Student’s Activity Sheets

21st Century Literature

From the Philippines and the World

NAME: ______________________________________________________________SCORE: ____________

ACT. #: 1 TEACHER: Ms. Adela H. Fernandez
ACTIVITY TITLE: Plot Devices and Themes
LEARNING TARGET: 1.1. Appreciate the contributions of the canonical Filipino writers to the development of
national literature.
1.2. Relate how plot and plot devices help create the reading experience in works of
fiction.
1.3. Respond critically to the story and articulate this response through knowing the
themes used in the story.
REFERENCE: Sanchez, LJ. A. (2016). 21st century literature for the Philippines and to the World. Lizada, MA.
N., Agustin, RT. B. and Cuartero, JM. B
VALUES: Reverence, and Appreciation
I. Concept Notes
VIEW
The term Overseas Filipino Worker is one that is constantly with us in this day and age. As of 2013, there were a
total of 2.3 million OFWs, according to the Philippines Statistics Authority. The OFW phenomenon has reached every
corner of the country, going beyond, who have found the subject of the OFW as a rich source for stories, or in the case
of this lesson, fiction.
Fiction, is defined in the Merriam- Webster dictionary as “written stories about people and events those are not
real” or “literature that tells stories to which are imagined by the writer.” Fictional works, therefore, are the products of
the imagination of the writer and are not supposed to be seen as factual works. This does not prevent a writer, however,
from using a real context, or what is currently happening in the surroundings of the writer, as a source for stories.
One of the richest regional sources of Filipino fiction us the Ilocos region, which has always had a strong literary
heritage, dating back to pre-Hispanic times. Ilocano writing is called Kurditan Samtoy, which means, roughly, “our
language, written here.” The epic Biag ni Lam-ang, an epic sung poem, was believed to have been performed long
before the arrival of the Spaniards. While early on, most of the published literatures coming from the region were
poems, fictions began to gain prominence in the later years of the 19 th century with the publication of El Ilocano, which
was the first regional newspaper in the Philippines. El Ilocano published both poetry and fiction, and published the first
Ilocano short story, “Ti Langit Ti Inanamtayao” (The Glory of Our Hopes), written by the founder of the newspaper,
renowned writer Isabelo de los Reyes who was the son of prominent Ilocano poet Leona Florentino, the first
internationally recognized Filipino poet.
This tradition of writing resulted in what is probably Ilocano literature’s greatest contribution to the Philippine
writing the Bannawag magazine. The publication serialized what would become some of the classics in Ilocano fiction.
The magazine remains instrumental today as both a source of Ilocano literary work and as an inspiration to Ilocano
writers who wish to pursue their craft.
What is the difference between a story and a plot?
A story, in its simplest definition is an account, or telling, of events. Thus, a story can be about anything from the
mundane, such as what happened during lunch, to the fantastic such as tales about aswang and tikbalang. In fiction,
however, a story is a telling of events that are imagined, or are the products of an author’s imagination.
The word plot actually discusses narrative, or how a story is told. A plot is the series of events that are found in a
story. Because a story is the product of a person’s imagination, stories have a need to “make sense” for them to be
believable. A plot thus requires that the events without getting lost. The most common relationships in a typical fiction
plot is casual, meaning that earlier events will cause later events to happen.
FROM REGIONAL TO NATIONAL
Afro-French philosopher, writer, and critic Frantz Fanon spoke of the idea of national literature. According to
him, literature and literary production by a nation’s intellectuals only becomes truly nationalist when it stops addressing
the colonizer, whether to charm or to criticize, and begins to address the nation itself. While Fanon spoke of his own
experiences living in a colony, and being, his concerns reflect ours, as we share a common experience of being colonized,
and of needing to assert our own identity while also dealing with the colonizer.
National Artist Bienvenido Lumbera makes an additional distinction as to what material can be considered
“national literature” – which it must confront or provoke the Filipino reader “with ideas, subject matter, and social and
political issues that serve to provoke an emotional or intellectual response, if not necessarily positive action.” This is
reflective of the idea that for a literature to be truly national, it should also be nationalist, in that it discusses issues that
are affecting the nation.
Our text, “Voice Tape” by Ariel S. Tabag, responds to the context of the OFW, presenting an experience of the
OFW phenomenon that has been told in many stories before. But Tabag uses a clever plot to create mystery and
excitement in the story.
Ariel S. Tabag’s local color
Ariel S. Tabag is a multi-awarded writer in both Ilocano and Filipino. He is a native of Sta. Teresita, Cagayan, and
is the poetry editor for the Ilokano literary magazine Bannawag. His numerous awards include several Palanca awards
for his fiction. He is also a member of Gunglo dagiti Mannurat nga Ilokano iti Filipinas (GUMIL), a literary organization of
Ilokano writers. He is the author of KarapoteI, an anthology of short stories, and the short novel Ay! Ni Reberen! He is
also musician, having played bass guitar with underground band Pilo and Ilocano rock band Manong Diego.
Tabag shared his own opinions on Ilocano literature and what the future has in store for it in an interview with
his friend, fellow Ilokano writer Mighty C. Rasing. As stated in the interview, he sees Ilocano not as a dialect but a
separate language, representing a unique culture. His view of the Filipino culture is different, nuanced by his own
position as a non-Tagalog speaker: “Kahit pa sabihing may isang national language, wala namang iisang kultura ang mga
Filipino. O wala namang kulturang Filipino kundi ang meron ay kulturang Ilokano, kulturang Tagalog, kulturang Bisaya na
ang wika ng mga ito ay wikang Ilokano, wikang Tagalog, at wikang Bisaya.”
This view- that Ilokano and the Ilokano culture is a unique and distinct culture from Tagalog and Visayan cultures
– reveals a point of view that opens the space for many cultures to coexist in the Philippines. Filipino culture, therefore,
is a collection of many cultures, determined by their various regional languages.
Is there a moral to the story?
Commonly the message or themes present in the story are simplified into a moral, or a lesson that can be learned. Sometimes,
however, the story does not lend itself to a simple moral lesson. It may be better to ask, what is this story saying? What message is it
trying to convey? What does it mean?

ACTIVITY #1
Direction: Circle the correct letter of your answer.
1. What is fiction as define in Meriam Webster?
a. Written stories about people and events that is real.
b. Written stories about people and events those are not real.
c. Literature that tells stories to which are not imagined by the writer
2. What is non-fiction?
a. Written stories about people and events that is real.
b. Written stories about people and events those are not real.
c. Literature that tells stories to which are imagined by the writer.
3. As of 2013, there were a total of _____million OFWs, according to the Philippines Statistics Authority.
a. 2.3 b. 2.6 c. 2.7
4. What is a plot?
a. is a series of events that are found in a story.
b. telling of events that are imagined, or are the products of an author’s imagination.
c. telling of events that are imagined
5. What is a story?
a. is a series of events that are found in a story.
b. c. telling of events that are imagined
c. telling of events that are imagined, or are the products of an author’s imagination.
6. The Ilocano writing is called ______________________, which means, roughly, “our language, written here.”
a. Kurditan Somtoy b. Kurditan Samtoy c. Kurditon Samtoy
7. It is the first regional newspaper in the Philippines.
a. Bannawag b. Banawag c. El Ilocano
8. It is the first published Ilocano short story.
a. Ti Langit Ti Inanamtayao b. Ti Langet Ti Inanamtayao c. Ti Langit Ti Inanamtuyao
9. The first internationally recognized Filipino poet.
a. Isabelo de los Reyes b. Leona Florentino c. Ariel S. Tabag
10. The “The Glory of Our Hopes” was written by?
a. Isabelo de los Reyes b. Leona Florentino c. Ariel S. Tabag
11. He is an Afro-French philosopher, a writer and a critic that spoke of the idea of national literature.
a. Ariel S. Tabag b. Frantz Fanon c. Bienvenido Lumbera
12. He adds some distinction of a material viewed as a national literature.
a. Ariel S. Tabag b. Frantz Fanon c. Bienvenido Lumbera
13. He wrote the short story entitled “Voice Tape”.
a. Ariel S. Tabag b. Frantz Fanon c. Bienvenido Lumbera
14. Who was Tabag fellow Ilokano writer?
a. Mighty C. Rasing b. Frantz Fanon c. Bienvenido Lumbera
Identification:
Direction: Write your answer in the space proviced.
15. Ariel S. Tabag comes from _____________________________________________.
16-17. He is also a ______________________and having played ____________________.
18-19. What band does he go?
a. _____________________________________________
b. _____________________________________________
20. Tabag is also a member of ______________________________________________________(GUMIL), a literary
organization of Ilokano writers.

VOICE TAPE
Ariel S. Tabag
Cagayan
Nitong pinakahuling bakasyon ko sa Santa Teresita sa Cagayan, mistulang bumata ako ng labing walong taon
dahil parang bumalik ako sa taon na may nangyari kay Angkel ko. Noog hinahanap namin ni Nanang ang mga sertipiko ko
bilang Best in Math sa elementarya at hayskul at nang may maibigay ako sa principal pinagtuturuan kong public school
sa Cubao para sa karagdagang puntos sa aking kakayahan at nang mapabilis din ang pag-akyat ng aking ranggo, siyempre
kasama na ng aking sahod, may nahanap kaming “ibang bagay”.
“LA,” ang brand ng sigarilyo ni Tatang noong chain-smoker pa ito. Ang sertipiko ko ay nakarolyo at nakasilid ito
sa isa sa mga apat na piraso ng buho na pinaglagyan ni Nanang ng aming birth certificate – tatlo kaming magkakapatid
pero apat na tubo dahil inakalang makakaapat sila ng tatay (dahil sa hirap ng buhay nila, si Tatang ang nakiusap sa kanya
para magpa-ligate na sa Aparri).
Iba’t iba ang laman nitong lumang aparador: mga lumang litrato na karamihan ay ang mga pumanaw na mahal
sa buhay nina Nanang, mga lumang damit, babasaging plato na ginagamit lamang tuwing may bisitang mataas na uri ng
tao gaya ng mga politikong bumibili ng boto, ang mga papel namin ng aking mga kapatid noong nasa elementarya at
hayskul na may marking “100%”…
Pero ano itong “ibang bagay” na ito? Ang voice tape na may marking 4 my one & onli lab ATO na sabi ni Nanang ay
nakuha niya sa ilalim ng unan ni Angkel Aton na kapatid niyang sumunod sa kanya, kinahapunan noong araw na
nabangga ito, o pagkamatay niya sa umagang iyon ng Pebrero 16, 1992.
Nakabihis na akong papasok sa eskwela, katunayan, naroon na ako sa tabi ng kalsada dahil kaharap lamang ng
Pook Tactac, kung saan naroon din an gaming bahay, ang magdadalawampung ektaryang bakuran ng St. Francis
Academy na pinapasukan ko ng hayskul. Nasa second year na ako kaya marahil, malakas ang aking loob kahit madalas
akong ma-late. Gaya ng oras na iyon na nagpasya akong magkubli sa Indian tree na sintangkad na ng mga matatanda sa
tabi ng national highway dahil magsisimula na ang flag ceremony.
Nang bigla na lang may lumagatak sa may kanluran. Parang may nagsuwagang mga torong kalabaw, mas
malakas nga lamang ito ng sampung beses. Pagkaraa’y nagsisigawan na ang mga estudyante at iba pang mga tao –
marahil ay pupunta ang mga ito sa palengke dahil Martes noon, araw ng palengke sa bayan – nagmamadali silang
pumunta sa harapan ng bakante at matubig na lote kung saan kami nangunguha ng kangkong. Nag-umpakan sila doon sa
likuran ng isang bus na Manny Trans.
“Nakupo! Nabangga na!” Buong lakas na sigaw ng di ko maalala kung sinong matandang babae, na ang duda
ko’y si Ma’am Usita dahil katabi nila ang bakanteng lote at nakapagretiro na rin kaya napapansin na niya ang lahat ng
nangyayari sa paligid niya, nakita man o nababalitaan lamang niya. Maliban sa lagi kong naaalala ang tinig niya dahil
madalas niya akong pagalitan noong titser ko pa sa Grade Three.
“Patay na! Patay na!”
Kinutuban ako. Nabaghan ako dahil noon lamang ako nakadama ng ganoong kutob – kakaiba dahil di ko man
lang ito naramdaman kahit madalas umiyak si Nanang noong nadukot ng mga NPA si Angkel Ceferino, na kapatid din
niya na sinundan ng bunso (bale pang-lima sa anim na magkakapatid); o noong iniyakan ni Tatang ang kaisa-isang
kalabaw niya na nalunod sa bagyo noong 1989.
Tumakbo ako pabalik sa bahay naming, hindi sa umpakan. Naratnan ko si Nanang na nagbubunot ng sahig. Sa
kabila ng aking paghingal dahil sa pagod at takot, sabi ko: “Nanang, may nabangga! Parang si… parang si…”
Hindi na nag-urirat pa si Nanang kung sino ang nabangga. Tumakbo pumunta siya sa kalsada at nakalimutan ang
magsuot ng tsinelas o kahit man lang sana pinuyod ang medyo mahabang nagtitikwasang buhok.
Halos patakbo rin akong sumunod kay Nanang kahit sobrang kaba ko na.
Ang gaging si Kalbo na lang sana! Sumpa ko sa loob-loob ko na ang nasa isip ko, ang CAFGU na nambugbog at
muntik bumaril kay Angkel Mulong na kapatid ni Nanang at sinundan ni Angkel Ceferino. Mabait kasi ni Angkel Mulong
dahil kung manghuhuli siya ng isda sa Calacungan, nag iiwan siya ng gustung-gusto kong sugpo na sinlaki ng hinlalaki ng
paa- at laging may luno – at sumaral na sinlaki ng palad ni Tatang.
Pero nagulat ako pagkarating ni Nanang sa may umpakan, kaagad siyang umiyak ng pasigaw. Inaawat nila dahil
sobra ang kanyang pagwawala. Wala akong ibang naintindihan sa mga isinisigaw niya kundi ang magkakasunod na
“Diyos ko po! Diyos ko po!” Nanghilakbot ako. Nagtayuan ang mga balahibo ko.
E, sino? Si Tatang kaya? Pero alam kong hindi, dahil sa mga ganoong oras na malambot pa ang sikat ng araw,
katatapos lamang dalhin sa ilog ang kalabaw niya; at hindi dadaan sa national highway dahil naibenta niya ang kaisa-
isang bisikleta niya at ipinambayad sa klinika at sa mga gamot ni Nanang na nakaapak ng bubog noong hinabol niya ang
inahin na kinatay naming noong kaarawan ni Tatang na ginawa nilang araw ng pag-aalala sa mga kauluwa ng mga
namatay naming mahal sa buhay.
Hindi rin naman ang mga kapatid ko dahil nasa silangan ang elementaryang pinapasukan nila sa Grade Six at
Grade One.Nagtaka ako kung sino dahil ganoon na lamang magwala si Nanang. At para akong nakasagi ng espiritu dahil
napakaliwanag sa aking pandinig ang tila nagmula sa ilalim ng lupang panaghoy ni Nanang: “Kapatid ko! Ato! Kapatid ko!
Ato!”Kahit anong nailibing na si Angkel Ato, madalas akong nahihintakutan kung maaalala ko ang malagim nap ag-iyak ni
Nanang. Mag-aalas dos nang magparada ang karro ng punerarya sa rough road ng barangay sa harapan ng lote ng mag-
anak nina Nanang na nasa gitna ng pook ng mga Palor. Sotelo ang apelyido ng ama nina Nanang na nagmula sa Sto.
Domingo, Ilocos Sur, at nakapag-asawa ng galing sa angkan ng mga Palor ng Villa.
Halong-halong mga iyak ang naghatid sa makislap na puting kabaong ni Angkel Ato sa sala ng bahay nila. Subalit
lumutang na naman ang pag-iyak ni Nanang at inawat pa ni Tatang dahil hinihila na ng nanay ko ang kabaong. Nag-alala
ng ako na baka maapakan pa ni Nanang ang siga sa harapan ng bakuran nina Angkel Ato, sa lilim mg matandang mangga.
Agad ding pinatabi muna ni Angkel Mulong ang mga nakapalibot sa tatlong mesa na naglalaro ng tong-its at pusoy dos.
Nauna pa nga sila kaysa sa bangkay. (Hanggang ngayon, pugad ng mga mahihilig maglaro ng baraha ang baryo naming.)
“Saka na ‘yan atupagin’pag naiayos na!” medyo mabigat ang tenor ng boses ni Angkel Mulong nang di kaagad tumabi
ang mga kalalakihang nagsusugal na di ko alam kung taga-saan.
Di ko noon maintindihan na pagkatapos maiakyat ang kabaong, at pagkatapos makipag-usap ang mga taga-
punerarya kay Nanang, kaagad din nilang binuksan ang kabaong; tinakpan ng puting kumot, saka hinango ang bangkay.
“Di n’yo man lang tiningnang, apo!” pagmamaktol ni Tatang. ‘Yong ‘apo’ niya, mas may tonong panunumbat kaysa
paggalang kagaya ng kung aksidenteng naapakan ko ang kanyang paa kung nakahig sa sala, sasabihin niya “Paki-tingnan
naman ang inaapakan n’yo, apo!”
Mga ilang lingo pagkatapos ng libing, ipinaliwanag ni Nanang na nagkamali ang nga taga punerarya sa ginamit na
kabaong – nakakahalagang sampung libo ang putting makintab na una nilang pinaglagyan kay tiyo. Ano pa’t ipinahiga
muna ang tiyo sa salas sa itaas ng bahay, sa inilatag na banig na buli at nasapnanng putting habing-Iloko na kumot na
sabi ni Nanang, ‘yong niregalo iya kina Tiyo noong ikinasal sila ng asawa niya.
Dahil ang panganay nilang si Angkel Alfredo ay nagda-drive ng six by six na pang-logging sa Aurora (hindi ko pa
alam noon kung saang lupalop ng mundo ito), samantalang ang bunso nilang babae ay nasa Ilokos na lugar ng kanyang
napangawasa, at dinukot naan ng mga NPA ang sinundan ng bunso na si Angkel Ceferino, at “no read no write” naman si
Angkel Mulong, si Nanang na rin ang nag-abalang pumunta sa munisipyo para ihabla ang Manny Trans. at nagtungo sa
Aparri para tumawag sa asawa ni Angkel Ato. Nag-arkila sila ng traysikel dahil siguradong wala na silang masasakyan
pag-uwi lalo’t mangilan-ngilan pa lang noon ang may dyip – Sarao ang tawag – sa Sta. Teresita.
Naroon na rin ang mga kamag-anak ng asawa ng tiyo subalit ginawang dahilan ang mga apat na sunod-sunod na
mga pinsan ko na babantayan nila lalo na’t kung maisipan ng isa, sabay-sabay silang mag-iyakan. Dahil ako ang
pinakamatanda sa aming magpipinsan, ako ang naatasang magbantay sa bangkay ng tiyo sa salas- kasama ko ang apat
na kandila at mga ilang insektong labas-masok na nagliliparan sa bintana sa tabi ng kinauupuan ko.
Naalala ko ngayon kung paano tumigas ang mga panga at binti at hita ko sa panginginig. Hindi ko naman
matagalang ibaling ang aking paningin sa labas, sa mga nagsusugal, sa mga parating at palaalis ma kamag-anak namin, sa
siga, sa paglubog ng araw. Natatkot kasi ako na baka di ko mamalayan, nasa likuran ko na ang multo ng tiyo at hindi ko
alam kung paano ako tatakbo sa hagdanan sa may likuran ko.
Kaya’t napilitan akong palaging nakaharap sa nakumutang bangkay. Hindi ko matagalang tingnan ang bandang
ulo dahil naalala ko ang kuwento ni Lilong Martin noong tanghali ng araw na iyon na siya ay magtutuli na diumano ay
siya ang dumakot sa kumalat na utak ni Tiyo at saka inilagay sa kaltik (ito ang tawag naming sa plastic na basyo ng langis
ng Caltex) o tabo. At dahil nasabi kong nagbalik na naman lahat sa aking alaala ang pangyayaring ito, di ko talaga
maiwasang parang bumabaligtad ang sikimura ko. Magdidilim na noong dumating sina Nanang. Dumiretso na naman
siya sa salas at nagdu-dung-aw. Ganito ang maalala kong dung-aw niya:
Ay, Ato, aya, kapatid kong ubod ng kabaitan
Bakit ka naman pumanaw na di man lang nagpaalam
Sino ngayon ang titingin nitong apat mong anak?
Habang ang asawa mo’y di naman makauwi mulang Abu Dhabing pinagtatrabahuan
“Hindi makauuwi?” naulinigan kong may nagsabi sa ibaba.
“Eh, di ba kaaalis lang?” may sumagot na sinundan ng bulungan saka ang hiyawan ng mga nagsusugal sa labas.
Naiiyak na ako. Patalilis akong bumaba at hinanap ko si Angkel Mulong at nagpabili ako ng sopdrink dahil nasusuka na
naman ako. Di gaya ni Angkel Alfredo at Angkel Mulong, hindi ako binibigyan ng pera ni Angkel Ato. Kung mayroon mang
pagkakataong binigyan ako, hindi ko maalala. Siya nga ang humingi sa akin ng pabor.
Kung hindi ako nagkakamali, dalawang lingo lamang mula nang makaalis papuntang ibang bansa ang kanyang
asawa, minsan, isang hapon habang nagre-review ako para sa ikalawang periodical exam, sabi niya sa akin sa mahabang
boses: “Dante, gawa nga tayo ng sulat para sa anti mo.”
“Tayo,” sabi niya na ang ibig sabihin, ididikta niya ang isusulat ko. Siguradong napansin ni Nanang ang paglapit sa akin ng
kanyang kapatid dahil bigla siyang lumitaw sa may pintuan ng kusina na may hawak pang sandok. Tinanguan ako at hindi
natuloy ang pagsimangot ko lalo pa’t mga English at Filipino na parehong kahinaan ko ang pagsusulit naming
kinabukasan.
Napansin kong kagagaling lang sa bukid si Angkel Ato dahil bukod sa amoy-pawis at nakasuot pa ng mahabang
manggas, nakabitin pa sa baywang niya ang kanyang itak, halukipkip ang salakot at dala sa likod ang kanyang kalupi.
“Sige ho,” dumaan sa ilong ang sagot ko. Pipilas na sana ko sa notebook kong Aspen na may pabalat na Robin Padilla,
pero pinigilan ako. Kimi ag kanyang mga ngiting nagbaba ng kanyang kalupi saka inilabas ang nakasupot na isang ream
na mabangong linen. Wala na kasing kopya ng kanyang sulat na puwede ko sanang siyasatin ngayon. Kung ngayon sana
ginawa, maaaring naipasok ko sa kompyuter at nai-save ko. Ang nangyari, kung anoa ng draft, siya na ring ipinadala
naming dahil bawat pangungusap o parirala na natatapos naming, ipinapabasa sa akin. At ganito ang maalala kong
nilalaman:
Dear Mahal,
Kumusta ka na diyan? Hindi ka ba nahilo noong sumakay ka sa bus, saka sa eroplano? Ano, kumusta ang amo mo? Sira
ulo ba? ‘Wag siyang loloko-loko kung ayaw niya ng gulo.
Kumusta naman ang pagkain mo? Siya, kung di mo kaya ang hirap diyan, umuwi ka na’t magkasama tayong
magtitiyagang makaahon.
Alagaan mong mabuti ang sarili mo. ‘Wag mong alalahanin ang mga bata dahil ang tatlong lalaki, kaya na nilang
magsaing, magpastol at mag-ayos ng bahay. Panay ang hiling nina inang (ang biyenan niyang babae) na doon muna sila
sa kanila titira. Pero di ba’t napag-usapan na natin ‘yan noon? Na ako ang magiging ama’t ina nila? Dahil si Princess nga
naman ang pumapawi sa pangungulila ko sa ‘yo. Sa bawat araw na lumipas, lalo kitang nakikita sa kanyang mukha at
kilos…
…’Wag mo munang alalahanin ang pagpapadala mo dahil sabi naman ng ate na banggitin ko lang sa kanila kung may
kailangan kami.
Itong mahal mo na laging nangungulila sa iyo,
Ato
P.S
Si Dante ang pinagsulat ko para mas maliwanag mong mabasa.
Ako ang nagmungkahi na “P.S.” dahil baka, ‘kako, mayroon din akong pasalubong mula sa asawa niya. Kung hindi
ako nagkakamali, may tatlong sulat kaming nagawa. Maiiksi. Kagaya din ng kanyang pagsasalita- maiiksi. At matining ang
boses niya. Gaya noong ipaalam niya kina Nanang na ninakaw ang isa sa mag-asawa niyang kalabaw (di pa nakapag-
abrod ang asawa niya noon). “Makapapatay ako!” mahina subalit mataas ang boses kaya’t kamuntikang pumiyok. Pero
wala na siyang sinabi pa. Nagulat sina Tatang at Nanang.
Mabuti at sumama si Agkel Mulong at siya ang nagpaliwanag. Ninakaw nga raw ang kalabaw ni Angkel Ato na
nakatali sa dulo ng kanyang bukirin. Pagkatapos ng mahabang sandalling di siya nagsalita, tumikhim at saka sabi:
“Pautangin n’yo nga ako. Sasaglit lang ako sa Ilokos.” Baka sakaling makalimot, sabi ni Nanang kay Tatang noong nag-
uusap sila isang gabi na marahil, pang-alo kay Tatang dahil ipinautang ni Nanang ang ipapambili sana ni Tatang ng abuno.
Nagulat na lang kami nang dumiretso si Angkel Ato sa bahay namin pagdating mula Santo Domingo, Ilocos Sur,
kung saan nakatira ang mga kamag-anak nila sa ama. Iniutos niyang isarado ang mga bintana at pintuan samantalang
alas tres pa laang ng hapon. Hindi sumagot nang tinanong nang tinanong ni Nanang kung bakit. Animo’y nagbubungkal
ng ginto sa pananabik habang hinahango ang mga bunga ng malunggay mula sa dala niyang sako. Saka may hinango
siyang baril. Kaagad kong napansin na baril ang hawak niyang mapusyaw na manilaw-nilaw dahil napanood ko na noon
sa betamax.
“Pambihira ka naman, Ato,” sabi ni Nanang. “Isipin mo naman ang mga anak mo.” Mangiyak-ngiyak na si
Nanang. “Babayaran ko ng bigas kina pinsan,” sabi niya at isinukbit sa tagiliran ang baril saka walang pasabing tinahak
ang pilapil ng bahay naming patungo sa pook nila sa may timog. Mabuti naman at wala kaming nabalitaang hinamon
niya gamit ang kanyang baril. Na paltik pala. Mga ilang buwan kasi pagkatapos siyang ilibing, nalaman ni Angkel Mulong
na di na pala pumuputok ang lokong baril sa bukod sa mayroon nang kalawang.
Ibang kaso naman ang balita pa man ninakaw ang kalabaw ni Tiyo; na may nadisgrasya siya.Kasapi ng CHDF² ang
naging biktima niya. Lasenggo at basta na lamang nananapak kung may di nagugustuhang gawi, o may nagustuhang
sampalin. Isa sa mga makailang ulit na sinapak nitong CHDF si Angkel Mulong na lumalaki na ring lasenggo. Minsan,
nasobrahan nitong CHDF ang uminom, mag-isa itong umawi, mag-isa itong umuwi sa kampo nila na nasa timog na
bahagi ng baryo. Nakasalubong sila ni Angkel Ato sa medyo makipot na daan. Walang nakaalam kung ano at paano ang
nangyari. Basta na lamang kumalat ang balita na namatay sa taga ang CHDF. Missing in action, sabi na lang daw ng mga
kasamahang CHDF.
At ang pangyayaring ito, palihim na inamin ni Angkel Ato kay Angkel Mulong na nasabi rin naman ng huli kina
Nanang, ilang taon na ang nakararaan mula nang mamatay si Angkel Ato. Maagang nag-asawa si Angkel Ato. Halos
kasasapit pa lang niya sa edad na labing-walo noong magpaalam kina Nanang.
“Mag-aasawa na ako,” sabi raw niya minsan, isang hapon.
“May mapagsisimulan na kayo?” tanong ni Nanang.
“Langgam nga, kaya pang mabuhay.”
Ang sabi ni Nanang, ayaw lang ni Angkel Ato ang maging taga-awat nina Angkel Alfredo at Angkel Mulong dahil
nagsisimula na noong lumaban si Angkel Mulong kay Angkel Alfredo na panganay; o kaya natuto na rin si Angkel Mulong
na magsigarilyo at maglasing kagaya ng panganay. Nagtulong-tulong silang magkakapatid at ang mga kamag-anak
naming para maisakatuparan ang kasal nina Tiyo. Masasabi namang enggrande rin kahit papaano: may sound system na
tumugtog nang magdamag sa disperas at maghapon sa mismong araw ng kasal, mayroon ding ilang mga ninong at
ninang kasama sa ang kapitan ng barangay.
Marami rin naman silang natanggap na regalo. Marami ring silang naisabit sa kanilang papel de banko. Mayroon
ding pulang telon na pinagsabitan ng nagtutukaang kalapati na may marking “Renato & Magdalena.” Nahagisan din sila
ng bigas at barya nang papasok na sila sa family house nila Nanang pakagaling sa simbahan. Pagkaraan lamang ng ilang
buwan na pagtira nila sa family house, ipinaalam na ni Angkel Ato ang pagtatayo niya ng sariling bahay sa lote sa may
bandang silangan.
“Di magtatagal, bubukod na kami,” ganyan ipinaalam ni Tiyo kina Nanang isang hapon.
“Siya’ng pinakamatino sa inyo,” pagbibiro ni Tatang kay Nanang kinagabihan.
Kinaumagahan, maaga kaming nagtungo ni Nanang doon sa pagtatayuan ng bahay. Kasama na ng tatlo kong tiyuhin si
Lilong Illo na karpintero. Nagbungkal sila ng palalagyan ng pangunahing haligi. Hinagisan ng barya ang hukay, pinatuluan
ng hinyebra at dugo ng manok na puti ang mga paa. “Para maging maginhawa ang buhay nila ang buhay nila,” sabi ni
Nanang noong nagtanong ako. Ganoon din daw ang ginawa nila noong ipinatayo ang bahay namin. Umaga nang lumipat
sina Angkel Ato sa bagong-tayong bahay nila.
Parang mas malaki lang ng kaunti sa bahay-kubo na litrato sa aklat ko sa Grade One. Nakaharap sa silangan ang
mga bintana para raw papasok ang grasya. Hindi rin magkatapat ang pintuan sa harap at pintuan na papasok sa kusina.
“Magtatagal,” sabi ni Tatang dahil kamagong, matandang bayugin, at piniling kugon ang ganamit. Unang ipinasok nina
Tiyo ang isang malaking tapayan ng bigas, isang banga ng tubig, tig-isang palayok ng bagoong at asin, larawan ng Sagrada
Pamilia na pinilas ni Nanang mula sa luma naming kalendaryo. Ang isang palayok na barya ang ipinahawak sa akin. Nang
maibaba ko, palihim akong kumuha ng isang gintuing piso subalit agad kong ibinalik nang magkakasunod ang tikhim ni
Angkel Ato na nasa likuran ko lang pala.
Nag-alay sila sa salas. Saka nagpadasal sila kay Lilang Balling. Pagkatapos, kinain namin ang suman na tira sa
inialay na may kasama pang kape mula sa sinangag na bigas. Pero ano man ang maaasahan mo sa dalawang elementary
graduate lang lalo na’t papatapos na ang dekada otsenta na tumataas na rin ang mga kailangan papeles para
makapasok ng trabaho? Isang kahig, isang tuka, gaya ng kasabihan. Dahil kutsero naman ang ama nina Nanang at
napaka-liit naman ang lupang minana ng nanay nila – dahil nga babae lang – makitid lamang ang lupang sinaka ng Tiyo.
Oo, at tumanggap siya ng mga sasakahing lupa na may “panginoon.” Pero kakaiba ang kanyang asawa. Galing
nga ito sa tahimik na nayon ngunit nakarating ang kaartehan sa lungsod. Balita kong namasukan sa Maynila noong
dalagita pa. Ang mahirap, hindi naman niya nagawang maarte rin ang bahay niya. At noon nauso sa baryo naming ang
pagpunta sa Abu Dhabi dahil may mag-asawang di ko sigurado kung sila ang mismong recruiter o may kaibigan silang
recruiter sa Maynila.
Nalaman ko na lamang na nagpapatulong ang Tiyo kay Nanang na maghanap ng mapagsanlaan sa mumunti
niyang sinasaka-pandagdag sa ibinenta na niyang babaeng kalabaw – iyong asawa ng kalabaw na ninakaw. Mabuti at
mayroon na siya noong isang mabibinatang kalabaw na tinuturuan na niyang mag-araro. At nakarating nga sa abrod ang
asawa niya.
Hanggang ngayon, na ipinagpapasalamat ko sa Diyos, hindi na ako nailapit pa sa iba pang nakaburol gaya ng
karanasan ko sa pagkamatay ni Angkel Ato. Noong namatay ang lolo ko na tatay ni Tatang, ang lola ko ang nagbabad sa
pagbabantay. Noon namang namatay si Angkel Alfredo na panganay nina Nanang, nataon namang nag-aaral na ako sa
National Teacher’s College at dumating na lamang ako noong araw na ng libing.
Mayroon akong mga di maipaliwanag na pangyayari sa burol ni Angkel Ato. Gaya ng pagbabawal ng mga
matatandang babae sa pagwawalis habang may nakaburol. Magkakaroon daw ng maraming kuto ang sinumang susuway
nito. Pero karaniwan sa binatilyo, kung ano ang sinabing masama, parang napakasarap gawin. Lihim na winalis ko ang
kusina nina Tiyo dahil nandidiri ako sa mga tinik at mumog sa ilalim ng mesa lalo na’t hindi sementado ang sahig nila.
Pagkaraan ng dalawang gabi, panay-panay na ang pagkakamot ko ng ulo. “Wag kang magkamot at masama,”
sabi pa ni Nanang. Talaga namang nagdusa ako sa kati ng aking ulo. Kinahapunan ng libing, sinuyuran ako ni Nanang. Ang
daming kuto. “May baon sila,” gaya ng kasabihan sa aming lugar. “Ang tigas ng ulo ng batang ‘to,” paulit-ulit na sinabi ni
Nanang. At ang pagkamatay ng tiyo, iyon pa lang naman ang kaisa-isang pagkakataon na nakaramdam ako ng sinasabi
nilang multo. At napatunayan ko na kakaiba talaga ang paningin at pang-amoy ng aso.
Noong kinuha ko ang mga damit naming sa bahay, sarado lahat ang mga bintana at pintuan dahil napakahirap
naman ang namatayan na nga, nanakawan pa. Pero nakadagdag pa iyan sa pagkatakot ko. Saka, nasa loob ng bahay ang
aso naming si Samson na ipinangalan sa bida ng sikat na drama sa radyo. Mabuti ay may maliit na butas sa kusina
naming kung saan siya dumadaan kung tatae o iihi. Binuksan ko ang isang bintana at pintuan. Subalit nang inaayos ko na
ang mga damit sa bag, laking gulat ko nang biglang tumahol ang aso, na hindi naman nakaharap sa akin bagkus sa dako
kung saan umupo noon si Angkel Ato noon.
At pinatunayan ni Nanang na tuwing anibersaryo ng kamatayan ni Angkel Ato, may naaamoy siyang amoy-
kandila, sa dako kung saan naroroon ang lumang aparador kung saan ko nakuha ang sinabi kong palapad na bag. Sinabi
tuloy ni Nanang na dalhin ko na lang sa sementeryo ang voice tape. “Sige ho,” wala sa loob ang sagot ko dahil may
nabubuo sa isipan ko na magpapaliwanag sa akin ng buong pangyayari.
Talagang hindi nakauwi ang asawa ni Angkel Ato. Dito unang umusbong ang asar ko sa pag-aabrod.
Napakahalaga naman ng perang ‘yan di man lang umuwi para makita sa huling sandal ang kanyang asawa? Siyempre,
hindi ko naman naintindihan ang hirap ng kalagayan niya dahil nga ilang buwan pa lamang siya sa Abu Dhabi. Noong gabi
bago ang libing, napagkasunduan na titira ang dalawa kong pinsan sa aming bahay. At ang dalawa pa, doon naman sa
mga biyenan ng tiyo.
Ang Angkel Mulong naman ang titira muna sa bahay nina Angkel Ato. Noong ilalabas na ang kabaong, nauna ang
paanan. Noong nahirapan silang ilusot sa bintana dahil hindi naman kalakihan ang bintana, may sumigaw na ayaw pa
raw ng tiyo ang umalis. “Talagang gustong hintayin,” naulinigan ko sa likuran ko. “Pugutan na kasi ang manok!” may
sumigaw. Gagawin daw ito para wala nang susunod sa kanya na mamatay sa pamilya. Sige nga po, Diyos ko, hiling ko sa
loob-loob ko.
Pinugutan ang tandang na talisayin. Tumalsik ang dugo at napatakan ang kabaong at may damit ng ilang
nagbuhat sa kabaong. Saka basta na lamang binitawan ang wala nang ulong manok at kung saan-saang dako ito
nagtungo at nanginsay. Pero di pa rin mailusot ang kabaong. Kahit sa pintuan, masikip. Walang laman ang kabaong
noong ipinasok nila kaya malamang na pinatagilid nila. Wala silang nagawa kundi pinutulan ang bintana. ‘Yon ang unang
kagat ng pagkasira sa bahay ni Angkel Ato. Dahil noon tumira si Angkel Mulog, di naman niya inayos ang bintana.
Saka noong dumating ang asawa ni Angkel Ato, tumira silang mag-ina sa pamilya nito. Hanggang sa unti-unti na
lang nasira ang munting bahay ni Angkel Ato. Pagkatapos maalayan ng misa ang bangkay ng Tiyo, nakita kong kinausap
ng mga biyenan ng Tiyo ang pari, si Fr. Ed. Kasapi ng samahan ng mga debotong babae o apostolada ang tiyahin ng
asawa ng Tiyo at kahit isa akong sacristan, hindi ko ugali ang nakikialam sa usapan ng ibang tao lalo na’t matatanda sila.
Pagkatapos nilang mag-usap, may pahabol na sermon si Fr. Ed na ganito ang buod: “Ang hiling ko lamang sa
mga may kinauukulan na mas mahirap sa mga bata kung mag hihiwa-hiwalay sila. Lalo na ngayon na ang kanilang tibay
ay nakasalalay sa prensensiya ng bawat isa sa lahat ng oras.” Sa madaling sabi, tumira ang mga pinsan ko sa mga biyenan
ng tiyo. Pagkatapos na noon ang Marso at pakiwari ko, mga limang beses nang nagpabalik-balik si Nanang sa husgado na
nag-aayos ng haba sa kumpanya ng bus, nabanggit ng isa kong kabarkada ang umiikot na alingasngas sa baryo namin.
“Kusang nagpabangga daw ang Tiyo mo, pre,” sabi niya.
Hindi kaagad ako nakapagsalita. Hindi dahil nagulat ako. Iniisip ko kung sasagot ako o hindi. Inalala ko ang
hapong iyon bago nabangga ang Tiyo. Pumunta siya sa likuran ng bahay naming. Umupo sa nakausling ugat ng kamatsile
at nakatuon ang paningin sa malawak na bukirin na nagsisimula nang matuyo ang mga damo. Maya’t maya na
kinakausap ni Nanang pero hindi sumasagot. Hinayaan na lang din ni Nanang nang lumaon. Maya’t maya rin ay sinisilip
ko sa awing ng dingding ng kusina namin. Akala mo ay estatwa ang Tiyo na di man lang gumagalaw. Papalubog na ang
araw at nasisilaw pa rin ako sa mga sinag na tumatagos sa mga sanga ng kamatsile, at sa kabuuan ng tiyo ay di ko na nga
maalala ang hitsura niya dahil di ko naman maaninag ang ulo niya.
Tahimik ang paligid dahil napakain na noon ni Nanang ang mga baboy. Kahit kaming mga magkakapatid na nasa
kusina lang, napakaingat ng mga kilos namin. Minsang nagtatawanan kami nang walang tunog o sabihin na nating tawa
ng pipi, binigyan kami ng tig-isang malutong na kurot sa singit. Marahil, inakalaa niyang ang tiyo ang pinagtatawanan
namin. Na hindi naman. Hindi ko nga lang maalala ngayon kung ano. Nabasag ang katahimikan ng paligid nang biglang
may humuning sulsulbot sa kapok sa kanluran namin.
“Putang ina mo!” hiyaw ni Nanang. “Madilim na nga eh!”
Inakala yata ni Tiyo na siya ang minura ni Nanang at bigla na siyang tumayo saka walang pasabi na nagtungong timog.
“Anong masasabi mo, pre?” nagsasalaita na naman ang kaibigan ko.
Hindi ako sumagot. Nagpatuloy sa pagkukwento. “Maaga daw na nakaupo sa waiting shed ang tiyuhin mo. Sabi ng mga
nagtitinda ng pandesal. Nakita naman daw ng mga estudyante ang pagtalon niya sa harapan ng bus.”
Mga ilang buwan pagkatapos mailibing ng Tiyo, tumayo ako sa lugar kung saan siya nabangga. Nakita ko ang
lumalabo nang mantsa ng dugo sa putting sementadong kalsada. Habang binibilang ko ang hakbang ko – limampu-
hanggang sa kinublihan kong Indian tree habang may flag ceremony, iniisip ko na ang madalas na pakay ni Angkel Ato
kung napapagawi ng hilaga ng baryo namin, pupunta sa bahay namin. At dumadaan sa mga pilapil ng bukirin na pagitan
lamang ng aming pook at ng kanilang pook. At bakit siya tatawid sa hilaga kung saan naroon ang eskuwela naming
gayong nasa timog ng kalsada ang makipot na daan papunta sa bahay namin?
Binanggit ko kay Nanang ang sinabi ng kaibigan ko. “Wala na yatang alam na matinong gawain ang mga tao,”
sabi ni Nanang na mangiyak –ngiyak, “kundi ang magpakalat ng di wastong salita.” Parang may idinaang napakalamig na
dulo ng kutsilyo sa aking gulugod. “Ba’t ka paapekto kung di totoo?” kumuha si Tatang ng isang basong tubig basong
tubig para kay Nanang. “Lalo kang pipikunin kung sasagot ka.” Hindi ko na hinintay ang sagot ni Nanang. Pumunta ako sa
likuran ng bahay. Humarap ako sa dako ng bahay nina Tiyo. Patawarin mo ako, Angkel, sinabi ko habang palihim akong
umiyak.
Dumating ang asawa ng tiyo noong patapos ang Marso ng sumunod na taon, mga ilang lingo pagkatapos makuha
nina nanang ang biyente mil na pinang-areglo kay Tiyo. Nagkataon na nasa simbahan ako nang umagang iyon dahil
nagsilbi akong sakristan ng misa. Di pa noon gaanong nagsisimba ang nanay ko at nagkasundo sila ng hipag niya na
pumunta sa Aparri. Bahagya akong nagising nang may narinig akong alingasngas ng bagong dating. Nakahiga ako sa
mahabang sopa sa sala ng aming bahay, subalit di ko mapigilan ang paghila sa akin ng antok. Mahapdi ang mga mata ko
subalit tumambad sa paningin ko ang nakaupong asawa ng Tiyo sa katapat kong sopa. Nakasuot ng dilaw na bestida, at
napakaputi.
Kaagad kong naisip na magpatuli sa darating na Mayo. Dumilat-dilat ako. Saka ako bahagyang dumilat. “Hayan,
gising na ang ating binata,”sabi niya at agad na tumayo. Lumapit siya at hinalikan ang pisngi ko. Kakaiba pala ang
pabango na mga Arabo, nasabi ko sa sarili ko. Nahimasmasan ako. Lalo na nang makita ko sa aking paanan ang bagong
aparador na mapusyaw na pula ang kulay. “Binili naming sa Aparri,” sabi niya. “Dito lang muna dahil bagay sa bahay
niyo.” tumuwa.
Ngumiti lang ako. Dahil lumalakas ang tibok ng dibdib ko. Pagkaraa’y lumabas si Nanang mula sa kusina na may
dalang nakabasong sopdrink. “Nasa’n ang mga kapatid mo?” “lihi lang po ako,”sabi ko sa halip at dali-dali akong
nagtungo sa kasilyas sa palikuran. Bago ako bumalik sa Maynila nitong nabanggit ko na huli kong bakasyon, sa halip na
pumunta ako sa sementeryo para tuparin ang utos ni Nanang na isusunod ko na sa puntod ng Tiyo ang cassette tape,
nagpunta ako sa lote ng namayapang si Angkel Ato na parang binisita ko lang si Angkel Mulong na nag-asawa na rin at
nagpatayo na ng maliit na bahay sa dating kinatatatayuan ng kanilang family house.
Tumayo ako sa lugar kung saan tantiya ko na katapat ng kinaupuan ko noong binantayan ko si Angkel Ato.
Nakatuon ang paningin ko sa tantiya ko namang katapat ng bangkay niya na nabalot ng putting habing-Iloko. Subalit ang
naroon ay kamada ng mga sanga at kahoy na nasalba sa nakaraang bagyo na pinagkukuhaan ni Angkel Mulong ng
panggatong niya. Subalit kinilabutan ako. Nanindig ang mga balahibo ko. Pero di ko inisip na naroon ang espiritu ng Tiyo.
Marahil, gawa lang ng magkakahalong damdamin, lalo na ng aking pagkalumbay.
Noong iabot ni Nanang ang cassette tape sa akin, naalala niya ang dinatnan namin sa bahay ng tiyo na nag-
iiyakan ang mga pinsan ko sa bakuran nila. Napakagulo ng sala. At di pa nailigpit ang hinigaan. Kaya’t umiyak si Nanang
na nagligpit habang inaliw ko ang mga pinsan ko. Nagpunta kami sa tindahan sa tabi ng kalsada at ibinili ko sila ng kendi
na walang saplot at zoom zoom. Sabi ni Nanang na nakita niya ang cassette tape sa ilalim ng unan ng Tiyo-halatang ang
tatlong nagpatong-patong na unan ang hinigaan niya. Nasa kusina naman ang radio cassette na hiniram niya sa amin.
 Pinakinggan daw nina Nanang at Tatang ang laman ng casstte tape. Na ang laman, matagal na silang apat lamang
ang nakaaalam: sila ni Tatang, ang yumaong si Tiyo, siyempre , at ang kanyang asawa. Hanggang nitong kamakailan, ako
na ang panlima. Dahil sabi ni Nanang, may sapat na akong pag-iisip. Mabuti na may lalagyan itong cassette tape. At
maliwanag ang boses ng asawa ng Tiyo sa kabila ng kanyang mga hikbi: “Patawiran mo ako,Mahal. Di ko ginusto.
Papatayin ako kapag lumalaban ako. Isipin mo na lang na makakamtan na rin natin ang hinahangad mong magandang
kinabukasan para sa mga anak natin… Matatapos din ang kontrata ko…”
Translated from the Ilocano by the author.

ACTIVITY #2

Direction: Respond critically to the following questions and worksheets to process the selection.
1. The story is set in
a. Metro Manila
b. An undisclosed town
c. Sta. Teresita, Cagayan Valley
2-3. List two “local practices in wakes that were described in the story below.
a. ____________________________________________________
b. ____________________________________________________
4. Who was the narrator of the story? _______________________________
5. Who was the priest mention in the story? ____________________________________
6-10. As an overall message how does the story affects you as a reader? __________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
Process Question
1. Can we say that the story “Voice Tape” is a realistic story? What details would you give yo support your answer?
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
2. Why is plot important in fiction? _______________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
Concluding Activity
Imagine yourself as an OFW, write a letter to your love ones about your experiences as an OFW and what reasons
would you have to leave the country to find work.
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________