Żranciszek Mróz Łukasz Mróz Camino de Santiago – Droga św. Jakuba w Polsce 1. Wprowadzenie Droga w. Jakuba rozpoczęła się przed niemal 2 tysiącami lat nad brzegiem Jeziora Galilejskiego (Jeziora Tyberiadzkiego). „żdy Jezus przechodził obok Jeziora żalilejskiego, ujrzał dwóch braciŚ Szymona, zwanego Piotrem, i brata jego, Andrzeja, jak zarzucali sieć w jezioroś byli bowiem rybakami. I rzekł do nichŚ Pójd cie za Mną, a uczynię was rybakami ludzi. Oni natychmiast zostawili sieci i poszli za Nim. A gdy poszedł stamtąd dalej, ujrzał innych dwóch braci, Jakuba, syna Zebedeusza, i brata jego, Jana, jak z ojcem swym Zebedeuszem naprawiali w łodzi swe sieci. Ich te powołał. A oni natychmiast zostawili łód i ojca i poszli za Nim”1. Od tej chwili rozpoczęła się droga Apostoła Jakuba z Chrystusem, droga do męczeńskiej mierci, droga do więto ci. wiadectwo ycia w. Jakuba i jego działalno ć apostolska na krańcu wiata – w hiszpańskiej żalicji, dała początek Camino de Santiago – Drodze w. Jakuba po której od wieków pielgrzymuje tysiące osób poszukujących wiary i pokoju wewnętrznego. Do grobu w. Jakuba w Santiago de Compostela – jak przypomniał w 1982 r. bł. Jan Paweł II – „przybywali z Żrancji, z Włoch, z źuropy rodkowej, z krajów nordyckich i z narodów słowiańskich chrze cijanie wszelkich stanówŚ od królów a po najskromniejszych wie niaków, chrze cijanie wszelkich poziomów duchowychŚ od więtych, jak Żranciszek z Asy u czy Brygida Szwedzka (nie mówiąc o tylu innych więtych hiszpańskich), a po publicznych grzeszników czyniących pokutę. Cała źuropa odnalazła się wokół tej „pamiątki” więtego Jakuba, w tych samych wiekach, w których budowała się jako kontynent jednorodny i zjednoczony duchowo. Dlatego to sam żoethe stwierdzi, e wiadomo ć europejska zrodziła się w pielgrzymowaniu”2. Ten niezwykły ruch pielgrzymkowy do Composteli trwa nieprzerwanie od 1200 lat – od momentu odkrycia grobu w. Jakuba przez pustelnika Pelayo (Pelagiusza), który pełnił posługę duchową w okolicy górnej czę ci obecnej Composteli. Do miejsca w którym znajdował się sarkofag z relikwiami Apostoła poprowadziły pustelnika pie ni rozbrzmiewające w ród drzew i wiatło – deszcz spadających gwiazd. Powiadomiony o tym niezwykłym odkryciu biskup Teodomir (biskup Iria Żlavia) potwierdził, e w źwangelia według w. Mateusza (Mt 4, 18-22), [w:] www.biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=247&werset=12#W12 [pozyskano 15.10.2013 r.]. 2 Jan Paweł II, Akt Europejski, [wŚ] „L’Osservatore Romano” (wyd. polskie), 1983, nr 2 (38), s. 29. 1 1 odkrytym starym mauzoleum znajdują się szczątki Apostoła Jakuba i jego uczniów Atanazego i Teodora. Wie ć o odkryciu sarkofagu z grobem pierwszego męczennika w ród Apostołów szybko dociera do władcy Asturii, króla Alfonsa II Cnotliwego (760842). Dowody na prawdziwo ć relikwii w. Jakuba przekazane przez biskupa Teodomira królowi Alfonsowi musiały być bezdyskusyjne, skoro władca Asturii wyrusza z Oviedo do Composteli, aby uczcić relikwie Apostoła. Ta wyprawa przeszła do historii jako pierwsza pielgrzymka kompostelańska, a szlak z Oviedo do Santiago uzyskał miano „Szlaku Pierwotnego” (Camino Primitivo). Nad grobem w. Jakuba z rozkazu króla Alfonsa powstaje pierwszy ko ciół, a wokół sanktuarium osada o nazwie Campus Stellae – Pole żwiazdy, następnie przekształcona na Compostela3. W ostatnim dwudziestoleciu Droga w. Jakuba prze ywa imponujący rozwój. Obecnie Camino de Santiago jest nie tylko jednym z najwa niejszych, chrze cijańskich szlaków pielgrzymkowych i pierwszym źuropejskim Szlakiem Kulturowym, ale tak e najdłu szym oznakowanym szlakiem pątniczym na wiecie. Droga w. Jakuba to szlak pod ka dym względem wyjątkowy, okre lany mianem „najpiękniejszej drogi wiata”, „głównego traktu źuropy”, „drogi ycia”, „drogi wiary” oraz „drogi nawrócenia i pokory”. Od niemal dziesięciu lat, równie w Polsce obserwuje się stale rosnące zainteresowanie Szlakiem Jakubowym do Composteli. Obecnie Droga w. Jakuba jest najdłu szym, oznakowanym szlakiem pielgrzymkowym, a zarazem najdłu szym szlakiem tematycznym i kulturowym w Polsce (ryc. 1). Od momentu wytyczenia i oznakowania pierwszego odcinka Drogi w. Jakuba w Polsce (Dolno ląska Droga w. Jakuba – otwarta 24 lipca 2005 r.) do 31 stycznia 2013 r. oznakowano 4949 km polskich odcinków Camino de Santiago. Wynik ten robi imponujące wra enie na wszystkich, którzy w jakikolwiek sposób zetknęli się z Drogą w. Jakuba. Polska sieć Camino de Santiago łączy przej cia graniczne PolskiŚ z Litwą (Droga Polska), z Ukrainą (Droga w. Jakuba Via Regia), z Niemcami (Dolno ląska Droga w. Jakuba, Droga w. Jakuba Via Regia, Lubuska Droga w. Jakuba i Pomorska Droga w. Jakuba), z Czechami ( ytawska Droga w. Jakuba i Beskidzka Por. ź. Temperán Villaverde, 1200 lat pielgrzymowania do Santiago de Compostela. Motywy pielgrzymowania, [wŚ] Jackowski A., Mróz Ż., Mróz Ł. (red.), 1200 lat pielgrzymek do grobu w. Jakuba w Santiago de Compostela, Wyd. Czuwajmy, Kraków 2013 [w druku]ś Jackowski A., Sołjan I., Pielgrzymki do Santiago de Compostela w czasie i przestrzeni, [wŚ] Jackowski A., Mróz Ż., Hodorowicz I. (red.), Drogi w. Jakuba w Polsce. Stan badań i organizacja, IGiGP UJ, PPWSZ w Nowym Targu, Bractwo w. Jakuba Starszego Apostoła Oddział Małopolski w Więcławicach Starych, Kraków 2008, s. 15-16. 3 2 Droga w. Jakuba) oraz z Rosją – Obwodem Kaliningradzkim (Pomorska Droga w. Jakuba). Na przełomie 2013 i 2014 r. planowane jest oznakowanie PodhalańskoOrawskiej Drogi w. Jakuba – odcinek z Nowego Targu przez Piekielnik do dawnego polsko-słowackiego przej cia granicznego w Winiarczykówce. Warto podkre lić, e prace nad oznakowaniem nowych odcinków Jakubowego Szlaku w wielu regionach Polski nabierają coraz większego tempa. Najprawdopodobniej ju wiosną 2014 r. długo ć oznakowanych polskich odcinków Camino de Santiago przekroczy 5000 km. 2. Droga św. Jakuba w Polsce – geneza wybranych odcinków Projekt wytyczenia pierwszego odcinka Drogi w. Jakuba w Polsce powstał w 2004 roku w ród pątników, którzy odbyli pielgrzymkę do grobu w. Jakuba Apostoła w Santiago de Compostela. Koncepcja wytyczenia i oznakowania szlaku została zaprezentowana na forum internetowym portalu „Polskiego Klubu Camino de Santiago”. Projekt zakładał odtworzenie szlaku pątniczego, który prowadziłby z Ogrodnik przez Olsztyn, Toruń, żniezno, Poznań do Słubic na granicy polskoniemieckiej4. Prace nad wytyczeniem i oznakowaniem pierwszego odcinka tego szlaku trwały jednak kolejne dwa lata. Na powstanie pierwszych odcinków Drogi w. Jakuba w Polsce główny wpływ miały pielgrzymki Polaków do grobu w. Jakuba, ponowny rozwój kultu Apostoła w wielu parafiach pod jego wezwaniem, a tak e działalno ć Bractw w. Jakuba. Nale y w tym miejscu przypomnieć, e w 2004 r., a więc w roku rozpoczęcia prac nad wytyczeniem pierwszych polskich odcinków Camino de Santiago, 357 osób z Polski otrzymało tzw. „Compostelkę” (dokument potwierdzający odbycie pielgrzymki do grobu w. Jakuba – ostatnich 100 km Camino de Santiago pieszo, konno lub na wózku inwalidzkim, bąd 200 km rowerem)5. W 2010 r. – w więtym Roku Jakubowym było to ju 2040 osób (0,75% ogółu)6. Natomiast w 2012 r., 2307 Polaków otrzymało „Compostelkę”, a udział Polaków w ogóle pielgrzymujących wzrósł do 1,2% ogółu (ryc. 2). W bie ącym 2013 r. tylko w okresie od 1 stycznia do końca pa dziernika Biuro Pielgrzymkowe Arcybiskupstwa Santiago de Compostela odnotowało 2463 Polaków co W. Antkowiak, Szlak w. Jakuba. Polska Droga. Odcinek Olsztyn – Toruń. Przewodnik dla pielgrzymów i turystów, Toruń 2007, s. 4. 5 www.peregrinossantiago.es/esp/wp-content/uploads/informes/peregrinaciones2004.pdf [pozyskano 16.10.2013 r.]. 6 www.peregrinossantiago.es/esp/wp-content/uploads/informes/peregrinaciones2011.pdf [pozyskano 26.10.2013 r.]. 4 3 plasowało nasz kraj na 12 miejscu w ród narodowo ci pielgrzymujących do grobu w. Jakuba. Wa nym impulsem do oznakowania pierwszych polskich odcinków Drogi w. Jakuba było tak e oznakowania odcinków Camino de Santiago na terenie wschodnich Niemiec. Przykładem mo e być utworzony w 2003 r. – źkumeniczny Szlak Pątniczy „Via Regia” z żörlitz do Vacha, który stanowił bodziec do wytyczenia Dolno ląskiej Drogi w. Jakuba oraz Drogi w. Jakuba „Via Regia” na odcinku Brzeg – Zgorzelec. Podobnie odcinki Drogi w. Jakuba w Brandenburgii nawiązujące do dawnego traktu z żniezna do Magdeburga, wpłynęły na oznakowanie Lubuskiej Drogi w. Jakuba w 2008 r.7. W 2004 r. członkowie Bractwa w. Jakuba Apostoła w Jakubowie i Fundacji Wioski Żranciszkańskiej w Janicach rozpoczęli prace nad wytyczeniem Dolno ląskiej Drogi w. Jakuba. Do oznakowanie tego szlaku włączył się tak e głogowski Klub Inteligencji Katolickiej, Towarzystwo Ziemi żłogowskiej, Związek żmin Zagłębia Miedziowego oraz lokalne samorządy i parafie8. Uwieńczeniem tych prac było uroczyste otwarcie pierwszego, polskiego odcinka Camino de Santiago łączącego Jakubów ze Zgorzelcem. Uroczysto ci odbyły się 24 lipca 2005 r. w Jakubowie oraz w Zgorzelcu, gdzie na Mo cie Staromiejskim dokonano symbolicznego włączenia polskiego odcinka Drogi w. Jakuba do europejskiej sieci dróg jakubowych. Dolno ląska Droga w. Jakuba prowadzi z żłogowa, przez Jakubów (Sanktuarium Pielgrzymkowe w. Jakuba), żrodowiec, Polkowice, Chocianów, Bolesławiec i Lubań do Zgorzelca, a jej długo ć wynosi 164 km9 (por. ryc. 1; tab. 1). W 2007 roku wzdłu Drogi Dolno ląskiej, lecz w kierunku przeciwnym, ze Zgorzelca do Jakubowa, został wytyczony „Szlak pielgrzymkowy do Jakubowa”. Włączenie polskich odcinków Jakubowego Szlaku w europejską sieć Camino de Santiago przyczyniło się tak e do renesansu pielgrzymowania Polaków do Composteli z terenu Polski, a więc podobnie jak w redniowieczu „z progu własnego domu”. Warto podkre lić, e w latach 2005-2012 r. – w Biurze Pielgrzymkowym w Santiago de Compostela zarejestrowano 154 Polaków po ukończeniu pielgrzymki rozpoczętej w Por. Ż. Mróz, Ł. Mróz, P. Mróz, Renesans Drogi w. Jakuba w źuropie na przykładzie wybranych państwŚ Czech, Niemiec, Polski i Włoch, [wŚ] Jackowski A., Mróz Ż. (red.), „Akt źuropejski” bł. Jana Pawła II a renesans Drogi w. Jakuba, Kraków 2012, s. 133. 8 W. Hass, Z Jakubowa do Santiago de Compostela. Szlak, bractwo, sanktuarium, [w:] Jackowski A., Mróz Ż., Hodorowicz I. (red.), Drogi w. Jakuba w Polsce – stan badań i organizacja, Kraków 2008, s. 100. 9 Por. A. Ceglińska, H. Kara , ź. Mendyk, J. Smyk, Droga w. Jakuba żniezno – Zgorzelec – Praga. Czę ć polskaŚ Droga Wielkopolska i Droga Dolno ląska. Przewodnik Pielgrzyma, Janice 2006, Fundacja Wioski Żranciszkańskiej. 7 4 Polsce. W 2012 r. – a 28 Polaków rozpoczęło pielgrzymkę do Composteli z terenu naszego kraju i dotarło do grobu w. Jakuba. Pierwszy odcinek Drogi Polskiej (Camino Polaco) prowadzący z Olsztyna do sanktuarium maryjnego w żietrzwałdzie (ok. 20 km) otwarto 25 lipca 2006 roku. W kwietniu 2007 roku odcinek ten został przedłu ony do ko cioła w. Jakuba w Toruniu. W 2009 r. oddano odcinek z Torunia do Trzemeszna (blisko 110 km). Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego Droga Polska powstała dzięki współpracy i wsparciu finansowemu władz miasta Torunia, Urzędu Miejskiego w Brodnicy, Urzędu żminy Kurzętnik i Urzędu Miasta Kruszwicy. Zarówno odcinek północny Szlaku Jakubowego z Iławy do Torunia, jak i południowy z Torunia do Trzemeszna oznakowali znakarze z Oddziału Miejskiego PTTK im. Mariana Sydowa w Toruniu 10. Kolejne odcinki Drogi Polskiej: „Suwalszczyzna” oraz „Warmia i Mazury” zostały uroczy cie otwarte w dniu 25 lipca 2011 r. w Kętrzynie. Odcinek o nazwie „Suwalszczyzna” rozpoczyna się przy granicy polsko-litewskiej w miejscowo ci Ogrodniki i biegnie przez Sejny, Krasnopol, Wigry, Suwałki do Bakałarzewa (około 120 km). Drugi odcinek „Warmia i Mazury” prowadzi z Bakałarzewa przez Olecko, Kruklanki, żi ycko, żierło , Kętrzyn, więtą Lipkę, Reszel, Lutry, Wipsowo, Barczewo do Olsztyna (193 km), gdzie łączy się ze wspomnianym ju odcinkiem Camino Polaco: Olsztyn – Brodnica – Toruń – Trzemeszno. Łączna długo ć Drogi Polskiej z Ogrodnik do Trzemeszna wynosi 651 km. Trasę niemal w cało ci poprowadzono w oparciu o istniejące szlaki turystyczne, zwłaszcza międzynarodowy szlak pieszy E-11 (Słubice – Ogrodniki). Przedłu eniem Drogi Polskiej są kolejne szlaki jakubowe: Droga w. Jakuba „Szlak Piastowski” (Mogilno – Trzemeszno – Niechanowo – Gniezno), Lubuska Droga w. Jakuba (Murowana żo lina – Słubice), Wielkopolska Droga w. Jakuba (Gniezno – Poznań – Lubiń – żłogów) i Dolno ląska Droga w. Jakuba (żłogów – Jakubów – Zgorzelec). Tym samym oznakowane polskie odcinki Drogi w. Jakuba łączą północno-wschodni kraniec Polski z granicą polskoniemiecką w Zgorzelcu i Słubicach. Najdłu szym obecnie polskim odcinkiem Camino de Santiago jest licząca pponad 950 km Droga w. Jakuba „Via Regia” – prowadząca z Korczowej i Medyki (przy granicy polsko-ukraińskiej) przez Przemy l, Jarosław, Przeworsk, Rzeszów, Pilzno, Tuchów, Tarnów, Brzesko, Kraków, Olkusz, Będzin, Piekary ląskie, żórę w. Anny, Opole, Skorogoszcz, Brzeg, Wrocław, Legnicę do Zgorzelca (por. ryc. 1). Szlak 10 Por. www.caminopolaco.pl/index.php/szlak/historia-szlaku [pozyskano 25.10.2013 r.] i www.pttk.torun.pl/Szl. w.Jakuba%20płd.html [pozyskano 25.10.2013 r.]. 5 ten prowadzi wzdłu dawnej Via Regia (Wysokiej Drogi), czyli traktu, który wiódł z Kijowa przez Lwów, Kraków, Wrocław, Lipsk, Kolonię, Akwizgran, do Pary a. Via Regia była ponadregionalną drogą, która sprzyjała rozwojowi handlu, wzajemnych stosunków między państwami europejskimi oraz powstawaniu nowych o rodków miejskich11. Poruszali się po niej w sposób bezpieczny nie tylko handlarze i wojska, ale i pielgrzymi udający się do grobu w. Jakuba Apostoła w Santiago de Compostela w Hiszpanii. W dniu 6 pa dziernika 2006 roku otwarto pierwszy odcinek tego szlaku na trasie: Brzeg – Wrocław – Legnica – Zgorzelec. Kolejne odcinki Drogi w. Jakuba „Via Regia” otwarto w następujących terminachŚ 15 wrze nia 2008 r. (odcinekŚ żóra w. Anny – Opole – Skorogoszcz – Brzeg), 24 lipca 2010 r. (odcinek: Pilzno – Tuchów – Tarnów – Brzesko – Kraków12), 8 sierpnia 2010 r. (Droga w. Jakuba „Via Regia” w Zagłębiu Dąbrowskimś trasa Kraków – Olkusz – Sławków – Będzin – Sączów – Piekary ląskie – Góra w. Anny), 5 stycznia 2012 r. (odcinek na obszarze woj. podkarpackiego Korczowa – Przemy l – Jarosław – Przeworsk – Łańcut – Rzeszów – Pilzno; 219 km) oraz 27 pa dziernika 2013 r. (odcinek szlaku z Medyki do Przemy la)13. W dniu 6 listopada 2006 roku w Poznaniu otwarto Wielkopolską Drogę w. Jakuba prowadzącą z żniezna przez Lednicę, Poznań, Lubiń, Leszno do żłogowa (234 km)14. Szlak ten odnosi się do pierwszego projektu – planowanego przebiegu Drogi Polskiej – podobnie jak odcinek Drogi w. Jakuba na „Szlaku Piastowskim” z Mogilna przez Trzemeszno na Wzgórze Lecha w żnie nie (40 km)15. Przebieg Lubuskiej Drogi w. Jakuba wyznaczył w 2005 roku prof. Ulrich Knefelkamp z Katedry Historii redniowiecznej i Regionalnej Historii Kultury na Wydziale Kulturoznawstwa Uniwersytetu źuropejskiego „Viadrina” we Żrankfurcie nad Odrą. Droga prowadzi wzdłu dawnego szlaku handlowego, nazywanego drogą frankfurcką, prowadzącego z Poznania do Żrankfurtu i Lubusza16. Warto zaznaczyć, e tym szlakiem pielgrzymował w roku 1000 cesarz Otton III do grobu w. Wojciecha w 11 www.euroopera.org/via-regia [pozyskano 25.10.2012 r.] Por. P. Plezia, Droga w. JakubaŚ Kroczowa – Przemy l – Rzeszów – Tarnów – Kraków, [w:] Hodorowicz I., Mróz Ż. (red.), Pielgrzymi na Drodze w. Jakuba. Przeszło ć i tera niejszo ć, Kraków 2009, s. 105-118. 13 Por. Ł. Mróz, żeneza i rozwój Dróg w. Jakuba w Polsce – na przykładzie Drogi w. Jakuba Via Regia, „Peregrinus Cracoviensis”, zeszyt 23/2012, Wydawnictwo Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, s. 73-90. 14 Por. A. Ceglińska, H. Kara , ź. Mendyk, J. Smyk, Droga w. Jakuba „Via Regia”. Dolny ląsk. Przewodnik Pielgrzyma, Janice 2006, Żundacja Wioski Żranciszkańskiej. 15 Patrz: www.szlakpiastowski.com.pl/go.live.php/PL-H91/droga-sw-jakuba.html [pozyskano 15.10.2013 r.] 16 P. Grabowski, Lubuski szlak Drogi w. Jakuba, [wŚ] Jackowski A., Mróz Ż., Hodorowicz I. (red.), Drogi w. Jakuba w Polsce – stan badań i organizacja, Kraków 2008, s. 117. 12 6 żnie nie. Prace nad jej wyznakowaniem zostały zakończone w 2008 r. Lubuska Droga w. Jakuba rozpoczyna się w Murowanej żo linie (tu łączy się z Wielkopolską Drogą w. Jakuba), a następnie prowadzi przez Oborniki Wielkopolskie, Sulęcin, O no Lubuskie (ko ciół w. Jakuba) do Słubic. W Słubicach, na mo cie granicznym łączy się z Brandenburską Drogą w. Jakuba, która z kolei składa się z następujących odcinkówŚ Żrankfurt nad Odrą – Berlin (75 km); Berlin – Lipsk (180 km)ś Żrankfurt nad Odrą – Lipsk (220 km); Berlin – Tangermunde (140 km)17. Szlak ma mo liwo ć wielu wariantów połączenia z innymi Drogami w. Jakuba w Niemczech. W Lipsku Droga łączy się z źkumenicznym Szlakiem Pątniczym – „Via Regia” (Der Ökumenische Pilgerweg – Via Regia) i Saksońską Drogą w. Jakuba (Die sächsischen Jakobswege)18. W dniu 8 wrze nia 2007 roku otwarta została Lęborska Droga w. Jakuba (fragment Pomorskiej Drogi w. Jakuba), której trasa prowadzi z Sianowa przez Lębork, Łebę do Smołdzina. Warto podkre lić, e w Lęborku znajduje się sanktuarium w. Jakuba w Polsce ustanowione podczas uroczysto ci odpustowych w dniu 25 lipca 2010 roku przez ówczesnego ordynariusza diecezji pelplińskiej, biskupa Jana Szlagę. W dniu 25 pa dziernika 2008 roku w parafii pw. w. Jakuba Apostoła Starszego w Więcławicach Starych otwarto pierwszy odcinek Małopolskiej Drogi w. Jakuba w województwie małopolskim, prowadzący z Pałecznicy przez Więcławice Stare do Krakowa19. Odcinek szlaku w województwie więtokrzyskim z Sandomierza przez Kotuszów, Szczawory , Probołowice do Pałecznicy otwarto w dniach 23-25 lipca 2009 roku w Sandomierzu i parafii w. Jakuba w Kotuszowie20. Długo ć Małopolskiej Drogi w. Jakuba od ko cioła w. Jakuba w Sandomierzu do Rynku Starego Miasta w Krakowie wynosi 206 km. Trasa Małopolskiej Drogi w. Jakuba nawiązuje do redniowiecznego traktu handlowego prowadzącego skrajem doliny Wisły od Sandomierza do Krakowa. Trakt ten stanowił jedną z odnóg tzw. ruskiego szlaku wiodącego z Polesia i Rusi do stolicy Korony oraz na ląsk. W 2010 r. członkowie Bractwa w. Jakuba w Więcławicach Starych zakończyli oznakowanie muszlami w. Jakuba oraz ółtymi strzałkami kolejnego odcinka Małopolskiej Drogi w. Jakuba – z Krakowa przez Tyniec, Liszki, Mników, Sankę do ko cioła w. Jakuba w Palczowicach (55 km). W następnym roku oznakowano dalszy odcinek szlaku – z Palczowic, przez 17 www.jakobswege-brandenburg.de oraz www.jakobswege-viadrina.de [pozyskano 14.10.2012 r.] Ż. Mróz, Ł. Mróz, P. Mróz, Renesans Drogi…, dz. cyt., s. 138-139. 19 Ż. Mróz, Otwarcie Małopolskiej Drogi w. Jakuba, „Alma Mater. Miesięcznik Uniwersytetu Jagiellońskiego”, nr 110-111, Kraków 2009, s. 60-61. 20 K. Bednarz, M. Wojnarowska, Na Jakubowym Szlaku, „żo ć Sandomierski” nr 31/171, 2 sierpnia 2009 r., s. III. 18 7 Zator i Osiek do sanktuarium Pana Jezusa Cierpiącego w Bielanach koło Kęt (24 km). Na trasie Małopolskiej Drogi w. Jakuba znajduje się Sanktuarium Diecezjalne w. Jakuba Apostoła w Więcławicach Starych – ustanowione dekretem ks. kard. Stanisława Dziwisza w dniu 5 wrze nia 2013 r. Od 2007 r. w sanktuarium tym przechowywane są relikwie w. Jakuba Starszego Apostoła i Bartłomieja. Przedłu eniem Małopolskiej Drogi w. Jakuba w kierunku wschodnim jest Lubelska Droga w. Jakuba. Szlak ten prowadzi z Lublina przez Kra nik, Annopol, Zawichost do Sandomierza, a jego długo ć wynosi 136 km. Pierwsze zorganizowane przej ciem tym Jakubowym Szlakiem zorganizowano 13 pa dziernika 2012 r. na odcinku z Lublina (bazylika oo. dominikanów) do Zalewu Zemborzyckiego. Oficjalne otwarcie Lubelskiej Drogi w. Jakuba nastąpiło 25 lipca 2013 r. w bazylice oo. dominikanów w Lublinie. We wrze niu 2008 roku otwarto Drogę w. Jakuba Via Cervimontana (Drogę Jeleniogórską). Malownicza trasa tej drogi przebiega z Jeleniej żóry przez Siedlęcin, Radomice (ko ciół w. Jakuba), Lubomierz, żryfów ląski do Lubania (długo ć 55 km). W Lubaniu Droga Jeleniogórska łączy się Dolno ląską Drogą w. Jakuba oraz Drogą w. Jakuba „Via Regia”. W dniu 22 sierpnia 2010 r. otwarto 50-kilometrowy odcinek tej drogi z Krzeszowa k. Kamiennej żóry do Jeleniej żóry. Szlak ten zmienił te nazwę na Sudecką Drogę w. Jakuba. W dniu 25 lipca 2009 roku otwarto rozpoczyna się na szczycie góry lężańską Drogę w. Jakuba, która lę a (718 m n.p.m.) i prowadzi przez Sobótkę (ko ciół w. Jakuba), Buków, Ujów (ko ciół w. Jakuba) do rody ląskiej (55 km), gdzie łączy się z Drogą w. Jakuba „Via Regia”. Z kolei 1 sierpnia 2009 r. otwarto Drogę w. Jakuba w powiecie lubińskim – tzw. „Miedziana” Droga w. Jakuba. Trasa drogi prowadzi ze cinawy przez Ręszów, Siedlce, Lubin, Brunów do Chocianowa, gdzie łączy się Dolno ląską Drogą w. Jakuba. W liturgiczne wspomnienie w. Jakuba Apostoła w 2010 r. podczas Jarmarku Jakubowego w Nysie otwarto Nyską Drogę w. Jakuba. Trasa tego szlaku jakubowego prowadzi z żłuchołaz przez Nysę do Skorogoszczy, a jego długo ć wynosi 100 km. Droga, oznakowana znakiem muszli odtwarza dawny trakt handlowy, który prowadził z południowej czę ci ląska do Wrocławia. W Skorogoszczy Nyska Droga w. Jakuba łączy się z Drogą w. Jakuba „Via Regia”21. Planowane jest przedłu enie tego odcinka Por. Barska J., Trakt w. Jakuba w Nysie, [wŚ] Hodorowicz I., Mróz Ż. (red.), Pielgrzymi na Drodze w. Jakuba. Przeszło ć i tera niejszo ć, Kraków 2009, s. 165-170. 21 8 szlaku jakubowego do Republiki Czeskiej, do miejscowo ci Jesenik i Javornik, które nale ały przez blisko pięć wieków do ląska i Księstwa Nyskiego. Kolejnym otwartym odcinkiem Camino de Santiago w Polsce jest Beskidzka Droga w. Jakuba. Droga ta powstaje dzięki ogromnemu zaanga owaniu członków Bractwa w. Jakuba i parafii w. Jakuba w Szczyrku, parafian z Simoradza oraz miło ników Camino de Santiago w Beskidzie ląskim i Beskidzie ywieckim. Uroczysto ci otwarcia pierwszego odcinka tego szlaku – z sanktuarium w. Jakuba w Szczyrku przez Skoczów do Simoradza (30 km) odbyły się 7-8 pa dziernika 2011 r. Uroczysto ci te zbiegły się z dziękczynieniem za ustanowienie przez ks. biskupa Tadeusza Rakoczego sanktuarium w. Jakuba w Szczyrku (dekret z 12 kwietnia 2011 r.). W 2011 r. członkowie Bractwa w. Jakuba w Szczyrku oznakowali kolejny, ponad 80-kilometrowy odcinek Beskidzkiej Drogi w. Jakuba prowadzący z Wadowic przez Rzyki, żroń Jana Pawła II, lemień, Rychwałd, ywiec do Szczyrku. Następne odcinki tego Jakubowego Szlaku otwarto: 21 kwietnia 2012 r. (odcinekŚ Rychwałd – ywiec – Pietrzykowice – Szczyrk), 20 lipca 2012 r. (szlak prowadzący z Koconia przez lemień do Rychwałdu) oraz 3 sierpnia 2013 r. (szlak prowadzący z Simoradza do FrydekMistek w Czechach; 56 km). W lipcu 2012 r. oficjalnie otwarto dwa kolejne polskie odcinki Camino de Santiago: Warszawską Drogę w. Jakuba (Warszawa – O arów Mazowiecki – Błonie – Niepokalanówś 53 km) i Nadwarciańską Drogę w. Jakuba. Szlak Nadwarciański prowadzi z Lądu nad Wartą przez Miłosław do klasztoru benedyktynów w Lubiniu (111 km). żłównym inicjatorem oznakowania Warszawskiej Drogi w. Jakuba jest dr Jerzy Kazimierczak z Warszawy. Dzięki jego staraniom, władze gminy Teresin oznakowali znakiem muszli szlak na terenie gminy. Pan Jerzy Kazimierczak z kolei sam oznakował szlak na terenie Warszawy i dalszy odcinek do Puszczy Bolimowskiej. Na terenie lasów Bolimowskich znakowania podjęła się dyrekcja tych lasów. Trasa Warszawskiej Drogi w. Jakuba prowadzi z Warszawy na południe – trasami pielgrzymek maryjnych do Częstochowy – przez Rokitno, Błonie, Niepokalanów, Szymanów, Miedniewice, Skierniewice do Piotrkowa Trybunalskiego (220 km). Dalszy odcinek szlaku z Piotrkowa Trybunalskiego i z Zielonej Dąbrowy do Częstochowy jest w obecnie na etapie projektu. W Częstochowie szlaki te mają połączyć się z projektowaną Jurajską Drogą w. Jakuba, która ma z kolei doprowadzać do Drogi w. Jakuba „Via Regia”. Do najmłodszych polskich odcinków Drogi w. Jakuba w Polsce zaliczyć nale yŚ Drogę w. Jakuba Północno-Wschodniego Mazowsza i Podlasia (Siedlce – 9 Przesmyki – Jadów – Warszawaś 133 km), wspomnianą ju wcze niej Lubelską Drogę w. Jakuba oraz Pomorską Drogę w. Jakuba, którą oficjalnie zainaugurowano podczas V Jarmark Jakubowy w Szczecinie 28 lipca 2013 r. Pomorska Droga w. Jakuba prowadzi z Kretyngi na Litwie przez Królewiec w Obwodzie Kaliningradzkim (odcinek w fazie realizacji), a następnie wzdłu polskiego wybrze a Bałtyku – przez Żrombork, źlbląg, żdańsk, Kartuzy, Lębork, Łebę, Słupsk, Koszalin, Kołobrzeg do winouj cia, gdzie łączy się z ju istniejącą niemiecką czę cią „Via Baltica”. Pomorska Droga w. Jakuba na terenie Polski składa się z następujących odcinkówŚ źlbląskiej Drogi w. Jakuba, żdańskiej Drogi w. Jakuba, ukowskiej Drogi w. Jakuba, Kartuskiej Drogi w. Jakuba, Lęborskiej Drogi w. Jakuba, Słupskiej Drogi w. Jakuba oraz Zachodniopomorskiej Drogi w. Jakuba. Oznakowanie Pomorskiej Drogi w. Jakuba było mo liwe dzięki projektowi „RźCReate – Rewitalizacja europejskiego szlaku kulturowego na obszarze Południowego Bałtyku – Pomorski Szlak w. Jakuba” zatwierdzonemu w dniu 29 wrze nia 2010 r. przez Komitet Sterujący Programu Współpracy Transgranicznej Południowy Bałtyk22. Nale y tak e zaznaczyć, e w wielu parafiach pw. w. Jakuba, gminach bractwach w. Jakuba, stowarzyszeniach oraz w ród czcicieli w. Jakuba powstają nowe inicjatywy związane z o ywieniem kultu Apostoła, a tak e oznakowaniem nowych odcinków Camino de Santiago w Polsce. Obecnie ju na etapie realizacji jest m.in. Pelplińska Droga w. Jakuba, Człuchowska Drogą w. Jakuba, Wejherowska Droga w. Jakuba, Spiska Droga w. Jakuba, Sądecka Droga w. Jakuba, Jurajska Droga w. Jakuba, Podhalańsko-Orawska Droga w. Jakuba oraz Roztoczańska Droga w. Jakuba. 3. Pielgrzymowanie polskimi odcinkami Drogi św. Jakuba Uzupełnieniem przytoczonego powy ej krótkiego rysu powstania 20 polskich odcinków Drogi w. Jakuba konieczna wydaje się prezentacja aspektów związanych z pielgrzymowaniem Camino de Santiago i głównych projektów mających na celu poprawę funkcjonowania Jakubowego Szlaku w Polsce. Kapituła Pomorskiej Drogi w. Jakuba skupia przedstawicieli następujących podmiotówŚ gminę miejską Lębork, gminę Kartuzy, samorząd powiatu lęborskiego, samorząd województwa pomorskiego, departament turystyki pomorskiego urzędu marszałkowskiego, parafię w. Jakuba Apostoła w Lęborku, parafię w. Jakuba Apostoła w Łebie, Bazylikę Metropolitalną w. Jakuba Apostoła w Szczecinie, wspólnotę Braci Mniejszych Kapucynów z żdańska, prowadzącą ko ciół w. Jakuba w Gdańsku przy ul. Wałowej 28, parafię Trójcy więtej w Smołdzinie, sanktuarium Matki Bo ej Trzykroć Przedziwnej na żórze Chełmskiej, kurię biskupią diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej (wydział duszpasterski), Lokalną Organizację Turystyczną Ziemia Lęborska, Lokalną Organizację Turystyczną Łeba, Pomorską Regionalną Organizację Turystyczną, Lęborskie Stowarzyszenie w. Jakuba, Urząd Ochrony Zabytków w Szczecinie (delegatura w Koszalinie). Więcej na temat Pomorskiej Drogi w. Jakuba oraz projektu naŚ www.re-create.pl 22 10 W badaniach ruchu pielgrzymkowego na Drodze w. Jakuba istotnym utrudnieniem jest indywidualny charakter samego pielgrzymowania osób, które wybierają się na Drogę. Camino de Santiago nie ma bowiem masowego – zorganizowanego charakteru, tak jak jest to popularne w Polsce w przypadku pielgrzymek na Jasną żórę. Danych o strukturze ruchu pielgrzymkowego na Drodze w. Jakuba w Polsce mogą jednak dostarczyćŚ listy uczestników z inicjatyw podejmowanych przez poszczególne Bractwa w. Jakuba, parafie pw. w. Jakuba i stowarzyszenia jakubowe np. niedzielne pielgrzymowanie, weekendowe przej cia itp. oraz księgi pielgrzymkowe prowadzone w wybranych sanktuariach i parafiach w. Jakuba Apostoła. Z analizy danych zawartych w Księdze pielgrzymów do grobu w. Jakuba Starszego Apostoła z parafii w Kotuszowie mo na wnioskować, e ruch pielgrzymkowy na Małopolskiej Drodze w. Jakuba od początku jej powstania wyra nie wzrasta. W 2010 r. zarejestrowano 105 osób pielgrzymujących małopolskim Szlakiem Jakubowym (58 osób pieszo, 47 osób rowerem), natomiast w 2012 r. było to ju 384 pątników – przy czym 257 osób pielgrzymowało pieszo, 25 rowerem i 102 osoby odbyły pielgrzymkę autokarem (ryc. 3)23. Łącznie w Księdze pielgrzymkowej w parafii w. Jakuba w Kotuszowie w latach 2009-2012 zarejestrowano w sumie 643 pielgrzymów (w tym tak e z Wielkiej Brytanii, Hiszpanii i Żrancji). Na szczególne podkre lenie zasługują nowe inicjatywy wędrówek Szlakiem Jakubowym, których inicjatorami są nie tylko członkowie Bractw w. Jakuba i miło nicy Drogi w. Jakuba, ale tak e studenci, harcerze i młodzie szkolna. Coraz czę ciej szlak muszli w. Jakuba jest miejscem rekolekcji w drodze organizowanych przez parafie i ró ne grupy duszpasterskie. Najlepszym przykładem jest tzw. „Niedzielne pielgrzymowania Drogą w. Jakuba” – inicjatywy organizowane przez Bractwo w. Jakuba w Więcławicach Starych i Szczyrku, Bractwo w. Jakuba przy Sanktuarium Bo ego żrobu w Przeworsku, Mazowieckie Bractwo w. Jakuba, Stowarzyszenia na Rzecz Rozwoju i Promocji żminy Pałecznica „Muszelka”, Podkarpacką Chorągiew Harcerzy Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej oraz parafie w. Jakuba i gminy przez które przebiega Jakubowy Szlak. Propozycje weekendowych przej ć – pielgrzymek Drogą w. Jakuba są znane tak e w innych czę ciach Polski. W 2013 r. inicjatywa nabrała charakteru ogólnopolskiego pod nazwą „Pielgrzymka żwia dzista Drogą w. Jakuba w Roku Wiary”, która zakończyła się 20 pa dziernika Księga pielgrzymów do grobu w. Jakuba Starszego Apostoła z parafii w Kotuszowie, [w:] Archiwum parafii w. Jakuba Starszego Apostoła w Kotuszowie. 23 11 2013 r. pod „Oknem Papieskim” w Krakowie. W tym dniu do Krakowa przybyli pielgrzymi, którzy od marca – raz w miesiącu – pielgrzymowali odcinkami Camino de Santiago w Polsce: Małopolską Drogą Krakowa) Drogą w. Jakuba (odcinek z Sandomierza do w. Jakuba Via Regia (odcinek z Przemy la do Krakowa), Warszawską Drogą w. Jakuba (odcinek z Warszawy do Piotrkowa Trybunalskiego) i Beskidzką Drogą w. Jakuba (odcinek z Simoradza do Krakowa). O popularno ci tego rodzaju inicjatyw mo e wiadczyć stale rosnąca liczba osób biorących w nich udział. W 2012 r. w VII etapach „Niedzielnego pielgrzymowania Małopolską Drogą w. Jakuba” z ko cioła w. Jakuba w Pałecznicy do sanktuarium Pana Jezusa Cierpiącego w Bielanach koło Kęt (inicjatywa zorganizowana przez Bractwo w. Jakuba w Więcławicach Starych) uczestniczyło w sumie udział 266 osób. W tej samej inicjatywie zorganizowanej w 2013 r., przy czym w VIII etapach (17 marca – 20 pa dziernika 2013 r.) na odcinku Sandomierz – Więcławice Stare – Kraków pielgrzymowało w sumie 465 osób (ryc. 4). Wzrost zainteresowania tego typu inicjatywami, widoczny jest równie w wzro cie liczby uczestników biorących udział w „żwia dzistym Pielgrzymowaniu Beskidzką Drogą w. Jakuba” zorganizowanym w 2013 r. przez Bractwo w. Jakuba w Szczyrku oraz w „Niedzielnym pielgrzymowaniu Podkarpacką Drogą w. Jakuba Via Regia” – inicjatywą zorganizowaną przez Podkarpacką Chorągiew Harcerzy ZHR oraz Bractwo w. Jakuba przy Sanktuarium Bo ego żrobu w Przeworsku. W 2013 r. w IX etapach gwia dzistego pielgrzymowania Beskidzką Drogą w. Jakuba na odcinku Z Simoradza do Krakowa uczestniczyło w sumie 302 pątników (ryc. 5). Z kolei w VIII etapach „Niedzielnego pielgrzymowaniu Podkarpacką Drogą w. Jakuba Via Regia” na odcinku Korczowa – Pilzno w 2012 r. pielgrzymowało w sumie 148 osób, natomiast w 2013 r. w X etapach (odcinek Medyka – Przemy l – Ropczyce) wzięło udział 271 osób (ryc. 6). W sumie w Ogólnopolskiej Pielgrzymce żwia dzistej Drogą w. Jakuba w Roku Wiary uczestniczyło ponad 1 tys. osób. 4. Wybrane sukcesy i problemy związane z funkcjonowaniem Drogi św. Jakuba w Polsce Rozwój ruchu pielgrzymkowego polskimi odcinkami Drogi w. Jakuba wią e się bezpo rednio z stałym rozwojem kultu Apostoła zarówno w parafiach pw. w. Jakuba, jak i innych o rodkach kultu religijnego w Polsce. W ostatnim dziesięcioleciu cztery Jakubowe ko cioły – w Jakubowie, Szczyrku, Lęborku i Więcławicach Starych zostały podniesione do rangi sanktuarium w. Jakuba Starszego Apostoła. Obok wspomnianych powy ej o rodków, zwłaszcza parafie Jakubowe w Białutach, Brzesku, 12 Częstochowie, Kotuszowie, Lubaniu, Łebie, Mogilnie, Murowanej żo linie, Nysie, Olsztynie, O nie Lubuskim, Przesmykach, Sączowie, Simoradzu, Sandomierzu, Szczawory u, Szczecinie, Tarchominie, Toruniu, Tuchowie i o rodkami kultu abnie są prę nymi w. Jakuba. Na podkre lenie zasługują tak e nowe inicjatywy związane z dalszym o ywieniem kultu Apostoła w lokalnych społeczno ciach i regionie – np. „Biesiady Jakubowe” (np. w Jakubowie), „Jarmarki Jakubowe” (m.in. w Bła ejewie, Kętrzynie, Krzepicach, Nysie, Przeworsku, Szczecinie i Więcławicach Starych), „Żestyny Jakubowe” (m.in. w Brzesku, Lublinie-żłusku), „Dni Jakubowe” (m.in. w Lęborku, Olsztynie i Tolkmicku), „Międzynarodowy Zlot Jakubów” w Lęborku, czy te Bieg Uliczny w. Jakuba w Lęborku i Małopolski Bieg Drogą w. Jakuba w Więcławicach Starych. Warto podkre lić, e te nowe projekty, dzięki promocji w mediach, cieszą się du ym zainteresowaniem. Kluczowym zadaniem stojącym przed Bractwami w. Jakuba, Kongregacją „Camino Polonia”, organizacjami, stowarzyszeniami i szeroką grupą miło ników Drogi w. Jakuba w Polsce jest zapewnienie, aby polskie odcinki Szlaku Jakubowego nie zatraciły w aden sposób charakteru szlaku pielgrzymkowego, a w związku z tym, wędrowanie Camino de Santiago miało przede wszystkim wymiar religijny i stanowiło nową formę ewangelizacji. Pielgrzymowanie Drogą w. Jakuba to bowiem wyjątkowe do wiadczenie i niepowtarzalne rekolekcje w drodze. Do priorytetowych zadań, które nale y podjąć nale y przede wszystkim poprawa oznakowania, wzmocnienie działań informacyjnych i promocyjnych o Drodze w. Jakuba szczególnie w regionie przez który on przebiega oraz przygotowanie odpowiedniej bazy turystycznej, zwłaszcza bazy noclegowej. Jednym z głównych problemów związanych z funkcjonowaniem Drogi w. Jakuba w Polsce jest przede wszystkim nikła wiedza (a wła ciwie jej brak) mieszkańców przez który przebiega Jakubowy Szlak na temat postaci w. Jakuba Starszego Apostoła, tradycji pielgrzymowania do Composteli i Camino de Santiago. Oczywiste jest, e taki stan przekłada się na bierne lub te niestety nieprzychylne traktowanie przez lokalną społeczno ć pielgrzymów wędrujących Drogą w. Jakuba. I choć w tym zakresie na wielu polskich odcinkach „muszelkowego szlaku” nastąpiła znacząca poprawa, to w dalszym ciągu bardzo wa nym zadaniem pozostaje przeprowadzenie działań marketingowych – głównie akcji informacyjnej i promocyjnej słu ącej upowszechnieniu wiedzy o „Camino de Santiago” zarówno na szczeblu lokalnym, a więc w powiatach, gminach i parafiach przez które przebiega szlak, jak i na 13 szczeblu regionalnym i centralnym. Nale y w tym zakresie wykorzystać rodki masowego przekazu – a więc prasę, radio, telewizję i oczywi cie Internet – tzw. zwłaszcza serwisy społeczno ciowe jak np. Żacebook i Twitter. Konieczne jest zdobycie zainteresowania mediów, w tym przede wszystkim dziennikarzy lokalnych gazet, i organizacja dla nich konferencji prasowych oraz wyjazdów studyjnych Drogą w. Jakuba24. Niepokój budzi fakt, e czę ć odcinków Drogi w. Jakuba w Polsce powstała dzięki pozyskanym rodkom finansowym z ró nego rodzaju projektów i została oznakowana przez znakarzy, którzy nie w pełni (bąd wcale) znają specyfikę Drogi w. Jakuba na terenie Hiszpanii. Niestety osoby odpowiedzialne za oznakowanie szlaku nie podjęły trudu powiadomienia gospodarzy regionu/miasta przez który przebiega szlak – tj. prezydentów, burmistrzów, wójtów i sołtysów o przeprowadzonej akcji znakowania, nie mówiąc ju o uzyskaniu oficjalnej zgody, czy te jakichkolwiek konsultacjach związanych z przebiegiem trasy. W efekcie, w regionalnych i lokalnych punktach informacji turystycznej, w urzędach gmin, w parafiach oraz lokalnych organizacjach zajmujących się m.in. obsługą ruchu turystycznego nie mo na otrzymać jakiejkolwiek informacji na temat danego odcinka Drogi w. Jakuba. Cieszyć mo e natomiast działalno ć członków Bractw w. Jakuba, miło ników Drogi w. Jakuba oraz czcicieli Apostoła, którzy systematycznie od kilku lat po więcają czas i niejednokrotnie własne rodki finansowe na oznakowanie bąd konserwację Szlaku Jakubowego. Ogromnie wa ne jest to, e osoby te pracują w cisłej współpracy z duszpasterzami i przedstawicielami władzy samorządowej regionów przez które przebiega szlak. miało mo na powiedzieć, e bez tej grupy dalszy rozwój Drogi w. Jakuba byłby niemo liwy. Niezbędne jest więc, aby te działania uzyskały dalsze wsparcie w lokalnych społeczno ciach – w ród duszpasterzy, starostów, burmistrzów, wójtów, sołtysów, lokalnych przedsiębiorców i przedstawicieli organizacji pozarządowych. Nale y bowiem podkre lić, e nawet doskonale prowadzona organizacja o charakterze ogólnopolskim nie rozwią e problemów na szczeblu lokalnym. Konieczne wydaje się więc stworzenie w poszczególnych regionach (województwach) Rady Programowej (Kapituły) do spraw Rozwoju Drogi w. Jakuba na danym terenie. Do udziału w pracach rady powinni zostać zaproszeni przedstawiciele wszystkich powiatów, gmin i Ł. żaweł, Zarządzanie sakralnymi szlakami dziedzictwa kulturowego, [wŚ] Š. Sittek i N. Widok (red.), Drogi Jakubowe i inne szlaki pątnicze w Polsce i Czechach, Reakcja Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2012, s. 191. 24 14 parafii przez które przebiega Jakubowy Szlak, przedstawiciele urzędu marszałkowskiego, przedstawiciele miejscowego ordynariusza (np. przedstawiciel wydziału duszpasterskiego kurii diecezjalnej), reprezentanci wiata nauki, bractw, organizacji i stowarzyszeń związanych z Drogą w. Jakuba, a tak e przedstawiciele nadle nictw i obszarów objętych ochroną przyrody przez które poprowadzono Camino de Santiago, w końcu przedstawiciele Lokalnych żrup Działania i Lokalnych Organizacji Turystycznych. Zdaniem Autorów prezentowanego opracowania, tylko taka Rada dzięki pozyskaniu odpowiednich rodków finansowych z ró nego rodzaju projektów jest w stanie podjąć działania do przygotowania bazy noclegowej, ywieniowej i informacyjnej w danym regionie. Aby Droga w. Jakuba w danym regionie była szlakiem autentycznym i ywym, musi być obecna i znana w społeczno ci lokalnej . Ł. żaweł podkre la, e „zarządzanie szlakiem – mające na celu zachowanie jego materialnych i niematerialnych walorów dla przyszłych pokoleń – mo e być skuteczne wyłącznie wówczas, gdy będzie uwzględniało uwarunkowania lokalne”25. Dlatego wiedzę o regionalnych odcinkach Camino de Santiago nale y wprowadzać do programu miejscowych szkół (edukacja regionalna), organizacji i stowarzyszeń młodzie owych, dru yn harcerskich, grup zrzeszających liturgiczną słu bę ołtarza, szkolnych kół turystyczno-krajoznawczych, grup duszpasterskich działających przy miejscowych parafiach, lokalnych organizacji i stowarzyszeń pozarządowych, a tak e w pracowniach działających w miejskich i gminnych o rodkach kultury czy te bibliotekach. Niezbędna w tym zakresie jest organizacja warsztatów, prelekcji, wykładów i wystaw na temat najpiękniejszej drogi wiata, jak popularnie nazywana jest Droga w. Jakuba. Znakomitym wsparciem do popularyzacji Szlaku Jakubowego w lokalnych społeczno ciach jest tak e organizacja weekendowych (niedzielnych) pielgrzymek Szlakiem w. Jakuba, rozpoczynających się np. od nabo eństwa (Mszy w.) w miejscowym ko ciele przy udziale mieszkańców i władz samorządowych. Konieczne jest tak e wyznaczenie grupy wolontariuszy – „stra ników” opiekujących się odcinkiem Drogi w. Jakuba w danym regionie. Doskonałym rozwiązaniem byłoby, aby w lokalnej grupie stra ników szlaku znale li się np. uczniowie szkół, studenci, harcerze, słu ba liturgiczna pod opieką nauczyciela lub osoby znającej Camino de Santiago. Bardzo wa ne jest, aby osoby opiekujące się szlakiem dokonywali systematycznego przeglądu stanu oznakowania drogi, zwłaszcza 25 Ł. żaweł, Zarządzanie sakralnymi szlakami ..., dz. cyt., s. 185. 15 w okresie pielgrzymkowym. Wskazane byłoby tak e, aby wsparciem dla „stra ników” Drogi w. Jakuba były osoby, który indywidualnie pielgrzymowały ju szlakami hiszpańskimi do grobu w. Jakuba w Santiago do Compostela. Caminowicze bowiem doskonale znają atmosferę, jaka panuje na Camino de Santiago oraz posiadają cenną wiedzę na temat oznakowania, promocji, informacji i infrastruktury turystycznej szlaku. Innym, istotnym zadaniem stojącym przed „stra nikami” szlaku oraz członkami bractw i organizacji koordynujących funkcjonowanie odcinków Drogi w. Jakuba w Polsce jest nawiązanie współpracy z duszpasterzami w celu poprawy opieki duszpasterskiej w wiątyniach przy Szlaku Jakubowym. Zakończenie Ultreia! Ultreia! – naprzód, dalej! – to prastare pozdrowienie pielgrzymów, zawarte w redniowiecznej „Pie ni pielgrzymów do Composteli” (poni ej) rozbrzmiewa ka dego dnia na ustach tysięcy pątników pielgrzymujących do grobu w. Jakuba Apostoła w Santiago de Compostela w hiszpańskiej żalicji. Ultreia, ultreia – to zachęta do wędrówki tym niezwykłym szlakiem, na którym rodziła się wiadomo ć europejska. Niech te słowa będą tak e zachętą dla tych którzy nie znają jeszcze Drogi w. Jakuba, aby wybrać się szlakiem muszli do Composteli, gdzie „na krańcu kontynentu czcigodny Jakub na nas czeka, jego u miech od wieków unieruchamia słońce, które umiera na Finisterre”. „Codziennie rano ruszamy w drogę, codziennie rano idziemy dalej, trasa nas wzywa dzień po dniu, to głos z Composteli. Naprzód! Dalej! Bo e wspieraj nas! Droga ziemska i droga wiary, tysiącletnia droga źuropy, Mleczna droga Karola Wielkiego, to droga dla wszystkich „Jakubów”. Naprzód! Dalej! Bo e wspieraj nas! A tam, na krańcu kontynentu czcigodny Jakub na nas czeka jego u miech od wieków unieruchamia słońce, które umiera na Żinisterre. Naprzód! Dalej! Bo e wspieraj nas! słowa J. C. Bénazet (tł. Ryszard Kaczmarczyk) Żranciszek Mróz 16 Instytut Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie Podhalańska Państwowa Wy sza Szkoła Zawodowa w Nowym Targu Bractwo w. Jakuba Apostoła w Więcławicach Starych Archicofradía Universal del Apóstol Santiago Łukasz Mróz Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ w Krakowie Bractwo w. Jakuba Apostoła przy Sanktuarium Bo ego żrobu w Przeworsku 17