UTAK 2020 Bildiri Kitabı Tasarım ve Öngörü UTAK 2020 Bildiri Kitabı Tasarım ve Öngörü Derleyenler Senem Turhan Mehtap Öztürk Şengül Dalsu Özgen Koçyıldırım ODTÜ Mimarlık Fakültesi 2021 / METU Faculty of Architecture 2021 2020 4. Ulusal Tasarım Araştırmaları Konferansı UTAK 2020 Dördüncü Ulusal Tasarım Araştırmaları Konferansı: Tasarım ve Öngörü Bildiri Kitabı 8-10 Eylül 2020, Ankara Derleyenler Senem Turhan Mehtap Öztürk Şengül Dalsu Özgen Koçyıldırım ODTÜ Döner Sermaye İşletme Müdürlüğü Bu kitap Mimarlık Fakültesi’nin katkılarıyla basılmıştır. ©2021 ODTÜ Basım İşliği Üniversiteler Mah. Dumlupınar Bulvarı, No.1, 06800, Çankaya / Ankara tel: +90 312 210 4094 E-mail: matbaa@metu.edu.tr Sertifika no: 47986 Yayın Türü: Sayfa Düzeni: Bildiri Kitabı Güliz Korkmaz Kapak ve Konferans Görsel Kimliği Tasarımı: Dalsu Özgen Koçyıldırım 1. Basım, 2021 ISBN: 978-975-429-406-4 Kitabın içeriğinde kullanılan fotoğraflar ve diğer görsel malzemelerin telifi, aksi belirtilmedikçe yazara aittir. Bu kitabın tüm yayın hakları saklıdır. Telif sahibinin önceden yazılı izni olmadan kısmen ya da tamamen yeniden bastırılamaz, herhangibir kayıt sisteminde saklanamaz, hiçbir şekilde elektronik, mekanik, fotokopi ya da başka bir araçla çoğaltılıp işletilemez. UTAK 2020 Düzenleme Kurulu Gülay Hasdoğan Senem Turhan Mehtap Öztürk Şengül Dalsu Özgen Koçyıldırım Aslıhan Tokat Sıla Umulu Sezen Yüksel UTAK 2020 Editör Destek Ekibi Aslıhan Tokat Sıla Umulu Sezen Yüksel UTAK 2020 Temalı Oturum Başkanları Bilimkurgu ve Alternatif Senaryoların Tasarımı Harun Kaygan, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Endüstriyel Tasarım Bölümü Fazıl Akın, Pamukkale Üniversitesi, Endüstriyel Tasarım Bölümü Arsev Umur Aydınoğlu, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, TEKPOL Dönüşen Dünyada Tasarım Eğitimi ve Pratiğinin Geleceği Gülen Özdemir, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Endüstriyel Tasarım Bölümü Pınar Kaygan, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Endüstriyel Tasarım Bölümü Kullanıcı Deneyiminde Gelecek Öngörüleri Aykut Coşkun, Koç Üniversitesi, Medya ve Görsel Sanatlar Bölümü Bahar Şener, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Endüstriyel Tasarım Bölümü Sürdürülebilirlik ve Tasarım: Araştırma ve Eğitimde Açık Tasarım, Kişiselleştirme ve Maker Kültürü Çağla Doğan, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Endüstriyel Tasarım Bölümü Yekta Bakırlıoğlu, Koç Üniversitesi, Medya ve Görsel Sanatlar Bölümü Ezgi Ozan Avcı, Yaşar Üniversitesi, Endüstriyel Tasarım Bölümü Tasarımcının Rolü ve Tasarım Süreçleri Üzerinden Otorite, Katılım ve Özdüşünümsellik Yekta Bakırlıoğlu, Koç Üniversitesi, Medya ve Görsel Sanatlar Bölümü Erman Örsan Yetiş, Bağımsız Araştırması Senem Turhan, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Endüstriyel Tasarım Bölümü UTAK 2020 Bilimsel Kurulu Aren Emre Kurtgözü (TEDÜ Üni., Endüstriyel Tasarım Böl.) Armağan Karahanoğlu (Twente Üni., Tasarım, Üretim ve Planlama Böl.) Aslı Günay (ODTÜ, Endüstriyel Tasarım Böl.) Ateş Gürşimşek (Roskilde Üni, İletişim ve Sanat Böl.) Atınç Özdemir (ESTÜ, Endüstriyel Tasarım Böl.) Aydın Öztoprak (TOBB, Endüstriyel Tasarım Böl.) Aykut Coşkun (Koç Üni., Medya ve Görsel Sanatlar Böl.) Ayşem G. Başar (Yeditepe Üniversitesi, Endüstriyel Tasarım Böl.) Bahar Emgin (İYTE, Endüstriyel Tasarım Böl.) iii Bilge Merve Aktaş (Aalto, Tasarım Böl.) Burçak Altay (Bilkent Üni., İç Mimarlık ve Çevre Tasarımı Böl.) Çağla Doğan (ODTÜ, Endüstriyel Tasarım Böl.) Canan Akoğlu (Design School Kolding Üni., Sosyal Tasarım Lab.) Canan E. Ünlü (TEDÜ, Endüstriyel Tasarım Böl.) Cem Alppay (İTÜ, Endüstriyel Tasarım Böl.) Çetin Tüker (MSGSÜ, Grafik Tasarım Böl.) Çiğdem Kaya Pazarbaşı (İTÜ, Endüstriyel Tasarım Böl.) Dalsu Özgen (ODTÜ, Endüstriyel Tasarım Böl.) Damla Özer (TEDÜ, Endüstriyel Tasarım Böl.) Deniz Leblebici-Başar (İTÜ, Endüstriyel Tasarım Böl.) Dilek Akbulut (Gazi Üni., Endüstriyel Tasarım Böl.) Dilruba Oğur (ODTÜ, Endüstriyel Tasarım Böl.) Elçin Tezel (Bahçeşehir Üni., Endüstriyel Tasarım Böl.) Engin Kapkın (ESTÜ, Endüstriyel Tasarım Böl.) Esra Bici Nasır (İzmir Ekonomi Üni., İçmimarlık ve Çevre Tasarımı Böl.) Evren Akar (UtrLAB) F. Pınar Özemir (İTÜ, Endüstriyel Tasarım Böl.) Fatma Korkut (ODTÜ, Endüstriyel Tasarım Böl.) Figen Işık (ODTÜ, Endüstriyel Tasarım Böl.) Gökhan Öztürk (ODTÜ, Matematik ve Fen Alanları Eğitimi Böl.) Gülay Hasdoğan (ODTÜ, Endüstriyel Tasarım Böl.) Gülçin Cankız Elibol (Hacettepe Üni., İç Mimarlık ve Çevre Tasarımı Böl.) Gülname Turan (İTÜ, Endüstriyel Tasarım Böl.) Gülşen Töre Yargın (ODTÜ, Endüstriyel Tasarım Böl.) Güzin Şen (ODTÜ, Endüstriyel Tasarım Böl.) Harun Kaygan (ODTÜ, Endüstriyel Tasarım Böl.) Hümanur Bağlı (İstanbul Şehir Üni., Endüstriyel Tasarım Böl.) Işıl Oygür İlhan (Özyeğin Üni., Endüstriyel Tasarım Böl.) Kerem Rızvanoğlu (Galatasaray Üni., İletişim Fak.) Koray Gelmez (İTÜ, Endüstriyel Tasarım Böl.) Levent Şentürk (Osmangazi Üni., Mimarlık Böl.) Melike Mühür (İYTE, Endüstriyel Tasarım Böl.) Murad Babadağ (Bahçeşehir Üni., Endüstriyel Tasarım Böl.) Naz A.G.Z. Börekçi (ODTÜ, Endüstriyel Tasarım Böl.) Nazlı Cila (Amsterdam University of Applied Sciences, Dijital Yaşam Merkezi Araştırma Grubu) Nazlı Terzioğlu Özkan (Linköping Üni., Makine Tasarımı Böl.) Nur Akkuş (ODTÜ, Eğitim Bilimleri Böl.) Oğuzhan Özcan (Koç Üni., Medya ve Görsel Sanatlar Böl.) Olgu Çalışkan (ODTÜ, Şehir ve Bölge Planlama Böl.) Özlem Er (İstanbul Bilgi Üni., Endüstriyel Tasarım Böl.) Pelin Yıldız (Hacettepe Üni., İç Mimarlık ve Çevre Tasarımı Böl.) Pınar Kaygan (ODTÜ, Endüstriyel Tasarım Böl.) Renk Dimli Oraklıbel (Bahçeşehir Üni., Endüstriyel Tasarım Böl.) iv Sedef Süner (TEDÜ, Endüstriyel Tasarım Böl.) Serkan Güneş (Gazi Üniversitesi, Endüstriyel Tasarım Böl.) Simge Göksoy (İstanbul Bilgi Üni., Endüstriyel Tasarım Böl.) Şebnem Timur (İTÜ, Endüstriyel Tasarım Böl.) Ufuk Demirbaş (Çankaya Üni., İç Mimarlık ve Çevre Tasarımı Böl.) Yasemin Eren Afacan (Bilkent Üni., İç Mimarlık ve Çevre Tasarımı Böl.) v SPONSORLAR MagicLab Endüstriyel Tasarımcılar Meslek Kuruluşu DESTEKLEYEN KURUMLAR ODTÜ Rektörlüğü ODTÜ Mimarlık Fakültesi ODTÜ Prof. Dr. Mustafa N. Parlar Eğitim ve Araştırma Vakfı vii İÇİNDEKİLER Önsöz Gülay Hasdoğan Giriş Senem Turhan, Mehtap Öztürk Şengül, Dalsu Özgen Koçyıldırım Bilimkurgu ve Alternatif Senaryoların Tasarımı Oturum Başkanları: Harun Kaygan, Fazıl Akın, Arsev Umur Aydınoğlu “Kirli” Tasarım Pratikleri: Ütopya/Distopya Metinlerinde İrdelenen Kir ve Kirliliğe Bakışın Tasarım Pratiklerine Yansıması Buse Özçelik Tasarım Eğitiminde Sürdürülebilirlik Üzerine Anlatılar ve Aksiyonlar: Öngörüleri Söylemselleştirmek Nilüfer Talu Sürdürülebilirlik ve Tasarım: Araştırma ve Eğitimde Açık Tasarım, Kişiselleştirme ve Maker Kültürü Oturum Başkanları: Çağla Doğan, Yekta Bakırlıoğlu, Ezgi Ozan Avcı Döngüsel Ekonomi İçin Tasarım: Lisans Düzeyinde Endüstriyel Tasarım Öğrencileriyle Bir Vaka Çalışması Özden Sevgül, Gizem Hediye Eren, H. Güçlü Yavuzcan Hobi Grubu Türeticilerinin Duygusal Bağ Üretimindeki Rolü Lilyana Yazirlıoğlu, Ayşegül Özçelik, Ayşe Kaplan Biz, Siz, Onlar: Gıda İsrafına İlişkin Tasarım Müdahaleleri ve Farklı Kullanıcı Yönelimleri Aykut Coşkun xiii xv 1 3 13 37 39 57 71 Tasarımcının Rolü ve Tasarım Süreçleri Üzerinden Otorite, Katılım ve Özdüşünümsellik Oturum Başkanları: Yekta Bakırlıoğlu, Erman Örsan Yetiş, Senem Turhan 87 İşbirlikli Tasarım Süreçlerinde Tasarımcının Rolü ve Dijital Adaptasyon Gizem Bodur, H. Güçlü Yavuzcan 89 Ikea-Hack’lerin Mekân ve Ürün Kategorilerine Göre İncelenmesi Sena Berktaş, Renk Dimli Oraklıbel 105 Günübirlik Kendin-Yap Seramik Atölye Çalışmalarında Sosyal Kazanımlar Melis Örnekoğlu Selçuk, Denizhan Arda 119 Kullanıcı Deneyiminde Gelecek Öngörüleri Oturum Başkanları: Aykut Coşkun, Bahar Şener 133 ix Kullanıcı Deneyimi Dinamiklerinde Zamana Bağlı Beklenti Değişimleri; Kahve Demleme Ekipmanlarının Hedonik Açıdan Değerlendirilmesi Aybike Eser, Yener Altıparmakoğulları Otomobil Yolcularına Yönelik Bilgi-Eğlence Sistemlerinde Kullanıcı Beklentileri ve Tasarım Öngörüleri Güzin Şen, Bahar Şener Ürün-Kullanıcı Deneyiminde Dokunma Hissinin Teknolojilerle Zenginleştirilmesi Bahar Şener, Owain Pedgley Mağaza Atmosferinin Duyusal Deneyime Etkilerinin İncelemesi Ceyda Altıparmakoğulları 135 151 167 179 Dönüşen Dünyada Tasarım Eğitimi ve Pratiğinin Geleceği Oturum Başkanları:Gülen Özdemir, Pınar Kaygan 195 Tasarım Stüdyosu Eğitiminde Fikir Üretme Sürecinde Kullanılan Yöntemlerin Ve Karşılaşılan Problemlerin Öğrenci Bakış Açısıyla İncelenmesi Yaprak Deniz Yurt, Irmak Özkan, Gülşen Töre Yargın 197 İşleyimsel Tasarım Eğitiminde Ürünleştirme Yaklaşımının Tanımlanmasına İlişkin Dizgesel Bir Sorgulama Alper Çalgüner 217 Endüstriyel Tasarım Stüdyosunda Öz Düzenlemeli Öğrenme Stratejilerinin İncelenmesi Aysun Ateş Akdeniz, Gülname Turan 239 Endüstriyel Tasarım Eğitiminde Kapsayıcı Tasarım İçin Bir Yöntem Önerisi Merve Aydın, Meltem Maralcan Gülmen 257 Değişimi Ölçmek: Temel Tasarım Projeleri İçin Değerlendirme Ölçütleri Dalsu Özgen Koçyıldırım, Damla Tönük 275 Endüstriyel Tasarım Eğitiminde Endüstri 4.0 Ve Toplum 5.0’A Yönelik Derslerin Yoğunluğunun Tespiti Nazife Aslı Kaya, Hilal Erdem, Çisem Ercömert 287 Tasarım Öğrencisinin Öğrenme Süreçlerinde Sosyal Medya Etkisi: Bir Araştırma ve Sergileme Aracı Olarak Instagram Tuğçe Ecem Tüfek Şerifoğlu, Pelin Efilti 305 Ürün Tasarımı Stüdyo Eğitimi: Kuşak Teorileri ve Değişim Üzerine Bir Araştırma Çisem Ercömert, Serkan Güneş 319 Endüstriyel Tasarımcılardan Mimarlık Eğitiminine Müdahaleler: Kullanıcı Odaklı Tasarım Yöntemlerinin Mimarlık Bölümü Öğrencilerine Tanıtılması Saniye Fışgın, Fazıl Akın 337 x Tasarım, Eğitim, Yaratıcılık Tasarım Sürecinde Kullanılan Fikir Geliştirme Yöntemlerinin Etkisini Nicelik Yönünden Değerlendirmek İçin Bir Ölçüm Tekniği Önerisi Ümit Bayırlı, Naz A.G.Z. Börekçi Form Stratejileri İle Birlikte Kâğıttan Form Geliştirme Yöntemi Üzerine Değerlendirme Alper Karadoğaner Tasarım Odaklı Düşünme Yaklaşımı İle Stem Eğitimi Etkinliği Geliştirme Ahsen Öztürk, Fatma Korkut Mekân ve Nesnelere Farklı Bir Bakış: Yapısal Paralaks Seçil Şatır 355 357 373 391 405 Zamanla Değişen Teknoloji ve Tasarım 423 Gösterge ve Kullanıcı Deneyiminin Teknolojiye Bağlı Değişimi: Kol Saatinden Akıllı Saate Geçiş Betül Şahin 425 Eurovision Şarkı Yarışması Sahnelerinin Geleceğini Tasarım Haritasıyla Öngörmek Merve Karpov 437 Ürün Tasarım Sürecinde Ürün Okunabilirliği Kavramının Sesli Düşünme Protokolü İle Ölçülmesi: Karşılaştırmalı Ürün Analizi Çınar Narter 449 Ürünlerin Estetik Beğeni Odaklı Değerlendirilmesinde Göz İzleme Teknolojisinin Kullanımı- Bir Araştırma Önerisi A. Ezgi İlhan, Abdullah Togay 467 Bilgisayar Destekli Tasarım Programı Çizen’in Verimlilik Analizi ve Kullanıcı Deneyimi Araştırması ile Kullanıcı Odaklı Yalın Arayüz Geliştirilmesi Gül Çiçek Zengin Bintaş, Önder Erkarslan 481 Çalıştay Özetleri Birlikte Tasarım Yaklaşımı İle Hatıralarla Bağlantılı Seslerin Üç Boyutlu Form Oluşturma ve Nesne Üretiminde Kullanılması Efe Alpay, Çağla Doğan Evde Malzeme Üzerinden Tasarım Deneyleri Berilsu Tarcan Küresel Salgın Dünyası için Fikir Geliştirme İsmail Yavuz Paksoy, Ümit Bayırlı “Konuşan Mekânlar” Marka ve Mekân Yolculuğu Ertuğrul Yurdakul, Gamze Ekin, Cem Çıtak, Merve Güner Sürdürülebilir Kullanım Davranışları Dilruba Oğur Aydın, Çağla Doğan, Alper Karadoğaner Kısa Özgeçmişler 497 499 500 501 502 503 505 xi İŞBİRLİKLİ TASARIM SÜREÇLERİNDE TASARIMCININ ROLÜ VE DİJİTAL ADAPTASYON Gizem Bodur, Atılım Üniversitesi, Güzel Sanatlar Tasarım ve Mimarlık Fakültesi, Endüstriyel Tasarım Bölümü H. Güçlü Yavuzcan, Gazi Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Endüstriyel Tasarım Bölümü Teknolojik gelişmeler ürün tasarım süreçlerini ve endüstriyel tasarımcıların süreç içerisindeki rollerini değiştirebilmektedir. İşbirlikli tasarım süreçlerinin dinamiklerini değiştiren yeni teknolojiler, tasarımcıların sahip oldukları görevleri çeşitlendirmektedir. Tasarım ve teknoloji etkileşimi sayesinde endüstriyel tasarımcıların kullandıkları araçlar ve tasarımcıların yetenekleri gelişmekte, tasarım kavramının algılanma biçimleri de değiştirmektedir. Teknolojiyi temel alan projelerin gerçekleştirildiği sektörlerde tasarım sürecinden ve endüstriyel tasarımcıdan farklı beklentiler ortaya çıkmaktadır. Bu çalışmada, teknoloji faaliyetlerine ve ülkenin ekonomi değerlerine doğrudan ya da dolaylı katkıda bulunan tasarım kavramının işbirlikli ürün geliştirme süreçlerinde incelenmesi amaçlanmıştır. Bu doğrultuda Türkiye’de yer alan sektörlerin faaliyetleri güncel sektör ve ekonomi raporları ile incelenerek farklı gelişim aşamalarına sahip sektörler belirlenmiştir. Belirlenen üç sektörde tasarım süreci ve tasarımcı değer analizi yapılmıştır. Tasarımcıların rolündeki değişim, teknolojik gelişmelere adaptasyonları ve tasarım kavramının bu değişimlere göre nasıl konumlandırıldığı yapılandırılmış görüşme metoduyla değerlendirilmiştir. Endüstriyel tasarımcıların, gelişen tasarım araçlarına adaptasyonları ile birlikte, işbirlikli tasarım sürecinin dijital basamaklarına adaptasyonu için bireysel yeteneklerini güncel tutmalarının önemli olduğu, tasarım eğitiminde ve özel sektördeki tasarım süreçleri yapılarından bazı yeni yaklaşımların uygulamaya aktarılmasının faydalı olacağı değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Tasarımcının rolü; işbirlikli tasarım süreci; dijital adaptasyon. GİRİŞ Teknolojinin gelişmesi ve değişen ürün talepleriyle birlikte endüstriyel tasarımcıların görevleri de önemli ölçüde değişmektedir. Tasarımcıların ve mühendislerin yeni ürün sürecine katkıları müşteri ve kullanıcı senaryosuna, estetik ve ergonomik özelliklere bağlı olarak değişmekte, ürün yelpazesi giderek genişlemektedir (Walsh, 1996). Endüstriyel tasarımcıyla birlikte tasarım kavramı da uygulama alanlarını arttırmaktadır. Farklı uzmanlıkları çözümleyerek yeni teknikler sunan tasarım, sürece dahil olan tüm disiplinleri geliştirmekte ve yeni yetenekler kazandırmaktadır. Farklı disiplinlerin bir araya gelerek ürün geliştirme aşamalarını 89 Gizem Bodur, H. Güçlü Yavuzcan yürüttüğü disiplinler arası yaklaşımlar da profesyonel yaşamda endüstriyel tasarımcıların dahil olduğu süreçler arasındadır. Tasarım odaklı proje süreçlerinde eş zamanlı işleyen yeni ürün geliştirme süreçlerinin her alanına hakim olma gereği, ürün tasarımcılarının rollerini disiplinler arası çalışmalarda daha fazla ön plana çekmektedir (Levy ve Guenand, 2003). Ürün ya da hizmet tasarımı alanlarında teknoloji ve tasarım etkileşimiyle doğan yenilikler tasarımcılar için farklı çalışma alanları sunmaktadır. Papalambros (2015), yeni nesil tasarımcıların fiziki ürünlerden daha fazla bilgiye sahip olmaları, fiziksel ve somut olmayan hizmetler arasındaki etkileşimi anlamaları gerektiğini savunmuştur. Teknolojinin etkileriyle değişen yazılım ve donanım araçları ürün tasarım süreçlerini de yeniden yapılandırmaktadır. Ürün tasarımcılarının çalışmalarını sürdürebilmeleri ve daha verimli çıktılar elde edebilmeleri için söz konusu değişimlere adapte olmaları gerekmektedir. Mevcut tasarımcı rollerinin genişlediği projelerde, işbirliği çalışmalarının da artması firma içi ya da firma dışı ortak proje süreçlerinin ritmini değiştirmektedir. Bu çalışma Teknoloji Tabanlı Sektörlerde Çalışan Endüstri Ürünleri Tasarımcılarının Rolleri, Akademik ve Sektörel Problemlere Çözüm Önerileri (Bodur, 2019) başlıklı yüksek lisans tezinde farklı sektörlerde tasarımcı ve yönetici olarak görev yapan kişilerle gerçekleştirilen yapılandırılmış görüşme verileri çerçevesinde hazırlanmıştır. Gerçekleştirilen görüşmeler, işbirlikli tasarım süreçlerinde yer alan tasarımcıların rolü ve teknolojiyi temel alan projelere adaptasyonu üzerinden, yeniden analiz edilmiştir. Bu çerçevede, inovasyon faaliyetlerine ve ülkenin ekonomi değerlerine doğrudan ya da dolaylı katkıda bulunan tasarım unsurunun disiplinler arası proje süreçlerinde incelenebilmesi için, Türkiye ekseninde belirlenen üç sektörde ürün tasarım süreci ve tasarımcı değer analizi yapılmıştır. Yapılandırılmış görüşme bulguları değerlendirilerek, tasarımcı ve mühendislerin süreçlere ilişkin görüşleri analiz edilmiştir. Sonuç olarak, tasarım ve teknoloji etkileşimi ile birlikte üç sektörde ortaya çıkan endüstriyel tasarımcı rollerinin kapsamının ortaya konulması amaçlanmıştır. TASARIM VE TEKNOLOJİ İLİŞKİSİ Birbirini destekleyen tasarım ve teknoloji kavramları kendi süreçlerini oluştururken bağlılıklarını da devam ettirmektedir. Tasarım, teknolojik ürünlerin yaşam döngüsünün farklı aşamalarında özgün katkılarda bulunan ya da inovasyon fikirleriyle teknolojik ürün çıktısını sağlayan bir kavram olmanın ötesine geçmektedir. Bir inovasyonun tanımlanabilmesi için, temelde, buluşun başarılı bir şekilde toplum tarafından kabul edilmesi gerekmektedir. Günlük hayatı iyileştirmeye yönelik kitlesel yenilik çıktılarına rağmen, Ar-Ge merkezlerinde inovasyon süreci tamamlanamayan pek çok proje bulunmaktadır (Luo, 2015). Bunun temel sebepleri bilimsel sürecin tasarım süreci ile bütünleştirilememesi, tasarımın çözümleyici ve kapsayıcı niteliklerinin ürün geliştirme aşamalarında uygulanmamış olmasıdır. Diğer yandan, tasarım konseptlerinin de yapılandırılarak problem çözüm süreci 90 İşbirlikli Tasarım Süreçlerinde Tasarımcının Rolü ve Dijital Adaptasyon ve çözüm alternatiflerinden doğan bir ürün haline gelmesi için bilimsel verilere ihtiyaç duyulmaktadır (Hatchuel vd., 2004) Ergonomi, statik ve malzeme bilimi gibi kavramsal fikirleri somut değerlere dönüştüren alanlar yeni ürün geliştirme aşamalarını şekillendirmektedir. Üründe kullanıcı ihtiyacını karşılayacak bütünsel yaklaşımlar, kişiselleştirme alternatifleri ve estetik tasarım çözümleri ancak tasarım ve teknoloji etkileşimiyle var olabilmektedir. Teknolojinin anlamı ve rolü, kullanıcıların sahip olduğu ürünü günlük hayattaki diğer nesnelere ve onları kendi aktivitelerine katabilme yeteneği ile sınırlıdır. Bu sınırlılıkları aşabilecek tek unsur ise tasarımdır ve onun kapsayıcı, genişleyebilen yapısı hem günlük hayatta hem de endüstride kolay entegre olabilme özelliğine sahiptir (Keinonen, 2009). Tasarım, endüstriyel değişimlerle birlikte kendisine yeni faaliyet alanlarını da beraberinde getirmiştir. Yeni üretim yöntemleriyle dönüşen ürün formları, toplum içerisinde de farkındalık yaratarak tasarım ve endüstrinin ortak çözümleri için talep oluşturmuştur (Valtonen, 2005). TASARIM SÜRECİNDE ROL VE DİJİTAL ADAPTASYON Endüstriyel tasarımcının temel rolü aynı kalmakla birlikte, yıllar içerisinde görev kapsamı genişlemiştir. Valtonen (2005) çalışmasında tasarımcının sanayideki ve toplumdaki rolünü tarihsel olarak açıklamıştır. Buna göre, 1950’lerde zayıf ekonomik koşullar ürün tasarımcısını kısıtlı imkanlar altında yaratıcı kimliğini ortaya koymaya zorlamıştır. 1960’lı yıllarda ortaya çıkarılan tasarımın yalnızca estetik değerlere sahip olması değil aynı zamanda fonksiyonel unsurlar da barındırması gerektiği düşünülmüştür. Gelişmekte olan endüstrinin içinde ürün tasarımı yapan bir tasarımcının seri üretim sınırlılıklarından ya da pazar stratejilerinden bağımsız kararlar vermesi mümkün değildir. Nihai kullanıcıyı tamamen anlayan ve kullanıcının fiziksel ve ruhsal ihtiyaçlarını ürün üzerinden karşılayabilen bir tasarımcı tanımı 1970’lerden itibaren yapılmıştır. Ergonomik verilerine dayanarak farklı yaş ve cinsiyetlere uygun yapılan tasarımlar ile günlük hayat için en doğru ürünün ortaya çıkarılması amaçlanmıştır. Tasarım yönetimi başlığında tasarımcı, 1980’lerde koordinasyon görevini elde etmiştir. Yeni ürün projelerinin farklı alanları için çalışmalar yapan endüstriyel tasarımcı her birime ait bilgileri işleyerek projeye kazandırma rolünü gerçekleşmiştir. Bu uygulamalar ürün tasarımcısının yönetici ve yönlendirici pozisyonunu güçlendirmiştir. 1990’lara gelindiğinde, yapılan ürün tasarımlarının aslında kullanıcı deneyimlerini de tasarladığı düşüncesi, önceki dönemlerde nihai kullanıcıya yönelik yapılan çalışmalar için yeni kazanımlar oluşturmuştur. Ürünün kullanıcıyla etkileşime geçen her yönünün tasarlanmış olması ve tasarımcıların sezgilerine bağlı olarak ürün sorumluluğunun alınması gerekliliği ortaya çıkmıştır. İnovasyon faaliyetlerinin doğması 21. yüzyılda gerçekleşmiş, tasarım ve teknoloji ilişkisi içinde gelecekçi ürünler ortaya çıkarılmaya başlanmıştır. Süreç boyunca teknoloji odaklı inovasyonlar endüstriyel tasarımcıların yaratıcı fikirleri tarafından tetiklenmektedir. Böylece tasarımcının sürekli değişen ve gelişmekte olan görev tanımları da ortaya çıkmaktadır. Ulusal 91 Gizem Bodur, H. Güçlü Yavuzcan ve uluslararası ekonomik potansiyeller, politikalar ve kültürel atmosfer ürün tasarımcılığı kavramının çerçevesini sürekli geliştirmektedir (Valtonen, 2005). Endüstriyel tasarımcı için tanımlanan birincil ve ikincil görevler firma kapasitelerine ve tasarım kültürlerine göre değişebilmektedir (Valencia vd., 2013). Firma stratejileri ürün tasarımcısının görev tanımını da belirlediği için tasarımcının gözetimindeki çalışma alanları çeşitlenebilmektedir. Özellikle ikincil görevler, iletişim teknolojilerinin gelişmesiyle, tasarımcının kendi iletişim ağlarını yaratması sonucu ortaya çıkmıştır. Günümüzde kullanıcı deneyimini tasarlama, maddi sınırlılıklara göre ürünü şekillendirme, süreç yönetiminin çeşitli aşamaları, dış kaynaklı bilgilere ulaşma, farklı birimler arasında iletişim kurma, süreçte denge sağlama ve pazar potansiyelini anlama becerileri ürün tasarımcısı ile bütünleşmekte olan rollerdir. Endüstriyel tasarımcı bireysel olarak ürün tasarımı projeleri kapsamında, ürün geliştirme ve pazar şartlarına hazırlık süreçleri olmak üzere, iki ayrı konumda görev almaktadır (Valencia vd., 2013). Tasarımcılar, farklı disiplinlerin uzmanlık bilgilerini kendi alanlarındaki boşlukları doldurarak kullanmakta ve söz konusu bilgileri kendi yaklaşımlarıyla bütünleştirerek yeni bilgi türleri ve genişlemiş yeni bir uzmanlık alanı oluşturmaktadır. Tasarımcıların söz konusu yeni rolleri adaptasyon sonucu gelişmekle birlikte yaratılan yeni ‘‘meta-disiplin’’i ortaya çıkarmaktadır (Banerjee, 2008). Yeni çağda dijital faaliyetlerin tasarım sürecinin merkezi haline gelmesi tasarımcıları da dijital araçlarda uzmanlaşmak zorunda bırakmaktadır. Yazılım ve arayüz teknolojilerine yönelik eğilim, ürün ve diğer tasarım platformlarında çalışan tasarımcıların yetkinlik seviyesini de değiştirmektedir. Parametrik ve üretken tasarım araçlarını kullanabilmek bir yetenek olmaktan çıkıp çağa adaptasyon için zorunlu yeterlilikler haline gelmiştir. Böylece yeni bir meslek sınıfı olarak dijital tasarım uzmanlığı oluşmaktadır. Söz konusu tasarımcılar kullandıkları yazılımları kişiselleştirecek potansiyeli göstermekte, tasarımcının yeni ürün geliştirme sürecinde merkezi rolünü korumaktadır (Oxman, 2006). Geleceğin tasarımcıları, işbirliği içinde gerçekleştirilen ürün geliştirme süreçlerinde her konu üzerinde belirli düzeyde bilgi sahibi olan, her disipline uygun bilgileri sağlayabilen ve doğru analiz yaparak ürün hakkında hiç bilgisi olmayan kullanıcıyı doğru yönlendirebilen uzmanlar olacaktır. Teknolojik yenilikler ve tasarım odaklı inovasyon faaliyetleri sayesinde kendini geliştiren tasarımcı, hem basit hem de karmaşık tasarım araçları tasarlayarak kullanıcısının da tasarımcı olabileceği ürünler geliştirmeye devam edecektir (Loy vd., 2015). Ürün tasarımcıları, gelecekte hibrit tasarımcılar olarak yeni görev tanımlarıyla süreçte yer alabileceklerdir. Tasarım Süreçlerinde İşbirlikleri Farklı disiplinlerin işbirliğine dayanan disiplinler arası yaklaşımlar karmaşık ürün geliştirme projelerinde uzman alan bilgisine erişim için oldukça önemli fırsatlar92 İşbirlikli Tasarım Süreçlerinde Tasarımcının Rolü ve Dijital Adaptasyon dır. İletişimin geliştirildiği ve yeni bilgi türlerinin ortaya çıktığı disiplinler arası projeler, tasarımcıların da süreç yönetiminde etkin olması gereken çalışmalardır. Kavramsal düşüncelerin ya da soyut ön projelerin işbirliğiyle gerçekleştirilmesi süreç yönetiminin önemli parçalarından birisidir. Tasarımcılar, çalışma grubuna yaptıkları katkıların yanında, kendileri de gelişime ve kazanıma açık olarak sürece dahil olmaktadır (Hasırcı ve Ultav, 2012). Ürün tasarım sürecinin her basamağında etkili olan işbirlikçi tasarım ile, sürecin ilk aşaması olan fikir üretme sırasında yapılan ortak çalışmaların dahi nihai ürünü etkilediği görülmektedir. Karar anlarında işbirliği ile sonlandırılan süreçler de proje çıktısını farklılaştırmaktadır (Sanders ve Stappers, 2008). Yaratıcı süreçlerin bir arada yaşanması işbirliği yaklaşımı için teoride çoğaltıcı etkiye sahip iken, pratik çalışmalarda sosyal etkileşimin yaratıcı fikirlerin açığa çıkmasını engelleyebildiği görülmüştür. Bu nedenle, tasarım sürecinin yönetilmesi sırasında işbirliğinin sosyal boyutunun da dikkate alınması gerekmektedir (Warr ve O’Neill, 2005). Tasarım çözümlerinin farklı disiplinler tarafından sıralı halde ve aynı mekanda gerçekleştirilmesi tasarım sürecinde kolaylık yerine aksama ve zaman kaybına neden olmaktadır. Her bir aşamada ürün üzerinde çalışılırken görülen hatalar bir önceki aşamaya ve uzmana geri dönmek zorundadır. Eş zamanlı yazılım teknolojileri ise tasarım ve Ar-Ge takımlarını aynı anda buluşturarak ürünlerin sayısallaştırılmasını hızlandırmaktadır. Böylece, tasarım yöntemlerinin çağa uyum sağlaması ile endüstriyel tasarımcı ve mühendis ürün geliştirme sürecini aynı zaman aralığında birlikte sürdürebilmektedir (Satır, 2017). Bilgisayar destekli tasarım arayüzleri bulut tabanlı tasarım sistemleriyle birleşerek zaman ve mekan sınırlaması olmayan işbirliklerine imkan sağlamaktadır. Tasarımcılar aracılık ettikleri her konuda bilgiye ulaşabilir ve dinamik tasarım gösterimleri yapabilir hale gelmektelerdir. Sanatsal ve bilimsel kaynakların daha geçişli ve aktarılabilir hale gelmesiyle tasarım uygulamaları değişmekte, ekip üyeleri arasındaki fiziksel mesafeler de artabilmektedir (Eris vd., 2014). Disiplinler arası süreçlerdeki çalışma biçimi her bir uzmanlık alanına göre değişmektedir. Bir endüstriyel tasarımcının aldığı bilgileri işleme ve yorumlama şekli ile bir makine mühendisinin durumu algılama şeklinin aynı olması mümkün değildir. İşbirlikçi süreçleri dönüştüren ve ürün çıktısını özelleştiren şey ise farklı yorumlama teknikleri ve geri bildirimlerdir. Farklı uzmanlık alanlarına sahip çalışanların sayısal ve sanatsal becerileri alınan kararları, çizim ve analiz aşamalarını, ürünün ergonomisini ve kullanıcı senaryosunu etkilemekte, takım çalışmalarının bireysel çalışmalardan ayrılmasını sağlamaktadır (Yılmaz ve Daly, 2016). TÜRKİYE’DE SEKTÖR AKTİVİTELERİ Tasarım, şirketlerin teknoloji ya da ürün faaliyetleri dışında, pazardaki var oluşlarını kuvvetlendirmektedir. Tasarlanan bir ürün formu, ambalajı, sunumu ve reklam aktiviteleriyle firma kimliğine katkıda bulunularak firmanın pazardaki 93 Gizem Bodur, H. Güçlü Yavuzcan konumunu yeniden tanımlayabilmektedir. Tasarımın asıl gücü, firma bütününün yapılan tasarımlar ile anılması sayesinde ortaya çıkmaktadır (Walsh, 1996). Net gelir artışı doğrudan kar payını arttırmamasına rağmen, yapılan araştırmalar endüstriyel tasarımcıların firma bünyesindeki net geliri yükselttiğini ve kar payında artış sağladıklarını göstermektedir (Hertenstein vd., 2004). Türkiye’de üretim teknolojileri alt yapısının güçlü olması tasarımların hayata geçirilmesinde doğrudan etkilidir. Ancak, ihracatta en yüksek paya sahip teknoloji grubu orta yüksek teknoloji ürünler olup, düşük teknoloji ürünleri de bu grubu yakından takip ederek ikinci sırada bulunmaktadır. Yüksek teknoloji ürünlerinin ihracat payı ise %4’ün altındadır (Kamu İhale Kurumu, t.y.; TİM, 2018). Türkiye ekseninde sektörler ve üretim potansiyelleri incelendiğinde, yüksek ihracat değerlerine sahip firmaların öncelikle motorlu kara taşıtları sektöründe yer aldığı görülmektedir. Genel olarak yüksek teknoloji ürünlerine sahip olan ana üretim merkezlerine ek olarak yan sanayi orta düzey teknoloji ürünlerinin de ihracata katkısı bulunmaktadır. Yüksek ve orta-yüksek teknoloji ürünlerine sahip olup ihracat oranında yüksek payı bulunan bir diğer sektör ise elektrikli ev aletleri sektörüdür. Sağlık sektöründe yapılan yatırımlara rağmen ihracatta ilk 1000 firma içerisinde tıbbi cihaz üretimi yapan bir işletme görülmemektedir. Yatırım desteğine ihtiyaç duyan bu sektör medikal cihazlarla yüksek teknoloji ürünler kategorisine dahil olmaktadır (TİM, 2018). İhracatta ilk 1000 firma sıralamasının özellikle ilk 15’i içerisinde motorlu kara taşıtları ve elektrikli ev aletleri üretimi yapan firmalar yoğunlaşmakta, tıbbi cihaz üretimi yapan firmalar ise yer almamaktadır (Tablo 1). Motorlu kara taşıtları sektörü ihracatın itici gücü olan çalışma alanını oluşturduğu için yüksek teknolojili ürün geliştirme faaliyetlerinin incelenmesi için ilk sırada seçilmiştir. Ürün kullanıcı etkileşiminin yoğun olduğu ve inovasyon faaliyetleriyle güçlenen elektrikli ev aletleri sektörü Türkiye ekonomisine katkı seviyeTablo 1. İhracatta ilk 15’te yer alan firmalar (TİM, 2018) (M: Motorlu kara taşıtları, sektörü, E: Elektrikli ev aletleri sektörü) 94 İşbirlikli Tasarım Süreçlerinde Tasarımcının Rolü ve Dijital Adaptasyon si ile ikinci sektör olarak seçilmiştir. Medikal cihaz alanında yüksek teknolojili ürünler gamı oldukça fazla olmasına rağmen Türkiye ekseninde faaliyetleri düşük bir sektör olarak görülmüştür. Belirtilen sektör durumlarına bağlı olarak farklı gelişim aşamalarına sahip sektörlerde yapılan çalışmada, sektörlere bağlı olarak endüstriyel tasarımcıların çalışma alanları ve tasarım süreçlerindeki farklılıkların belirlenmesi amaçlanmıştır. ARAŞTIRMA YÖNTEMİ – GÖRÜŞME FORMU YAKLAŞIMI Türkiye’de farklı kategorilerde teknolojik ve ekonomik potansiyellere sahip sektörler olarak belirlenen motorlu kara taşıtı, elektrikli ev aletleri ve tıbbi cihaz sektörlerindeki yeni ürün tasarımı süreçleri incelenmiştir. Endüstriyel tasarımcıların deneyimlerinin ve profesyonel görüşlerinin konu başlıkları ve belirlenen sorular kapsamında alınabilmesi için görüşme formu yaklaşımı uygulanmıştır (Yıldırım ve Şimşek, 1999, s.132). Teknoloji -tasarım etkileşiminin ve tasarımcıların tasarım kavramına bakış açılarının değerlendirilebilmesi için söz konusu görüşme formu aracılığıyla yapılandırılmış görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Görüşmelere 15 endüstriyel tasarımcı ve beş birim yöneticisi katılmıştır. Endüstriyel tasarımcılardan beş tasarımcı motorlu kara taşıtları sektöründe, altı tasarımcı elektrikli ev aletleri sektöründe ve dört tasarımcı da tıbbi cihazlar sektöründe bulunmaktadır. Birim yöneticileri belirlenen üç sektörden seçilmiş olup birçok firmaya danışmanlık yapan firma yöneticisi de görüşmelere katılmıştır. Yapılan görüşmede teknoloji temelli projelerde endüstriyel tasarımcıların mühendisler ile yürüttüğü yeni ürün geliştirme aşamalarının tasarımcı yönelimleri üzerinden değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Soru başlıkları ve alt sorular tasarımcının özelliklerini, rolündeki değişimi ve meslek tanımını oluşturan içeriklerin farklılaşmasını, tasarımın iletişimde bulunduğu uzmanlık alanlarıyla etkileşim bağlarını ve işbirliği yaklaşımın önemini tartışılmak üzere hazırlanmıştır. Görüşmenin araştırma sorusu, teknoloji temeliyle gelişen projelerde yer alan endüstriyel tasarımcıların ve mühendislerin, işbirlikli projeleri tasarımcıların etkinlikleri üzerinden, nasıl değerlendirdiğidir. Görüşme formundaki soruların kapsamı endüstriyel tasarımcının ve tasarım kavramının değişimi, işbirlikleri ve teknolojik gelişimlerin tasarım sürecine katkıları, bireysel yeterlilikler ve yönelimler üzerinden oluşturulmuştur. Görüşme formu ile yapılandırılmış görüşmelere başlamadan önce geçerlik ve güvenilirlik testi beş tasarımcı üzerinde yapılmış ve elde edilen sonuçlar çerçevesinde görüşme formu yeniden düzenlenmiştir. Endüstriyel tasarımcıların kişisel bakış açılarının analiz edilebilmesi için görüşme formu soruları açık uçlu, birden fazla seçimin yapılabildiği ve şema üzerinde işaretleme gerektiren soru türleriyle hazırlanmıştır. Görüşme Formu Bulguları Yapılan görüşmeler katılımcılarla yüz yüze ve Skype programı aracılığıyla paylaşılan form üzerinden gerçekleştirilmiştir. Tasarım sürecinin aşamalar halinde değerlendirilebilmesi için konsept tasarım, 2D çizim, 3D çizim, analiz ve testler, 95 Gizem Bodur, H. Güçlü Yavuzcan prototip ve görsel sunum aşamaları olmak üzere altı bölümden oluşan bir örnek süreç sıralanmıştır. Formda yer alan sorulara verilen yanıtlar benzerlikleri üzerinden bütünleştirilerek bulgular oluşturulmuştur. Görüşme formunda yer alan ilk soruda tasarımcı ve tasarım kavramının tanımlaması yapılmıştır. Tasarımcılar, tasarım kavramının, inovasyon kavramının kullanımı gibi, gelişmiş ülkelerde katma değerli faaliyetlileri tanımlarken, Türkiye’deki çalışmaların kalitesini daha yüksek göstermek amacıyla kullanılan eklektik bir kelime halini aldığını belirtmiştir. Endüstriyel tasarımcıların çalıştıkları sektöre ya da teknoloji odaklı tasarım çalışmalarına ilgilerinin lisans döneminde gözlemlendiği ve bu dönemde alınan derslerin etkisinin dersi aktaran hoca seçimine kadar tasarımcının sektördeki çalışma performansını etkilediği paylaşılmıştır. Tasarımcıların teknolojiye ve sektör detaylarına yönelimleri doğrultusunda bulundukları firmada kalıcı olabildikleri anlaşılmıştır. Çünkü birim yöneticileri öncelikle endüstriyel tasarımcıların sektör faaliyetleri ile birlikte malzeme ve teknoloji yeniliklerini takip etmesini istemektedir. Bu yönelimlere bağlı olarak özellikle motorlu kara taşıtları sektöründe ürün ve sistem tasarımının yüksek oranda sektör içerisinde öğrenildiği belirtilmiştir. İlk bölümde yer alan alt sorularda tasarım süreçlerindeki işbirliği ve gelişen teknolojiye bağlı zamansal değişimler tartışılmıştır. Bu kapsamda, konsept tasarım sürecinin farklı fikirlerle işbirlikli olarak yürütüldüğü belirtilmiştir. İki boyutlu (2B) eskiz aşaması tasarımcıların özelinde gerçekleşen bir aşama olsa da görüşmeye katılan mühendisler kendilerinin de bu sürece fikirsel olarak dahil olduklarını paylaşmışlardır. Ürün sürecinin tamamına hakim olan tasarımcılarda 2B eskiz çizimlerinin yapılmaması, teknolojik gelişime ve ürün sürecindeki hızlanmaya bağlı olarak, o aşamanın atlanmasından kaynaklanmaktadır. Üç boyutlu (3B) bilgisayar destekli çizim aşamasında ise sıklıkla işbirliği gerçekleşmektedir. Ancak, tasarımcıların ve mühendislerin bireysel ve işbirlikli olarak çalıştıkları çizim programları farklılaşmaktadır. Bu programlardaki yetkinlikleri ve teknoloji tabanlı proje aşamalarındaki yeterlilikleri yeni ürün geliştirme projelerinin değerini arttırmaktadır. Analiz ve test aşamasında mühendisler daha çok çalışmalar gerçekleştirmekte olup endüstriyel tasarımcılarla aralıklı olarak işbirliği yapılmaktadır. Prototip yapım ve kontrol aşaması da 3B çizim faaliyetlerinde olduğu gibi yoğun işbirliğinin gözlemlendiği bir diğer süreçtir. Endüstriyel tasarımcılar formda yer alan örnek tasarım süreci sıralamasından farklı olarak prototip çalışmalarına geçmeden önce maket (mock-up) süreci yaşadıklarını ifade etmişlerdir. Mühendislerle birlikte prototip yapımdan önce ürünün çalışma prensiplerini kendileri maket aracılığıyla gözlemlemektedir. Proje sürecinde görsel oluşturma ve sunum basamağı endüstriyel tasarımcılar için özel bir süreç iken mühendisler söz konusu sürece dahil olarak işbirliğinde bulunduklarını belirtmiştir. Endüstri ürünleri tasarımcılarının tasarım sürecindeki yönelimleri ve firma talepleri doğrultusunda sahip oldukları roller/görevler tasarım süreç şeması içerisinde gösterilmiştir. Katılımcıların çalıştıkları firmalar ve firmaların ait olduğu 96 İşbirlikli Tasarım Süreçlerinde Tasarımcının Rolü ve Dijital Adaptasyon sektörler kodlanarak belirtilmiştir. Örneğin, E3 kodlaması elektrikli ev aletleri sektöründe faaliyet gösteren ve çalışma kapsamında üçüncü sırada yer alan firmayı belirtmektedir. Görüşmeler sırasında belirtilen maket ve 2B /3B teknik çizim basamakları geçiş süreci başlığıyla süreç şemasına eklenmiştir. Görevli olunan aşamalar ve dahil olunmayan aşamalar gösterilmiştir. Görüşme formu yaklaşımı ile tasarımcıların çalıştıkları firmaların yapısına bağlı olarak üç farklı tasarım aşamasında görev alabildiği belirlenmiştir. Görev özellikleri sınıflandırılarak tasarım ağırlıklı görev, ürün sürecinin tamamında görevli ve üretim ağırlıklı görev olarak gösterilmiştir (Tablo 2). Tablo 2. Ürün tasarım süreci basamaklarındaki görevler (V: Görevli olunan aşama. X: Dahil olunmayan aşama) (M: Motorlu kara taşıtları, sektörü, E: Elektrikli ev aletleri sektörü, T: Tıbbi cihazlar sektörü) 97 Gizem Bodur, H. Güçlü Yavuzcan Katılımcılardan beş tasarımcı tasarım ağırlıklı, 11 tasarımcı ürün sürecinin tamamında ve iki tasarımcı da özellikle bulundukları firma yapısı gereği üretim alanında çalışma yürütmektedir. Yönetici pozisyonundaki üç endüstriyel tasarımcının da ürün sürecinin tamamına hakim bir şekilde çalışmalarını yürüttüğü görülmüştür. Çalışma kapsamında incelenen sektörlerde endüstriyel tasarımcıların çalışma alanlarının açık şekilde belirli olmadığı anlaşılmıştır. Öte yandan, aynı firma içerisinde yer alan birimler arası iletişim eksikliğinin projelerdeki akışta kesintiler meydana getirdiği bildirilmiştir. İşbirlikli proje süreçlerinde endüstriyel tasarımcıların yeni ürün tasarımı oluşturma çabalarında zamana karşı yarıştıkları ifade edilmiştir. Firma faaliyetlerinde sürecin hızlanması talep edildiğinde bu durumdan yaratıcılık çalışmalarının yoğun olarak gerçekleştiği tasarım ekipleri de etkilenmektedir. Süreç genelindeki hızlanma ise, teknolojinin etkisiyle gelişen tasarım araçlarının tasarım sürecindeki yoğun kullanımıyla gerçekleşmektedir. Özellikle ürün tasarım sürecindeki zaman sınırlılıklarının tasarımcıların teknolojiyi sıklıkla kullanmalarını ve teknolojiyi daha iyi kavramalarını sağladığı görüşü paylaşılmıştır. İkinci bölüm olan geliştirici kaynakların takibi konusunda, tasarımcıların bulundukları sektöre bağlı yayınları ve internet sitelerini, ayrıca, görsel yaratıcılığı destekleyecek farklı formlar görebilmek için, sektör dışından tasarım çalışmaları ve yarışmaları takip ettikleri görülmüştür. Mühendisler ve tasarımcılar firmanın belirlediği ekipler tarafından yurtiçi ve yurtdışı fuarlara giderek yeni üretim ve malzeme teknikleri hakkında da bilgi toplamaktadır. Üçüncü bölümde, endüstriyel tasarımcıların ve mühendislerin işbirlikli süreçlere daha iyi adapte olabilmeleri için eksikliklerin nasıl giderilebileceği tartışılmıştır. Endüstriyel tasarımcılar mühendislerin estetik bakış açısı konusunda yeterli hassasiyete ve bilgiye sahip olmadıklarını düşünmektedir. Öneri olarak, mühendislerin lisans eğitimi sırasında ya da firma bünyesinde tasarım hakkında eğitim almalarının uygun olabileceği paylaşılmıştır. Ürün tasarımcılarının ve mühendislerin farklı uzmanlıklarının olmasının kendilerini ve ekiplerini gelişime açık tutacağı görüşü yönetici görevindeki kişilerle yapılan görüşmelerde vurgulanmıştır. Tasarımcılar ise kendilerini teknik açıdan eksik ve donatılmamış hissetmektedir. Bunun sektördeki çalışmalarında kendilerinden beklenen taleplerden kaynaklandığı belirtilmiştir. Endüstriyel tasarım bölümünden mezun olan bir tasarımcı, aldığı lisans eğitimi için yeterli olsa da çalışma hayatında eğitimini almadığı konularda beklentilerle karşılaşmaktadır. Beşinci bölüm kapsamında 15 endüstriyel tasarımcı ve üç yönetici görevindeki tasarımcıdan sanatsal, sözel, sayısal ve doğaya dönük olarak ortaya konulan tanımlamalardan kendi ilgi alanları ve yeteneklerini belirlemeleri istenmiştir. Tablo 2’de kullanılan tasarım ağırlıklı görev, ürün sürecinin tamamında görevli ve üretim ağırlıklı görev kodlamalarının sürdürüldüğü Tablo 3’te, söz konusu soruya verilen cevaplar da dikkate alınarak, bireysel yeteneklerle süreç içerisindeki ro98 İşbirlikli Tasarım Süreçlerinde Tasarımcının Rolü ve Dijital Adaptasyon Tablo 3. Bireysel yetenekler ve tasarım kavramının kapsamı lün bağlantısı incelenmiştir. Lisans eğitiminin alındığı üniversiteler de göz önüne alınarak üniversitelerin verdiği tasarım eğitiminin kuramsal, teknik ya da pratik yöntemlerdeki dağılımları izlenmiştir. Üniversitelerin eğitim yapılarına bağlı olarak endüstriyel tasarımcıların sanatsal ilgiye sahip olabildiği ya da sayısal etkinliklere ilgili oldukları ortaya çıkmıştır. Sanatsal yeteneklere sahip endüstriyel tasarımcıların tasarım ağırlıklı görevlerde bulunduğu, sayısal alanlarda yetenekli tasarımcıların ise genel olarak ürün sürecinin tamamında görevli oldukları görülmüştür. Üretim ağırlıklı görev üstlenen endüstriyel tasarımcılarda ise tasarımcıların kendilerini sayısal alanda yetenekli görme durumlarının daha baskın olduğu belirlenmiştir. 99 Gizem Bodur, H. Güçlü Yavuzcan Formdaki altıncı soruda, tasarım kavramının sanat, mühendislik ve bilim uzmanlık alanları çerçevesinde nasıl konumlandırıldığı analiz edilmiştir. Tasarım kavramı sekiz katılımcı için sanat, bilim ve mühendislik alanlarının merkezinde yer almaktadır. Formda paylaşılan şema ile ilgili görüşlere bağlı olarak işaretlenen noktalar renk yoğunluklarıyla belirtilmiştir. Katılımcıların birincil ve ikincil işaretlemeleri de renk dağılımını etkilemiştir (Tablo 4). Tasarım sürecindeki çalışmaların sanat dallarına olan mesafesinin bilim ve mühendisliğe göre daha uzak olduğu görüşü de altı kişi tarafından paylaşılmıştır. İki endüstriyel tasarımcı ise tasarım uzmanlığının sanat, mühendislik ve bilim uzmanlıklarını kapsadığını belirtmiştir. Bu durum tasarımın yaratıcı ve yenilikçi yaklaşımlarla tüm uzmanlıkları etkisi altına aldığını göstermektedir (Resim 1). Tablo 4. Tasarım kavramının kapsamını belirleyen işaretlemelerin sayısal değerleri (Birincil işaretlemelerin kat sayısı bir, ikincil işaretlemelerin kat sayısı 0,5 alınmıştır.) Resim 1. Tasarım kavramının üç bilim dalı arasındaki konumu 100 İşbirlikli Tasarım Süreçlerinde Tasarımcının Rolü ve Dijital Adaptasyon SONUÇ VE ÖNERİLER Tasarım ve teknoloji etkileşimine adaptasyon çerçevesinde değerlendirilen bulgular hem eğitim alanında hem de özel sektör yapısında yeni yaklaşımlar gerektirdiğini göstermiştir. Yapılandırılmış görüşmeler sonucu düzenlenen tablolarda endüstriyel tasarımcıların tasarım süreçlerinde yer aldıkları görevlerin üç farklı alana ayrılabildiği tespit edilmiştir. Tasarım ağırlıklı, ürün sürecinin tamamı ve üretim ağırlıklı olarak ayrılan görev sınıfları endüstriyel tasarımcıların disiplinler arası ürün geliştirme projelerinin farklı aşamalarında yetkinliklere sahip olabildiğini göstermiştir. Her tasarımcının konsept tasarım sürecini yaşamadığı gibi, her tasarımcının üretim çizimi de yapmadığı belirlenmiştir. Sahip olunan bu görevlerin tasarımcıların kişisel yeteneklerine ve tasarım kavramının kapsamını farklı uzmanlıklar arasında nasıl konumlandırdıklarına bağlı olarak şekillenebileceği anlaşılmıştır. Ürün tasarımcısı olarak sahip olunan yetenek ve tasarım perspektifine, lisans düzeyinde alınan tasarım eğitiminin doğrudan ya da dolaylı olarak etkili olduğu görülmüştür. Endüstriyel tasarımcıların ilgi alanlarının lisans döneminde belirlenmesiyle, sektör seçimi ve firma içerisindeki aktivitelerinin şekillenebildiği görülmüştür. Ürün tasarımcılarının gelişen teknolojiyle birlikte artan rolünün tartışılması, eğitiminin önemini de ortaya çıkarmıştır. Bugünün tasarımcılarının ve geleceğin tasarımcı adaylarının daha geniş bir çerçevede eğitilme ihtiyacı yeni nesil tasarımcılar aracılığıyla ortaya çıkarılmalıdır (Papalambros, 2015). Bu durum, endüstriyel tasarım eğitimde seçmeli derslerle ya da bağımsız projelerle kişiselleştirilebilir bir müfredat oluşturmanın referansı haline gelmektedir. Özel sektörün taleplerine ek olarak, tasarımcının taleplerinin de akademik eğitimde özelleştirilebilir eğitim imkanları ile karşılanması gerekmektedir (Peters, 2012). Eğitim hayatı boyunca değişen teknolojilere uyum sağlamayı öğrenen tasarımcılar, özel sektör içerisinde de hem sektör ritmine hem de üretim alanına kendilerini hazırlayabilmektedir. Firma içi çalışma koşullarına ve aktif ürün geliştirme sürecine uyum sağlayamayan tasarımcıların ise yönetim kaynaklı ya da bireysel yetersizlikler sebebiyle zorluklar yaşadığı katılımcılar tarafından belirtilmiştir. Profesyonel yaşamda karşılaşılan farklı zorlukların lisans döneminde deneyimlenebilmesi tasarımcının sektör koşullarına daha kolay adapte olmasını sağlayabilmektedir. Endüstriyel tasarımcıların lisans projelerinde farklı disiplinlerle işbirlikli çalışmalarda bulunmaları, mezuniyet sonrası çalışma alanlarında daha fazla deneyim sahibi olarak yer almalarına olanak verecektir. Staj çalışmalarının ve özel sektör destekli proje sayılarının arttırılması hem üniversiteleri Türkiye’nin üretim kanadına yaklaştıracak hem de firmalarda ürün tasarımındaki katma değerli faaliyetleri artıracaktır. Türkiye’de üretim yapan öncü, gelişime açık ve yatırım ihtiyacı duyan sektörlere yönelik üniversite-sanayi işbirlikli eğitim programlarının hazırlanmasında fayda olacağı düşünülmektedir. Endüstriyel tasarımcılardan, aldıkları eğitim kapsamında, beklenen çıktıların ne olduğu ve ulusal ekonomiye nasıl katkı sağladıkları konusunda görüşlerin ortaklaştırılarak programlar oluşturulmasında fayda bulun101 Gizem Bodur, H. Güçlü Yavuzcan maktadır. Firmaların ise bu kapsamda kendi ihtiyaçlarını ve endüstriyel tasarımcılardan beklentilerini daha detaylı analiz etmeleri gerekmektedir. Endüstriyel tasarımcıların sahip oldukları tasarım becerilerini zenginleştirerek kullanması mesleğin etkin olarak gerçekleştirilebilmesi için zorunlu hale gelmiştir. Gelişen yazılım ve donanım araçlarını takip etmeyen tasarımcıların ise, gelecek beş ve on yıllık ön görüler dahilinde, ürün tasarımları gerçekleştirmesi mümkün olmayacaktır (Korkut ve Özyavuz, 2016). Bu doğrultuda ulusal ve uluslararası platformlarda fark yaratabilen, kullandığı programın işleyiş biçimini algılayabilen, üretim aşamalarını çözümleyebilen ve ürünü kullanıcıya doğru şekilde sunabilen tasarımcılar geleceğe adapte olabilecektir. KAYNAKÇA Banerjee, B. (2008). Designer as Agent of Change: A Vision for Catalyzing Rapid Change. Changing the Change Conference Proceedings. 23 Mayıs 2020 tarihinde http://www.changingthechange.org adresinden erişildi. Bodur, G. (2019). Teknoloji Tabanlı Sektörlerde Çalışan Endüstri Ürünleri Tasarımcılarının Rolleri, Akademik ve Sektörel Problemlere Çözüm Önerileri. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara. Hasırcı, D. ve Ultav, Z. T. (2012). An Interdisciplinary Approach to the Design Studio: Poetry as a Complementary Feature to the Creative Process. Procedia – Social and Behavioral Sciences, 51, 618-634. Hatchuel, A., Le Masson, P. ve Weil, B. (2004). C-K Theory in Practice: Lessons from Industrial Spplications. International Design Conference, 245-258. Hertenstein, J., Platt, M. ve Veryzer, R. (2004). The Impact of Industrial Design Effectiveness on Corporate Financial Performance, The Journal of Product Innovation Management, 22, 3-21 Kamu İhale Kurumu. (t.y.). 10 Aralık 2019 tarihinde www.kik.gov.tr/Duyuru /173/orta_ve_ yuksek_teknolojili_sanayi_urunleri_listesi.html adresinden erişildi. Keinonen, T. (2009). Immediate and Remote Design of Complex Environments. Design Issues, 25(2), 62-74. Korkut, A. ve Özyavuz, M. (2016). Tasarım Eğitiminde Teknoloji Altyapısının Gerekliliği Üzerine bir Araştırma. Tekirdağ Ziraat Fakültesi Dergisi, 13(2), 21-33. Levy, P. ve Guenand, A. (2003). Including Interdisciplinary to Industrial Design. International Conference On Engineering Design, 1-11. Loy, J., Canning, S. ve Little, C. (2015). Industrial Design Digital Technology. Procedia Technology, 20, 32-38. Luo, J. (2015). The United Innovation Process: Integrating Science, Design and Entrepreneurship as Sub-Processes. Design Science, 1(2). Oxman, R. (2006). Theory and Design in the First Digital Age. Design Studies, 27(3), 229-265. Papalambros, P. (2015). Design Science: Why, What and How. Design Science 1(1), 1-38. Peters, J. (2012). Educating Designers to a T. The Design Management Institute: Design Future Meets Design Education, 62-70. 102 İşbirlikli Tasarım Süreçlerinde Tasarımcının Rolü ve Dijital Adaptasyon Sanders, E. ve Stappers, P. (2008). Co-creation and the New Landscapes of Design. CoDesign, 4(1), 5-18. Satır, B. (2017). Endüstriyel Tasarım ve Makina Tasarım Sektörü Açısından Dijital Tasarım ve İnovasyon Merkezinin Değerlendirmesi. Ankara Kalkınma Ajansı. 15 Ağustos 2020 tarihinde www.ankaraka.org.tr/tr/endustriyel-tasarim-ve-makina-tasarim-sektoru-acisindandijitaltasarim-ve-inovasyon-merkezinin-degerlendirmesi_3775.html. adresinden erişildi. TİM. (2018). Türkiye’nin İlk 1000 İhracatçı Firması. 15 Ağustos 2020 tarihinde https://www. tim.org.tr/tr/raporlar-ilk-1000-ihracatci-arastirmasi adresinden erişildi. Valencia, A., Person, O. ve Snelders, D. (2013). An In-Depth Case Study on the Role of Industrial Design in a Business-to-Bussiness Company. Journal of Engineering Management, 30, 363-383. Walsh, V. (1996). Design, Innovation and the Boundaries of the Firm. Research Policy, 25, 509-529. Valtonen, A. (2005). Six Decades – and Six Different Roles for the Industrial Designer. Nordes Conference, In the Making, 1–10. Warr, A. ve O’Neill, E. (2005). Understanding Design as a Social Creative Process, 5th conference on Creativity & Cognition, 118-127. Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (1999). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. (11). Ankara: Seçkin – Sosyal Bilimler. Yılmaz, S. ve Daly, S. (2016). Feedback in Concept Development: Comparing Design Disciplines, Design Studies, 45, 137-158. 103