Lugât-ı Manzûme-i Nûriye Berây-ı Terceme-i Lisân-ı Rumiye Üzerine

Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/9 Summer 2013, p. 2007-2019, ANKARA-TURKEY LUGÂT-I MANZÛME-İ NÛRİYE BERÂY-I TERCEME-İ LİSÂN-I RUMİYE ÜZERİNE* Gökhan ÖLKER** ÖZET Yüzyıllarca birlikte yaşayan toplumlarda bunun tabii sonucu olarak dil etkileşimi yoğun şekilde görülmektedir. Bir arada yaşama, ticaret, siyaset, kültür ilişkileri, savaşlar aynı din çevresi içinde bulunma gibi değişik etkenler diller arasında sözvarlığı açısından alışverişlere yol açmakta, en başta kelime hazinesi olmak üzere, ilişkilerin artışıyla birtakım ses, yapı ve söz dizimi öğeleri dilden dile geçebilmektedir. Bu etkileşimin yanında eski dönemlerde şiir, hafızada kolay kalması sebebiyle eğitim alanında bir öğretim yöntemi olarak çok fazla kullanılmıştır. Araplar ve Farslar gibi Türkler de edebiyat alanından başka tefsir, fıkıh, akait, hadis, tezkire, gramer, tarih, astronomi, musiki, tıp gibi alanlarda da manzum eserler telif edilmiştir. Bunun da esas sebebi, manzum olarak yazılan eserin vezin ve kafiye gibi birtakım ahenk unsurlarını taşımış olma özelliği ile okumayı zevkli bir faaliyet haline getirmesi ve okunan metnin hafızada daha kolayca kalmasını sağlamasıdır. Coğrafya olarak geniş bir alana yayılan Osmanlı İmparatorluğu birçok milleti bünyesinde barındırmıştır. Farklı din ve dillere sahip olan bu milletler arasında Rumlar da kendi din ve dilleriyle bu çeşitlilikte yerlerini almışlardır. Rumların kendi dillerini korumak ve öğretmek amacıyla birçok eser kaleme aldığı görülmektedir. Geçmişte muhtelif ilimlerin temel bilgilerini şiirle kavratma geleneği, yabancı dil öğretiminde de giriş niteliğinde olmak üzere, manzum sözlükler yoluyla uygulanmıştır. Biz bu çalışmada kısaca manzum sözlüklerden ve Osmanlı imparatorluğundaki Rumca Türkçe ilişkisinden ve dil etkileşiminden bahsedeceğiz. Sonra da Lugât-i Manzûme-i Nûriye Berây-ı Terceme-i Lisân-ı Rumiye’yi tanıtacağız. Anahtar Kelimeler: Lugât-ı Nuriye, Hanyalı Nuri, manzum sözlük, Girit, Rumca-Türkçe sözlük Bu çalıĢma VII. Uluslararası Türk Dili Kurultayında sözlü bildiri olarak sunulmuĢtur (24-28 Eylül 2012). Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Yrd. Doç. Dr. Konya Necmettin Erbakan Ün. Ahmet K. Eğitim Fak. Türk Dili ve Ed. Eğt., El-mek: golker@gmail.com * Gökhan ÖLKER 2008 ABOUT TO LUGÂT-I MANZÛME-İ NÛRİYE BERÂY-I TERCEMEİ LİSÂN-I RUMİYE ABSTRACT Language interaction is normally common in societies in which there are communities with different languages living together. Different factors such as living together, commerce, politics, cultural relations and wars cause changes of linguistic systems in languages. As relations increase, phonological, morphological and syntactic aspects of languages interact with each other. In addition to this interaction, poems have been largely used as a teaching method in educational area on accounts of that it could be learnt by heart rather easily. Turks compiled works in areas of tafsir, fiqh, aqait, hadith, tazkirah, grammar, history, astronomy, music and medicine like Persians and Arabs. The reason of this is that works in prose have some qualities such as rhyme which include harmonic aspects and this makes reading much more enjoyable. The Ottoman Empire, which expanded to a large deal of territories geographically, consisted of a lot of nations. Among these nations which had different languages and religions was Greeks with their own religion and language.It is seen the Greeks made a lot of works in order to protect their language and teach it. The tradition teaching with poetry of the fundamental knowledge of certain sciences were carried out by means of poem dictionaries. This is primary level in the teaching foreign language. In this study, briefly, we will mention about verse dictionaries and Greek – Turkish relation / language interaction in Ottoman empire. After we will try to introduce Lugât-i Manzûme-i Nûriye Berây-ı Terceme-i Lisân-ı Rumiye. Key Words: Lugat-ı Nuriye, Cretan Nuri, Crete, Greek-Turkish dictionary, verse dictionary Giriş Herhangi bir sebeple iletiĢim halinde olan iki kültürün dillerinin de birbirini etkilemesi kaçınılmazdır. Aynı dil ailesi içerisinde olan dillerde bu etkileĢim daha çabuk ve farklı boyutlarda olurken farklı dil ailesinden iki dilin karĢılaĢmasında da etkileĢim karĢılaĢmanın türüne göre değiĢebilmektedir. Aynı dini inançlara sahip olmak, aynı coğrafyayı paylaĢmak, ekonomik iliĢkiler gibi dillerin hangi çerçevede karĢılaĢtıkları etkileĢimin türünü ve boyutunu değiĢtirmektedir. Örneğin birbirinden farklı A dili ve B dili aynı coğrafya üzerinde ortak yaĢamak zorunda kaldıklarında etkileĢim kültürlerin gücüne göre birkaç boyut da gerçekleĢmektedir. Bunlar; güçlü kültür dili veya yönetici dili olan A dilinin B dilini 1-bazı ses ve ekler boyutunda 2- kelime boyutunda 3- tamamıyla B dilini yok etmek Ģeklinde ortaya çıkmaktadır.1 Daha geniĢ bilgi için bk. BRENDEMOEN, Brent (1999), "Greek and Turkish language encounters in Anatolia”, Language encounters across time and space. Studies in language contact.Eds. Brent Brendemoen, Elizabeth Lanza and Else Ryen. Novus folag Oslo, 353-378. 1 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/9 Summer 2013 Lugât-ı Manzûme-i Nûriye Berây-ı Terceme-i Lisân-ı Rumiye Üzerine 2009 Bu etkileĢimi hızlandıran faktörlerden biri belki de en önemlisi ötekinin dilini öğrenme ihtiyacıdır. Türk milleti tarih boyunca birçok milletle kültür alıĢveriĢinde bulunmuĢ bu da kaçınılmaz olarak kendini dilde çok somut bir Ģekilde göstermiĢtir. Bilhassa Osmanlı devleti gibi bünyesinde birçok milleti barındıran imparatorluklarda hâkim milletin dilinin yanında kendisine tabi olan diğer milletlerin dili de imparatorluk bünyesinde kendisine yaĢam alanı bulmuĢtur. Bu ortak yaĢam karĢılıklı anlaĢılabilirlik için toplumları birbirlerinin dilini öğrenmeye ve kendi dillerini öğretmeye itmiĢtir. Bu konuda birçok eserler kaleme alınmıĢtır. Bu eserler arasında hiç Ģüphesiz ilk akla gelenler sözlüklerdir. Bu sözlükler mensur tanzim edildiği gibi manzum olarak da düzenlenmiĢlerdir. Yabancı dil öğretiminde Ģiir ahenk unsurlarından dolayı akılda kalıcılığı daha kolay olduğu için geçmiĢten beri bir öğretim yöntemi olarak kullanılmıĢtır. Hatta ötekinin dilini bildiğini göstermek için iki dilli Ģiirler söylenmiĢtir. Bu konu divan edebiyatında “telmi” adıyla bir sanat olarak ele alınmaktadır. İbn-i kemal, Mevlana, Fuzuli, Recaizâde gibi edebiyatımızda yer etmiş bir önemli şahsiyet bu tarz şiirler yazmaktan kendilerini alamamışlardır (Öztürk 2003). Edebiyatımızda Manzum Lügat Dil etkileĢimin yanında, dil öğreniminin süresini kısaltmak, dil öğrenimini kolaylaĢtırmak ve yabancı dilin kelimelerini karĢılıklarıyla birlikte ezberletmek gibi amaçlarla kaleme alınmıĢ manzum sözlükler klâsik dil öğretiminde bir ders kitabı olarak okunmuĢ ve okutulmuĢtur (Öz, 1996: 55). Manzum sözlük ve gramere dair ilk örnekler Arap dilciler tarafından Arapçanın öğretimi için verilmeye baĢlamıĢtır. Ġsmail b. Ġbrahim b. Muhammed er-Rib‟î (öl. M. 1087)‟nin Kaydu‟lEvâbid adlı eseri manzum Arapça sözlüktür. ZemahĢerî‟nin M. 1119-20‟de yazdığı el-Mufassal‟ı Cemâleddîn Ebî Abdullah Muhammed b. Mâlik b. Muhammed et-Tâ‟î (öl. M. 1274)‟nin Teshîlü‟lFevâ‟id ve Tekmiletü‟l-Makâsıd‟ı manzum gramer kitaplarıdır. Edîb Natanazzî (öl. M. 1106)‟nin Düstûru‟l-Lüga, Arapça-Farsça olup Farslara Arapça öğretmek maksadıyla tertip edilmiĢtir. Arapçanın gramerine dair bilgileri de nazmen ihtiva etmektedir. Bedrüddîn Ebû Nasr Mes‟ûd b. Ebî Bekr el-Ferâhî tarafından (öl. M. 1242-43) M. XIII. yüzyılda yazılan Nisâbu‟s-Sıbyân iki dilli manzum sözlüklerin tertibi bakımından ilk örneğidir. Bu eserde, 1222 Arapça kelime 1088‟i Farsça karĢılıklarıyla 134‟ü de yalnızca Arapça olarak nazmedilmiĢtir. Arapça öğretmek için okutulan ve ezberletilen eser özellikle Ġran, Anadolu, Türkistan ve Hindistan‟da rağbet görmüĢtür (Öz, 1996: 52, 53) Manzum sözlüklerin Anadolu sahasındaki ilk örnekleri ise Arapça-Farsçadır. ġükrullah b. ġemsüddîn Ahmed b. Seyfüddîn Zekeriyâ tarafından M. 1242-43 yılında yazılan Zühretü‟l-Edeb ilk örnektir. (Öz, 1996: 54), Bu yolda Türkçe ile karĢılıklı olarak yapılan ilk manzum sözlük ise Arapça–Türkçe olan FeriĢteoğlu Lügati‟dir (Muhtar, 1993; Çağıran, 2000). Bundan sonra ise ġemsî‟nin Cevâhirü‟l-Kelimâtını (Ġlhan, 1997), ġeyh Ahmed‟in Nazmu‟l-Leâlini (Gülhan, 2005) , Fedâî‟nin Tuhfe-i Fedâîsini (Yakar, 2007), Âsım‟ın Tuhfe-i Âsım‟ını (Dursun, 2005), Vehbî‟nin Nuhbe-i Vebîsini (Yurtseven, 2003) , Mehmed Fevzî‟nin Tuhfe-i Fevzîsini ile Subha-ı Sıbyân‟ını (Kılıç, 2006) ve Mahmûdiyye‟yi (Ölker, 2009a) sayabiliriz. Arapça-Türkçenin dıĢında Farsça-Türkçe olarak da birçok manzum sözlük kaleme alınmıĢtır. Konyalı Hüsam b. Hasan‟ın Tuhfe-i Hüsam (M. 1399- 1400) adlı eseri Sultan Orhan Bey adına nazmedilmiĢtir (Öz, 1996: 111), Mevlevî Ģeyhi Muğlalı ġâhidî Ġbrahim Dedenin Tuhfe-i ġâhidîsi (Öz, 1999; Ġmamoğlu, 2005; Kılıç, 2007b), Sümbülzade Vehbî‟nin Tuhfe-i Vehbîsi (Külekçi ve Karabey, 1990; Kılıç, 2007a), Ahmet Remzi Akyürek‟in Tuhfe-i Remzîsi (Karaismailoğlu, 1990; Kartal, 2003), Lâmi‟î Çelebi‟nin Lügat-ı Manzûmu (Öztahtalı, 2004) bu bağlamda ele alınacak sözlüklerdir. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/9 Summer 2013 Gökhan ÖLKER 2010 Arapça ve Farsçanın dıĢında diğer bazı dillerde de eserler kaleme alınmıĢtır. Ahmed Fevzi Kîsedârzâde tarafından yazılmıĢ olan Türkçe-Rumca Tuhfetü‟l-„UĢĢâk (Ölker 2009b), Yusuf Hâlis Efendi tarafından yazılmıĢ Türkçe-Fransızca Miftâh-ı Lisân (Kırbıyık, 2007; Çınar, 2007), Mustafa Sabri tarafından yazılmıĢ Türkçe-Bulgarca Tuhfe-i Sabri An Lisan-i Bulgarî, Refi‟ Kalayi‟nin Lügat-ı Ermeniyesi, Bosnalı Üsküfî‟nin BoĢnakça-Türkçe Makbûl-i Ârifi bunlar arasında sayılabilir. Türk-Rum Münasebeti 1.Anadolu’da Türk - Rum İlişkisi Türklerin Anadolu‟ya çok daha önceki dönemlerde geldiklerine ve yerleĢtiklerine dair bazı veriler bulunmakla birlikte, bu coğrafyanın TürkleĢmesi 11. yüzyıldaki Oğuz fetih hareketleriyle ĢekillenmiĢtir. Takip eden yüzyıllarda, hızla artan bir Ģekilde Türk nüfusunun yoğunlaĢtığı ve demografik yapıyı kendi lehine değiĢtirdiği görülür. 12. yüzyıldan itibaren bölgenin “Türkiye” diye adlandırılması da bu yeni durumu yansıtmaktadır. Demografik yapının değiĢmesi Bizans döneminden gelen Ortodoks Rum hakimiyetini yok etmiĢ, yerine Müslüman Türk hakimiyetini getirmiĢtir. 1453‟te Ġstanbul‟un ve 1461‟de Trabzon‟un Osmanlı Devleti tarafından fethedilmesiyle bu hakimiyet son Ģeklini almıĢtır (Vahapoğlu, 1992: 16). Bizans idaresinin tebasına karĢı olumsuz uygulamaları sonucunda Rumlardan ve diğer gayrimüslimlerden Ġslam‟a geçiĢler olmuĢtur. Bu da Anadolu‟daki Müslümanların çoğunlukta olma durumlarını daha çok sağlamlaĢtırmıĢtır. Ancak Anadolu‟daki Hristiyan toplumlarından hiçbirinin yok olduğu söylenemez. Bu geçiĢler Anadoludaki mevcut demografik yapıyı etkileyecek bir seyirde olmamıĢ, Anadolu birinci dünya savaĢına kadar müslüman ve müslüman olmayanların karıĢımından oluĢan bir nüfusa sahip kalmıĢtır (McCarthy, 1998: 1). 2.Girit’te Türk Rum İlişkisi Girit Yunanistan'ın 13 idari bölgesinden biridir. Yunanistan'ın en büyük, Doğu Akdeniz'in Kıbrıs'tan sonra ikinci büyük, Akdeniz'in beĢinci büyük adasıdır. Girit Ege Denizi'nin güney sınırlarını belirler ve yüzölçümü 8,336 km²'dir. 2005 itibariyle nüfusu 650,000'dir. Adanın uzunluğu 260 km olup, geniĢliği ise Diyon burnu ile Litinon burnu arasındaki 60 km'lik en geniĢ mesafeden, doğu ucundaki Yerapetre kıstağında sadece 12 km'lik bir mesafe arasında değiĢmektedir. Girintili çıkıntılı sahil Ģeridinin toplam uzunluğu 1,000 km'ye ulaĢmaktadır. Yunanistan anakarasının yaklaĢık 160 km güneyinde yer alır.(http://www.turkcebilgi.com/ansiklopedi/girit 08.08.2012) Türklerin Girit adası ile iliĢkileri 1341 yılında Aydınoğlu Gazi Umur Bey‟in adaya düzenlediği baskınlarla baĢlamıĢ, 1669 yılında köprülü Fazıl Ahmet PaĢa‟nın Kandiye‟yi zapt etmesiyle adanın fethi tamamlanmıĢtır (Bilgehan, 2011: 2-8). Önemli jeopolitik konumundan dolayı ada, her zaman Akdeniz devletlerinin ilgi odağı olmuĢtur. Osmanlı devleti adayı fethettikten sonra burada kalıcı olabilmek adına büyük bir iskân ve imar politikası gütmüĢtür. Hanya‟nın içinde 1875 yılında 11 cami, 5 tekke, 1 medrese, 9 çeĢme, 2 sebilhane, 2 muvakkithane varken sadece 17 yıl sonra 1892-3 tarihli salnameye göre 24 cami, 6 mescit, 14 tekke, 1 medrese, 9 çeĢme, 2, sebilhane, 2 muvakkithane, bir hastahane bulunmaktadır (Kara, 2006: 16). 1800 yıllarında Girit‟in nüfusunda 200 bin Türk ve 150 bin Rum yaĢamakta iken Yunanlıların sinsi ve aĢikâr uygulamalarıyla oluĢan göçler sonucunda 1896‟da Türklerin nüfusu 80 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/9 Summer 2013 Lugât-ı Manzûme-i Nûriye Berây-ı Terceme-i Lisân-ı Rumiye Üzerine 2011 bine düĢmüĢ ve 1923 mübadelesinde adada kalmıĢ olan son 35 bin Türk de ayrılarak adanın tamamı Yunan yönetimindeki Rum nüfus halini almıĢtır (Bilgehan, 2011: 15). Ortodoks Rumlar, Osmanlı ülkesinde ayrıcalıklı bir etnik gruptu. Ortodoks kilisesinin de imparatorluktaki imtiyazı nedeniyle Yunan dili ve eğitimi bir engelle karĢılaĢmadan yaĢayabiliyordu. (Ortaylı, 2006: 62) Anadolu sahasında Arapça ve Farsçadan sonra belki de en fazla eser verilmiĢ yabancı dil Rumcadır. Ders kitapları, gramer kitapları, sözlükler, edebî ve bilimsel kitaplar, gazeteler ve bilumum yazılı materyale ait her neviden örnekler Rumca olarak yayımlanmıĢtır. Konumuz itibarıyla biz burada sadece manzum sözlüklere değineceğiz. Rumca olarak yazılmıĢ manzum sözlükler arasında Yusufyan Han‟ın Tuhfe-i Rumi’si (1783), Fevzi Kisedarzade‟nin Tuhfetü’l-Uşşāk‟ı (1817), ve Nuri Osman Hanyavî‟nin Lugât-i Manzûme-i Nûriye Berây-ı Terceme-i Lisân-ı Rumiye (1797) ile Tezyil-i Nûriye‟si (1809) bunlar arasındadır (Ölker, 2009b: 860) Biz bu çalıĢmamızda Lügat-ı Nuriye olarak kısaltacağımız Nuri Osman Hanyavî tarafından kaleme alınan Lugât-i Manzûme-i Nûriye Berây-ı Terceme-i Lisân-ı Rumiye ile Tezyil-i Nûriye‟yi tanıtarak hakkında bilgi vereceğiz.2 Lügat-i Nuriye‟nin bilinen üç nüshası vardır. Bunlardan ikisi Türk Dil Kurumu Yazma Eserler Kütüphanesi Türkçe Yazmaları bölümünde Yz.209/1 ve Yz.A 193 numaralarıyla kayıtlıdır. Birinci nüsha yarı harekeli Ģekilde nestalik olarak kaleme alınmıĢtır. 1b-22a varakları arasında her sayfa on yedi satırdır. Çoğunlukla çift sütun olmakla birlikte yer yer tek sütuna döndüğü de görülmektedir. 193 numaralı ikinci nüsha ise temiz bir nesih ile harekeli olarak kaleme alınmıĢtır. Rumca kelimelerin üstü kırmızı mürekkeple çizilmiĢ, 30 varaktan ibarettir. Her varak 15 satır ve bazen tek sütun olsa da çoğunlukla çift sütun halindedir. Üçüncü nüsha ise Mısır Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmalar bölümünde Lügatı Türkî Talat 39 arĢiv numarasıyla kayıtlıdır. Bu son nüsha henüz elimize geçmemiĢtir. Bu yüzden çalıĢmamız Türk Dil Kurumunda bulunan iki nüshayı kapsamaktadır. ÇalıĢmamızın devamı niteliğinde olan Tezyil-i Nuriye‟nin de üç nüshası vardır. Bunlardan ikisi yine Türk Dil Kurumu Yazma Eserler Kütüphanesi Türkçe Yazmaları bölümünde Yz.209 ve Yz.A 193 numaralarıyla kayıtlıdır. Her iki Tezyil de Türk Dil Kurumunda bulunan ve yukarıda adı geçen Lügat-ı Nuriye‟lerin devamı niteliğinde olduklarından ve aynı yazma eser içinde bulunduklarından fiziksel olarak o metinlerden bir farklılık arz etmemektedirler. Sadece 209 numaralı nüsha 12 varaktan, A 193 numaralı nüsha ise sondan 103 beyit eksik olmak kaydıyla 11 varaktan oluĢmaktadır. Üçüncü nüsha ise Çorum Hasan PaĢa Ġl Halk Kütüphanesinde 1876/4 arĢiv numarasıyla kayıtlıdır.3 Talik olarak kaleme alının bu nüshanın her sayfası on beĢ satırdan oluĢmaktadır. 19 varaktan oluĢan nüsha bazen tek bazen de çift sütunludur. Rumca kelimelerin üstü kırmızı mürekkeple çizilmiĢtir. Sondan eksik olan Tezyil nüshası hariç incelediğimiz bütün nüshaların sonunda tarih beyti ile beraber rakamla da bir tarih vardır. Lügat-ı Nuriyeler 1212/1797-1798 tarihinde, Tezyiller ise bun dan 12 yıl sonra yani 1224/1809-1810 tarihinde yazılmıĢtır. Yine bütün nüshalarda tarihten önce kırmızı mürekkeple Nuri adı geçmektedir. 2Bugüne kadar eser üzerinde Hacettepe Üniversitesinde bir lisans tezi hazırlanmıĢ (Erik 1982); bir de hakkında bildiri sunulmuĢtur (GünĢen 2009). 3 Bu nüsha birçok kaynakta 1876/2 arĢiv numarasıyla geçmektedir. Ancak 1876/2 arĢiv numarasında kayıtlı eser Ahmet Fevzi Kisedarzâde tarafından kaleme alınan Tuhfetü‟l-„UĢĢak adlı farklı bir Türkçe-Rumca manzum sözlüktür. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/9 Summer 2013 Gökhan ÖLKER 2012 Nuri Osman Hanyavî Nuri Osman 1181 (1767-68) yılında Hanya‟da doğmuĢtur. Dedesi Osman Emin Efendi, babası Ahmet Beydir. Nuri Osman 1800 yılında Hanya muhafazasına memur yerli Yeniçeri ocağının tımarlı kâtibi olmuĢ ve uzun bir süre bu görevde bulunmuĢtur (Kurtoğlu, 2006: 15-16). ġiirlerinde Nuri mahlasını kullanan Ģair hakkında yazılan iki tercüme-i hâl öğrenim durumu hakkında bilgi verirken onun çok iyi yetiĢtirildiğine değinmiĢlerdir (Aydın 2009: 181). Nuri, 18 Safer 1230 / 30 Ocak 1815 tarihinde pazartesi günü Hanya‟da vefat etmiĢtir. Vefatına Hanyalı Vehbi aĢağıdaki tarihi düĢmüĢtür. Seb‟a-i seyyâreveĢ geldi mücevher târîhi Lücce-i Nûra gark ola o rûh-ı enverî (Aydın, 2009: 180) Nurinin Divan (Aydın 2009), Tezkire-i ġu‟ara-yı Cezire-i Girid (Kurtoğlu 2006), Tarikü‟lĠhtisar, Tarih-i Girid ve Lugât-i Manzûme-i Nûriye Berây-ı Terceme-i Lisân-ı Rumiye ile Tezyil-i Nûriye olmak üzere bilinen altı eseri vardır. Lugât-i Manzûme-i Nûriye Berây-ı Terceme-i Lisân-ı Rumiye ve Tezyil-i Nûriye Lügat-ı Nuriye‟ni giriĢ kısmı aruzun fâilâtün fâilâtün fâilün vezninde mesnevi nazım tarzıyla yazılmıĢtır. Manzum sözlük geleneğine uyularak hamdele ve salvele ile bir giriĢ yapılmıĢtır. On dört beyitlik hamdele ve on üç beyitlik salveleden sonra sebep-i telif baĢlığı atılarak Lügat-ı Nuriye‟nin yazılıĢ hikâyesi kaleme alınmıĢtır. Nuri Osman sebep-i telif kısmından önce Hanya‟da konuĢulan dilin Rumca olduğunu belirterek, eserin yazılıĢ hikâyesine geçmeden, kendi eserinin gerekliliğini okuyucuya sezdirmek istemiĢtir. Çünki Rūmīdir Giridde söylenen Müptelādır bu dile hep merd ü zen Bā-ḫuṣūṣ köylerde Türkçe yoḳ bilür Mǖmin ü tersāda Rūmī söyleĢür Bilmeyenler diŋledikçe meyl ider Ezber eyler bacżını ġāyet sever Daha sonra ise eserin asıl yazılıĢ sebebine geçer. Nuri, sebep-i telifini dedi-dedim Ģeklinde manzum bir konuĢma üslubuyla ele almıĢtır. Ahbabından olan bir kiĢinin Nuri‟den ġahidi tarzında Rumca bir lügat yazmasını istemesiyle baĢlar. ġöyle teklif itdi ibrām eyledi Meyl mā-fi ḳalbin iclām eyledi Didi kim ey Nūrī-i naẓm-āĢinā Eylerem redditme sizden bir recā ġāhidī ṭarzında bir manẓume yap Lehçe-i Rūmīde olsun bir kitāb Nuri Rumcanın kaba ve galatlarla dolu bir dil olduğu, nazma gelmeyeceği gibi sebeplerle arkadaĢının bu isteğini geri çevirir. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/9 Summer 2013 Lugât-ı Manzûme-i Nûriye Berây-ı Terceme-i Lisân-ı Rumiye Üzerine 2013 Didim ol dem cemca hīç Ģāyān degil Yazmaġa ḥıfẓ itmege çübān degil Bu Giridin Rūmīsidir pek ḳaba Ḫilcat-i naẓma degil ḳaṭcan sezā Hep ġalaṭdır hep ġalīẓ elfāẓı hep Bacẓ-ı terkibātı ḫāric ez-edeb Ancak dostu yazması için ona ısrar edince, Didi kim ġalīzden ol me‟mūn olur Naẓma geldikde hemān mevzūn olur Nuri, bir müslümanın gayri-müslim dilini taklit etmesinin ayıp karĢılanacağını söyler. Didim ammā caybdır kim müslimīn Ġde taḳlīd zebān-ı kāfirīn Bunun üzerine Mevlana‟nın da eserlerinde yer yer Rumca beyitler yazdığını dile getiren dostunun elinden kurtulamayacağını anlayan Nuri, sonunda eseri yazmayı kabul eder. Didi kim bilmez misin burhān-ı caĢḳ Muḳtedā-yı evliyā sultān-ı caĢḳ Menbac-ı irfān ve deryā-yı culūm Sırr-ı Mevlā Hazret-i Molla-yı Rum Mesnevisinde buyurmuĢ Ġlya Bir mahallinde daxı Ġstafilya Ba-husus divanlarında pek güzel Var nice Rumi gazeller bi-bedel Nice rumiyyü-l-cibare varidat nakl ider hünkârdan bazı ฀ikat Kudretince sen de terk it bir eser Var-ısa destinde cālemde hüner Gördüm ol yarıŋ elinden yok halas Bendeye olmuĢ idi mahbub-ı hās Tuhfe bir kandil ikaz eyledüm Acni bir Nuriyye icad eyledim Dostunun ısrarıyla eseri yazmaya karar veren Osman Nuri, hicri 1212 (1797-98) yılında, bir hafta içinde Lügat-ı Nuriye‟yi bitirir. Bu bimeal asardır amma ki sehl-i mümtenic Bir hafta içre eyledim nazmına kasd u ihtimam Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/9 Summer 2013 Gökhan ÖLKER 2014 Nuri, yukarıdaki sebep-i teliften de anlaĢılacağı gibi bu eseri pek yazma taraftarı değildir. Ancak rica eden dostunu kıramadığı için yazmak zorunda kalmıĢtır. Buna rağmen bir müslümanın gayrimüslimin dilini taklit etmesini pek de uygun görmemektedir. Bu yüzden her ne kadar sehl-i mümteni‟ bir eser olduğunu söylese de hatime bölümünde iki yerde bu eserin anlamsız ve boĢ olduğunu dile getirmektedir. Bu bimeal asardır amma ki sehl-i mümtenic Bir hafta içre eyledim nazmına kasd u ihtimam ..... Rumi lügatdir bu Giridin ıstılahıyla pür Bir nazm-ı ma-la yacnidir maczur ola cinde’l-kiram Tezyil-i Nuriye‟nin yazılıĢ hikâyesini ise Nuri Osman Ģöyle anlatmaktadır: Lugat-ı Nuriye‟nin yazılıĢından yaklaĢık üç dört sene sonra bir gün Seyfeddin Efendi namında bir dostunun meclisinde otururken söz Lügat-ı Nuriye‟den açılır. Eser hakkında çok güzel sözler söylenir, hatta Nuri Osman‟a birkaç beyit okutturulur. Nuri Osman aldığı bu iltifatlardan oldukça memnun olur. Ancak yer yer de sıkılmaktadır. Çünkü yazdığı eserde birçok hata olduğunu kendi dahi bilmektedir. Bu yüzden bazı hataları düzelterek okur. Ancak bu durumdan rahatsız olan Nuri hem eserinin hatalarını düzeltecek hem de eksik gördüğü yerleri tamamlayacak bir zeyl yazmağa karar verir. Hicri 1224 (1809-10) senesinde on iki günlük bir mesai ile zeylini tamamlar. Tezyil-i Nuriye adını verdiği bu çalıĢmasına Nuri Osman 29 beyitlik sebep-i telif niteliğinde bir giriĢ yazmıĢtır. Yukarıda zeylin yazılması ile ilgili söylediğimiz sebepler ve ayrıntılar bu giriĢ bölümünde ele alınmıĢtır. Yazıyı fazla uzatmamak için zeylin giriĢ bölümünü buraya almıyoruz. Buradan sonra söyleyeceklerimizde Nuri Osman Hanyavî‟nin 1212 (1797-98) yılında meydana getirdiği Lügat-ı Nuriye‟yi ve bundan on iki yıl sonra 1224 (1809-10) yılında kaleme aldığı Tezyil-i Nuriye‟yi bir bütün olarak ele alıp değerlendirmelerimizi tek bir eser olarak yapacağız. Yeri geldikçe iki eser arasındaki dikkat çekici farklılıklara değineceğiz. Eser, giriĢ ve hatime bölümleri hariç toplam 50 kıta, bir terci-i bend bir de müstezattan oluĢmaktadır. Her kıtanın baĢında hangi bahrin kullanıldığı kırmızı mürekkeple yazılmıĢ bir satırla belirtilmektedir. Böylece 12 hezec, 8 remel, 5 recez, 4 muzari, 3 hafif, 3 münserih, 3 mütekarib, 3 müctes, 2 matvî, 2 kâmil ile birer de tavil, mütedarik, seri‟ ve vafir bahirleri kullanılmıĢtır. BaĢta verilen bahirlerin dıĢında her kıtanın sonunda hümayun beyti ile hangi kalıbın kullanıldığı tekrar belirtilmiĢtir. Der-baḥr-i hezec-i mü฀emmen-i sālim .... mefācīlün mefācīlün mefācīlün mefācīlün Beni Ģeydâ ider cânândaki ol ateĢîn simâ Buna rağmen eserde çok fazla vezin hatası vardır. Zaten bu durum manzum sözlüklerin genel bir özelliğidir. Hatta Lügat-ı Nuriye‟nin vezinlerinde hata olduğunu Tezyil-i Nuriye‟nin giriĢ kısmında Nuri Osman da dile getirmektedir. Namevzun idi baczı buhurunda da evzan Tacbirde dahi var idi noksan heman Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/9 Summer 2013 Lugât-ı Manzûme-i Nûriye Berây-ı Terceme-i Lisân-ı Rumiye Üzerine 2015 Lügat-ı Nuriye toplam 551 beyitten oluĢmaktadır. Bunun 56‟sı giriĢ 7‟si ise hatime beytidir. Tezyil-i Nuriye ise 330 beyit olup bunun 29‟u giriĢ 9‟u hatime beytidir. Eser toplam 881 beyitten meydana gelmektedir. Eserde toplam 2304 Rumca kelime ve ibare geçmektedir. Bunun 1611‟i Lügat-ı Nuriye‟de, 693‟ü Tezyil-i Nuriye‟dedir. Sözlükte çok az bir kelimenin veya ibarenin Türkçe karĢılığı verilmemiĢtir. KarĢılığı verilmeyen kelimeler genelde özel adlar veya o yöreye ait yiyecek adları, bitki adları gibi kelimelerdir. Hem Aḳroṭorda bir köy Aroni4 .... Siyah kuzguni bir nevci koçifali letafetlü Yukarıdaki ayrı ayrı verilen iki mısranın birinde bir köy adı birinde de Girit‟e özgü bir üzüm çeĢidi verilmektedir. Lügat-ı Nuriye‟nin bazı yerlerinde de Türkçe karĢılığı verilmeden bazı Rumca cümleler yazılmıĢtır. Aslında eserin en zor kısımları buralardır. Çünkü ilerde değineceğimiz gibi daha birçok zorlukla beraber eser Girit lehçesiyle kaleme alındığından bu tarz yapıları çözmek hiç de kolay olmamaktadır. Nahi panda osroso ḳaymo ke pina Ke pandaadis toḳrasida napini5 Manzum sözlüklerde hedef öğretilmek istenen yabancı bir dilin bütün kelimelerinden ziyade o dile ait akla ilk gelen ve günlük hayatta kullanılan kelimelerin verilmesidir. Bunlar arasında baĢta gelmek, gitmek, yemek gibi temel kavramlar olmak üzere organ adları, sayılar, renk adları, akrabalık adları, fauna, flora vardır. Bunlara çekirdek kelimeler denir (Aksan 1996: 26). Biz de buradan hareketle üzerinde çalıĢtığımız eserin günlük konuĢma dilini ne kadar yansıttığını görebilmek adına eser de geçen kelimeleri belirli baĢlıklar altında gruplandırdık. Kelimeleri “zaman adları, akrabalık adları, yiyecek ve içecek adları, giysi adları, hayvan adları, bitki adları, organ adları, özel adlar, renkler, sayılar, fiiller, dinî kavramlar, kelime grupları ile cümleler ve diğer kelimeler adı altında toplam 14 grupta inceledik. Tezyil-i Nuriye‟de manzum sözlüklerde çok da karĢılaĢmadığımız elkap yapıları verilmiĢtir. Ġlerde üzerinde duracağımız bu ilginç yapıyı da dikkatlere sunmak için ayrı bir grup olarak olarak ele aldık. Ġncelememiz sonucunda Ģöyle bir tablo ortaya çıkmıĢtır. Gruplar dini kelimeler zaman adları giysi adları akrabalık adları hayvan adları bitki adları yiyecek ve içecek adları özel adlar organ adları LN. Kelime Sayısı 46 39 29 14 97 107 72 17 58 TN Kelime Sayısı 1 4 0 0 4 44 9 54 9 Toplam 47 33 29 14 103 151 81 71 67 Hanya sancağı: Hanya kazası Akrotor nahiyesi Aroni köyü Να εσει πανηα ηοζο καημο και πινει / Και πανηα ηο κπαζι να πινει (Daima özlem ve açlık içindesin/ Daima Ģarap içiyorsun) 4 5 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/9 Summer 2013 Gökhan ÖLKER 2016 sayılar renkler kelime grupları ile cümleler fiiller diğer kelimeler elkap TOPLAM 12 7 63 31 1 119 43 8 182 147 903 0 1611 171 227 19 693 318 1130 19 2304 Tablodan da anlaĢılacağı gibi Nuri Osman Lügat-ı Nuriye‟de herhangi bir yöntem gütmeden aklına geldiği gibi kelimeleri sıralayıp gitmiĢtir. Bu yüzden de kelimelerde tekrara düĢmüĢtür. Ayrıca bir dil için en önemli unsurlardan biri olan sayılar çok düzensiz ve yetersiz bir Ģekilde ele alınmıĢtır. Fiiller ise ilk bakıĢta yeteri derecede varmıĢ gibi görünse de eserdeki mevcut kelime sayısını göz önüne aldığımızda elimizdeki rakamın çok yüksek olmadığı ortaya çıkacaktır. Diğer kelimeler baĢlığı altında bu gruplara girmeyen bütün kelimeleri topladık. Sıfatlar, zamirler, maden adları, zirai aletler, hastalıklar, ev eĢyaları vs gibi kelime çeĢitleri bu gruba dâhil edildi. Tezyil-i Nuriye ise daha düzenli ve birinci eseri tamamlayıcı niteliktedir. Her kıta kendi içerisinde tutarlıdır. Yani bir kıtada fiiller iĢleniyorsa o kıta da baĢka kelimelere mümkün olduğu kadar yer verilmemiĢtir. Yukarıdaki tablodan hareket edecek olursak Tezyil‟in ağırlık noktasını fiiller, kelime grupları ile cümleler, özel adlar ve sayılar oluĢturmaktadır. Rumca yapısına göre bükümlü dillerden olduğu için fiiller çekim esnasında farklı yapılara bürünmektedirler. Bunu göz önüne alan Nuri Osman Tezyil-i Nuriye‟de fiilleri farklı zaman çekimleri ile ele almıĢtır. Böylelikle okuyucuya dili öğrenme noktasında önemli bir kolaylık sağlamıĢtır. Hemen araksından da isim tamlaması ve sıfat tamlaması gibi kelime gruplarını ve çok da uzun olmayan cümleleri vererek okuyucunun öğrendiğini pekiĢtirmesini amaçlamıĢtır. Ayrıca kelimelerden yapılara geçerek dilin daha girift olan diğer boyutunu göstermeye çalıĢmıĢtır. Lügat-ı Nuriye‟deki en büyük eksikliklerden biri olarak göze çarpan sayı adlarının verilmeyiĢi, Nuri Osman‟ın da dikkatini çekmiĢ olmalı ki Tezyil-i Nuriye‟de etraflı bir Ģekilde bu konu ele alınmıĢ Rumca sayılar Türkçe karĢılıklarıyla birlikte bir bölüm içerisinde sırasıyla verilmiĢtir. Özel adlar ise Nuri Osman‟ın Girit‟i özellikle de Hanya‟yı tanıtma isteğinden dolayı Lügatı Nuriye‟den fazla bir sayıda burada geçmiĢtir. Girit‟teki önemli yapılar, limanlar, koylar, güzellikleriyle ön plana çıkan köyler ve Girit‟in etrafındaki adalar bu kısımda anlatılmıĢtır. ÇalıĢmada dikkatimizi çeken unsurlardan birisi de Osmanlı Ġmparatorluğunda elkap 6 olarak geçen unvanların Rumcalarıyla birlikte verilmesidir. Bu tarz kelimeler özel kelimelerdir ve günlük konuĢma dilini hedef alan bir sözlüğün içerisinde bulunması oldukça dikkat çekicidir. Bunun nedeni bizce Nuri Osman‟ın Tezyil-i Nuriye‟sini rütbeli dostlarıyla birlikte olduğu bir mecliste aldığı karar neticesinde yazmasındandır. Zira Tezyil-i Nuriye‟nin giriĢinde Sadrazam Ragıp PaĢayla aynı mecliste bulunmuĢ Seyfeddin Efendi adlı bir dostunun meclisinde bu Tezyili yazmağa karar verdiğini söylüyor. 12 beyitlik bir kıta içerisinde 22 elkap ve Rumca karĢılıkları verilmiĢtir. ġaliotatos mülük cünvanı kim Ģevketlüdür krateotatos cihangir macnası kudretlidir Elkap: Devlet tarafından her hangi cinsten olursa olsun bir rütbe tevcih olunan kimseye, bu rütbenin cinsine ve derecesine göre verilen resmi unvan (Ünal, 2011: 222) 6 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/9 Summer 2013 Lugât-ı Manzûme-i Nûriye Berây-ı Terceme-i Lisân-ı Rumiye Üzerine 2017 übbehetlü ipsilotatos reficü‟Ģ-Ģandır anigitos yacni kim sahibkıran sultandır Eser üzerinde çalıĢılırken karĢılaĢılan en büyük zorluklardan biri hiç Ģüphesiz eserin Girit Rumcasıyla yazılmıĢ olmasıdır. Giritlice de diyebileceğimiz Girit Rumcası Yunanca ile cümle yapısı her ne kadar aynı ise de arada çok sayıda farklı sözcüklerin bulunması nedeniyle bazı cümlelerin saf Yunanca konuĢan karĢı tarafça anlaĢılmakta zorlanıldığı bir gerçektir. Bunun yanında Girit Rumcasıyla Yunanca arasında ses farklılıkları da bulunmaktadır. Çoğunlukla kullanımda k- > ç-, -y->-j-, -g->-c- ve -h->Ģ- harf değiĢikliklerine rastlanır (Bilgehan, 2011: 21). Osman Nuri‟nin eserinde de Rumca/Yunanca sözlüklerde bulamadığımız birçok kelimenin yanında Türk Dili Kurumu‟nda bulunan 193 numaralı nüsha ile Çorum Hasan PaĢa Ġlk Halk Kütüphanesinde bulunan Tezyil nüshasında h>Ģ ses değiĢikliğine uyularak Yunanca h (x = hi) ile geçen kelimeler Ģ ile yazılmıĢtır. Birkaç yerde s (ζ/ρ = sigma) sesinin de Ģ ile yazıldığı görülmektedir. (axili > aĢili „dudak‟). Bunun dıĢındaki sessiz harfler genel itibarıyla karĢılıklarıyla verilmiĢtir. Ancak peltekliklerinden dolayı δ (delta) harfi peltek z ( ‫) ذ‬, θ (tita) harfi ise peltek s ( ‫ ) ث‬ile gösterilmiĢtir. Ayrıca sessiz harfler noktasında kelimeyi tespit etmekte karĢılaĢılan bir diğer sorun ise Rumcanın yapısından kaynaklanan bir sorundur. Çünkü Rumcada, bazı farklı durumlar hariç, yan yana gelen iki sessiz tek sesli imiĢ gibi okunur. Manzum sözlüklerdeki kelimeler de okunduğu gibi yazıldığından içerisinde aynı cinsten iki sessizi yan yana barındıran kelimelerin tespiti oldukça zordur. Rumcanın Arap harfleriyle yazılması sesliler noktasında da ayrı bir sıkıntı meydana getirmektedir. Bilindiği gibi sesliler yönünden çok kısıtlı olan Arap alfabesinin Rumcada bulunan ve on bir çeĢit harf veya harf bileĢeni (α alfa, ε epsilon, η ita, ι yota, ο omikron, ς ipsilon, ω omega, αι, ει, οι, ος) ile gösterilen seslileri karĢılaması zaten beklenemez. Bu da eser üzerinde çalıĢan bir kiĢinin bilemediği bir kelime için sözlüğe baktığında bütün ihtimalleri göz önünde bulundurması demektir ki çok zahmetli ve zaman alan bir iĢtir. Ortaylı‟nın da dile getirdiği gibi “Yunanlılık geçmiĢle özdeĢleĢtirilmiĢ ve tıpkı Türklerin Osmanlıcası gibi konuĢulmayan bir dil ve yaĢayan telaffuzla bağdaĢmayan bir imladan oluĢan katarevusa 7, edebi dil olarak muhafaza edilmiĢtir. Yunanlının hayatındaki bu dil ikiliği bu güne kadar uzanan siyasal ve kültürel bir sorundur” (2006, 81). Bu yüzden de tarihi Rumca/Yunanca ile hem de Arap harfli olarak yazılmıĢ bir metin üzerinde çalıĢmak hem çok emek ve zaman isteyen hem de hata payı yüksek bir iĢtir. Sonuç olarak, ortaya çıkan kelime sayısına ve kelimelerin dağılım tablosuna baktığımızda Lügat-ı Nuriye ile Tezyil-i Nuriye günlük konuĢma seviyesinde Rumcayı öğrenmek için yeter derecede kelime ve bilgiyi bizlere sunmaktadırlar. Bunun yanında eserde geçen kelimeleri dikkatli bir gözle incelediğimizde Nuri Osman Hanyavî‟nin dönemine göre iyi bir eğitim aldığı ve kültürlü bir insan olduğu da ortaya çıkmaktadır. KAYNAKÇA AKSOY, Azmi (2003): Yunanca – Türkçe Türkçe – Yunanca Sözlük, Ġstanbul: Alfa Yayınları _____________ (2003): Türkçe Açıklamalı, Dilbilgisi Uygulamalı Modern Yunanca Ġstanbul: Fono Yayınları AYDIN, Abdullah (2009): Hanyalı Nuri Divanından Hareketle Giritli ġairlere Ek, Türklük Bilimi AraĢtırmaları Dergisi XXVI-/2009-Güz s.45-58. 7 Katarevusa (καθαπεύοςζα): Son zamanlara kadar Yunanistan‟ın resmi dili olan ağdalı Yunanca. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/9 Summer 2013 Gökhan ÖLKER 2018 BĠLGEHAN, Hakkı (2011): Girit, Ġzmir: BarıĢ Yayınları. ÇAĞIRAN, Önder (2000). FeriĢteoğlu Sözlüğü Üzerine Bir Dil Ġncelemesi. Kayseri. ÇELGĠN, Güler (2011): Eski Yunanca-Türkçe Sözlük, Ġstanbul: Kabalcı Yayınları. ÇINAR, Bekir (2007). Miftâh-ı Lisân Manzum Türkçe-Fransızca Sözlük. Ankara: Akçağ Yayınları. DOĞAN, Aksan (1996): Türkçenin Sözvarlığı, Ankara, Engin Yayınları. DURSUN, Mehmet (2005). Manzum Sözlükler ve Tuhfe-i Âsım. International Journal of Central Asian Studies, Volume 10-1, Editor in Chief: Choi Han-Woo, The Ġnternational Association of Central Asian Studies Intitute of Asian Culture and Development, p. 197216, Korea ERĠK, Bayram Ali (1982): Tuhfe-i Nuriyye ve Zeyl-i Tuhfe-i Nuriyye, Ankara: Hacettepe Üniversitesi (BasılmamıĢ Lisans Tezi). FARDĠ, K. T., (1860): Hazine-i Lügat-ı Rumiye vü Osmaniye, Ġstanbul, Anatoli Matbaası. ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΤΛΟΤ, Γ., ΢ΙΑΡΕΝΟΤ, Ε Ανγγλο-Ελληνικο, Αθηναι: Π. Κοςηζοςμπορ. GÜLHAN, Abdülkerim (2005). Manzum Sözlük Nazmü‟l-Leâl‟in Dil ve Üslûp Özellikleri Üzerine Bir Değerlendirme. Celal Bayar Üniversitesi II. Uluslararası Türk Tarihi ve Edebiyatı Kongresi, 11-12-13 Kasım. Manisa. GÜNġEN, Ahmet (2009) 18. Yüzyıla Ait Manzum Bir Türkçe-Rumca Lügat: Tuhfe-i Nûriyye, V. Uluslararası Klâsik Türk Edebiyatı Sempozyumu, 16-18 2009 (basılmamıĢ) (Kaynak: http://www.dilbilimi.net/2009_harun_tolasa_sempozyumu.pdf). HLORĠDĠS, Yanko (1899): Kamus-ı Osmani, Türkçe Rumca Lügat Ġstanbul: Ektog Matbaası, HOLTON, David; MACKRĠDGE, Peter; WARBURTON-Philippaki Irene (2007): Greek A Comprehensive Grammar of the Modern Language, London: Routledge. _____________, (2008): Greek An Essential Grammar of the Modern Language, London: Routledge. ĠLHAN, Seyfettin (1997). ġemsi, Cevâhirü‟l-Kelimât (Mukayeseli Ġnceleme). Fırat Üniversitesi, SBE, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi) ĠMAMOĞLU, Ahmet Hilmi (2005). Tuhfe-i ġahidi: Muğlalı ġahidi Ġbrahim Dede (Farsça-Türkçe manzum sözlük). Muğla: Muğla Üniversitesi Yayınları. KÂMĠ, Hüseyin (1887): Kelimât, Türkçeden-Rumcaya, Hanya: Mekâtib-i Ġslâmiye Matbaası. KARA, Ġsmail (2006): Hanya/Girit Mevlevîhânesi, Ġstanbul: Dergâh Yayınları. ΚΑΡΑΣΖΑ΢, Λεωνίδαρ; TUNCAY, Faruk, (1994): Ελληνο Σογπκικο Λεξικο – Yunanca Türkçe Sözlük, Αθήνα: Ροδαμόρ Εκδοζειρ KARAĠSMAĠLOĞLU, Adnan, “Manzum Sözlüklerimizden Tuhfe-i Remzî”, Millî Kültür, sayı: 74, Temmuz 1990, 60-61. KARTAL, Ahmet (2003). Tuhfe-i Remzî. Ankara: Akçağ Yayınları. KILIÇ, Atabey (2006). Klâsik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük Yazma Geleneği ve TürkçeArapça Sözlüklerimizden Sübha-i Sıbyân. Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (Prof. Dr. Tuncer Gülensoy Armağanı) S. 20, s. 65-77. Kayseri. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/9 Summer 2013 Lugât-ı Manzûme-i Nûriye Berây-ı Terceme-i Lisân-ı Rumiye Üzerine 2019 _____________ (2007a). Türkçe-Farsça Manzum Sözlüklerimizden Tuhfe-i Vehbî. Turkish Studies, Volume 2/2 s. 410-475., Spring. http://www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi4/kilicatabey.pdf _____________ (2007b). Türkçe-Farsça Manzum Sözlüklerden Tuḥfe-i ġâhidî (Metin). Turkish Studies, Volume 2/4 s. 516-548., Fall. http://www.turkishstudies.net/sayilar/sayi6/34kılıçatabey.pdf KIRBIYIK, Mehmet (2007); Yûsuf Hâlis, Miftâh-ı Lisân Manzum Fransızca-Türkçe Sözlük, Ġstanbul: BeĢir Kitabevi KURTOĞLU, Orhan (2006): Nuri Osman Hanyavî, Girit ġâirleri, Ankara: Akçağ Yayınları. KÜLEKÇĠ, Numan; KARABEY, Turgut (1990). Sünbülzâde Vehbî, Tuhfe (Farsça Türkçe Manzum Sözlük), Erzurum: Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları. MCCARTHY, Justin (1998). Müslümanlar ve Azınlıklar, Ġstanbul: Ġnkîlap Yayınları. MĠLYOPOLOS, Yanko P. (1894): Lügat-ı Türkiyye Rumiyye, Ġstanbul.A. K. Yerardu. MUHTAR, Cemal (1993). Ġki Kur‟an Sözlüğü Luğat-ı FeriĢteoğlu ve Luğat-ı Kânûn-ı Ġlâhî. Ġstanbul: Marmara Üniversitesi, Ġlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları. OHANĠ, Yorgaki (1897) Ta‟lim-i Lisan-ı Rumi, Ġstanbul: Kasbar Matbaası. ÖLKER, Perihan (2009a): Klâsik Edebiyatımızda Manzum Lügat Geleneği Ve Mahmûdiyye, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/4 Summer 2009, s.873-888. ÖLKER, Gökhan (2009b): Rumca Türkçe Manzum Sözlük Tuhfetü‟l-„UĢĢâk, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/4 Summer 2009, s.856-872. ÖZ, Yusuf (1996). Tarih Boyunca Türkçe-Farsça Sözlükler. Ankara Üniversitesi SBE (Yayın AĢamasında Olan Doktora Tezi) ÖZTAHTALI, Ġbrahim, Ġmran (2004).Lâmi‟î Çelebi ve Lügat-ı Manzûmu (Tuhfe-i Lâmi‟î), Bursa: Gaye Kitabevi. ÖZTÜRK, Rıdvan (2003): Rumca-Türkçe Mülemma Mani Tarzı SöylenmiĢ ġiirler Üzerine, Selçuk Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü Türkiyat AraĢtırmaları Dergisi, Prof. D. A. Bican Ercilasun Armağanı, Konya. PANAYĠOTĠDĠS, Yuvanaki (1897): Kamus-ı Rumi, Rumcadan Türkçeye Lügat, Ġstanbul: Panayotidis Matbaası. REDHOUSE, Sir James (2001). A Turkish And English Lexıcon, Ġstanbul: Çağrı Yayınları. TEMASTOKLĠ Ahtena (1896): Kamus-ı Osmani, Rumcadan Türkçeye Lügat, Ġzmir: Amaltiya Gazetesi Matbaası Yayınları. TĠNĠDĠ, Kostan PaĢa (1891): Usul-i Lisan-ı Rumi, Neologos Ġstanbul: Matbaası. ÜNAL, Mehmet Ali (2011): Osmanlı Tarihi Sözlüğü, Ġstanbul, Paradigma Yayınları, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/9 Summer 2013