane sa Mmadinare ka bodiphatsa jwa boimana
jwa banana ka nako ya bobedi mo tshokologong
Ikatiso
Moithuti le wena dirisa kaedi e e fa godimo go ikagela setlhogo se se
pharologano le se o setseng o se filwe.
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
31
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
Ikatiso
Dumedisa batsenelela phuthego ba ba latelang go ya ka maemo a bone,
batsadi. Mokhanselara, molaodi, kgosi, moemedi go tswa kwa Lephateng la
Thuto le baithuti.
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
32
3. Matseno a puiso
Ikatiso
33
IKATISO
34
Ikatiso
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
35
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
36
Ikatiso
Ithutuntshe go khutlisa puiso batho o dirisa nngwe ya dikaedi tse di fa godimo.
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
37
38
Ikatiso
39
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
40
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
___________________________________________________________ [20]
41
Ikatiso
(O laleditswe o le sebui sa tlotla mo moletlong wa kabo dimpho mo
sekolong sa Radisele. Batsenelela moletlo ke batsadi, moemedi go tswa
mo Lephateng la Thuto, barutabana, baithuti le kgosi. Kwala puiso batho
o itebagantse le kgang e.)
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
42
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
43
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
44
KGAOLO 3
PUISANO
Tebego ya puisano
Puisano fela jaaka dipolelwana tse dingwe e na le ka fa e tshwanetseng go
rulaganngwa ka teng.
Ketapele/ tshedimoso/ setlhogo
Puisano e simolola ka ketapele, bangwe ba re tshedimoso, fa ba bangwe ba re
setlhogo. Se se solofelang fa ke gore go sedimoge gore:
• Dibui ke bomang
• Ba bua ka ga eng
• Ba bua ba le fa kae
• Ba bua nako mang
• Matlhakore a dibui ke afe
A re lebelele kaedi e e latelang re dire tshedimoso
45
1. Matseno
Morago ga tshedimoso go tsena matseno a puisano kana dintlha tse di
gogelang kwa puisanong. Dibui di tshwanetse go alela kgang pele di tsena mo
go yone. Di ka e alela ka:
• Madume fa go tlhokafala, fa e le gone ba kopanang
• Mafoko a botsalano a a tla felelang a re gogela kwa kgannyeng ya bone.
• Kgang ya dibui e tshwanetse go gwetlhwa ke sengwe, go supege gore ke
eng se se bakileng gore ba felele ba tsaya kgang eo
Fa re dirisa kaedi e e fa godimo dibui tsa rona di ka simolola jaana;
NEO : Dumela mme, go rileng o lebega o tshwenyegile jaana?
THATO: Dumela Neo ngwanaka, pelonyana e, e a uba e batla
mogodungwana, tota mme ke tobekantswe maikutlo ke ka fa ke boneng
Seipone a apere ka teng. Kapari e ya lona baša ruri e tlhabisa ditlhong.
NEO : Ao mma, Seipone ke mmone a tswa a re o ya posong, o ne a apere
bontle tota. Kapari e ya seša e ntle e le ruri nna mma ke a e rata.
Moithuti, a o lemogile se se bakileng kgang fa gare ga ga Neo le mmaaagwe?
Kgang e gwetlhilwe ke ka fa seipone a neng a apere ka teng fa a ya posong.
Neo o bona go le gontle fa mmaagwe a bona go tlhabisa ditlhong. Se ke sone
se se tlileng go baka ngangisano fa gare ga bone ka kapari ya seša
46
Ikatiso
2. Mmele wa puisano
47
48
Sekai
NEO: Tota mma fa o bua ka ngwao o dira gore ke ye le mogwang borwa ka
tota go setse go tlhalositswe jalo gore tšhaba e e se nang ngwao ke moka e
latlhegileng.
THATO: O a utlwa hee, mosetsanyana wa me, nna ke itse o le tsebe ntlha go
utlwa. Jaanong reetsa thata Neo o tswe mo bokamponwaneng ba o tlholang o
ba apara ba, ba borai mo matshelong a batho.
49
Ikatiso
Kwala bokhutlo jwa puisano e mo go yone dibui di sa dumalaneng.
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
50
4. Puo ya puisano
51
52
Ikatiso
(Kwala puisano ka mafoko a a fa gare ga 200-300. Boiki o buisana le
rraagwemogolo ka bogadi. Boiki o bona bo siilwe ke nako fa rraagwe
mogolo a re bo botlhokwa mo nyalong).
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
53
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
54
Ikatiso
(Kwala puisano ka mafoko a fa gare ga 200-300. Gosego le Tumelo ba
buisana ka dikereke tsa malatsi ano. Gosego a re di siame fa Tumelo a sa
dumalane le ene).
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
55
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
56
Ikatiso
Ka setlhopha sekasekang tse di siameng le tse di sa siamang mo
puisanong e
Bora le Pako ba bua ka thuto. Bora a re e botlhokwa fa thuto a sa bone
mosola wa yone
57
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
58
59
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
60
KGAOLO 4
PEGO
Moithuti ke dumela gore o setse o kile wa kwala pego mme o itse gore pego go tewa
eng. Pego ke mokgwa wa go bolela ka tiragalo e e diragetseng, e e diragalang
kgotsa e e tla diragalang ka tsela e e faphegileng.
Dipego di bonwa kae?
Di bonwa mo mafelong a a farologaneng. Pego e ka bonwa kana ya utlwiwa:
• Mo seromamoweng
• Mo sesupaditshwantshong
• E ka balwa mo dipampiring tsa dikgang
• E ka bonwa mo dibukeng tse di farologaneng
• E ka bonwa kana ya batlisisiwa mo metlobong ya dibuka
• E ka bonwa mo mafelong a a beelang ditsangwao.
Tebego ya pego
Pego fela jaaka dipolelwana tse dingwe e na le thulaganyo e e rileng e e
tshwanetseng go salwa morago fa e kwalwa. Pego e agiwa ka tse di latelang:
1. Setlhogo
Pego nngwe le nngwe e tshwanetse go nna le setlhogo ka e le sone se se
senolang se pego e itebagantseng le sone. Setlhogo sa pego gantsi moithuti o
se aga go tswa mo kaeding kana potso e a boditsweng.
Sekai
(O mongwe wa baithuti ba ba neng ba le mo ntlwaneng ya borutelo fa
Segopotso a thuba letlhabaphefo la ntlwana ya borutelo. Kwalela
mogokgo pego ka tiragalo e.)
Setlhogo. Bosupi ka letlhabaphefo le le thubilweng ke segopotso mo
sekolong sa Utlwa.
Popo ya setlhogo sa pego e tshwanetse go tsamaelana le mofuta wa pego e
moithuti a e kwalang. Setlhogo se se fa godimo se lopa moithuti go fa bosupi
ka tiragalo e e diragetseng ke sone se setlhogo sa yone se nang le lefoko
bosupi. Go tshwanetse go supege fela kwa setlhogong gore moithuti o kgonne
go itse mofuta wa pego.
2. Matseno a pego
Fela jaaka setlhogo, matseno a pego a tshwanetse go nyalana / go tsamaelana
le mofuta wa pego. Mo dipegong tsotlhe ka go farologana dilo tse di senogang
mo matsenong ke tse di latelang:
• Mmegi ke mang
• O bega ka ga eng
• Se a begang ka sone se diragetse kae
61
3. Mmele wa pego.
Ikatise
Atolosa matseno a a fa godimo o kwale mmele o tlhalose se se diragetseng ka
botlalo.
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
62
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
Ikatiso
Kwala bokhutlo o wetse se o se kwadileng fa godimo
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
63
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
MEFUTA YA PEGO
Go na le mefuta e le mebedi ya pego
• Pego ya semmuso
• Pego e e seng ya semmuso
Pego ya semmuso
Pego e ke pego e mo go yone mmegi a begang se se diragetseng jaaka se
ntse. Mmegi ga a letlelesege go dirisa metlae ga mmogo le go senola maikutlo
a gagwe e bile ga a tsee lethakore. Mmegi wa pego e o tshwanetse go
tlhomamisa se a buang ka ga sone ga a a tshwanela go akanyetsa sepe.
Mmegi o tshwanetse gore a bege ka se a se utlwileng ka ditsebe tsa gagwe
kana se a se boneng se diragala ka matlho a gagwe.
Mefuta ya pego ya semmuso e mebedi
• E e fang bosupi
• e e sa feng bosupi
64
Ikatiso
Dirisa setlhogo se se fa godimo go aga matseno a sone.
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
65
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
Mmele
Mo mmeleng wa pego e e fang bosupi, dintlha tse di ntshiwang e tshwanetse
go nna tse di ka thusang mo di tlhotlhomisong. Mmegi wa yone o tshwanetse
go supa gore go diragetse eng\ se diragalela bomang. sengwe le sengwe se
tlhalosege ka botlalo, bosupi bo nne mo paananeng. Dikai tse di ka thusang mo
mmeleng ke tse:
• Tiragalo e dirilwe ke mang bomang (bong)
• Tebego ya bone
• Dipopego
• Kapari
• Didirisiwa tsa bone
Ikatiso
Atolosa matseno a o a kwadileng fa godimo o kwale mmele o tlhalose se se
diragetseng ka botlalo.
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
66
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
67
Bokhutlo
Kwa bokhutlong jwa pego e e fang bosupi mmegi o tshwanetse go wets aka
gore:
• Ke gone gotlhe mo ke go boneng
• A bo abaya monwana (signature) o salwa morago ke kgwedi
• A bo a segela tsela go supa fa a weditse pego ya gagwe
68
• Pego ya mekgatlho
• Pego ya botsamaise
69
Ikatise
(O mongwe wa baithuti ba ba neng ba le mo ntlwaneng ya borutelo fa
Lesedi a thuba letlhabaphefo la ntlwana eo. Kwalela mogokgo pego ka
tiragalo e o dirisa mafoko a a sa feteng 200.)
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
70
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
Ikatiso
Ka mafoko a a sa feteng 200, kwalela mogokgo pego o le moeteledipele
wa setlhopha wa mmino wa Setswana.
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
71
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
72
Sekai
Gantsi fa o reeditse bagasi ba kgwele ya dinao ba bega se se diragalang mo
lebaleng, o kgona go lemoga gore ba mo letlhakoreng lefe ka tiriso ya puo ya
bone. Ga ba bege se se diragalang jaaka se ntse. Ba kgona go bua ba kgala
setlhopha sengwe kana ka fa ba buang ka teng o utlwa gore ba rotloetsa
setlhopha sengwe.
Sekai
(O mmegadikgang wa pampiri ya Popota kwa pego ka tiragalo e go
fitlhetsweng monna a akgega mo setlhareng)
Monna o akgega mo setlhareng
Pego ka Kesego Moseki
E rile kgwedi ya Lwetse e tlhola gangwe mo maitseboa ka nako ya bosupa kwa
Dilori ga fitlhelwa monna akgega mo setlhareng sa motlopi se se neng se le
dikhilomithara tse di masome a mabedi go tswa fa a nnang teng mo kgotleng
ya Mmadio. Monna yo, o dingwaga tse di fare ga masome a mabedi le
botlhano le masome a mararo.
Monna yo go bolelwa fa a ne a tlhoka kutlwisano le mokapelo wa gagwe mme
a emelela a ya maitisong. Ba ba mmoneng kwa maitisong ba re o ne a le
bodutu e se Zara yo ba mo itseng. Ba bolelela fa e ne e le motho yo o ratang
go bina thata mme letsatsi leo a bolaisa balatedi ba gagwe bodutu ka a ne a le
bodutu. Ga twe o ne a tshabelelwa ke go nna a le nosi le go goga motsoko
kgapetsakgapetsa. Mo potsolotsong le ba pampiri ya Popota, Okhabe, e bong
mokapelo wa gagwe o boletse fa ene a kgaogane le ene morago ga go tlhoka
kutlwisisano e a neng a e kaya e se ya sepe fela.
Rre yo, yo o tumileng ka leina la Zara o bonwe ke mosimanyana akgega mo
setlhareng. Go begwa fa Mosimane yo o ne a kua mokgosi mme ba sepodise
ba begelwa ka tiragalo e. Mmele wa moswi o kwa setsidifatsing fa basepodise
ba sa ntse ba tsweletse ka ditlhotlhomiso. E rile a akgela mogolwane wa
sepodise mo kgaolong a kopa batho go emisa ditiro tsa mothale o, ka di ama
setšhaba fela thata. o ne a garela ka gore fa batho ba na le mathata, a ba kope
thuso ba letlanngwe.
Ikatiso
(O mmega dikgang wa pampiri ya Batsibose. Kwala pego ka tiragalo e
motshameki a neng a tlhokafalela mo lebaleng fa setlhopha sa Dipitse se
kopane le sa Dinare.)
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
73
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
74
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
Puo ya pego
Mo dipegong tsotlhe ka go farologana ga tsone, puo e e dirisiwang e
tshwanetse go tsamaelana le se go begwang ka sone gape e tshwanetse go
nyalana le mofuta wa pego. Puo gape e tshwanetse go nna e e
tlhaloganngwang ke mongwe le mongwe.
Tshoboko ka pego
• Kwala se o se itemogetseng ka pego.
• Ke eng se se tshwanang mo dipegong?
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
75
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
76
77
KGAOLO 5
TEKO-TLHALOGANYO
Teko Tlhaloganyo
Dipotso tsa teko tlhaloganyo, jaaka leina le bolela, di go lekola gore a o tlhalogantse
polelwana e o a bong o e filwe gore o e bale ka kelotlhoko o tle o arabe dipotso tse
di tswang mo go yone. Dingwe tsa dipotso tse di akarediwang mo karolong e, ke:
TEKO TLHALOGANYO
78
a itsietsa tota, a araba fela a sa itse gore o beile mo go eng ka a sa balela palo go e
tlhaloganya.
Mo palong e o e filweng, o solofelwa go itemogela dintlha dingwe di tshwana le:
• Seele sa tlhogo
• Ntlhakgolo
• Molaetsa
• Maikaelelo a mokwadi
A re ikgakolole moithuti:
Seele sa tlhogo: Seele sa tlhogo ke seele se rweleng bokao jwa temana. Gantsi
ke sone se simololang temana. Ke sone se diele tse dingwe di agelelwang mo go
sone. Seele sa tlhogo se inolwa fela jaaka se ntse mo temaneng. Ga se fokodiwe e
bile ga se okediwe.
79
Tlhaloso ya dikarolo tsa puo: Moithuti, fa o tlhalosa ka fa dikarolo tse tsa puo go
ya ka fa di dirisitsweng ka teng eseng ka fa o di tlwaetseng di dirisiwa ka teng, kana
ka fa o itseng di dirisiwa ka teng.
Bokao jwa dikarolo tsa puo: Bokao jwa dikaralo tsa puo go tewa o bolela se se
tewang kana se se supiwang ke karolo eo ya puo. Ga e reye gore o tlhalose ka fa
mafoko a dirisitsweng ka teng mo palong. O tla lemoga gore karolo eo ya puo fa e ka
ntshiwa mo seeleng, bokao jwa seele bo latlhega jotlhe.
Sekai 1
/nama/
• Ga ke je nama ya kgomo, e a ntwatsa.
• Ke rata go nama maoto fa ke ikutlwa ke lapile.
Ga go na ketsaetsego fa gore nama ofe o raya eng. Nnyaa, /nama/ wa ntlha ke wa
sejo fa yo mongwe a raya go thapolola maoto.
Sekai 2
/mabele/
• Dinonyane di jele mabele otlhe. (sejo)
• Mabele a kgomo ee dusang a matona. (karolo ya mmele)
80
Sekai 2: Tsoga
Leganetsi la lefoko /tsoga/ ke robala.
81
Dikai:
Ba phaketse gore ba tshabe letsatsi.
Monna wa gagwe o senatla e bile o maitseo.
Kooteng- lekopanyi le le dirisiwa go abelela, go akanyetsa. Le ka emelwa ke
mafoko a a reng (ke belaela gore) kgotsa (fa ke lebile jaana)
O jele mo go maswe, kooteng o ne a bolailwe ke tlala.
Ga ke di bone, kooteng o di fitlhile kgakala.
E rile
E rile ba re ba a sia, a ba tswapinya ka seme.
Kante
O ne a ithaya a re o a ntsietsa kante se setse ke mo lemogile.
82
KGAOLO 6
TSHOBOKO
Dikai
a) His father is dead.
Ka Setswana ga e nne: Rraagwe o sule, go a twe (Rraagwe o tlhokafetse)
b) Her mother is lying – ka Setswana fa e le mogolo ga go twe o a aka, mme go a
twe (Mmagwe ga a bolelele ruri)
Ikatiso
83
84
85
Potso 1
Molaetsa wa palo e ke eng? Potso e, e batla o bua gore mokwadi o batla
mmadi a ithuta eng ka polelo e.
Karabo e ka nna gore:
• Magodu a setlhogo
• Magodu a a sotla.
• Magodu ga a pelotlhomogi.
Potso 2.
Senola maikaelelo a mokwadi wa polelo e.
Ela tlhoko: Mokwadi mongwe le mongwe o kwala ka maikaelelo mangwe. E ka
nna a go:
• Go kgala
• Go tlhagisa
• Go rotloetsa
• Go gakolola, jalojalo.
Karabo
Maikaelelo a mokwadi ke go tlhagisa.
Ela tlhoko
Maikaelelo a mokwadi ga a nne kgakala le molaetsa oo senolwang ke palo. Ke
di ja mmogo.
Fa o bona, mokwadi wa palo e, o tlhagisa mmadi eng? Dirisa lebaka le o le
tsayang mo palong o bo o nopole se se ka nonotshang kana sa rurifatsa
karabo ya gago.
Karabo
86
Potso 3
Inola seele sa tlhogo mo temaneng ya ntlha.
Ela tlhoko
Seele sa tlhogo se inolwa fela jaaka se ntse mo temaneng. Ga se fokodiwe
ebile ga se okediwe.
Karabo
Mokgosi wa tswa o phunyeletsa mo sekhing jaaka mosi wa diphikwe.
Potso 4
Bolela ntlhakgolo ya temana ya ntlha
Ela tlhoko
Ntlhakgolo ga e tshwane le seele sa tlhogo. Ga e manololwe fela jaaka
mokwadi a e kwadile. Yone moithuti o e kwala ka mafoko a gagwe ka gore e
soboka se temana e se buang.
Karabo
Masaitseweng a a bonweng ke bana a selo se se ntsho se se neng se
tshikinyega se bakile letshogo le poifo e e seng kana ka sepe mo go bone.
Potso 5
Tlhalosa dielana tse di ntshofaditsweng go ya jaaka di dirisitswe mo palong:
a) Ba ithaga marago
b) Go hubisa mangole
c) A re semene mpona.
d) Ba mo tshela mokgosi
e) Go bua diphirimisi.
Ela tlhoko
O seka wa lotolotsa karabo ya gago, ebile o laolwe ke gore dielana tse di
dirisitswe jang, eseng gore o di itse di raya eng ka metlha.
DIKARABO
a) Go ithaga marago
Go taboga ka lobelo lo lo kwa godimo thata.
b) Go hubisa mangole
Go itapolosa
c) A re semene mpona
Go iphalotsa ka go sia ka lobelo lo lo kwa godimo
d) Ba mo tshela mokgosi
Ba mo kuakuetsa
e) Go bua diphirimisi
Go bua dilo di sele fela tse di senang mosola, tse di sa utlwaleng.
87
Potso 6
A o bona go na le fa mokwadi wa palo e, a etang a ikganetsa teng?
Ela tlhoko
Fa gongwe mokwadi o kgona go palelwa ke go tsepama mo go se a se buang
mme a ikganetse a ntse a tsweletse le palo ya gagwe. Seo se raya gore o bale,
o balele go tlhaoganya, e seng jalo go kgona go nna thata go lemoga fa
mokwadi a ikganetsa golo gongwe mo palong ya gagwe.
Karabo
Nnyaa, ga go na fa mokwadi a kileng a itebala teng. O tsepame mo go se a
batlang go tlhagisa mmadi ka sone, e leng bosetlhogo jwa magodu.
Potso 7
Bolela bokao jwa dikarolo tsa puo tse di ntshofaditsweng:
a) Mo gogoulela mo koloing
b) Segopa sa badisa.
c) Ba nanabela
d) Ba tshegela mo dikgopong.
e) Ramodisa a tloga a kgwa setšhwe
Ela tlhoko
Potso e ga e re o tlhalose ka fa mafoko a dirisitsweng ka teng mo palong, mme
ya re o bolele se se tewang kana se se ka supiwang ke mafoko ao. Fa lefoko la
go nna jalo le ntshiwa mo seeleng, bokao bo a senyega.
Dikarabo
a) Go gogoulela mo koloing- go kaya bosetlhogo le bobelompe jwa magodu.
b) Segopa sa badisa—palo e ntsintsi.
c) Ba nanabela—ba ne ba tletse ka poifo e ntsi.
d) Ba tshegela mo dikgopong—tlotlo mo mogolong
e) Ramodisa a tloga a kgwa setshwe- go kaya gore o ne a lapile phetelela.
Potso 8
A go na le fa mokwadi a dirisitseng puo ee fatlhang mo palong ya gagwe? O
ntshe mabaka a karabo ya gago.
88
Ela tlhoko
Potso 9
Bolela gore mafoko a a latelang ke dikarolo di fe tsa puo.
a) Wa diphikwe (temana 1)
b) Mo tshutlhankgeng (temana 2)
c) Diretse (temana 4)
d) Mo koloing (Temana 5)
e) Jaanong (Temana 8)
Dikarabo
a) Wa diphikwe- tlhaodi
b) Mo tshutlhankgeng --- letlhalosi
c) Diretse—leina
d) Mo koloing – tlhalosi
e) Jaanong---lekopanyi
Potso 10
Inola sediri le sedirwa mo seeleng se: Magodu a diretse mongwe
ntshenatshe.
Ela tlhoko
Lediri ke lefoko le le supang se se dirang tiro mo seeleng, fa sedirwa sone e le
se tiro e dirwang mo go sone.
Sekai: Kana motho yo Lorato o ja bogobe ka tsela e nngwe e e makatsang.
Sediri ke Lorato ka ke ene a dirang tiro ya go ja fa bogobe e le sedirwa ka ke
jone bo gasulakwang ke Lorato.
KARABO
Sediri—Magodu
Sedirwa—Mongwe
Potso 11
Bolela tiriso ya dikarolo tsa puo tse di ntshofaditsweng.
89
Ela tlhoko
Go botlhokwa gore, gore potso e e nne bonolo mo go wena, o thwanetse go
itse le go tlhaloganya dikarolo tsa puo ka botlalo ka gore karalo ya puo nngwe
le nngwe e na le tiriso ya yone mo seeleng.
Karabo
Potso 12.
Dirisa lekwalelwagongwe la lefoko le le kgwaretsweng mo seeleng se o se
filweng fa tlase.
A kua ka lentswe le le mašetla.
Ke dumela fa o santse o gakologelwa gore makwalelagongwe ke eng, moithuti.
Karabo
Ngwana yo o pelo e thata, o tikile yo mongwe ka lentswe le le tona a bo a mo
gobatsa mo tlhogong
Potso 13
Dirisa ledumelagongwe la lefoko le le kgwaretsweng mo seeleng se se fa tlase.
Babusi ba pitsa le bone ba e isitse ka kgakgamalo le tshisibalo e kgolo.
Ela tlhoko
Madumelagongwe le fa a kwalwa ka go tshwana ebile a bidiwa ka go tshwana
,ga a reye selo se le sengwe.
90
Karabo
Go ikwadisetsa ditlhopho go a thusa ka go fa motho sebaka le tshwanelo ya go
itlhophela babusi ba a ba batlang.
Potso 14
Bolela leganetsi la lefoko le le ntshofaditsweng mo seeleng se se fa tlase:
Ke tsentswe ke batho
Ela tlhoko
Leganetsi le bokao jo bo ganetsang se se tewang ke le lengwe.
Karabo
Ke ntshitswe ke batho.
Potso 15
Bolela lekaelagongwe la lefoko le le ntshofaditsweng mo seeleng se se fa
tlase.
[Fa a re matlho ntloga, a fitlhela pitsa e tona e e apayang mogetlo.]
Karabo
Fa a re matlho ntloga, a fitlhela poto e tona fela e e apayang mogetlo.
Potso 16
O bona ntlhakgolo ya temana ya botlhano e le eng?
Gakologelwa: Ntlhakgolo ke yone e rweleng se temana yotlhe e buang ka ga
sone, e soboka temana. Ela tlhoko gore ntlhakgolo o e kwala ka mafoko a
gago, e seng go e manolola jaaka e ntse.
Karabo
Magodu a, a ne a le bosetlhogo mo go feteletseng, ba se na bobelotlhomogi le
fa e le mo go kananyana mo mogolong.
Potso 17
Morago ga go bala palo e, o akanya gore motho yo o nnang a le nosi, o ka
tsaya kgato efe go itshireletsa? Ke eng o rialo?
Go gateletswe thata botlhokwa jwa go bala palo o bo o e tlhaloganya pele o
araba dipotso. Gantsi fa potso e, e bodiwa, go a bo go na le moanelwa
mongwe mo palong yo go a bong go itebagantswe le ene. Nako e nngwe e a
bo e se moanelwa, mme e le tiragalo kana boitsholo bongwe go tlholwa gore a
o ithutile sengwe mo go jone. Mo temaneng e, go supilwe fa Ramotedima a ne
a nna a le esi kana a fitlhetsweng ke magodu a le esi mo lwapeng mme
jaanong go botswa gore motho yoo ratang go nna a le esi, kana yo o akanyang
91
Karabo
a) O ka akanya go boela morago kakanyo eo mme a dire gore a nne a na le
batho ba bangwe gongwe le gongwe fa a leng teng.
b) Go borai thata go nna motho a le nosi ka gore Ramotedima o fitlhetswe
ke magodu a le nosi, mme ba itirela go rata le go kgona ka ene go se na
ope yo o neng a ka mo thusa kana go mo kuela.
Potso 18
Tsenya lekopanyi le le lebaneng mo diphatlheng tse o di tlogeletsweng: /jaaka/
kana/ /mo eketeng/ jalo / jaana /
Ela tlhoko
Lekopanyi le kgona go tla kwa tshimologong ya seele, fa gare ga seele kana
kwa bofelong jwa seele
Dikarabo
Bana ba ga Gaoumakwe ba kile ba goa mo eketeng ba latlhetswe mo
magaleng a mahibidu. Ba galaotega jalo go fitlhela mokgosi o thuba mo
ditsebeng tsa ga Ramodisa. Kana ba ne ba bone diphera motshegare tsatsi le
penne.
Ramodisa le ene o ne a tshoga fela jaaka bone. A phunya phefo
monnamogolo, maikaelelo e le go ya go bitsa batho gore batle ba mo lebise
kgang eo. Morafe o omoga, jaana o re o ya go bona sepoko sa motshegare se
se kobakobileng Ramodisa.
92
Ikatiso 1
TLHOKOMELANG DINTŠA
2. E rile kgang e sa ntse e ile magoletsa jalo, ka tsosa tlhogo ka nwa pilisi ya
ntlha, fa ke re ke baya tlhogo, lentswe la utlwala kgakajana. Ka tsosa
tlhogo ka nwa molemo, ya ne e kete ga ke utlwe sentle. Fa ke re ke
reetsa ka tlhwaafalo, setlhabi sa ntsepa fa gare ga magetla sa bo sa
fologa le mokwatla, sa feta sa ikgara mo nokeng, tlhogo ya wela fa fatshe,
ka bo ka palelwa ke go nwa lebotlolo le lengwe la molemo. Ka tloga ka
itseneka. Hee! ke ratile go swa.... lentswe le mogwanto wa motsamao tsa
atamela.
93
Potso 1
Inola seele sa tlhogo mo temaneng ya ntlha. [1]
Potso 2
Ntlhakgolo ya temana ya ntlha ke efe? [1]
Potso 3
Mo temaneng ya bobedi, inola dikaralo tsa puo tse di latelang: [5]
a) Leina
b) Tlhaodi
c) Sediri
d) Letlhalosi
94
e) Lekopanyi
Potso 4
Tlhalosa mafoko a a ntshofaditsweng go ya ka fa a dirisitsweng ka teng [5]
a) Mosadimogolo a rata go mo ja nko e sa butswa.
b) Fela fa a re o nna mo setilong, a kopana le lerwa le fuduga.
c) Fa a re o le botsa phokoje, phathaphatha ya rolega.
d) Otlaadisa a sala a le moshampa
e) Semetshe ya mo tshela leshalaba, a kgopiwa, a sitlhamologela fa fatshe
Potso 5
A go na le fa mokwadi a etlang a ikganetsa mo palong ya gagwe? [1]
Potso 6
Bolela lekaelagongwe la lefoko le le kgwaretsweng mo seeleng se o se filweng
fa tlase [1]
Otlaadisa a galaotega jaaka podi e tlhabiwa.
Potso 7
O ka re lekwalelagongwe la lefoko le le kgwaretsweng mo seeleng se se fa
tlase ke eng? [1]
Semetshe ya mo tshela leshalaba.
Potso 8
Fa leganetsi la lefoko le le ntshofaditsweng mo seeleng se:
Motho yo o modumo yo, o ya go nkokeletsa ditlhabi.
Potso 9
Mokwadi o ne a batla go ruta mmadi eng ka palo e? [1]
Ntsha mabaka [1]
Potso 10
Tsenya makopanyi a a lebaneng mo seeleng se se latelang.
___________ go mo tsere metsotsonyana go lemoga gore dikoko di ja
momela____________fa e ne e se ka bananyana ba sekole o ka bo a sa
lemoga sepe. [2]
95
Potso 11
Bolela bokao jwa mafoko aa filthelwang mo temana 5 aa latelang:
a) Kgabagare a sitlhamologela fa fatshe [1]
b) A galaotega jaaka podi e tlhabiwa [1]
Potso 12
a) Go ya ka wena, a mokwadi o dirisitse puo ee fatlhang kana nnyaa? [1].
b) Ke eng o rialo? [1]
Potso 13
a) Motho yo o ntseng a sa tshabe dintša, o akanya gore o ka dira eng fa a ka
bala temana e? [1]
b) Ke eng o rialo? [1]
Potso 14
Bolela gore mafoko a a ntshofaditsweng a dirisitswe jang? [4]
a) Mosadimogolo a rata go ja Otlaadisa nko e sa butswa.
b) A gakgamadiwa ke go bona monna a ntse mošampa a gatlhamela mo
ntlong.
c) Ka reetsa ka tlhwaafalo
d) Kgabiso a mo okega ka borokgwe jwa ga rraabo.
Potso 15
Soboka palo e o e filweng fa godimo ka mafoko a a sa feteng 150 [10]
Potso 16
Ranolela palo ee latelang kwa Setswaneng [10]
Lorato is a grown up woman now. She lost both her legs due to a car accident
she was involved in when she was still very young. Despite her condition, she
successfully completed her schooling due to the help she received from her
friends, her teachers and mainly from her parents. Others regarded her as a
headache who should not be in school and consequently they ignored her. She
also ignored them and focused on her education. She was determined to prove
that being disabled was not going to stop her from working hard. She passed
with flying colours. She now goes around the country motivating the
discouraged and the helpless, teaching them that with determination, everyone
can achieve their goals. There is no need to feel pity for oneself when you face
challenges such as hers, but rise and find means of helping yourself live a
meaningful and happy life.
( E itlhametswe)
96
Ikatiso 2
97
98
Potso 1
Maikutlo a mokwadi yo ke eng? Fa mabaka a karabo ya gago? [2]
Potso 2
Molaetsa wa polelo e ke eng? [1]
Potso 3
A o bona mokwadi a sekametse mo letlhakoreng lengwe? Itlhalose [1]
Potso 4
Kwala leganetsi la lefoko le le kgwaretsweng mo seeleng se se fa tlase go tswa
mo temana 4.
Basetsana ba katogana pele tshukudu e ba tshela dithole [1]
99
Potso 5
Tlhalosa dielana tse di ntshofaditsweng, jaaka di dirisitswe mo palong ( 5)
a) Go utlwa tsa podi ya tsela
b) Ba swaba nko go feta molomo
c) O tla ja mmu fa o sa ikaelele go batla mafulo a matalana
d) Nna o fokisa mosese pele ke go fa tiro
e) A o tlhoka a ntse a o rwele.
Potso 6
Kwala lekaelagongwe la lefoko rafifing. [1
Potso 7
Bolela tiriso ya dikarolo tsa puo tse di kgwaretsweng. [5]
a) E tshesane
b) Nna
c) Ee!
d) Mo bekeng
e) Benyabenya
Potso 8
O bona monana yo o kwa magaeng yoo eletsang go tla go batla tiro mo
Gaborone a ka dira eng fa a sena go bala Polelo e? Ntsha mabaka a gago. [2]
Potso 9
A mokwadi o phefofaditse puo ya gagwe kana go na le fa a fatlhang mmadi
teng? [2]
Potso 10
A go na le fa mokwadi a etang a ikganetsa teng? [2]
Potso 11
Mafoko a a latelang ke dikarolo dife tsa puo? [2]
a) oo itshekileng
b) iphataphatela
Potso 12
Thito kgang ya temana 12 ke eng? [2]
100
Potso 13
Se mokwadi wa polelo e, a se buang mme a sa se papamatse ke eng? [2]
Potso 14
Dirisa lekopanyi ntsaana mo seeleng. [1]
Potso 15
Soboka palo e o sa tswang go e bala ka mafoko a a fa gare ga 150- 200
101
KGAOLO 7
THANOLO
When the name Gaborone is mentioned, people might think all that is in Gaborone is
glitz and glamour. No, there is nothing like that. The truth is that village life is good,
there is ample to eat, whereas in Gaborone people do starve. When they get to the
village, all they do is pretend, gloat and brag about the fake life they live in town.
When they are in town, they pretend to be inlove with “traditional “delicacies, being
chicken feet, chicken livers and intestines. The truth is, that is all they can afford.
There is always a near stampede at the mobile tuckshops when it is time for tea
break or lunch. People rush there in case the supply runs out before they could get
their day’s share. This is a booming business to some and it is manna that once fell
from Heaven for those that can never dare go near Chicken Licken, Nandos or even
KFC. Dear villager, do not ever be fooled; this fabulous life that they boast about is
all a lie.
(Fictiously written by L.L. Polelo)
THANOLO
Ranolela polelwana e kwa Setswaneng [10]
Borrowing from China does not appear to be a very good deal. It does not support
the Government`s objective of reducing foreign borrowing and increasing domestic
borrowing. It is probably more expensive than borrowing domestically, so it does not
meet governments cost minimisation objectives. Actually it raises the question of
what is the point of having an official debt management strategy if it is going to be
ignored on implementation. Following recent visits by the president to China, it is
reported that the government intends to borrow a significant sum from China. The
loan will be applied to infrastructure development notably the rebuilding of major
roads in the North and East of the country. Economists argue that it is important to
note that the government of Botswana has many more choices with regards to the
financing of infrastructure development than most African governments. Botswana is
therefore not obliged to borrow from China as it could also borrow domestically or
finance investments from its accumulated savings from Bank of Botswana.
(E tsewa mo Botswana Daily Newspaper, November 28, 2018)
Karabo
Go adima kwa China ga go lebege e le mogopolo o montle gotlhelele. Ga go
tsamaelane le maitlamo a puso a go fokotsa go adima kwa mafatsheng a a kwa
moseja le go oketsa go adima monogae. Go ka tswa go le turu go na le go adima
monogae, ka jalo ga go netefatse phokotso ya manokonoko a tiriso ya madi. Tota
ebile go tlisa potso ya gore mosola wa go nna le lenaneo la go fokotsa dikoloto
mme le sa diragadiwe ke eng. Morago ga maeto a ga Tautona kwa China mo
bosheng, go bolelwa fa puso e ikaelela go adima tshebetshebe ya madi kwa China.
Madi a,a tla dirisiwa mo ditlhabolong tsa dikago bogolo jang mo go šafatseng ditsela
tse ditona tsa kwa bokone le botlhaba jwa lefatshe leno.Bo mmantswitswidi mo go
tsa madi ba bua gore puso ya Botswana fa e tshwantshanngwa le mebuso e
102
103
KGAOLO 8
TSHOBOKO
104
105
Potso 19
TSHOBOKO
Kwala tshoboko ya palo eo e filweng fa godimo.
Gakologelwa
Fa o soboka, o dirisa mafoko a gago, moithuti.
Karabo
Magodu a tlhasetse Ramotedima mo lwapeng la gagwe, ba mo tseela madi .
Morago ba mo olela ka koloi mme ba ya go mo ribegetsa ka poto ba mo
latlhela mo sekgweng. Bana ba ga Gagoumakwe ba ne ba itshenkela moretlwa
mo sekgweng fa ba tla a re kgatha thuu! le poto eo e e ntse e swailaswaila. Ba
tlhaba mokgosi, mme Ramodisa a ba utlwa. Fa a se na go bona se a neng a
itlhoma e le botubi, a ya go bitsa batho. Ba phuthega mme le bone ba makalela
poto e e itsamaisang, ya ba tsenya poifo e kgolo. Morago ga go omoga ka
dipalo tse di kwa godimo, mongwe a tsenya pelo ya tau, a betsa poto ka logong
mme lentswe la tswa mo teng go supa fa go na le motho mo teng. Ramotedima
e bo e le jaaka a bone thuso. Ba kgona go mo ntsha mo potong eo ba mo isa
gae.
Potso 20
106
Potso 2
Kabelo o batla go ya sekoleng kwa Lontone mme malomaagwe o akanya gore
seo se ka ba biletsa boloi.
Potso 3
a) Mokwatla/ tlhogo/ molemo/
b) Le lengwe
c) Setlhabi
d) Mo nokeng
e) Jalo
Potso 4
f) Go garumela motho o mo omanya
g) A rakana le mathata a a seng kana ka sepe
h) Go sia ka lobelo lo lo golo.
i) Otlaadisa a sala a sa apara le fa e le sepe
j) Go wa mo go botlhoko / go ruthagana fa fatshe
Potso 5
Nnyaa, mokwadi o tsepame fela mo kgannyeng ya gagwe ya bosilo jwa ga
Semetšhe.
Potso 6
Otlaadisa a goa jaaka podi e tlhabiwa
Potso 7
Ba tshela botshelo jo bo makgakgwa batho ba.
Potso 8
Motho yo o modumo yo kana o ya go mphokoletsa ditlhabi
Potso 9
Ke go supa gore ntša e e bosilo e ka direla motho ntshenatshe ya motse wa
pharing fa a se lesego.
107
Potso 10
Kana go mo tsere metsotsonyana go lemoga gore dikoko di ja momela,
kooteng fa e ne e se ka bananyana ba sekole o ka bo a sa lemoga sepe.
Potso 11
a) Mafoko a kaya botlhoko jo Otlaadisa a ruthaganeng ka jone fa fatshe.
b) O ne a utlwa botlhoko jo bo tseneletseng, jo bo senang boitshokelo.
Potso 12
Nnyaa, mokwadi ga go na fa a dirisitseng puo e e fatlhang teng.Le fa mokwadi
a ne a kwala tiragalo ee kgatlhang, e e tshegisang, puo ya gagwe o e tlhophile
sentle ka matsetseleko a itse gore ga a tshwanela go tlhaba mmadi maikutlo ka
go dirisa mafoko a a botlha.
Potso 13
O tsile go netefatsa gore pele a tsena mo lelwapeng le le nang le dintša, a bo a
na le bosupi jwa gore di golegilwe ka gore go tlontlolega ga ga Otlaadisa go ne
go le botlhoko thata ka gore e re le ntswa a kile a umaka gore mekgau e
golegilwe, o ne a tsena fela ka magalamasuke a sa netefatsa gore mme se a
se lopileng se diragaditswe.
Potso 14
Mosadimogolo Leina le dirisitswe jaaka sediri
Potso 15
Otlaadisa o ne a ile go tlhola ba lelwapa la ga mmaagwe Mmantsho. Ka go
tlhoka lesego, e rile go gorogeng koo, ntša ya teng ee bosilo, ya bo e sa
golegiwa. E ne ya mo tlhasela ka bogale, ya mo tsenya ka fa le ka fa mme a
tlhoka monamodi. Ntša e, e ne ya tlontlolola Otlaadisa bosetlhogo tota ka e ne
ya mo kgagolela borokgwe a sala a sa apara le fa e le sepe. Go tsweng foo,
ya itse go mo kobakoba mme a iphalotsa ka go gatlhamela mo ntlong e a
fitlhetseng e sa tswalwa. Mo ntlong go ne go le motho wa mme yo le ene a
neng a sa ikatega ka a ne a tswa go tlhapa, mme go boneng monna a
gatlhamela mo ntlong ya gagwe a sa apara, a goa a kopa thuso mo
baagisanying. Otlaadisa a falotswa tlhaselo ya baagisanyi ke Mmaagwe
Mmantsho yoo gorogileng foo ka nako.
108
Potso 16
Lorato ke mme yo motona jaanong. O ne a latlhegelwa ke maoto oo mabedi ka
ntlha ya kotsi ya koloi a sa le monnyenyane. Le fa seemo sa gagwe se ne se
ntse jalo, o ne a kgona go fetsa dithuto tsa gagwe ka ntlha ya thuso ya ditsala
tsa gagwe, barutabana le batsadi ba gagwe segolobogolo.Bangwe ba ne ba
bona a lapisa fela a sa tshwanela go bo a le mo sekoleng mme ba mo
itlhokomolosa. Le ene o ne a ba tlhokomologa, a itebaganya le dithuto tsa
gagwe. O ne a itomile sekgono go supa gore bogole ja gagwe ga bo ka ke jwa
mo itsa go bereka ka thata. O fentse dithuto tsa gagwe ka maduo a a
kgatlhisang . Mo bojaanong, o tsamaya le lefatshe a kgothatsa ba ba
kgobegileng marapo le ba ba itlhobogileng. O ba ruta gore mongwe le mongwe
fa a a tiisitse, o ka kgona go fitlhelela maikaelelo a gagwe. Ga go tlhokafale
gore motho a nne mo a ikutlwela botlhoko, a itelela, fa a na le dikgwetlho tse di
tshwanang le ya gagwe, mme a emelele, a batle ditsela tsa go ithusa go tshela
botshelo jo bo nang le boleng , bo tletse ka boitumelo.
Potso 2
Mokwadi o leka go ruta mmadi gore matshelonyana a ditoropo, bogolo jang
ene Gaborone, ga a iketla le eseng, ke tlhakatlhakano fela.
Potso 3
Ee! Mokwadi o sekametse kwa botshelong jwa selegae kwa go senang
mathaithai a mo toropong a a tlhabisang ditlhong, a go senang molao.
Potso 4
Basetsana ba atamalana pele tshukudu e ba tshela dithole.
Potso 5
a) Go utlwa ka magatwe .
b) Ba tlhabilwe ke ditlhong
c) O tla sotlega mo go tseneletseng.
d) O raya gore mosadi o tshwanetse go tlhakanela dikobo le ene pele a ka
mo fa tiro.
e) O paletswe ke go bua ka a ne a se na le fa e le kgang.
109
Potso 6
Mokapelo
Potso 7
E tshesane Tlhaodi E dirisitswe go tlhaola
Potso 8
Potso 9
Mokwadi go na le fa a sa phefofatseng mafoko teng. Fa a tshwanetse go bua
gore mantle a ngwana , o phantsha fela lefoko le le sa letlelelweng mo
mokwalong.
Potso 10
Nnyaa, mokwadi ga go na fa a etang a ikganetsa teng ka gore o tsepame mo
go se a se amoganang le mmadi. O mo go supeng bodiphatsa jwa go
phasumela botshelo jwa Gaborone ke motho a itswela gae a sa itse gore go
itshetswa ka methale yotlhe e e makatsang, e mengwe e le maswe tota.
Potso 11
a) oo itshekileng—tlhaodi
b) iphataphatela--- lediri
Potso 12
Thito kgang ya temana e ke gore motho yoo ganang dikgakolo tota o thanya le
le tsebeng, a setse a le mo mathateng a a seng kana ka sepe.
110
Potso 13
Mokwadi o supa gore botshelo jwa sejwalejwale jwa baša kwa ditoropong, bo
tletse tobekano e e ka tseisang baeng go tswa magaeng mmamadikwadikwane
Potso 14
Ntsaana o feditse dithuto tsa gago, nna ke ntse ke ithaya ke re o sa ntse o
tshwere.
Potso 15
Mosetsana Gaotlhobogwe o ne a jewa ke ntsalae ka loleme a mmolelela ka fa
botshelo jwa Gaborone bo leng bophose ka teng e bile a mo laletsa go ya go
bo itekela. E re ntswa batsadi ba gagwe ba ne ba sa batle Phatsimo gope fa
tlase ga morwadiabone ka ba kile ba utlwa fa a le ditiro di maswe golo kwa
Gaborone kwa, Gaotlhobogwe ene a bo a dule pelo, go se na ka poela
morago. Fa batsadi ba sa ntse ba itebetse, Gaotlhobogwe a ngwegela kwa
Gaborone kwa a fitlhileng a pelekanngwa matlho ke tobekano e e koo. Go ne
go se sepe se se boammaruri ka se a se boleletsweng. O kopiwa go reka tiro
ka go tlhakanela dikobo le mohiri. Fa a sa le foo, Phatsimo o a mo nyelelela a
bo a itshelelwa ke monna yo a neng a ithaya a re ke mosamarea. Nnyaya, a
mo itirisetsa bosigo a se na go mo siela motlhakanyo o o bogale oo robatsang.
O tswa go thanya lo le tsebeng a imisitswe ke “mosamarea’ yo o saleng a
mmaya mo ga gagwe dikgwedi tse tlhano ka maitlhomo a go re o sa ntse a mo
senkela madi a a palamang. Go lemogeng gore mosetsana o imile,
“mosamarea” a mo koba, mosetsana a rwala tlhogo, e ka nako eo e neng e
mo imela, a leba gae, a boela maropeng kwa a gorogang fela ka keledi, pelo
e thubilwe ke boikotlhao jwa go sa reetseng batsadi ba gagwe. O utlwile wa
manong ka nnete.
Potso 16
Fa leina Gaborone le umakiwa, batho ba ka akanya gore tse tsotlhe tse di mo
Gaborone ke magasigasi.Nnyaya, ga go a nna jalo. Nnete ke gore botshelo jwa
magae bo siame, bo monate. Dijo ke ntletsentletse,fa mo Gaborone batho ba
bolawa ke tlala. Fa ba goroga kwa magaeng, ba ipaya ba ba botoka, ba
ikgantsha ka botshelo jwa magasigasi jwa maitirelo jwa toropo. Fa ba le mo
toropong, ba itira ba ba ratang dijo tsa Setswana e bong menoto, dibete le
mala a dikoko. Nnete ke gore ke tsone fela tse madi a bone a ka ba
kgontshang go di reka. Go nna go gatanwa kwa go bommaseapei ka nako ya
tee le dijo tsa motshegare, go se na yo o batlang go tlhaelwa ke dijo tsa
letsatsi. Se e a bo e le kgwebo fela e e phophomang go bangwe. Mo go ba
bangwe ke mana ale a a kileng a wa go tswa legodimong ka ba ka seke ba bo
ba tsamaele gope gaufi le Chicken Licken , Nandos le fa e le KFC tota. Wena
motho wetsho wa kwa magaeng, o se ka wa tlhola o tsiediwa ke motho.
Botshelo jwa mabono jo go ikgantshiwang ka jone jo, ke maithamako fela.
111
KGAOLO 9
Tlhamo
2. Molaetsa
2.0 Poko
1. Poko
1.1 Molaetsa wa leboko
1.2 Tlhaloso ya leboko
1.3 Maikutlo a Mmoki
112
113
114
E rile beke e ise e wele, Rex a bo a setse a iponetse tsala, Potlako go tswa
kwa Phua-lerole, kwa ga Mokgalo, ga se fa Molepolole fa! Bana ba kgwale ba
bitsana ka molodi…
Ga go ise go ye gope, ba bo ba setse ba itsege mo sekoleng. Baela dilo
tlhoko ba re mo nakong e khutshwane e, bobedi jo bo ne bo setse bo itse
kantoro ya ga mothusa mogokgo, tse di fa tlase ba fetile ka tsone tsotlhe.
Barutabana ba kgalema ba bo ba kgalema. Se se utlwisang botlhoko ya bo e
le gore ba dira jaana mme e le baithuti ba ba botlhale. Ba leka ka ditsela
tsotlhe, ya nna matsapa a lefela, ba itaya mpipi yo o sa tsweng lebadi.
Dikgang tsa nna mafaratlhatlha, tsatsi leno…mogala wa letheka wa ga
morutabana semangmang, kamoso… wa gamolebe, le le latelang…. ,
basimane ba dira madi ba rekisetsa baithuti ka bone, ba rekisa le ko motseng
ka batho le bone ke ba ga ba boi ba kgona go reka le mo baneng ba ntse ba
itse gore ga ba na kgwebo.
115
116
117
1. Ditiragalo
1.1 Thulaganyo Ya Ditiragalo
Go simolola puisano ya rona moithuti, netefatsa pele gore o badile
polelo/ khutshwe e e fa godimo, fa o sa e tlhaloganya sentle, boelela
o e bale gape.
Tiro 1
Moithuti, ke dumela fa o e badile jaanong ebile o e tlhalogantse. Fa go ntse
jalo, supa seo ka go rulaganya ditiragalo tse ka fa di tlhatlologanang ka teng.
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
118
Karabo ya gago
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
120
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
121
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
Fa o dumela gore o arabile potso e sentle, leba karabo ya yone kwa bofelong
mo karolong ya dikai tsa dikarabo mme oo di tshwantshe. Fa o sa dira sentle,
122
123
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
124
125
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
126
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
127
_______________________________________________________________
______________________________________________________________
128
129
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
______________________________________________________________
130
131
Ikatiso
Dikai tsa dipotso ka baanelwa
Araba dipotso tse di latelang moithuti tse di itebagantse le baanelwa go supa fa
o tlhalogantse.
1. Morekisi o botlhokwa thata mo go tsweleleng ga ditiragalo tse,
tlhalosa. [25]
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
132
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
133
134
Karabo ya gago:
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
135
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
Tse ke tsone dintlha tsa botlhokwa tse di amanang le baanelwa le dipotso tsa
tsone. Ke dumela fa o amule sengwe mo t hutong e ebile o ipaakantse go ka
araba dipotso tse mo tlhatlhobong. Tswelela o dirise dipolelo tse dingwe go
ikatisa. Gakologelwa go ikopanya le baithuti ka wena ka nako tsotlhe go ikatisa
mmogo le gone go botsa morutintshi wa lona fa o tlhoka tlhaloso e
tseneletseng.
THUTO YA BORARO
Molaetsa
Maikelelo a thuto e ke gore kwa bofelong o bo o ka kgona go:
• Tlhalosa gore molaetsa ke eng.
• Nankola ditsela tsa go senola molaetsa mo pading.
• Amanya molaetsa wa padi le botshelo.
136
Ee! Ke dumelana le wena gore molaetsa ke gore go sa reetsa le go dira ditiro tse di
makgaphila ga go busetse, ebile go tsenya mo mathateng. Bona fela se se
diragaletseng Rex le Potlako. Setlhogo se se lebanyeng e ka nna gone gore fa
motho a sa reetse dikgakololo tsa ba bangwe, a dira dilo tse di duleng mo tseleng, o
ka felela a tsena mo mathateng jaaka Morekisi, se se ka senolwang ka diane tse di
farologaneng jaaka, ‘ngwana yo o sa utlweng molao wa batsadi o utlwa wa
manong’.
Dipotso tsa Molaetsa
Tlhalosa molaetsa wa polelo e ka botlalo. [25]
Tlhalosa ka botlalo thuto e mokwadi wa polelo a e amoganang le babadi. [25]
Kaedi; Go senola molaetsa wa padi, o tlhagise ka seele se se supang molaetsa le
maduo a one. Bolela gore molaetsa o o senolwa ke mang. Fa e le gore o senola
molaetsa ka seane, se tlhalose. Dirisa ditiragalo tse di lebanyeng go senola
molaetsa, o tlaleletse ka dikinolo go tiisa karabo ya gago.
Ela tlhoko: go na le ditsela tse di farologanyeng tse mokwadi a ka tlhagisang
molaetsa ka tsone jaaka: setlhogo sa padi, ditiragalo tsa padi, mafoko mangwe a
mokwadi le a baanelwa ba bangwe.
Tshoboko
Puisano ya rona ka ditiragalo tsa botlhokwa tsa padi, baanelwa le molaetsa e tla
bokhutlong gone fa moithuti. Ke na le tumelo e e tletseng ya gore o ithutile gore padi
e agiwa jang. O ithutile gore ditiragalo tse di agang padi di tshwanetse go
rulaganngwa ka tatelano ya tsone gore o kgone go tlhaloganya sentle. Ke dumela
gore o bone gape gore ditiragalo ga di itlele fela, di a tsalana, tiragalo ya ntlha, e
baka gore ya bobedi e nne teng, jalo jalo fela. Sa bofelo, o ithutile gape gore
ditiragalo tse, ke tsone di tlhagisang molaetsa. Ka jalo, jaaka ke supile kwa
tshimologong, dintlha tse re buisantseng ka tsone fa, ke tse di ka go thusang go
137
Karolo ya Poko
Moithuti, karolo e e itebagantse le thuto ya poko le dipotso tsa yone. Dipotso tsa
poko di tlhagelela mo karolong ya boraro ya tlhatlhobo ya gago ya Setswana. Gore o
kgone go araba dipotso tse, o tshwanetse gore o bo o badile leboko le o tla a bong o
le filwe o bo o le tlhaloganya. Go ipaakanyetsa se, bala buka ya Tshekatsheko ya
Poko, o bo o bale le maboko ka go farologana, e ka tswa e le a a mo bukeng ya
maboko e le laetsweng go e batla ke morutuntshi o bo o ikatisa le ka dipotso tsa
ditlhatlhobo tse di fetileng. O ka ikopanya le baithuti ka wena go ikatisa mmogo.
Fela jaaka re dirile ka thuto ya padi moithuti, mo kgaolong e ya buka ya rona ya
ikatiso re ya go itebaganya le dintlha tsa botlhokwa tsa poko le dipotso tsa tsone. Se
se tla re thusa go nna Malala-a-laotswe go ka araba dipotso tsa karolo e ya
tlhatlhobo ya makgaolakgang.
Diteng tsa thuto ya Poko
• Tlhaloso ya leboko
• Molaetsa wa leboko
• Maikutlo a mmoki
• Dikapuo le puo
Maikaelelo a thuto e moithuti ke gore kwa bofelong o bo o ka kgona go;
• Tlhalosa leboko ka botlalo o dirisa mafoko a gago.
• Senola molaetsa wa leboko
• Senola maikutlo a mmoki
• Tlhalosa puo le dikapuo tse di dirisitsweng mo lebokong.
Jaanong ka re bone dintlha tsa botlhokwa tsa thuto ya padi moithuti, a re semelele le
puisano ya rona mme re simolole ka go tlhopha leboko le re tlileng go le dirisa mo
thutong ya rona.
LEBOKO: NYALO
138
Tlhaloso ya leboko
Moithuti, a o itse go tlhalosa leboko? A o ka kgona go tlhalosa leboko ka mafoko a
gago morago ga go le bala? Tlhalosa dintlha tse di ka thusang mo tlhalosong ya
leboko.
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
139
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
140
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
141
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
142
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
Maikutlo a Mmoki
Moithuti, bolela gore fa o oka utlwa gotwe o fentse tlhatlhobo ya gago ka maemo a
ntlha, o ka dira eng? Ba lelwapa la gago bone ba ka dira eng? Mabaka a tseo tsotlhe
e tla bo e le eng?
Karabo
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
143
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
144
145
146
147
148
149
150
151
KAROLO YA POKO
1. Ka mafoko a gago, tlhalosa se mmoki a buang ka sone mo lebokong la
‘nyalo’. Dirisa dikinolo tse di lebanyeng go nonotsha karabo ya gago.
Mo lebokong le, mmoki o bua ka lenyalo. O tlhalosa fa lenyalo le tshwaraganya
batho ba le babedi mme le ba fetole go nna ekete ke motho a le mongwe ka ba
tla bo ba tshwaraganela botshelo. O kaya gore mo lenyalong, go tshwanetse
ga nna le lorato, ka fa go ntse jalo lenyalo le tla nna thata go ka tshabelelwa ke
mehoholela. O dirisitse sekapuo sa tshwantshiso go supa ka fa nyalo e e
nosediwang ka lorato e leng thata ka teng fa a re;
Ke mogala o o sa kgaogeng fela
Tlou le nare di gogana o ka se kgaoge
O tswelela ka go supa lenyalo e le selo se se laolwang ke lorato fela le a le
kayang e le ‘morongwa’ wa nyalo ebile a re ‘ga le na kgethololo ya mmala le
khumo’. Mmoki o dirisa mafoko a go gatelela gore fa o rata motho, ga o
kgathale ka ditebego tsa gagwe le gore o ka tswa a na le eng. Ka jalo, se se
nosetsa lenyalo gore le seka la reketla, la tloga la phatlakana.
Mmoki o tswelela ka go supa fa nyalo e sa batle metsenelela. A re fa go nnang
le metsenelela, le gone go reetsa dikgang tsa batho go a senyega. O dirisa
sekapuo sa tshwantshiso fa are, ‘…ke seboko sefetlha ntshe’. O dirisa mafoko
a go supa tshenyo e e ka tlang ka metsenelela mo lenyalong. Ka se o leka go
tlhagisa banyalani go ikgathosa metsenelela le tse ba tlang ka tsone.
Mmoki o wetsa ka go supa fa go na le diphetogo tse di amileng nyalo le
ditsamaiso tsa yone mo malatsing a. O tlhalosa fa bogologolo batsadi ba ne ba
na le seabe se se tseneletseng mo mererong ya manyalo a bana ba bone mme
gompieno se, se fetogile ka bana ba itseela ditshwetso tsotlhe tsa lenyalo. O
boa a supa fa nyalo e bile e sa tlhole e tshwana le ya maloba ka ebile
gompieno go tletse ditlhalano tse di seng kana ka sepe. Se se gatelelwa ke
temana ya bofelo e mafoko a yone a reng:
Rona baša ra re pelo e ja serati
Ke rata khai fa ke e itheketse
Fa e ntena ke e beele fale
152
153
154