िवषयः (Subject) सं कृ तम् (Sanskrit)

प म् (Paper Number) 16
प िवषयः (Title) वा तुशा यो पि ः िवकास
(Origin and Development of Vastu
Shastra)
पा ांशसं या पा ांशनाम च 01, भारतीयवा तुशा य प रचयः
(Module Number& Module Name) (Introduction to Indian Vastushastra)
पा ांशत वािन  okLrq'kkL=kL;k"Vkaxkfu
(Focal Points of The Module)  x`gL; egRoe~
मुखा वेषकः सह- मुखा वेषकः
(Principal Investigator) (Co-Principal Investigator)
ो.रमेशकु मारपा डेयः, ो.वे.कु टु बशा ी,
कु लपितः, ीलालबहादुरशा ी- पूवकु लपितः,रा ीयसं कृ तसं थानम्,नवदेहली
राि यसं कृ तिव ापीठम्, स पूणान दसं कृ तिव िव ालयः,वाराणसी
नवदेहली 110016 सोमनाथसं कृ तिव िव ालयः, गुजरातः

सम वयकः पा ांशलेखकः समी कः

(Co-ordinator) (Content Writer) (Reviewer)
ो.देवी सादि पाठी, ो.देवी सादि पाठी, ो.सवनारायणझाः,
आचायः वा तुशा िवभाग य आचायः वा तुशा िवभाग य आचायः,
ीलालबहादुरशा ीराि य- ीलालबहादुरशा ीराि य- राि यसं कृ तसं थानम्
सं कृ तिव ापीठम्, नवदेहली
सं कृ तिव ापीठम्,
नवदेहली 110016
नवदेहली 110016
पा ांशसंल कम्
SAN_P16_M1
(Module Tag)

आयोजकसं था (Anchor Institute)

ीलालबहादुरशा ीराि यसं कृ तिव ापीठम्, नवदेहली 110016
 fo"k;lwph&

 izLrkouk
 osnksiosnk%
 LFkkiR;e~
 okLrq'kkL=kL;k"Vkaxkfu
 dkyL; oSf'k"V~;e~
 okLrkS fnx~ fu/kkZj.kL; egRoe~
 okLrq'kCnL;kFkZ%
 osns"kq okLrks% o.kZue~
 osns"kq x`gL; ukekfu
 okLrqiq#"k%
 l`"VsjkjEHkdky%
 x`gL; egRoe~
 okLrq'kkL=kL;kpk;kZ%
 milagkj%

प सं या – 16, वा तुशा यो पि ः िवकास

सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, भारतीयवा तुशा य प रचयः
  izLrkouk&
okLrq'kCnL; vfHkizk;% fuoklk; mi;qDra LFkkua HkofrA ;=k izkf.kuka fuoklks Hkofr
rn~ ,o okLrqA okLrksjusdHksnk% ;Fkk& x`ge~] nsoky;%] xzke% iqjkn;'pA ;koRdkyiqjkruk
ekuolH;rk¿fLr rkonso okLrqfo|k¿I;oyksD;rsA okLrks% ewyHkwrÙokfu osns"kq osnkaxs"kq
iqjk.ks"kq vkxexzUFks"kq p njhn`';UrsA okLrq'kkL=kL; T;ksfr"kdYikH;ka lg ?kfu"BlEcU/ks
orZrsA 'kqYclw=ks"kq ;Kosnhuka ifjdYiuk¿L; 'kkL=kL;k/kjf'kyk¿fLrA

 osnksiosnk% &
Hkkjrh;fpUruijEijk;ka osnk ,o losZ"kka 'kkL=kk.ke~ vkfnlzksrkafl lfUrA osnk%
pRokj% loZfofnrk% A f'k{kk& dYi& O;kdj.k& fu#Dr& NUn& T;ksfr"kkfu osnkaxkfu vfi
loZfofnrkU;SoA prq.kk± osnkukefi pRokj miosnk% A ;Fkk& ½XosnL; vk;qosZn% ;tqosZnL;
/uqosZn% lkeosnL; xkU/oZosn% vFkoZosnL; p LFkkiR;osn miosn%A LFkkiR;osnL;
vfHkizk;ks¿fi fuokl;ksX;k LFkkiuk ,okfLrA

प सं या – 16, वा तुशा यो पि ः िवकास

सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, भारतीयवा तुशा य प रचयः
  LFkkiR;e~&
Hkkjrh;fpUruijEijk;ka okLrq'kkL=kL; pPkkZ losZ"kq osns"kq miyH;rs ijUrq
LorU=k:is.k vFkZoosnL; miosns LFkkiR;osns OkkLrks% foLr`ra o.kZua feyfrA vusu dkj.ksu
vkoSfnddkyknL; 'kkL=kL; o.kZua oSfndlkfgR;s"kq loZ=kksiYkH;rsA osnL; "kMaxs"kq vL;
'kkL=kL; o.kZua T;ksfr"k'kkL=kkUrxZra fufgrefLrA loZizFkea ojkgfefgjL; o`gRlafgrk;keL;
'kkL=kL; i;kZIrppkZsiyH;rsA br ,o T;ksfr"k'kkL=kL; xzUFks"kq okLrq'kkL=kL; o.kZua
vU;Sjkpk;SZjfi d`re~A okLrq'kkL=kL; ekudxzUFks"kq T;ksfr"k'kkL=kL; rFkk okLrq'kkL=kL;
ekudxzUFks"kq okLrq'kkL=kL; foLr`rk ppkZ miyH;rs A vrks¿usu Kk;rs ;nu;ks% };ks%
'kkL=k;ks% vUr%lEcU/% ?kfUk"Bks¿fLRk A vFkoZosnL;ksiosn% LFkkiR;osnks¿fLr A LFkkiR;osn
,o x`g& xzke& uxj& jktizklkn& nsoizklkn& okihdwiknhuka foU;klL; fof/#iyH;rs A
;Fkk&

"kM~osnkaxs"kq T;ksfr"kL; lafgrkLdU/kUrxZra okLrqfo|k;k% o.kZua feyfr A ;Fkk&

प सं या – 16, वा तुशा यो पि ः िवकास

सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, भारतीयवा तुशा य प रचयः
 okLrq'kkL=kL; ekudxzUFks"kq T;ksfr"k'kkL=kL; fo'kno.kZua feyfrA vr%
lejkax.klw=k/kjdkj% rq dFk;fr ;r~ T;ksfr"k'kkL=ka okLrq'kkL=kL;kUrxZrefLrA
lejkax.klw=k/kjdkjs.k okLrq'kkL=kL;k"Vkaxkfu Lohd`rkfu A ;Fkk&

 okLrq'kkL=kL;k"Vkaxkfu&
Lkkeqnza xf.kra pSo T;ksfr"ka NUn ,o p A
fljkKkua rFkk f'kYia ;U=kdeZfof/LrFkkAA
,rkU;axkfu tkuh;kn~ okLrq'kkL=kL; cqf+¼eku~A
'kkL=kkuqlkjs.kkH;q| y{k.kkfu p y{k;sr~AA
lejkax.klw=k/kj% 44@03&04

प सं या – 16, वा तुशा यो पि ः िवकास

सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, भारतीयवा तुशा य प रचयः
 T;kSfr"k'kkL=kL; lafgrkfoHkkxs okLrq'kkL=kL; o.kZua feyfrA T;ksfr"k'kkL=ka
dkyfo/ku'kkL=ka vr% dkyL; fofo/fopkj.kh;i{kk.kka ppkZ T;ksfr"k'kkL=k ,o Hkofr
ijUrq dky% rq ns'klkis{kks HkofrA ns'kL; fn'k'p Kkua okLrq'kkL=ka djksfrA vr%
fnXns'kdkykuka ijLilkis{kRosu okLrq'kkL=kL; lekos'k% T;ksfr"k'kkL=ks¿Hkor~A
ekuoh;thouL; fofo/'kqHkk'kqHki{kk.kka oSfnddkyknso lw{ekfrlw{efopkj% T;ksfr''kkL=keso
djksrhfrA vfLeu~ 'kkL=ks ,o ekuoL; thouL; fofo/'kqHkk'kqHki{kk.kka lE;d~ fopkjkFk±
lokZf/d% iz;klks HkofrA

 okLrkS dkyL; oSf'k"V~;e~ &

T;ksfr"k'kkL=ka dkyfo/ku'kkL=kefLrA dkyL; vuUrja fn'k% Kkua HkofrA
fnd~dky;ks% iwoZa ns'kL; Kkueko';da Hkofr A ns'kKkua fouk fnd~dky;ks% Kkua u Hkforqa
'kD;rs ;rks fg fnd~dkykS fi.Mlkis{kkS ns'klkis{kkS ok Lr%A vr% loZizFkea ns'kL; fopkja
d`Rok dkyL; fopkj% dÙkZO;% ;rks fg loZdk;kZFkZfl¼;s dky ,o dkj.ka HkofrA dky
,o losZ"kka izkf.kuka thokuka ok 'kqHkk'kqHkiQyiznks Hkofr A vr% dkyL;kfrØe.ka dnk¿fi
u dÙkZO;e~ A vusu nks"k% nzO;gkfu'p Hkofr A fo'ks"kr% nsokuka nsohuka foizknhuk×p
izklknHkoukjEHks] LrEHkLFkkiudeZf.k] }kjLFkkiuosyk;e~] Hkoukuka izos'kus]

प सं या – 16, वा तुशा यो पि ः िवकास

सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, भारतीयवा तुशा य प रचयः
 okihrVkdfuekZ.ks] xksiqjkjEHkdeZf.k] foekue.MikjkexHkZxsgfuekZ.ks p dnk¿fi
dkyL;kfrØe.ka u dÙkZO;fefr A dkyL; egRoa izn';Z LookLrq'kkL=ks fo'odeZ.kk
fuxfnra ;r~&
vknkS dkya Ikjh{ksr loZdk;kZFkZfl¼;sA
dkyks fg loZthokuka 'kqHkk'kqHkiQyizn%AA
dkykfrØe.ks nks"kks nzO;gkfu'p tk;rsA
nsokukefi nsohuka foizknhuka fo'ks"kr%AA
izklknHkoukjEHks LrEHkLFkkiudeZf.kA
}kjLFkkiuosyk;ka Hkoukuka izos'kusAA
okihrVkdfuekZ.ks xksiqjkjEHkdeZf.kA
foekue.MikjkexHkZxsgks¼`rks rFkkAA
dkya 'kqHka ijh{ksr eaxykokfIr lk/de~A
ns'kHksnsu dkyks¿fi fHkUurka izfri|srAA
bf"VdkU;lua 'kLra 'kqHkdkys fo'ks"kr%A
rLekRloZiz;Rusu 'kqHka dkya u ya?k;sr~AA१

 okLrkS fnÄ~fu/kZj.kL; egRoe~ &

/zqo% fnXKkulk/uL; eq[;gsrq% Hkforqa 'kDuksfr ;rksfg /zqo% fLFkjfcUnqjfLr u rq
/zqorkjd bfr losZ tkuUR;soA /zqo/zqorkjd;kseZè;s LoYikUrjefLrA lEizfr fnXKkuL;
;U=ka ^dEikl* bR;fi /zqoeso fufnZ'kfrA T;ksfr"k'kkL=ks fn'k% lk/ua 'kadks% Nk;;k HkofrA
lw;ksZn;kLrle;s 'kadks% Nk;k lokZf/dk Li"VLFkkuh;eè;kg~us p 'kadks% Nk;k U;wurek
HkofrA eè;kg~udkys 'kadks% U;wurek Nk;k ;kE;ksÙkjk HkofrA fo"kqon~o`Ùks fo"kqofíus
'kadksPNk;k eè;kg~us 'kwU;a HkofrA lkSE;k{kka'kns'ks"kq ØkfUrrks¿f/dk{kka'kns'ks"kq Nk;k mRrjk
ØkfUrr'p U;wuk{kka'kkns'ks"kq Nk;k nf{k.kk HkofrA ;FkSo ;kE;xksys¿fi Hkofr A v=k ;fn
ØkfUrrks¿f/dk{kka'kk% L;qLrfgZ Nk;k nf{k.kk ijUrq ;fn ØkfUrrks¿{kka'kk% U;wuk% L;qLrfgZ

प सं या – 16, वा तुशा यो पि ः िवकास

सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, भारतीयवा तुशा य प रचयः
 mÙkjfnf'k Nk;k HkorhfrA loZ=k losZ"o{kka'kns'ks"kq Li"VLFkkuh;eè;kg~us 'kadks% Nk;k lnk
;kE;ksÙkjk HkofrA r=k ,dk ;kE;ksÙkjjs[kk dk;kZA ;kE;ksrjjs[kksifj ;k js[kk yEc:ik lk ,o
okLrfodh iwokZijjs[kk HkofrA 'kadks% Nk;;k ,o losZ"kq okLrq'kkL=kL; xzUFks"kq fnXKkuL;
foLr`ra foospufEeyfr A

dkykuq:ia okLrq'kkL=ks fnÄ~fu/kZj.kefi egÙoiw.kZe~ vfLrA fo'ks"kr% nsoizklkns

jktizklkns lnus vfyUns }kjLFkkius ;Kdq.MfuekZ.ks fouk fnÄ~fu/kkZj.ksu fuekZ.kdRrZq%
dqyuk'kks¿fi Hkforqa 'kD;rsA izlaxs¿fLeu~ dFk;fr o`¼ukjn% &
izlkns lnus¿fyUns }kjs dq.Ms fo'ks"kr%A
fnÄ~ew<s dqyuk'k% L;kr~ rLekr~ lalk/;sfí'k%AA
izFkea lqles {ks=ks izkpha lalk/;sr~ LiQqVe~A

प सं या – 16, वा तुशा यो पि ः िवकास

सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, भारतीयवा तुशा य प रचयः
 २
fl¼kUrksDrizdkjs.k rrks fu"ikn;sn~ x`ge~AA

 okLrq'kCnL;kFkZ% &
v;a 'kCn% ^ol~* fuokls /krquk lg ^rq.k~* izR;;su fu"iUuks HkofrA okLrq'kCnL;kFkZ
fuokl;ksX;a LFkya Hkw[k.Ma x`ga ok HkofrA osns"kq okLrqinL;kFkZ% fuokl% x`ga ok HkofrA
vFkoZosns lqokLrq 'kCn% 'kksHkux`gL; Ñrs rFkk vokLrq'kCn% x`gkHkkoL; Ñrs iz;qT;rsA
;tqosZnh;lafgrklq okLrq'kCnL;kFkZ% ;KokLrq% HkofrA
vkiLrEcJkS=klw=kikjLdjx`glw=kkfnxzUFks"kq okLrksjFkZ% lkekU;r;k vkokl ,o fo|rs ijUrq
dkSf'kdx`álw=ks okLrq'kCn% e`rdkuka laLdkjLFkyL; cks/dks¿I;efLrA jkek;.ks egkHkkjrs p
okLrq'kCn% HkoufuekZ.kL; cks/dks¿fLrA iqjk.ks"kq fo'ks"kr;k eRL;iqjk.ks nsokuka fuokl%
vFkkZr~ efUnjeso okLrqlaK;k O;ofâ;rsA ;Fkk& fuoklkr~ loZnsokuka okLrqfjR;fHk/h;rsA
(eRL;iqjk.k&251-14)A dkSfVY;L;kFkZ'kkL=ks okLrq'kCn% x`g& {ks=k& vkjke& lsrqcU/&
rMkxkn;% rFkk pSrs"kkek/kjHkwfe% HkofrA vL; 'kCnL;kFkZ% dkfedkrU=ks
foekuizklknkfnHkoukfu] vijkftri`PNk;ka xzkeuxjkn;%] e;ers Hkwfe%] ekulkjs
nsoeuq";k.kka Hkoukfu Hkwfe'p HkofrA ½Xosns x`gL;kFksZ okLrq& 'kj.k& 'keZ& {k;&
o#F;& lnu& nqjks.kfeR;knhuka iz;ksx% izkI;rsA ;tqosZns okLrks% iz;ksx% izk;% ;KkFkaZ
dq.Me.MifuekZ.ks feyfrA vFkoZosnL; 'kkyklwDrs"kq HkoufuekZ.ko.kZua Li"Vr;kn`';rs A
'kriFkczkã.ks ;Kknhuka izlaxs fpfro.kZufef"VdkfuekZ.ka rFkk psf"Vdkuka izdkjizek.kknhuka
o.kZuefi foLr`r:is.kksiyH;rsA Jksr'kqYcx`álw=ks"kq okLrq'kCnL; iz;ksx% lokZf/d:is.k
izkI;rsA ;Kosnhuka fuekZ.ks 'kqYclw=k.kka fof'k"Va LFkkua fo|rsA 'kqYc'kCnL;kFkZ% ekiudeZf.k
iz;qDrlw=ka jTtq% ok HkofrA osnhfuekZ.ks vkÑfrekiue~ bf"VdkekiufeR;knhfu lokZf.k
ekiudk;kZf.k 'kqYcsu (jTtquk) flè;fUrA ;KosnhfuekZ.kdeZf.k
ckS/k;u&vkiLrEc&dkR;k;u'kqYclw=k.kka ;ksxnkua egRoiw.kZefLrA
'kka[kk;u&ikjLdj&vk'oky;ux`álw=ks"kq Hkwfep;ua Hkw'kks/ua Hkwfeiwtue~ bR;knhuka fo"k;k.kka
o.kZua feyfrA

प सं या – 16, वा तुशा यो पि ः िवकास

सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, भारतीयवा तुशा य प रचयः
  osns"kq okLrks% o.kZue~ &
oSfndlafgrklq okLrq'kkL=kL; izpqjlkexzh miyH;rsA ;Fkk& /kfeZddeZdk.Ms
;Kosnhuka fuekZ.ke~ bf"Vdkuka ukekfu] rs"kka izdkj% iz;ksx×p tuksi;ksxhokLrq"kq
izklkn&jktizklkn&tux`gknhuka fuekZ.ke~ A Ik'kwuke~ mi;ksxk; vfi r=k lnukuka iz;ksxks
feyfrA r=k o.kZua feyfr ;r~ oSfndk;kZ% Ñ"kdk% Ik'kqikyukFk± Ik'kwukeuqdwyrk;S vj.;kuka
eè;s fLFkrxzkes"kq fuolfUr LeA ½Xosns xzke 'kCnL; iz;ksxks¿fi cgq"kq LFkys"kq feyfrA
ik"kk.kS% fufeZrnqxkZ.kka o.kZua ^v'e;h* ukEuk rFkk yksgfufeZriqjk.kka o.kZua ^vk;lhiq%* bfr
ukeuk feyfrA czkã.kxzUFks"kq of.kZrkuka iqjh] iqje~] iq% bR;knhuka o.kZua RkRdkyhuokLrks%
mUurfLFkrs% lwpdk% lfUrA ½XoSfndk;kZ.kka thoua lq[ke;a larq"V×pklhr~A r=k ,dfLeu~
LFkkus lglzLFkk.kqfHk% fufeZrHkouL;ksYys[k% feyfr ;=k u`iks fuolfr LeA x`gLkw=ks"kq
mfYyf[krs x`gizos'ks okLrks"irs% iwtusu Kkua Hkofr ;r~ okLrks"ifr% x`gj{kdnsoks¿fLrA
vL; nsoL; izkFkZuk;ka fujksxrk&/ulEifr&i'kqlEirhuka izkFkZuk;k% brj ;ksx{kse;ks% vfi
;kpuk vfLrA ;Fkk& ikgh {kses mÙk ;ksxs oja u%A

 osns"kq x`gL; ukekfu &

½Xosns fuoklkFk± x`gL; f=ak'kr~ ukekfu feyfUrA ;Fkk& x`ge~] x;%] iLR;e~]
nqjks.ke~] nq;Z% ne (ne~)] vksd% ;ksfu%] /keu~] fuos'kue~ olfr] NfnZl] ofrZ] os'eu~]
o#Fke~] 'kj.ke~] okLrq] 'keZu~] lnue~] lnl~ lne~] gE;Ze~] fonFke~] xqgk] ÅLre~] {k;%]
v;k] Loljkf.k] vT; Nk;k pA vusu fu?k.VkS x`gL; }kfoa'kfr Ik;kZ;k% feyfUrA ;Fkk&
x;%] Ñnj%] xrZ%] gE;Ze~] vLre~] iLR;e~] nqjks.ks] uhye~] nq;kZ] Loljkf.k] v;k%] n;s]
Ñf=k% ;ksfu% lne~] 'kj.ke~] o#Fke~] NfnZ] Nfn% Nk;k 'keZ vTe pA

vFkoZosns¿fi okLrqjpuk;k mYys[kks feyfrA r=k oa'kkfnfHk% fofuZferkuka LrEHkkuka

o.kZua i.kZdqVhfuekZ.ks foLr`rHkoufuekZ.ks p feyfrA r=k Hkoukax:is xks"Bh'kkyk]
Hk.Mkj'kkyk] vkUrfjd'kkyk] ;K'kkyk vfrfFk'kkyknhuka o.kZua feyfrA

प सं या – 16, वा तुशा यो पि ः िवकास

सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, भारतीयवा तुशा य प रचयः
  okLrqiq#"k% &
fgUnwlaLÑrkS nsoiwtk;k% fo/kuefLrA v=k izR;sda oLrqfu fi.Ms ok nsoRoL;
ifjdYiuk ,o fgUnwlaLÑrs ,dk mnkÙkHkkouk vfLrA vL;ka laLÑrkS lkdkjfujkdkjkS }kS
iwtkfo/kkukS Lr%A oSfndlkfgR;kuqlkja okLrks"ifr% lk{kkRijekReu% ukekUrjeso ;rks fg rs
,o fo'oczãk.M:ihu% okLrquks¿f/ir;% lfUrA vkxeiqjk.kkuqlkja okLrqiq#"k% ,d
vk/kjHkwr% minsoks¿fLrA ;s"kkeqifj ,o czãk&bUnzkn;% yksdikylfgrk%
i×ppRokfja'kn~nsok% izfrf"Brk% lfUrA rs nsok% okLrqu% ifjr% dY;k.kfePNfUrA iqjk.ks"kq
okLrqiq#"kL; izknqHkkZoL; ,dk dFkk feyrhfr losZ tkuUR;SoA

vU/dklqjL; o/L; le;s Hkxor% 'kadjL; yykVkr~ HkwekS ,d% LosnfcUnq%

virr~A rLekr~ foUnks% ,d% fo'kkykÑfroku~ iq#"k% izdfVrks¿Hkor~A rsu vU/dklqjL;
jDrikua Ñre~ ijUrq l% r`Ir% ukHkor~A cqHkq{k;k O;kdqya HkwRok czãk.Muk;da Hk{k.kkFk± l%

प सं या – 16, वा तुशा यो पि ः िवकास

सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, भारतीयवा तुशा य प रचयः
 m|rks¿Hkor~A rnk loSZ% nsoS% ra x`ghRoka v/kseq[ka HkwekS fuos'; okLrqiq#"kL; :is rL;
izfr"Bk ÑrkA ;FkksDra okLrqjRukoY;ke~ &
lÄ~xzkes¿U/#nz;ks'p ifrr% Losns egs'kkr~ f{krkS
rLekn~HkwreHkwPp Hkhfrtuua |kok i`fFkO;kseZgr~A
rísoS% lglk fux`á fufgra Hkweko/ks oD=kda
nsokuka opukPp okLrqiq#"kLrsuSo iwT;ks cq/S%AA३

 l`"VsjkjEHkdky% &
v=k fopkj.kh;ks¿fLr ;r~ dks¿fLr f'ko%\ f'ko% fo'odY;k.kijdnsoks¿fLrA ;s"kka
yykVkr~ Losn~fcUnq% HkwekS virr~A vL; vfHkizk;ks¿fLr ;r~ yykVkr~ Losn:is ÅtkZ
fol`rk] HkwekS irukUrja ÅtkZ izdk'k:is ifjf.krk vHkor~A izdk'kfdj.kS% vU/dkjL;
uk'kks¿Hkor~A vU/dkj ,ok=k vU/dklqjks¿fLrA ;Fkk&;Fkk izdk'kfdj.kk% izljfUr
rFkk&RkFkk vU/dkj% nwja izfr xPNfrA v;a vklhr~ l`"VsjkEHkdky%A mÙkjksÙkja mQtkZ;k%
o`¼s% dkj.kkr~ izdk'k:is fLFkrk ÅtkZ fo'kkyfodkjky:ia /kjf;Rok fo'oa Hk{k.kk; m|rk
vHkor~A vL;kuUrja nsok% (izdk'k:ifi.Mkfu) rka Åtk± fLFkjhÑR; l`f"V:is ifjf.krk
vHkou~A

 x`gL; egRoe~ &

losZ"kkekJe.kkekJ;kJe% x`gLFkkJe ,okfLrA lekta izfr lOkkZf/da egRoiw.kZa
nkf;Roa x`gLFkkJeL;So fl¼;frA x`gs fLFkr% x`gLFkks HkofrA vr% x`ga fouk x`gLFkL;
dk;kZf.k u fl¼;fUr A iq#"kkFkZprq"V;fl¼~;s x`gLFkL; Ñrs ,dL; 'kqHkokLrks% x`gL; ok
vko';drk HkofrA ;Fkk Hkfo";iqjk.ks o.kZua feyfrA ;r~ &
x`gLFkL; fØ;k% lokZ u fl¼;fUr x`ga foukA
४
;rLrLekn~ x`gkjEHkdeZ pk=kfHk/h;rsAA

प सं या – 16, वा तुशा यो पि ः िवकास

सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, भारतीयवा तुशा य प रचयः
 Xk`gLFkL; lokZ fØ;k Lox`gs ,o fl¼;fr u rq ijx`gsA ijx`gs d`rk;k% lokZ;k%
'kqHkJksrLekrZfØ;k;k% 'kqHkiQya u feyfr A dfLeUufi LFkkus d`rk;k% JkSrLekZrfØ;k;k%
'kqHkiQya Hkwesjf/ifra izfr xPNfr A vr% prqoZxZiQyizkIR;FkZa x`gLFkL; d`rs
x`gL;ko';drk LkokZf/deLrhfrA izlaxs¿fLeu~ iqu v=k ,de~ vkSfpR;iwo± o.kZua
Hkfo";iqjk.ks feyfrA ;Fkk &

ijxsgs Ñrk% lokZ JkSrLekrZfØ;k% 'kqHkk%A

u fl¼;fUr ;rLrLekr~ Hkweh'k% iQye'uqrsAA

 okLrq'kkL=kL;kpk;kZ% &
izk;% oSfnd&oSfndksÙkjLkkfgR;s"kq okLrq'kkL=kL; o.kZua fofHkUus"kq izlaxs"kq njhn`';rsA
iqjk.ks"kq okLrq'kkL=kL; o.kZua cgq"kq LFkys"kq foLr`r:is.k feyfrA izk;% eRL;& ojkg&
czãoSorZ& LdUn& vfXu& nsohHkkxor~& x#M+& Jhen~Hkkxor& dfYd& HkfOk";ksÙkj&
fo".kq/keksZÙkjiqjk.ks"kq okLrq'kkL=kL; foLr`rk ppkZ miyH;rsA ,rs"kq vfi
eRL;&LdUn&x#M+& vfXu&Hkfo";iqjk.ks"kq vL; 'kkL=kL; ewyfl¼kUrkuka fu;ekuka p
foLr`ra o.kZua feyfrA lglzo"ksZH;ks¿Lekda vkpk;kZ vL; 'kkL=kL; fodklk; iz;Ru'khyk%
vklu~ lfUr pA eRL;iqjk.kkuqlkja Hk`xq& vf=k& of'k"B& fo'odekZ& e;& ukjn&
uXuftr~& fo'kky{k& iqjUnj& uUnh'k& 'kkSud& xxZ& oklqnso vfu#¼& 'kqØ& o`gLifr&
vf'ouhdqekjS% vL; 'kkL=kL; foLr`rk O;k[;k ÑrkA ;FkksDre~ &
Hk`xqjf=kof'k"B'p fo'odekZe;LrFkkA
Ukkjnks uXuftPpSo fo'kkyk{kiqjUnj%AA
Ckzãkdqekjks uUnh'k 'kkSudks xxZ ,o pA
Okklqnsoks vfu#¼'p rFkk 'kqØc`gLirhAA
v"Vkn'kSrs fo[;krk okLrq'kkL=kksins'kdk%AA

प सं या – 16, वा तुशा यो पि ः िवकास

सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, भारतीयवा तुशा य प रचयः
 eRL;iqjk.kkuqlkja okLrq'kkL=kL; v"Vkn'kizorZdk% lfUr ijUrq vfXuiqjk.ks
okLrq'kkL=kL; izorZdkuka la[;k i×pfoa'kfr% rFkk p ekulkjs }kfoa'kfr% orZrAs
okLrq'kkL=kL;ksins'kds"kq cgoks oSfnd½"k;% lfUrA

 milagkj% &
Hkkjrh;okLrq'kkL=kL; ijEijk;ka }kS iz[;krkS vkpk;kSZ Lr% fo'odekZe;'psfrA
fo'odekZ nsokuka f'kYih e;'pklqjk.kka f'kYih vklhr~A egkHkkjrs LFkirs% e;L; p
f'kYidkS'kya n`';rsA r=k rS% ik.Mokuka Ñrs ,rkn`'ka lHkkHkoua fofufeZra ;=k tyk'k;%
LFky:is LFkya p tyk'k;:is n`f"Vxkspja Hkofr LeA czkã.kxzUFks"kq ukxkuka o.kZua feyfrA
ukxk% vR;Urdq'kfyu% f'kfYiu% vklu~A uXuftr~ rs"kka u`i vklhr~A uXuftrS% fojfpra
fp=ky{k.ka Hkkjrh;fp=kdyk;k% izkphureks xzUFkks¿fLrA vusu LFkkiR;L; okLrq'kkL=kL; ok
izkphuRoa fl¼;frA LFkkiR;a ukeksiosn% dkykUrjs okLrq'kkL=ka f'kYi'kkL=ka osfr ukEuk
izfFkr% cHkwoA ;Fkk izlaxs¿fLeu~ iz'kalka dqoZu~ LookLrq'kkL=ks fo'odeZ.kk dfFkre~ ;r~ &
;RizlknkUe;k Kkra okLrq'kkL=kfena rre~AA
'kkL=ks.kkusu loZL; yksdL; ijea lq[ke~A
prqoZxZiQyizkfIrLlyksd'p Hkosn~ /zqoe~AA
f'kYi'kkL=kifjKkukUeR;ksZ¿fi lqjrka oztsr~A
ijekuUntuda nsokukfenehfjre~AA
f'kYia fouk ufg txfR=k"kq yksds"kq fo|rsA
txf}uk u f'kYi×p orZrs oklo izHkksAA
vrks yksds"kq losZ"kq f'kYia cgqfo/a rre~A
५
xzkek.kk×p iqjh.kk×p y{k.ka cgq/k Le`re~AA

प सं या – 16, वा तुशा यो पि ः िवकास

सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, भारतीयवा तुशा य प रचयः