CURRENT DEBATES IN PUBLIC RELATIONS CULTURAL & MEDIA STUDIES VOLUME 9 Emrah Doğan Ercan Geçgin IJOPEC PUBLICATION London ijopec.co.uk Istanbul CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS CULTURAL & MEDIA STUDIES VOLUME 9 Edited By Emrah Doğan Governorship of Kocaeli, Kocaeli / Turkey Ercan Geçgin Niğde Ömer Halisdemir University, Niğde / Turkey   Current Debates in Public Relations, Cultural & Media Studies (Edited by: Emrah Doğan, Ercan Geçgin) IJOPEC PUBLICATION London ijopec.co.uk Istanbul IJOPEC Publication Limited CRN:10806608 615 7 Baltimore Wharf London E14 9EY United Kingdom www.ijopec.co.uk E-Mail: info@ijopoc.co.uk Phone: (+44) 73 875 2361 (UK) (+90) 488 217 4007 (Turkey) Current Debates in Public Relations, Cultural & Media Studies First Edition, December 2017 IJOPEC Publication No: 2017/22 ISBN: 978-1-912503-10-0 No part of this book may be reproduced, stored in a retrieval system, transmitted in any form or by any means electronically without publisher’s permission. No responsibility is accepted for the accuracy of information contained in the text, illustrations or advertisements. The opinions expressed in these chapters are not necessarily those of the editors or publisher. The publishing, scientific, ethical, and linguistic responsibilities of the chapters in this book belong to the auhors. A catalogue record for this book is available from Nielsen Book Data, British Library and Google Books. Printed in London. Composer: Çizgeadam Design, İstanbul, TR www.cizgeadam.com.tr / info@cizgeadam.com.tr Cover illustration created by Freepik II CURRENT DEBATES IN PUBLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Contents Contents ..................................................................................................... III Current Debates in Social Sciences Series Scientific Committee..................................................................................... VI Introduction: Current Debates in Public Relations, Cultural & Media Studies.....VIII Part I Social Media Studies The Protest Culture on Socialmedia and its Effects on to The Public Relations........ 13 Nuran Öze Social Media as The Escape area For Illegality.......................................................... 31 Ümit Arklan, Hasan Rençber Social Support in Social Network Sites: A Study on Self-Relevant Facebook Posts...... 53 Aysen Temel Eğinli, S. Didem Özşenler Facebook as The Space of Selfillusion...................................................................... 71 Tebrike Kaya Part II Media Analysis Fear Culture and Health:discourse Analysis of Zika Virus News.............................. 87 Rukiye Çelik, Muazez Demir, Burhan Çetin, Kübra Sarı Television Broadcasting in New Media Platform and Interaction........................... 115 Sibel Karaduman CHANGING JOURNALISM AND ITS NEW TYPES...................................... 131 Murad Karaduman The Evaluation of Film Students Skills on Understanding Film Narrations and Film Interpretation in The Context of Cognitive Science:the Case of KTMU Faculty of Communication ..................................................................... 147 Kadir Yoğurtçu Changing Journalism Understanding: Data Journalism......................................... 169 Tolga Çelik Non-Verbal Documentaries and Heild (2014) Movie............................................ 183 Barış Tolga Ekinci III   New Humour Culture Examples from Digital Media: Zaytung, Listelist and Onedio.............................................................................................. 197 Burcu Akkaya Telci Part III Gender Studies & Media Local Press and Women Workers in The Context Of Gender Inequality................ 217 Erhan Arslan, Berna Arslan Reproduction of Traditional Motherhood Myth in Teknosa Advertising................ 239 Filiz Bilgin Ülken, Anıl Dal Canbazoğlu Bringing Motherhood Forward as a Socio-Cultural Factor in The Exclusion of Women from Working Life in Turkey................................................................... 259 Tuğba Gücenmez Women Journalists in Local Press (Mersin Local Press Sample)............................. 267 Ayla Yunusoğlu Eroğlu, Berna Arslan A Critical Approach to The Use of Feminist Discourse in Advertisements: “Nike - Know Us Like That”................................................... 287 Filiz Bilgin Ülken, Pelin Özüölmez Reproduce of Gender Inequality in The “Ideal Profession” News and The Responsibility of Media.................................................................................. 311 Evin Doğan, Elif Miral Oktay Part IV Cultural Studies & Cinema Cyprus Folk Songs and Aphrodite of Cyprus......................................................... 325 Cemaliye Direktör Interpretation of The Routine of Daily Life Over The Typology of ‘Opportunist’.............................................................................. 337 Ercan Geçgin Dilemmas of Turkish Cinema History: The Lack of Critical Cinematic History Approach and a Film Institute................................................. 353 Emrah Doğan The Reflection of The Halit Refiğ’s The National Film Thinking in Derviş Zaim’s Cinema........................................................................ 365 Atacan Şimşek IV CURRENT DEBATES IN PUBLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Part IV Violence & Child in Media Studies An Assessment of The News of Violence Against Children in The Years Between 2016-2017: Posta, Sözcü and Sabah Examples....................................................... 385 Gizem Akoğlu, Merve Nur Bozkurt, Fethi Anıl Mayda, Sibel Vurkun Child Friendly Media is Possible? : A Situation Evaluation Based on Rights Through Internet News....................................................................................................... 403 Ayşe Mine İşler, Gamze Güneş, Gülten Uçan An Assessment of The Children’s Involvement in The Media as a Violation of Rights in The Context of Social Work............................................. 423 Ecem Naz Nazlıer, Burcu Genç, Ali Dikmen The Journalism of Terror in Media: A Comparative Analysis on Turkish and Kyrgyz Newspapers......................................................... 437 Gökçe Yoğurtçu Health Culture Construction With Cartoons: Caillou Sample.............................. 459 Rukiye Çelik Mustafa Zeybek, Nesrin Çoldur Homeland Memory: Construction of Memory Politics and The Media in Turkey Related to World War............................................................................................ 481 H. Esra Arcan V   CURRENT DEBATES IN SOCIAL SCIENCES SERIES SCIENTIFIC COMMITTEE Abdunnur Yıldız Fırat University Adam Safronijevic University of Belgrade Alfredo Saad-Filho University of London Ali Osman Öztürk N. Erbakan University Anastasia P. Valavanidou Ministery of Culture Aslı Yüksel Mermod Marmara University Atilla Göktürk Dokuz Eylül University Ayşe Cebeci Harran University Başar Soydan Marmara University Bige Aşkun Yıldırım Marmara University Birgit Mahnkopf B. School of Econ. & Law Bora Erdağı Kocaeli University C. Alberto Dondona IRES Piemonte Dallen J. Timothy Arizona State University VI Derman Küçükaltan İstanbul Arel University Devrim Dumludağ Marmara University Dibyesh Anand University of Westminster Donald F. Staub B. Onyedi Eylül University Dursun Zengin Ankara University Ensar Yılmaz Yıldırz Technical University Erhan Aslanoğlu Piri Reis University Ergün Serindağ Çukurova University Erich Kirchler University of Vienna Erika Torres Godinez UNAM México Erinç Yeldan Bilkent University Erol Turan Kastamonu University Eyyup Yaraş Selcuk University Farhang Morady University of Westminster Fatih Tepebaşlı N. Erbakan University Fikret Şenses METU Friederick Nixson Manchester University Georgios Katsangelos University of Thessaloniki Gülçin Taşkıran Gaziosmanpaşa University H. Gülçin Beken Gümüşhane University Hakan Kapucu Kocaeli University Hakan Öniz Selçuk University Hatice Sözer İ. Technical University Hayri Kozanoğlu K.Altınbaş University Hilal Yıldız Kocaeli University Hun Joo Park KDI School of P.Policy&M. İnci User Acıbadem University İzzettin Önder İstanbul University CURRENT DEBATES IN PUBLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Joachim Becker WU Vienna University Julia Nentwich University of St.Gallen Julienne Brabet University Paris-Est Créteil Kaoru Natsuda R. Asia Pacific University Kemal Yakut Anadolu University Ljiljana Markovic University of Belgrade Mahmut Tekçe Marmara University Mehmet Okan Taşar Selçuk University Melih Özçalık Celal Bayar University Michalle Mor Barak University of S. California Mike O’Donnell University of Westminster Milenko Popovic Mediterranean University Muhammet Koçak Gazi University Mukadder Seyhan Yücel Trakya University Murat Demir Harran University Murat Donduran Yıldız Technical University Murat Gümüş Batman University Murat Şeker İstanbul University M. Mustafa Erdoğdu Marmara University Naciye Tuba Yılmaz Marmara University Nadir Eroğlu Marmara University Nihal Ş. Pınarcıoğlu Batman University Nurit Zaidman University of the Negev Olivia Kyriakidou University of Athens Óscar Navajas Corral Universidad de Alcalá Osman Küçükahmetoğlu Marmara University Oxana Karnaukhova S. Federal University Örgen Uğurlu Kocaeli University Özlem Ergüt Marmara University Paul Zarembka New York University Peter C. Young University of St Thomas Peter Davis Newcastle University Salvatore Capasso University of N.Parthenope Savaş Çevik Selçuk University Seçil Paçacı Elitok Michigan University Sena Durguner University of S. California Sevda Mutlu Akar B. Onyedi Eylül University Sevinç Güler Özçalık Dokuz Eylül University Sinan Alçın Kültür University Süleyman Karaçor Selçuk University Şenel Gerçek Kocaeli University Şükrü Aslan MSGS University Tahit Balcı Çukurova University Targan Ünal Okan University Thankom Gopinath Arun University of Essex Turgay Berksoy Marmara University Umut Balcı Batman University Yılmaz Kılıçaslan Anadolu Universi VII   INTRODUCTION: PUBLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES We see the emergence of new forms of social interaction with the intervention of technology and new mass media into our lives more and more every day. Especially social media is one of the leading areas of these interactions. The new social networks and social situations that came off through the Internet are research topics of social scientists. This book mainly consists of studies focusing on cultural exchanges shaped by new media. In addition to this, some work has been devoted to traditional media solutions, cinema, public relations and other social aspects of the culture. Attempts have been made to compose approaches from different axes such as communication, public relations, and everyday life sociology in accordance with the interdisciplinary nature of cultural studies. The works dealing with themes which close to each other are grouped according to the sections. Each part of the book consists of five sections, which are the compilation of texts that process close-knit subjects. In the first part of the book, there exist reviews on the use of new media technologies are included. In the section focusing on social media; the studies based on comparative research are covered, as well as those that approach to the subject as regards to public relations, crime and illegality, identity, memory and political use. The second chapter includes studies on media solutions. Changed journalism, analysis on advertising in the media and research into news analysis provide rich ideas about the changing character of the media. The third part consists of studies that approach media solutions in terms of gender. The work focuses on how the media regenerates gender inequality. In addition to studies analysing the way women are represented in advertisements, studies discussing the position of women in the local media enrich the debate. As the visibility of the women and the reception of her position grows, their position in the media and the way they are represented are also changing. But we see from the studies that the structural problems of gender equality are still preserved and reproduced. VIII CURRENT DEBATES IN PUBLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin In the fourth section, where the typology of woman in Turkish folk songs and the typologies that reflect there interaction form in daily life are presented, the criticisms on cinema are examined. In addition to the articles mentioning the main problems of the Turkish Cinema, discussions with examples from the recent Turkish Cinema are enriched. The fifth section consists of studies on violence and media relations are based on child theme. The fact that one of the most important users of new media technologies is children makes it necessary to take a closer look at the issue. Another important dimension is that the child›s involvement in the media. The way in which violence against children is represented and the way of presentation also question the role and function of the media. Studies of other sides of violence are also included in this section. Study on the way of handling terrorism in the media can be evaluated in this context. We hope that the studies that have been gathered from the perspective of analysing and interpreting today›s world, where new media technologies penetrate into every aspect of life, offer useful perspectives and trigger new original studies. Ercan Geçgin – Emrah Doğan December, 2017 IX   X Part I Social Media Studies THE PROTEST CULTURE ON SOCIALMEDIA AND ITS EFFECTS ON TO THE PUBLIC RELATIONSI Nuran Öze 1 THE PROTEST CULTURE ON SOCIAL MEDIA AND ITS EFFECTS ON TO THE PUBLIC RELATIONS SOSYAL MEDYADA PROTESTO KÜLTÜRÜNÜN HALKLA İLİŞKİLER ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Nuran Öze Abstract Rapidly developing technology in today's conditions has affected all areas of life. Internet mediated development has influences on numerous areas. The internet mediated communication must be examined deeply in order to understand its' affects on from economic conditions to form of business processes, from the daily life practices to interpersonal relationships and so on... As with other work areas, the PR expertise has also been influenced by these developments. PR mostly focusses on influence masses positively, building good relations between organizations and its public / building good relations between individual and its environment, however Internet mediated social media have affecting PR speacialists in negatively as well. In the social media it is possible for people to encounter very different reactions to any PR campaign. Social media areas are equipped with conditions that users can approve and disapprove, agree or disagree with and users can respond immediately when they prefer to respond. Expantion of internet mediated social media applications have led people to gave freedom to share their vievs on the issues that influence them. Nowadays, it is seen that individuals are able to raise their opposing voices in the face of a situation they do not like, and spread these voices that are rising easily in wide circles. This situation, which can be called the culture of protest, is a subject that should be carefully examined in terms of PR experts. It would not be wrong to say that the concept of 'public sphere' has changed. When the literature is examined, it is generally seen that field studies focused on the benefits of social media usage in the PR. On the other hand, social media emerged as a kind of alternative media and the spreading power of the social media is quite powerful and wider when it's compared with the traditional media. The social media, which has the ability to take away the power 13 THE PROTEST CULTURE ON SOCIALMEDIA AND ITS EFFECTS  ON TO THE PUBLIC RELATIONS  Nuran Öze of the PR, makes it difficult for the experts to cristylize public opinion as they want. In this study, ‘This is Wholesome’ case study examined which is are carried out by Honey Maid besides literature review. Keywords: Public Relations, Social Media, Protest, Social Movement. Giriş İnsanlığın diğer canlılardan farklı olarak gelişmeye yönelik duyduğu arzunun iflah olmazlığı günümüz koşullarında teknolojinin geldiği ve gelmeyi işaret ettiği haliyle kendini kanıtlar niteliktedir. İnternetin gündelik yaşamın içerisine yerleşmesi 2000’li yılların başlarında sosyal medya ağlarındaki gelişim, 2007 yılında Apple’ın ilk akıllı telefonu tanıtımı ve sonrasında Samsung’un android telefonlarla piyasaya girişi (Öze, 2017a: 974) ve ardından sosyal ağların kullanımındaki yaygınlaşma hızındaki ani artış gündelik yaşam hakkında bilinen herşeyin değişerek dönüşmesine neden olmuştur. İnternet tabanlı olarak gelişen iletişim ağlarının yatay ve dikey düzlemde hareket edilebilen, kimi zaman hem yatay hem de dikey düzlemi tek ağda barındırma özelliğine sahip olan sosyal medya mecraları her geçen gün çeşitlenmektedir. Sosyal medya veya yeni medya alanlarının geleneksel medyadan en önemli farklılığı monolog biçimde olan tek yönlü mesaj aktarım sistemini kırmış olmasına dayandırılmaktadır. Sosyal medya mecraları, bireyler, örgütler, kurum ve kuruluşlar tarafından gerekli tanımlamalar yapıldıktan sonra kullanılabilmektedir. Geleneksel medyadaki şekliyle sahiplik ve sahiplik bağlamında yayın politikası belirleme gibi kısıtlılıklardan göreceli olarak özgürleşmiş mecralardır. Sosyal medyanın göründüğü kadar özgür bir mecra olup olmadığı da önemle üzerinde durulması gereken bir noktadır. Çalışmada öncelikle sosyal medyanın gelişimi ve günümüzdeki anlamlandırma ve sosyalleşme pratikleri biçimlerinin değişimi tartışılmaktadır. Ardından, sosyal medyada aktif kullanıcı sayısındaki artış ve buna bağlı olarak göreceli söz hakkı doğuşu, bu söz hakkının birçok, kurum, kuruluş ve firmayı protesto etmek amaçlı sosyal medyanın kullanılabildiği örneklerle izah edilmeye çalışılmaktadır. Bir sonraki kısımda ise halkla ilişkiler uzmanlık alanının insanların rızalarını kazanarak faliyetlerini sürdürdüğü ve günümüz koşullarında bunu yapabilmenin giderek zorlaştığı, sosyal medyanın bu değişim ve dönüşüm üzerindeki etkisi, kamusal alan anlayışının farklılaşması ile ilişkilendirilerek açıklanmaktadır. Bu durumun halkla ilişkiler uzmanlık alanının işini zorlaştırdığı aleni bir şekilde ortada iken ticari kaygı güden firmaların kabuğuna çekilmesinin faydasından ziyade zararının olacağı, müşteri ilişkilerinin içinde olunan iletişimsel koşullarda her zamankinden çok daha önem arz ettiği üzerinde durulmaktadır. 14 CURRENT DEBATES IN PUBLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Sosyal Medya Gelişimi Teknolojideki gelişme serüveni incelendiğinde, eskinin üzerine hep daha yenilerinin eklemlenerek şekillenen yapısı dikkat çekmektedir. Her yeni icad bir öncekinden beslenmekte, diğerine geçerken üzerine eklemlemeler yapılarak daha yenisine ulaşılmakta ve bu süreç tarihsel koşullar bağlamında büyüyerek, değişerek, gelişmektedir. Postman yeni şeylerin yeni sözcüklere ihtiyaç duyduğunu fakat yeni şeylerin aynı zamanda derin anlamlara sahip olan eski kelimeleri de değişikliğe uğratttığına değinmektedir. Postman (2004: 17), telgraf ve baskı makinesi haber (information) sözcüğüyle kastettiği manayı değiştirdiğini; televizyonun, siyasi tartışma, haberler, kamuoyu terimleriyle ifade edilen anlamları değişikliğe uğrattığını; bilgisayarın da haber sözcüğünün manasını bir kez daha değiştirdiğini çalışmasında dile getirmektedir. Ağ toplumu kavramını kullanarak çalışmalarını yürüten Castells (2005: 2), internet temelli iletişim alanında yaşanan gelişmeleri evrenselleşen dil kullanan yeni bir iletişim sisteminin, hem kültürel olarak varolan sözcükleri, sesleri ve imgelerinin üretimini ve dağıtımını global olarak entegre hale getirdiğini, hem de onları bireylerin kimliklerinin ve ruh hallerinin beğenilerine uygun kıldığına değinmektedir. Castells (2005: 3), yaşanan sürecin hayatı nasıl şekillendirdiğini betimlerken interaktif bilgisayar ağlarının, yeni iletişim biçimleri ve kanalları yaratarak, hayatı şekillendirerek, aynı zamanda hayat tarafından şekillendirilip katlanarak büyüdüğünü belirtmektedir. Şu anki teknolojik ilerleme hızına bakıldığında eskiye nazaran çok daha süratli bir değişim yaşandığı ama mantığın aynı kaldığı görülmektedir. Teknoloji eklemlenerek değişip, gelişirken, sosyal alanda aynı gelişme ters bir ivmeyle şekillenmektedir. Kommün yaşamdan bireysel yaşama, ortak akıldan bireysel hareketlere, yüzyüze iletişimden sanal aleme kayışlar zaman içerisinde toplumsal yaşamda kendini belirginleştirmektedir. İnternetin gündelik yaşam alanından kullanılma sıklığı bilhassa 2000’li yıllardan sonra ciddi artış göstermiş, sosyal medya kullanımı 2004’de Facebook’un bireysel kullanıma açılmasıyla yaygınlaşma eğilimine girmiş, 2007 yılında akıllı telefonların piyasaya sürülmesi ve internetin cebe girerek mobilite kazanmasıyla sosyal medya gündelik yaşamın ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir. Bu noktada hayatın bütününde olduğu gibi medya kullanımı ve uygulamalarında ciddi bir kırılma yaşanmış ve medya ‘eski’ ve ‘yeni’ diye ikiye ayrılmıştır. Teknolojideki bu ayrımı Timisi (2003: 82) şu şekilde izah etmektedir: “Eski teknolojiler birkaç azınlığın çoğunlukla iletişim kurmasına izin vermekteyken, çoğunluğun istek ve 15 THE PROTEST CULTURE ON SOCIALMEDIA AND ITS EFFECTS  ON TO THE PUBLIC RELATIONS  Nuran Öze beğenileri azınlık tarafından belirlenmektedir. Yeni iletişim teknolojileri ise çoğunluğun kendi istediği enformasyona ulaşmasına izin vermektedir”. Babacan, Haşlak ve Hira (2011: 72) ise yeni medya ve eski medya arasındaki ayrışmayı Poster’den (1995) de yararlanarak yapısal dönüşüm ve bilginin özgürleşmesi yönünde izah etmeyi tercih etmiştir. “Söz gelimi radyo, televizyon ve gazete gibi araçların ‘eski medya’ veya ‘kitle iletişim araçları’ olarak adlandırılmalarına karşılık, bugün etkinliğini her geçen gün artıran internet, mobil telefon gibi araçların ‘yeni medya’ / ‘sosyal medya’ veya kabaca ‘ikinci medya çağı’ (Poster, 1995) olarak adlandırılması, yaşanan sürecin yapısal dönüşümüne işaret etmektedir. Aynı şekilde yeni medya aracı olarak toplumsal paylaşım ağlarının varlığının ve kullanılırlığının her geçen gün artması ve büyük oranda gerçek hayatın bu kapsamda sanal ortama taşınması benzer biçimde yaşanan dönüşüme işarettir. Söz konusu yeni medya döneminde eskiye kıyasla bilginin özgürce dolaşımı ve paylaşımı daha kolay sağlanabilirken, kullanıcılar aktif biçimde sahip oldukları her şeyi paylaşabilmektedirler. Tek taraflı, enforme edilmeden, kendileri bizzat özne olarak gerek haberin kaynağı, gerekse haberin yorumcusu olabilmektedirler. Yeni medyanın olumlu görünen bu unsurları, kimi yazarlar tarafından çok fazla olumlanmakta ve eski medya karşısında, yeni medya devrimi olarak sunulabilmektedir (Babacan, Haşlak ve Hira, 2011: 72). Bilim insanlarının farklı yönleriyle sosyal medyayı ele alması ve geleneksel medya olarak da adlandırılabilecek eski medyadan farklılıklarını açıklaması çalışmayı besleyici niteliktedir. Birçok bilim insanının sosyal medyanın eski medyadan farklılaşmasıyla ilgili mutabık kaldığı noktalar, sosyal medyanın diğer medya türlerinden farklı olarak örgütün kontrolünün ötesinde daha dinamik, bağımsız, eşitlikçi ve etkileşimsel bir yapıya sahip (Godes et al.., 2005: 416; Hoffmann ve Fodor, 2010: 419; Hoffman and Novak, 2012: 69; Peters et al., 2013: 282) olmasıdır. Türk (2013: 58-59) ise çalışmasında, ana akım medyanın günümüzde kar amaçlı kurumlara dönüştüğüne, demokrasinin dördüncü kuvveti olarak yerine getirmesi gereken kamu bilincine sahip olarak etik değerler çerçevesinde toplumun sözcüsü olma, hükümet ve siyasetçilerden hesap sorma, vatandaşı bilgilendirme ve haberdar etme, sivil toplumu güçlendirme gibi görevinden uzaklaştığına değinmiştir. Türk, anaakım medyanın Türkiye genelinde yaşanan son toplumsal olaylarda, bu olayları haber yapmadığı, ancak iktidarların açıklama yaptıktan sonra kısmen yansıttığına değinmiştir. Böylelikle anaakım medyanın toplumun bilgi edinme hakkını kullanmasına engel teşkil ettiğini ve böyle bir ortamda yeni medya teknolojilerinin ortaya çıkarak, demokrasinin 16 CURRENT DEBATES IN PUBLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin dördüncü kuvveti olarak katılımcı demokrasinin güçlendirilmesinde üzerine düşen görevi yerine getirdiğini iddia etmektedir. Türk’e göre, “internet ve sosyal ağlar ana akım medyanın aksine interaktif bir iletişim sağlamakta ve bireylerin fikirlerini paylaşmasını ve başka insanlara duyurmasını, tartışmasını, bilgi sahibi olmasını kısaca demokratikleşmesini sağlamakta, kendisi gibi düşünen diğer insanların farkına vararak suskunluk sarmalını kırıp daha cesurca hak arayışına çıkmasına zemin hazırlamaktadır. Bununla birlikte toplum söz hakkı istemekte, kendini ifade etmekte, siyasetçilerin iletilerine yorum yapmakta, desteklemekte ya da karşı çıkmaktadır. Yeni medya teknolojilerinin demokratikleşmede bir araç olduğu unutulmamalıdır. Elbette bu teknolojilerin yararları olduğu kadar zararlı yönleri de mevcuttur. Ancak uygun ortam sağlandığı zaman doğru bir araç olarak sivil toplumun güçlenmesi, demokratikleşmesi ve örgütlenmesinde kullanılmaktadır” (Türk, 2013: 58-59). Babacan, Haşlak ve Hira yeni medya araçlarının kullanım sıklığı ve şekli ile ilgili daha sosyolojik bir yaklaşımda bulunarak, yeni medya araçlarının, özellikle toplumsal paylaşım ağlarının ortaya çıkış serüveni ve dünyanın farklı bölgelerinde farklı kullanım pratiklerine sahip olmasının, sosyolojik koşulların farklılığına işaret ettiğine değinilmiştir. Bu nedenle herhangi bir toplumsal gelişmeyi kendi sosyolojik bağlamından kısmen veya tamamen kopartarak anlamaya çalışmanın doğru sonuçlara ulaşmayı zorlaştıracağı çalışmalarında öne çıkarılmıştır (Babacan, Haşlak ve Hira, 2011: 77). Sosyal Medya ile Gelen Anlamlandırma ve Tavır Değişimi Sosyal medyanın birey temelinde varlık gösteren yapısı, bireyler arası, birey ve örgütler arası yeni ve farklı sosyalleşme pratikleri geliştirilmesine zemin hazırlamıştır. “Dijitalleşen dünya kamusal alanın kabuk değiştirmesine, kamunun artık söz söyleme hakkını yeniden ele geçirmesine sebebiyet vermiştir. İnteraktifleşen bireyler, kaygılarını sosyal medya mecralarında kişisel hesaplarından dile getirebilmekte, yeni medya mecralarında yayınlanan herhangi bir habere aleni bir şekilde görülebilecek olumlu / olumsuz yorum yapabilmektedir. Kısacası sosyal medya interneti enformasyon alınan platformdan etkileşim platformuna dönüştürmüştür. (…) Kamusal alan kavramı, teknoloji ve teknolojik aygıtların gündelik yaşama nüfuzuyla kabuk değiştirmiştir. Kurumlararası, kişilerarası, kurumlarla kişilerarası iletişim şekilleri teknoloji dolayımıyla boyut değiştirmiştir. Kamusal alanda fikirleri şekillendiren aktörlerin kısmi yer değişimi yaşaması, söz söyleyenle söz dinleyen dengelerinin sarsılmasını beraberinde getirmiştir” (Öze, 2017b: 210). Bu yönüyle ele alındığında sosyal medyayı alternatif medya olarak tanımlamak da mümkündür. Türk’e göre yeni medya (dijital teknolojiler, sosyal ağlar, 17 THE PROTEST CULTURE ON SOCIALMEDIA AND ITS EFFECTS  ON TO THE PUBLIC RELATIONS  Nuran Öze cep telefonu vs) sivil toplumun yeniden yaratımı için alternatif mecradır çünkü sosyal ağlar yeni ağ toplumunun kamusal alanı haline gelmiş ve çevrimiçi tartışma ortamı olarak kullanılmaya başlanmıştır (2013: 55). Ceyhan’a göre “alternatif medya hem kendi örgütlenişi hem de kullandığı dil ve ele aldığı sorunlar açısından da karşıt kamusallığın mecrasıdır” (2009: 176). Binark et al. Castells’den de faydalanarak, internetin yaygınlaşması ile güç kazanan ve küresel ölçekte en üst düzeyde enformasyon akış alanları olan sosyal ağların, zaman ve mekan kavramlarını yapı bozumuna uğrattığına değinerek, bireysel ve toplumsal hayatın yeniden yorumlanmasını sağladığını iddia etmektedir. Castells’in ‘ağ toplumu’ olarak tanımladığı toplumda, “bireyler artık küresel ve yerel olarak örülmüş, birbiriyle bağ(ıntı)lı ağ toplumu içinde yaşamaktadır” (Binark et al., 2009). Sayımer (2014: 97) ise iletişim teknolojilerinin gelişmesiyle birlikte hayatımıza giren yeni medya ortamlarının etkileşimsellik, kitlesizleştirme ve eşzamanlılık gibi temel özellikleri bireylerin fiziksel ortamda bir araya gelme zorunluluğunu ortadan kaldırdığını, gerek bireysel gerekse toplumsal iletişimi önemli ölçüde etkilendiğine çalışmasında değinirken zaman ve uzam anlayışının değişimine işaret etmektedir. Babacan (2014: 137) konuyu farklı bir yönden ele alarak “günümüzün yeni iletişim formu olarak yeni medya araçlarının, özellikle sosyal medyanın birey ve toplum yaşamında etkin biçimde varlık göstermesi, toplumsal hareketlerin yatay ve dikey bütün ilişki biçimini yapısal bir dönüşüme uğratmakta olduğunu iddia etmektedir. “Kendine özgü kültürel bir dünya yaratan söz konusu bu yeni ortam, beraberinde yeni toplumsal ve bireysel ilişki biçimlerinin, yeni kimliklerin ortaya çıkmasının ve yeni bir kültürel ortamın oluşmasının itici gücü olmuştur” (Babacan, Haşlak ve Hira, 2011: 65). Yeni bir mecya ve yeni ilişkilerin kullanılmasına aracı olan bu alanı Başer sosyal anlamıyla ele almış “yenilenme teknolojik olmaktan çok sosyal bir anlam ifade eder. Asıl yeni olan birey ve onun değişen ihtiyaçlarıdır” (Başer, 2010: 46) diye açıklamıştır. Buradan hareketle sosyo-psikolojik ruh halinin sosyal medyada ortaya konmasını “anlamın sosyal yapıya bağımlılığı” (Turner, 2002: 65) ile ilişkilendirmek mümkündür. Babacan (2014: 141), internet ve sosyal medya araçlarının birey, toplum ve küre ölçeğindeki tüm ilişki biçimlerini etkileme potansiyelini ve bunun toplumsal hareketlerin geleneksel yapısındaki değişimi başkalaştırdığını iddia etmektedir. Bu savını “geçmişin kapalı ve monolog düzlemde iletişim sürecinin varlığına karşılık, demokratik katılımı bireysel düzlemde artıran yeni medya araçları muhalif bir algının varlık alanı bulmasının imkânlarını kendi içinde taşımaktadır” diyerek savunmaktadır 18 CURRENT DEBATES IN PUBLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin (Babacan, 2014: 142). Ayrıca Babacan (2014: 147), yeni medya araçlarının gerek bireye, gerekse toplumsal hareketlere yatay düzlemde hareket alanı oluşturduğunu, gündelik hayat ve siyasette etkin olabilme imkânı tanıdığını, genel anlamda toplumsal muhalefet/ mücadeleye yeni imkânlar sunduğunu iddia etmektedir. Babacan’ın da dahil olduğu başka bir çalışmada günümüz ortamında internet ve sosyal medya aracılığıyla bireysel özgürlüğün tadını çıkardığını düşünen bir bireyin mental yapısını “modern bilinçle şekillenmiş, bireysel aklın ve duyguların hayatı kontrol eden en önemli unsurlar olduğu düşüncesine sahip bir zihin” olarak tanımlamaktdır (Babacan, Haşlak ve Hira, 2011: 86). Babacan, Haşlak ve Hira (2011: 70-71), bireylerin daha özgür ve sınırsız biçimde, engelsiz bir iletişim alanında bulunduklarını tahayyül ettikleri esnada, tam tersi bu mecranın bireysel ve toplumsal sıkışmışlıkların açığa çıktığı bir ortam olduğu gerçeğine vurgu yapmak gerekliliğine atıf yapmaktadır. İnternet ve sosyal medya mecralarında insanların kolaylıkla elektronik izinin takip edilebildiği ve kontrol edilebildiği, gözlemlenebilirlikleri, ve bu toplanan veriler ışığında haklarında alınan kararlar karşısında daha fazla hayrete düştüklerini ve özneden sayılarla ifade edilen nesnelere dönüştüklerini aktarmaktadırlar. Çevirimiçi ortamlarda bireylerin elektronik hareketleriyle toplanan veriler ışığında reklam amaçlı maillerin istilasına uğradıkları, reklam şirketlerinin ve politik oluşumların kolay hedefleri olma yolunda ilerledikleri dile getirilmektedir. Farklı bakış açılarının çalışma içeriğini zenginleştireceği düşünülerek aynı konuda tam zıt kutupta fikir beyan eden Eren ve Aydın’a göre (2014: 202) “sosyal medyada var olan bir içerik kullanıcı tarafından oluşturulduğundan yaratıcılık, aykırılık ve farklılık önem kazanmaya başladı ve katılım çağı doğdu. Diğer bir anlatımla bir büyük sanayi kuruluşu gibi üretim tesisi olan büyük medya kuruluşlarının hegomanyası kırıldı ve artık medya'nın içeriğini üreten ve medyayı izleyen arasındaki katı ayrım ortadan kalktı. Bununla beraber değişim hızı da arttı. İnsanlar için innovatif olmak ve yeniliklerde başı çekmek önem kazandı. Derinlemesine baktığımızda ise gerçekler değil fikirler önem kazandı, objektif olmak değil içten olmak önemli hale geldi. Yani asıl olan ilgi çekmek ve karşı taraftakini direkt olarak etkilemek oldu. Bu da insanın fikrini ya da kendisini bir ticari mal gibi reklama muhtaç bir kisveye büründürmüştür. Çünkü reklam yapmanın temelinde yatan ne olursa olsun ne şekilde olursa olsun ilgi çekmek ve tercih edilmeyi sağlamaktır. Bu noktada ifade edilmesi gereken en önemli husus sanal ortamın getirdiği realiteden uzaklığın aslında insanların birebir ya da maddi olarak karşı karşıya gelememesinden kaynaklanmaktadır, yani yüz yüze görüşmeyen birbirlerinin gözleri 19 THE PROTEST CULTURE ON SOCIALMEDIA AND ITS EFFECTS  ON TO THE PUBLIC RELATIONS  Nuran Öze içerisine bakmadan anlatımda bulunan insanlar birbirlerine her konuda daha acımasız ve pervasız oluyorlar”. Sosyal medyanın bireye verdiği güce odaklanılan bu yaklaşımın kısmen doğruluğuna ancak bu kadar masumane düşünmenin sosyal ağların firmalara sağladığı faydaların gözardı edilmesine zemin oluşturacağına inanılmaktadır. Firmalar sosyal ağlara kurgulanan algoritmalar vasıtasıyla milyonlarca verinin derlenip toplanıp anlamlı yol haritaları şeklinde ciddi anlamda sosyolojik okuma yapma şansını firmalara sunduğu da unutulmamalıdır. Sosyal Medya ve Protesto Kültürünün Yükselişi Toplumsal hareketler ve protesto kavramları genellikle politik tavırlar için kullanılmaktadır. Eleştirel perspektif içinde yer alan ekonomi-politik yaklaşım, ideolojiye değil, ekonomik temele yaptığı vurguyla kapitalist üretim dinamiklerine yönelirken, ekonomik indirgemeciliğe karşı olarak güçlenen kültürel çalışmalar ise medyayı toplumsal rızanın kazanıldığı veya kaybedildiği bir mücadele alanı olarak ele almışlardır (Şen, 2012: 148). Bu çalışma, sosyal medya alanında gelişen protesto kültürünün temelinde ekonomi-politiğin yattığından hareket edilerek demokratik ortamlarda toplumsal rızanın kazanıldığı veya kaybedildiği mecra olarak ekonomipolitik ve kültürel çalışmaların birleştiği noktadan yakalamaya çalışmaktadır. Kısacası çalışma bağlamında hayatın her alanının politik bir yanı olduğu ve politikanın kökeninin de her daim ekonomi ile temellendiği inancı ile hareket edilmekte ancak rıza kazanılmadan günümüz koşullarında demokrasi temelli ortamlarda bireylerin istenilen yöne hareket ettirilemeyeceğine inanılmaktadır. Genel olarak “toplumsal hareketler, tüm toplumsal ve siyasî sorunlara kitlesel katılımı teşvik eden demokratik bir toplumda yurttaşların endişelerini ifade edebilmelerinin ve toplumsal değişimi sağlamanın gerekli ve olumlu bir aracı olarak kabul edilmektedir” (Phipps and Szagala, 2007: 39). Sayımer, toplumsal hareketleri tarihi serüven içerisinde ayrıma tabi tutmaktadır. Sayımer’e göre “geçmişteki sınıf ve çıkar temelli hareketlerden, ağırlıklı olarak küreselleşme karşıtı, kültürel ve kimlik temelli hareketlere dönüşen yeni hareketler toplumda yeni bir siyasi ve sosyal ilişki biçimi yaratırken sosyal medyanın sağladığı iletişim pratiklerinin bolluğu ve çeşitliliği ile sürekli olarak yeniden şekillenmektedir” (Sayımer, 2014: 98). Ve yine Sayımer’e göre “yeni medya teknolojileri günümüzde toplumsal hareketlerin örgütlenme, yayılma ve toplumsal dönüşüm yaratma olasılığını önemli ölçüde etkilemiştir (Sayımer, 2014: 111). Giddens (2000: 540-541) ise toplumsal hareketlerin anlamına odaklanarak, toplumsal hareketleri “yerleşik alanın dışındaki toplu eylemler yoluyla, ortak bir çıkarı korumak ya da ortak bir hedefe erişmeyi sağlayabilmek için 20 CURRENT DEBATES IN PUBLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin girişilen toplu bir çaba” olarak tanımlamaktadır. Timisi (2013), toplulukların paylaşılan mekan anlamında değil, paylaşılan sorunlar ve ortak çıkarlar etrafında bir araya geldiğine değinmektedir. Binark et al. ise toplumsal hareketlerin temelinde yatan nedenleri öne çıkarmakta ve sosyal medyanın olumlu değil de olumsuz nedenlerle kullanım sıklığının artışından duyulan kaygı ve bu konuda alınması önlem alınması gerekliliğine dikkat çekmektedir. “Kullanım amaç ve pratikleri yer yer değişen sosyal/ yeni medyanın, toplumsal yapıyı demokratikleştiren, kamusal alanda iletişimsel eylem pratiğini zenginleştiren ve geliştiren amaçlarla ve şekillerde kullanılması yerine, gitgide artan bir oran ve yaygınlıkta cinsiyetçi, homofobik, ırkçı, zenofobik içeriklerin dolaşımı ve yaygınlaştırılması için kullanılması üzerinde durulması gerekmektedir” (Binark ve d., 2009: 17). Touraine’in ifadesiyle bir toplumsal hareket “belli bir sınıfsal aktörün, kendi tarihsel gerçekliğinin sosyal kontrolünü ele geçirmek için kendi sınıfının karşıtına karşı geliştirdiği organize, kolektif mücadelesidir” (Touraine, 1981: 77). Türk, sosyal medyada ses getiren toplumsal hareketleri olumlayarak, statükoya baş kaldırma ve direnme yolunda internetin gücünü çalışmasında öne çıkarmaktadır. Türk’e göre “internetin merkeziyetçi olmayan yapısı ve iletilerin hızla dünyanın her yanına eşzamanlı olarak ulaşması küresel, bölgesel, ulusal eylemler için kolaylık. İnternet bu noktada sadece bir enformasyon döngüsü değil; aynı zamanda sosyal bir teknoloji, gelişmiş bir iletişim aracı olarak etkisini göstermektedir. (…) İnsanların demokratik haklarından biri olan protesto hakkını kullanma da sosyal ağlar fonksiyonel bir araç olarak kendini göstermiştir. Ana akım medya tarafından belirlenen gündem ve yaratılan suskunluk sarmalı sosyal ağlar üzerinden bilgi alışverişinde bulunan ve farkındalık sahibi olan insanlar tarafından kırılmaktadır. Ayrıca yeni medya teknolojileri insanlara kolayca örgütlenme ortamı da sağlamaktadır. Bunun yanında toplumsal hareketler ya da eylemlerin ana akım medya tarafından duyurulmadığı ya da hükümet açıklama yaptıktan sonra kısmi olarak yayınlandığı görülmektedir. Sosyal ağlar olayların duyurulması ve yayılmasında önemli bir rol oynamakta ve insanların örgütlenmeleri ve hak arayışında bulunmaları için uygun ortamı sağlamaktadır (Türk, 2013: 56-57). Valenzuela (2013, 921) ise, sosyal medyada protesto aktivitelerinin artışına odaklanmış ve bu konuyu üç ana başlığa dayandırarak değerlendirmiştir- bilgilenme (sosyal medyanın yeni bir enformasyon kaynağı olması), ifade etme (insanların politik düşüncelerini paylaşabildikleri bir alan olarak sosyal medya) ve eylemcilik (olaylara müdahil olma ve bilgilerin mobilizasyonun sağlandığı yer olarak sosyal medya). 21 THE PROTEST CULTURE ON SOCIALMEDIA AND ITS EFFECTS  ON TO THE PUBLIC RELATIONS  Nuran Öze Halkla İlişkiler, Sosyal Medya ve Müşteri İlişkileri Yönetimi, Marka Yönetimi Rıza imal etme hedefiyle faaliyet gösteren halkla ilişkiler, örgüt veya bireyin çevresiyle anlamlı ilişki kurmasını sağlamaya çalışan stratejik bir yönetsel faaliyet sahasıdır. Sosyal medya kullanım sıklığındaki artış, bir yandan bireylere bu mecralarda daha özgür söz hakkı vermekte, diğer yandan da her hareketlerinin gözlemlenmesine ve hedef kitle analizlerinin kendi elektronik izleri vasıtasıyla oluşturulmasına olanak sağlamaktadır. Bir nevi evrensel gözetleme işlevinin gerçekleştirildiği sosyal medya mecraları örgütlere hayal sınırlarının ötesinde veri kaynağı sunmaktadır. Bir yandan da tüketicilerin firmlardan hesap sorma işlevini yerine getirmesine katkı sağlayan yeni medya teknolojileri aynı zamanda firma ve müşteri arasındaki iletişim köprüsünü de sağlamaktadır. Yeni teknolojik gelişmeler ve bunların sosyal medyaya yansıması bireylerin sosyal tavırlardaki değişimleri beraberinde getirmiştir, bu da ‘Müşteri İlişkileri Yönetimi’ bakış açısına önem kazandırmıştır (Trainor et al., 2014: 1202, Mathouse et al., 2013: 270-271). Unutulmamalıdır ki “markalar firmaların en değerli varlıklarıdır. Firma odaklı marka hikayeleri yaratmak daha önceleri marka yöneticilerinin göreviydi ancak günümüzde tüketiciler bu durumu değiştirerek marka hikayeleri yaratıcıları konumuna geldiler. Artık marka yöneticileri tüketicilerin seslerini içinde olunan koşularda daha fazla göz ardı edememektedirler” (Gensler et al., 2013: 242-244). Sosyal medyanın dayattığı koşullar nedeniyle müşteri ilişkileri yönetimi artık soyal medya pazarlama mecraları yanı sıra geleneksel medya kampanyalarında da zorunlu bir hal aldı. “İnternet ya da iletişim teknolojileri yoluyla ortaya çıkan yeni iletişim biçimleri, ticari medyanın hedeflerini genişleten bir büyüme göstermiştir. Başka deyişle, internet, reklamcılar ve ticarileşmenin geniş alanlara yayınlanmasında çok önemli bir mecra durumuna gelmiştir. Günümüzde, reklamcılar ve medya şirketleri ticari zaferlerini kurumsallaştırmada interneti ticari televizyonlara benzetmeye çalışmaktadırlar” (Aydoğan, 2010: 12). Sosyal medya çok yönlü değişim ve dönüşümlere neden oldu ve olmaya da devam edecektir. Bir yandan medya anlayışı, diğer yandan toplumsal iletişim alışkanlıkları, öbürsü yandan politika yapma biçimleri, başka bir taraftan ticaret ve müşteriye ulaşma ve ikna yolları ve daha birçok alan farklılaştı, eklemlendi, dönüştü. Bu çalışmada bireylerin ürün, marka seçiminden, gerçekleştirilen reklam veya halkla ilişkiler kampanyalarına karşı tutumlarının, kişilerin politik tavırları ve dünyayı algılayış şekilleri 22 CURRENT DEBATES IN PUBLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin ile ilgili tepkileriyle ilişkili olduğu savlanmaktadır. Eski medyaya kıyasla yeni medyada tepkilerin viral ve hızlıca yayılım gösterme potansiyeti, firmaların müşteri ilişkileri yönetimi konusunda çok daha özenli davranmasını gerektirmektedir. Pazarlamanın bir bütün olduğu unutulmadan, reklam, halkla ilişkiler ve pazarlama birimleri rızayı kazanmak adına entegre hareket etmesi gerekmektedir. Krize dönüşen bir reklam kampanyasının başarıyla yönetilen bir halkla ilişkiler kapmanyasıyla nasıl başarıya ulaştığı incelenmeğe değerdir. Bu Sağlıklı (This is Wholesome - #thisiswholesome) Daha önce de belirtildiği üzere artık içinde gerçek hikayeler ve tüketicilerin kendi hikayelerini barındıran reklam ve halkla ilişkiler çalışmaları önem kazanmış durumda. Firmalar bunun kararını nereye göre veriyor? Sosyal medyanın olanakları marka hikayelerinin önemini öne çıkarıyor mu? Sosyal medyanın yaygınlaşmasıyla birlikte firmalar tarafından gerçekleştirilen kampanyalarda tepkilerin ölçülebilirliliği artık çok daha kolay. Üstelik sadece kendi kampanyalarını değil, ücretini ödedikleri takdirde her tür veri bankasından faydalanmak mümkün olabilmekte. Ancak, toplumda farklı farklı insan yapılarını barınıyor; demokratik ortamlarda yaşayan ve internet erişimi ile ilgili sıkıntıları olmayan birey ve toplumların tepkileriyle ilgili göreceli özgürlükleri var; ve sosyal medyanın evrenselliği, bu özellikler firmaların her tür kampanyaya karşı gelişebilecek protesto veya boykotların iyi yönetilmesi zaruri bir hale getirmiştir. Bir Amerikan kraker markasının Amerika’daki değişen aile yapısına yönelik olarak gerçekleştirdiği reklam kampanyası ve yayınlanmasının ardından gelen tepkilerin doğru yönetilmesi sonrası Newyork kökenli Droga5 PR firması Altın Aslan ödülüne layık görülmüştür. Marketing Türkiye’de kapmanya ile ilgili haberi Kıdemli Dijital Pazarlama uzmanı Habif kaleme aldı. “Honey Maid kraker markası toplumsal konuları irdeleyen ilginç bir kampanyayla PR Kategorisi’nde Altın Aslan ödülüne layık görüldü. Oldukça eski bir marka olan Honey Maid re-lansman kampanyasında, aile kavramının üzerine giderek cesur bir projeye imza attı. Sosyal yaşam içerisinde aile normlarının değişmesinden yola çıkarak, önemli olanın “sevgi” olduğu mesajını veren reklam filmlerinde farklı ırklardan bir araya gelen çiftleri, homoseksüel evlilikleri resmetti. Kampanyanın hikayesi ise markanın kökenlerine atıfta bulunuyor. Kampanyanın daha iyi anlaşılması için marka hikayesini anlamak gerekmektedir. Honey Maid Markası şu anki ismini almadan önce Graham Crackers idi. Graham Crackers ismini Sylvester Graham’dan almaktadır. Presbiteryanların Başkanı olan 23 THE PROTEST CULTURE ON SOCIALMEDIA AND ITS EFFECTS  ON TO THE PUBLIC RELATIONS  Nuran Öze Graham, yüksek lifli bisküvlerin düşük yağ ve vejeteryan diyetin önemli bir parçası olduğuna inanmaktadır. Bu krakerler Graham’ın ismi ile Nabisco tarafından 1898 yılında ticari ürün olarak piyasaya sürülmüştür; 1925’te firma Honey Maid adında yeni markayı yaratmıştır ve piyasaya tanıtmıştır. Markanın adında Honey (Bal) yer alması Graham’ın orjinal konseptinin ihlali anlamına gelmiştir. Ve Honey Maid markasının ortaya çıkmasıyla birlikte, krakerin bugün sahip olduğu tatlı lezzetin verilmesi ile sonuçlanmıştır. Graham Krakerleri ile tutulan orjinal marka: öğütülmüş buğdaydan üretilen, dikdörtgen, Aile dostu gıda; okuldan sonra tüketilebilecek atıştırmalık; ve yemek sonrası geleneği, zamandan tasaruf sağlar ve belli belirsiz şekilde ideali somutlaştırır: “Sağlıklılık” (“Wholesomeness”). Honey Maid markası son dönemlerde bu geleneği ve kökenlerde yer alan tarihi sembolizmi ilerici bir biçimde yeniden tanımlayarak bir kampanya tasarlamıştır: “This is Wholesome” / “Bu Sağlıklı”. Bu kampanya birçok farklı reklam spotunu içinde barındırmaktadır: Ayrılmış aileler, ırklar arası aileler, eşcinsel ebeveynlere sahip aileler, ... Hashtag’ler (#thisiswholesome, #notbroken) kullanılarak reklam spotu belirginleştirilmiştir. Ve bu kampanya zamane koşullarda Amerikan aile yapısının kökten değişime uğradığına ve bu değişimin sağlıklı kabul edilmesi gerekliliğine atıfta bulunuyordu. Böylece “This is Wholesome” / “Bu Sağlıklı” reklam kampanyası 2014’de hayata geçirildi. Kampanyada Amerikan aile yapısının nasıl değiştiğinin önemli olmadığı, değişmiş olmasının önemli olduğu vurgulanıyordu. Bu kampanyanın değişen aile yapısına sahip Amerikan ailelerini birararaya getireeğine inanılıyordu. Kampanya bir yandan Honey Maid markasının uzun geçmişine sahip çıkarken, diğer yandan da çok anlamlı ticari bir mesaj verdi. Yeni Amerikan aile yapısının benimsenmesi gerekliliğini “Sağlıklılık” / “Wholesomeness” konseptine “Love” / “Sevgi”, “Kabullenme” / “Acceptance”, “İçselleştirme” / “Inclusivity” ve “Amerikan Deneyimi” / “Amerikan Experiment” kavramlarını da bütünleyerek reklamlarında işledi. Bilhassa Twitter ve youtube reklam videolarının yayılımı için etkin şekilde kullanıldı. Reklam kampanyasının yayına girdiği 2014 yılında Amerika’da yoğun bir Twitter ve Youtube kullanımı vardı, hala da vardır. Ancak reklam filminin yayınlanmasından kısa bir süre sonra, Honey Maid, bazı grupların nefret dolu mesajlarına maruz kalmış. Bu mesajlardan korkup yayını kesmek yerine, iki sanatçıdan mesajların yer aldığı kağıtları kullanarak “Love” şeklinde bir enstalasyon çalışması yapmalarını istemiş. Kampanya o kadar ses getirmiş ki, New Yorker dergisinde en çok paylaşılan haber ve bir hafta boyunca internette en çok izlenen videoların başında gelmiş” (Marketing Türkiye, 2014). Kampanyada değişen Amerikan aile yapısı ele alınırken Pew Araştırma Merkezi tarafından Amerikan toplum yapısına 24 CURRENT DEBATES IN PUBLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin yönelik araştırmalardan faydalanılmıştır. Veri tabanlarından edinilen bilgiler doğrultusunda değişen Amerikan aile yapısının belirginliği ortaya çıkmış ve bu verilere dayanarak “Bu sağlıklı” kampanyası krakerle bağdaştırılarak reklam kampanyası ortaya çıkarılmıştır. Daha önce de belirtildiği gibi sosyal medya mecraları bireylerin kendi duygularını aleni bir şekilde duyurabilecekleri bir alan ama araştırmalar olumlulara nazaran olumsuz olabilecek tepkilerin daha kampanya başlamadan oranını konusunda firmalara yeterli veriyi sağlayabilecek düzeydeydi. Karşılaşılan nefret söylemi tepkilerine karşın kiralanan sanatçıların geliştirdiği proje genelin (değişen aile yapısına sahip Amerikalıların) oranının azınlığı (homofobik, ırkçı, milliyetçi, zenofobik olanları) baskılayabileceğinin bir göstergesiydi. Bu PR kampanyasında yapılan, sosyal medyada katılımcı bir şekilde gerçekleşen müşteri deneyimlerinin iki sanatçı tarafından biraraya getirilerek, sosyal medya mecralarında söz alan müşterilerin seslerinin çok yüksek bir tonla duyurulması idi. Böylece pozitif ses (değişen aile yapısına ılımlı bakan kimselerin seslerini), negatif sesi (nefret söylemini; ırıkçılık, homofobiklik, boşanmış aileye karşı takınılan tutum, farklı aile yapılarını dışlayıcı tutumları) rızanın sesini yükselterek baskıladığı görülmüştür. Aslında kampanyayı düzenleyen tüm taraflarca bilinen bir sonucun sesinin, yine sosyal medya vasıtası ile doğru, etkili, içselleştirici, ve tüm katılımcıların deneyimlerinin paylaşılarak duyurulması etkinliğiydi. Sonuç Zamanın ruhuna uygun iletişim araçları ile insanlığın iletişim kurduğu bilinmektedir. İçinde olunan zamansal koşullardaki araçlar da şu anda kullanılanlar. Yeni şeyler hep değişmekte, telgraf, telefon, radyo televizyon ve pc, bir zamanlar yeni idi, acak artık hepsi eski. Şu an sahip olunanlar da bir müddet sonra eski kategorisinde değerlendirilmekten imtina edemeyecekler. Günümüz koşullarının geçmişten beslenen ardalana sahip olmasını kabullenerek içinde olunan durumu iletişimin yapısal dönüşümü olarak anlamlandırmak mümkün. Sosyal medyanın yapısal özelliği ve diğer geleneksel iletişim araçlarından farklılaşmakla birlikte ‘yeni’ler ‘eski’lerin yerini almakta, eskilere eklemlenerek gelişerek, değişerek dönüşmekte ve çoğalmakta. Etkin sosyal medya kullanımının günümüzde yaygınlığı, sosyal medyanın hem araç ve hem de ortam olarak ele almayı gerektirmektedir. Yaşanan sonuçların tümünü sosyal medyaya mal etmek doğru bir yaklaşım olarak görülmemektedir. 25 THE PROTEST CULTURE ON SOCIALMEDIA AND ITS EFFECTS  ON TO THE PUBLIC RELATIONS  Nuran Öze Kolay ulaşılabilir, kolay yayılabilir, masrafsız bir mecra, göreceli olarak da özgür olan sosyal medya toplumsal rahatsızlığın dışavurumunun da gerçekleşebildiği bir mecradır. Etkinlik alanı geniş, global bir hareket sahası olması iktidar ve güç dengesinin yeniden tesis edilmesi için araç olarak veya ortam olarak kullanılabilmesine olanak vermektedir. Demokratik yaşam koşullarının geçerli olduğu yerlerde işe yarar kullanıldığı takdirde, sosyal medya müşteri istek ve ihtiyaçlarının doğru gözlemlenmesini sağlayabilecek, aynı zamanda yanlış kullanıldığı takdirde firmaların ciddi zararlar görmesine sebebiyet verebilecek bir mecradır. Teknoloji kullanımı özelinde sosyal medya tek başına rekabet avantajı kazanabilmek için yeterli olmadığının tüm kurumlarca anlaşılması gerekmektedir. Gerçek zamanlı iletişim kurmanın imkanlılığı, anında etkileşimlere tepki verebilme özelliği olumlu olarak firmalar tarafından müşteri temelli değerlendirilebilir. Sosyal medyanın zaman ve mekan uzamının ortadan kaldırması, sosyal medyada birey temelinde varlık gösterilmesi, insanların anlamlandırma biçimlerini değiştirmesi, sosyal medyanın yeni toplumsal hareketlerin örgütlenmesinde araç olarak kullanılması aynı firmalar tarafından doğru yönetilmediği takdirde ciddi zararların yaşanabileceği koşullar yaratabilmektedir. Söylemlerde ve algılardaki değişim politik tavrın da kişiselleşmesini beraberinde getirmektedir. Küreselleşmenin toplumsal hareketlerin içeriğini de değiştirmesi ve dönüştürmesi gayet normaldir. Protesto bir tür toplumsal harekettir ve toplumsal hareketler her daim iktidara endişe verir. Ana akım medyada “küresel kapitalizmin belirlediği iktidar ilişkilerinin medya aracılığıyla meşrulaştırılması ve ekonomik ve kültürel olarak avantajlı konumda olanların medyada sesini daha çok duyurması ile eşitsiz iktidar ilişkileri yeniden üretilmektedir. Medya, ideolojilerin anlam oluşturma ve oluşmuş anlamların temsili açısından bir mücadele alanıdır” (Şen, 2012: 146-147). Alternatif medya bu yönü ile değerlendirilmelidir. Protesto kültürünün sosyal medyada yer buluş şeklini yeni toplumsal hareketlere sebep olarak görmekten ziyade, insanların örgütlenmesi anlamında araç olarak sosyal medyayı kullandığı düşünülmektedir. Gündelik hayatın bu derecede politize olduğu bir zamanda toplumsal dinamiklerin göz ardı edilemeyeceğinde ötürü yaşanan hareketlerde toplumsal dinamiklerin göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Protesto kültürünün yükselişindeki temel dinamikleri anlamak ancak sosyolojik bir okumayla mümkündür. Toplumsal hareketlerin ve protestonun sadece salt politika ile ilgili olmadığı aslında hayatın her anlamda politize olduğu gerçeğinden hareketle değerlendirilmelidir. 26 CURRENT DEBATES IN PUBLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Sosyal medya mecralarında aktif söz alan tüketiciler, marka yöneticilerinin marka hikayeleri yaratma özelliğini ellerinden kapmış durumdadır. Güç dengelesindeki bu değişim firmaların tüketicileri dinleme zorunluluğu yaratıyor. Müşterilerinin ürünler veya hizmetlerle ilgili yaşadıkları deneyimleri paylaşmalarına olanak sağlamak bir yandan da, markayla duygusal olarak bağ kurulmasını sağlamak anlamını taşımaktadır. Firmalar veri tabanlarından edindikleri bilgilere dayanarak, bireylerin diğer bireylere ancak duygusal bağları olan konu ve olaylardan bahsettiklerini farkedilmiştir. Ürün, firma ve markalarla duygusal bağ geliştirmeyi sağlayan sosyal medya çalışmaları yapmak, firmalar kamularının elinde bulundurduğu söz söyleme gücünü firma adına olumlu anlamda kullanmasını sağlayabilecektir. Geleneksel medyanın sosyal medya karşısında her geçen gün gücünü yitirdiği göz önünde bulundurularak, tek yönlü mesajlardan uzaklaşmalı, kamusal alanda olumlu etkileşim yaratacak, kamunuzu firma temsilcisi şeklinde hareket etmeye yönelten interaktif çalışmalara yer vermek önem kazanmalıdır. Kaynakça Aydoğan, Filiz (2010), ‘İkinci Medya Çağı’nda Gözetim ile Kamusal Alan Paradoksunda İnternet’, İkinci Medya Çağında İnternet, der. F. Aydoğan, A. Akyüz, İstanbul, Alfa Yayınları. Babacan, M. E. (2014), “Sosyal Medya Sonrası Yeni Toplumsal Hareketler”, Toplum ve Bilim, Cilt 6, Sayı 7, 135-159. Babacan, M. E., Haşlak, İ. ve Hira, İ. (2011). “Sosyal Medya ve Arap Baharı”, Akademik Araştırmalar Dergisi, Cilt 6, Sayı 2, 63-89. Başer, Ayşegül (2010), ‘Yeni İletişim Teknolojilerinin Evriminde Televizyonun Yeri’, İkinci Medya Çağında İnternet, der. F. Aydoğan, A. Akyüz, İstanbul, Alfa Yayınları. Binark, Mutlu, et al. (2009), Toplumsal Paylaşım Ağı Facebook: “Görülüyorum Öyleyse Varım”, İstanbul, Kalkedon Yayınları. Castells, Manuel (2005), Enformasyon Çağı: Ekonomi, Toplum ve KültürAğ Toplumunun Yükselişi (Cilt 1) Çev: Ebru Kılıç, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. 27 THE PROTEST CULTURE ON SOCIALMEDIA AND ITS EFFECTS  ON TO THE PUBLIC RELATIONS  Nuran Öze Ceyhan, Ç., (October 2009) “An Alternative Status in Media: ‘AHALI’ and Counter Public Sphere”, Kurgu Online International Journal of Communication Studies, vol.1, 176-209. http://ekurgu.anadolu.edu.tr/assets/upload/pdf/20160513070855_ekurgu. pdf Eren, V. ve Aydın, A. (2014). “Sosyal Medyanın Kamuoyu Oluşturmadaki Rolü ve Muhtemel Riskler”, KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 16, Özel Sayı 1, 197-205. Gensler, S., Völckner, F., Liu-Thompkins, Y. and Wiertz, C. (2013), “Managing Brands in the Social Media Environment”, Journal of Interactive Marketing, 27, 242-256. Giddens, A. (2000). Sosyoloji, (Yay. Haz. Hüseyin Özel ve Cemal Güzel), Ayraç Yay., Ankara. Godes, D., Mayzlin, D., Chen, Y., Das, S., Dellarocas, C., Pfeiffer, B., Libai, B., Sen, S., Shi, M. and Verlegh, P., (2005), “The Firm's Management of Social Interactions,” Marketing Letters, 16, 3/4, 415–428. Habif, Y. (2014, 30 Haziran), “İçinde Hikaye Olan İşler Öne Çıktı”, Marketing Türkiye, Erişim Tarihi 30 Eylül 2017, http://www.marketingturkiye.com.tr/haberler/icinde-hikaye-olan-isler-onecikti/ Hoffman, D. L. and Fodor, M. (2010), “Can You Measure the ROI of Social Media Marketing?”, MIT Sloan Management Review, 52, 1, 41–9. Hoffman, D. L. and Novak, T. P. (2012), “Toward a Deeper Understanding of Social Media,” Journal of Interactive Marketing, 26, 2, 69–70 Malthouse, E. C., Haenlein, M., Skiera, B., Wege, E. and Zhang, M., (2013), “Managing Customer Relationships in the Social Media Era: Introducing the Social CRM House”, Journal of Interactive Marketing, 27, 270-280. 28 CURRENT DEBATES IN PUBLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Öze, N., (2017a), “Communication and Devices: Face to Face Communication versus Communication with Mobile Technologies”, World Academy of Science, Engineering and Technology International Journal of Social, Behavioral, Educational, Economic, Business and Industrial Engineering Vol: 11, No: 4, 974-987. Öze, N., (2017b), “Dialectic Between Social Media Which Became Societal Culture and Public Relation Which is a Strategic Marketing Communication Tool”, Turkish Online Journal of Design, Art and Communication. 7, 2, 203-212. Peters, K., Chen Y., Kaplan A. M., Ognibeni, B. and Pauwels, K. (2013). “Social Media Metrics — A Framework and Guidelines for Managing Social Media”, Journal of Interactive Marketing, 27, 281-298. Philips, K. and Szagala, K. (2007). “Social Movements and the News Media”, The McMaster Journal of Communication, Volume 4, Issue 1, 38-51. Postman, N. (2004), Teknopoli, çev. Mustafa E. Yılmaz, İstanbul, Gelenek Yayınları. Sayımer, İ. (2014). “Yeni Medya Ortamlarında Ağlar Oluşturulan Toplumsal Hareket Deneyimleri”, Elektronik Mesleki Gelişim ve Araştırma Dergisi, Cilt 2, Özel Sayı, 97-112. Şen, F. (2012) “Toplumsal Hareketler Ve Medya: “Wall Street İşgalinin Medyada Temsili” Yeditepe University Global Media Journal TR, Cilt 2, Sayı 4, 126-154. Timisi, Nilüfer (2003), Yeni İletişim Teknolojileri ve Demokrasi, Ankara, Dost Kitabevi. Touraine, A. (1981) The Voice and the Eye. Cambridge: C.U.P. Trainor, K. J, Andzulis, J., Rapp, A., and Agnihotri, R. (2014), “Social media technology usage and customer relationship performance: A capabilities- 29 THE PROTEST CULTURE ON SOCIALMEDIA AND ITS EFFECTS  ON TO THE PUBLIC RELATIONS  Nuran Öze based examination of social CRM”, Journal of Business Research, 67, 1201-1208. Türk, G. D. (2013, 9-11 Aralık). “Demokrasinin Dördüncü Kuvveti Yeni Medya Teknolojileri”, İnet-TR’13, XVIII. Türkiye’de İnternet Konferansı, İstanbul Üniversitesi, 55-60. Turner, B. S. (2002), Oryantalizm Postmodernizm ve Din, Çev. İbrahim Kapaklıkaya, İstanbul, Anka Yayınları. Valenzuela, S. (2013), “Unpacking the Use of Social Media for Protest Behavior: The Roles of Information, Opinion Expression, and Activism” American Behavioral Scientict, 57, 7, 920-942. Kampanya Videosu THIS IS WHOLESOME, (2014, 2 Haziran), THIS IS WHOLESOME PR Gold Cannes Lions 2014 Erişim Tarihi: 30 Eylül 2017, https://www.youtube.com/watch?v=yI8zs93h9L0 30 SOCIAL MEDIA AS THE ESCAPE AREA FOR ILLEGALITY Ümit Arklan, Hasan Rençber 2 SOCIAL MEDIA AS THE ESCAPE AREA FOR ILLEGALITY İLLEGALİTENİN KAÇIŞ ALANI OLARAK SOSYAL MEDYA Ümit Arklan Hasan Rençber Abstract Social media platforms which is in position of being an important part of the human relationships and daily life, has become a global platform on which a huge number of people with different noticeable differences in regards of point of views, characteristics and intentions exist. When the present nature of the said digital platforms with vastness and variety of this degree is taken into consideration, the suitable ground owned for the illegal actions and procedures, brought the escape area for illegality in its wake. From this postulate, social media platforms which offers a wide variety of opportunities in aimed objectives and studies are subjected as the escape area of illegality, and it’s focused on how the illegal actions, in what kind of a variety, which way and to what size takes place. In the study, based on the conceptualization of the criminology and juridical science related to the concept of crime, the contents which can cause a criminal conduct to take place on social media pages are categorized and indicated under the same principles. The study, as the interdisciplinary product based on criminology, legal and communication science approaches the subjects rather from the perspective of the reflection of illegality on social media, as to its evaluations, it mainly places it on a communication based point of view. In this context, the offenses classified under the relevant current legal regulations in Turkey, the way they are conducted and the way they reflect to the social media is examined and proof that how the illegal content is being practiced in the daily social media practices are being exposed. By the assessment done in conclusion to the studies of literature review, description and exemplification, it is revealed that the social media platforms which possesses the potential to be of great assistance may be used for actions which would be damaging for humanity easily, while it has supports which can’t be underestimated in the fight against crime and criminals, the idea that it has a side which provides the opportunity in 31 SOCIAL MEDIA AS THE ESCAPE AREA FOR ILLEGALITY  Ümit Arklan, Hasan Rençber  organization and publication of crime and being facilitator to many contradistinct illegal actions and procedures is proved along with the validations. Keywords: Social Media, Illegality, Crime, Illegal Content. Giriş 21. yüzyılda insan yaşamının bir parçası haline gelen sosyal medya mecraları; gündelik pratikler, insan ilişkileri ve iletişim bakımından birçok rol üstlenmektedir. İnternete erişim imkânının olduğu her ortamda gündelik hayatın içerisine dâhil olabilen ‘sosyal medya, bazen gündelik hayattan ve yaşanan gelişmelerden etkilenirken, bazen de onlara yön verebilmektedir’ (Arklan ve Akdağ, 2016: 17). Söz konusu bu etkileşim durumu sosyal medya kullanıcıları bağlamında şekillenmekte, gerek içerik üretimi gerekse içerik takibi noktasında kullanıcıların sahip oldukları sosyal medya kullanım amaçları belirleyici olmaktadır. Çoğunluk, hukuk kuralları başta olmak üzere sosyal düzen kuralları dışına çıkmaksızın kullanım pratiklerini benimserken, bazı kişi, grup ya da oluşumlar bu tip kaygılar gütmeksizin illegallik ve suç unsurları taşıyan kullanım örüntülerine sahip olabilmektedir. Sosyal medya mecralarının taşıdığı çeşitli nitelikler, illegal amaçlar taşıyanlar için bu ortamları suç açısından elverişli hale getirmekte ve kanun dışı faaliyetlerin ifa edilmesinde kullanılmasının önünü açmaktadır. Bunun doğal sonucu olarak, bilişim suçları başta olmak üzere birçok suç sosyal medya yoluyla işlenebilmekte, yasama organlarının bu konuyu çeşitli kanunlarla kontrol altına almaya - cezalandırmaya, kolluk kuvvetlerinin ise yeni iletişim teknolojileri vasıtasıyla bu tür suçları önlemeye yönelik faaliyetlerde bulunmalarına rağmen, ilgili mecraların suç işlemeyi kolaylaştırıcı yapısı karşısında istenen etkinlik tam anlamıyla sağlanamamaktadır. Bu ön kabullerden hareketle kaleme alınan çalışmada, sosyal medyanın gündelik yaşamdan etkilenmesi ve gündelik yaşamı etkilemesi illegalite (kanuna aykırılık) ve suç kavramları çerçevesinde irdelenmekte, sosyal medyanın illegalitenin bir kaçış alanı olarak kullanılma biçimlerine ışık tutulmaya çalışılmaktadır. Bu doğrultuda, öncelikle ilgili literatürden yararlanılarak konuya ilişkin kavramsal çerçeve ortaya konulmakta, ardından genel tarama modeli çerçevesinde sosyal medya mecraları üzerinden yapılan taramalar vasıtasıyla illegal kullanım durumunun hukuksal teamüller ve gündelik yaşam pratiklerine yansıyan boyutları açısından değerlendirmeler yapılmaktadır. 32 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin İllegalite ve Suç Kavramları Fransızca’dan dilimize illegalite olarak geçen ve illicité ile de eş anlamlı kullanıldığı gözlenen illégalité kavramı, hukuka aykırılık ve mugayeret anlamlarına gelmektedir (Dayınlarlı, 1981: 282; Türk Hukuk Kurumu, 1991: 130; Sözer, 2001: 178). Diğer yandan terimin, gündelik pratiklerde ve akademik çalışmalarda giderek artan yoğunlukta kullanılmasına rağmen, Türk Dil Kurumu tarafından yayınlanan Büyük Türkçe Sözlük ve Türkçede Batı Kökenli Kelimeler Sözlüğü’nde yer almadığı görülmektedir (Web_4: 2017). Google Akademik Arama Motoru’nda kavrama dair yapılan aramalarda, Türkçe alan yazında sınırlı sayıda kaynağa ulaşılabilirken, çalışmaların daha çok terimin İngilizce karşılığı olan ‘illegality’ sözcüğü çevresinde yoğunlaştığı görülmektedir. Kavramın kullanıldığı Türkçe çalışmaların, 2010 ve sonrası dönemde yoğunlaştığı da öne çıkan bir diğer unsur olarak göze çarpmaktadır (Web_3: 2017). İllegalitenin, hukuk bilimi kaynaklı bir terim olması sebebiyle, kavramın ve dilimize geçmiş hallerinin, öncül tanımlama ile anlamlandırmalarının bu alana ait literatürde yer bulduğunu söylemek mümkündür. Suç kavramı ise, içinde bulunulan toplumun normlarının dışına çıkan, zarar ile tehlikeleri kanun koyucular tarafından betimlenen (Alpay vd., 1995: 16) ve hapis ve/veya mali yaptırımlar ile tecziye edilebilen (Abay ve Tuğlu, 2000: 22) eylemlerin genel adıdır. İnsanlığın başlangıcından bugüne varlığını sürdüren (Burkay, 2008: 3) ve güncelliğini koruyan bir toplumsal problem olarak (Kızmaz, 2004: 292), bütün toplumlarda karşılaşılan (Yıldırım, 2014: 1) ve cemiyete ciddi zararlar veren bir olgudur (Aslan ve Öcal, 2012: 85) Toplumsal, mekansal normlara göre farklı şekillerde nitelendirildiğinden dolayı genel geçer tanımlamalarla sınırlandırılamamakta (Burkay, 2008: 2), kitlenin sorunları, sosyokültürel ve ekonomik özellikleri ile genel hassasiyetleri çerçevesinde farklı anlamlar kazanabilmektedir (Güllü, 2014: 104). Suçun tanımlanmasındaki bu zorluk, bireyler tarafından gerçekleştirilen eylemlerin çeşitliliği ve toplumların bu eylemlere ilişkin normatif değerlendirmelerindeki farklılıklardan kaynaklanmakla birlikte, terimin kendini yenileyen ve gelişmeye açık yayılmacı bir nitelik taşımasından da ileri gelmektedir. Disiplinler arası bir perspektiften sosyal medyaya bakan bu çalışma da, illegalite ve suç kavramlarını ait olduğu bağlamdan koparmadan, kriminoloji ve hukuk literatüründen de faydalanarak irdelemektedir. 33 SOCIAL MEDIA AS THE ESCAPE AREA FOR ILLEGALITY  Ümit Arklan, Hasan Rençber  Sosyal Medya ve İllegal Kullanım Potansiyeli Bireyin bir toplumun içine doğuşundan itibaren tabii olarak dahil olduğu sosyal ağların arasına 21. yüzyılda katılan sosyal medya mecraları, ‘insanların daha çok kişiye hitap etme ihtiyaçlarıyla ortaya çıkan’ (Dağıtmaç, 2015: 34), kişileri cemiyetin gittiği doğrultuda sosyal yönden tamamlayan (Dilmen ve Öğüt, 2010: 241), yeni kültür, siyaset ve yaşam alanlarının oluşumunda merkezi role sahip (Çoban, 2014: 10), etkileşim vasıtasıyla süratle kabullenilip kullanılan ve bağımlılık meydana getiren (Arslan ve Kırık, 2013: 228), bireysel ve kurumsal olarak özgür tartışmalara zemin teşkil eden (Yamamoto ve Şekeroğlu, 2014: 11), içeriğin kullanıcılar tarafından oluşturulduğu ve halka açık olarak yayınlandığı (Kaplan ve Haenlein, 2010: 61) ortamlardır. Günümüzde işlevsel açıdan birçok kullanımı olan ve ‘sayılamayacak derecede olanaklar sunan’ (Peltekoğlu, 2012: 6) sosyal medya araçları hem suçun önlenmesi, hem de suçun yayılması açısından çeşitli kolaylıklar sağlamaktadır. Bu bağlamda, öncelikle ‘ilgili mecraların, sundukları imkanlar itibariyle devlet için kullanışlı kaynaklar olduğunu’ (Çamsarı, 2015: 73) söylemek mümkündür. Konuya kolluk kuvvetlerinin suç önleme yöntem ve potansiyelleri üzerinden bakıldığında, ‘yeni iletişim teknolojilerinin polislere katkı sunmasının’ (Gottschalk ve Holgersson, 2006: 190) yanı sıra sosyal medyanın da suçu önlemeye yönelik tedbirlerin alınmasını sağlayan proaktif polisliğe katkı yaptığını ifade etmek olanaklıdır (Altunbaş, 2011: 363). Diğer yandan, sosyal medya mecralarının, suç modellerinin ve suç verilerinin ortaya konmasında da etkili olduğu savunulabilir bir gerçektir (Moorosi ve Marivate, 2015: 171). Sosyal medya mecraları, illegaliteye karşı harekete geçme amacında olan kurum ve mercilere katkılar sunduğu gibi ‘insanlar için tehdit unsuru yaratabilmekte’ (Cebecioğlu ve Altıparmak, 2017: 428), organize ve bireysel yasa dışı faaliyetler için de kullanışlı bir zemin oluşturmaktadır. ‘1967 yılında Alfonse Confessore’in 3 bin kredi kartının bilgisini ele geçirmesi ve 1968’de bir milyon ABD doları tutarında zarara neden olan kredi kartı dolandırıcılığı’ (Van Tassel, 1970: 446-447) gibi örnekler, bilgisayarların suç amaçlı kullanılmasının yarım asrı aşkın bir geçmişe sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Bilgisayara erişimin söz konusu yıllara nispeten kat be kat kolay olduğu günümüzde, bilgisayar ve internet kaynaklı suçların da bu doğrultuda arttığından söz etmek mümkündür. Günümüzde internetin suç amaçlı kullanımına bakıldığında; ‘siber suçlar hızla büyüyen bir suç alanıdır. İnternetin hızını, kolaylığını ve anonimliğini, fiziksel ya da sanal olmayan hiçbir sınırın olmadığını, dünya çapında mağdurlara ciddi ve gerçek 34 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin tehditler oluşturabileceğini bilen çok sayıda suçlu, çeşitli suç eylemleri yürütmek için interneti kullanmaktadır’ (Web_2: 2017). İnternet ortamının getirdiği kolaylık ve yeniliklerin suç işlemeyi daha “güvenli” ve pratik yaptığı günümüzde, sanal alemin sınırlarının dışına taşarak gündelik pratiklerin vazgeçilmez bir parçası haline gelen, iletişim ortamını yeniden anlamlandıran ve boyutlandıran sosyal medya mecralarının da bu amaçla kullanımı yadsınamaz bir gerçektir. ‘İnsanların saldırıya en açık oldukları alanlardan birinin sosyal medya mecraları olmaları sebebiyle, bilişim suçlarının büyük bir kısmı bu araçlar vasıtasıyla işlenmektedir’ (Yılmaz, 2015: 98). Bu kanı, ‘ceza kanunlarında tanımlanan her suçun bilişim yoluyla işlenebileceği’ (Özocak, 2013: 469) önermesiyle birleştirildiğinde, sosyal medyanın illegaliteye hizmet etme noktasında sahip olduğu potansiyelin büyüklüğü de ortaya çıkmaktadır. Sosyal Medyanın İllegaliteyi Destekleyici Temel Özellikleri Sosyal medyanın sahip olduğu potansiyeller bağlamında illegaliteyi destekleyici üç temel özelliğinden söz etmek mümkündür. Bunlar: Büyüklük Yazının icadından sonraki altı binyılda üretilen kadar yazılı içeriğin, sosyal medya ve internet ortamında sadece 2012 yılında üretilmesi (Seker, 2014: 21), bu mecraların sahip olduğu verinin büyüklüğüne dair çarpıcı bir detaydır. İlgili verinin ortaya konulduğu tarihten günümüze internetin ve sosyal medya araçlarının katlanarak yaygınlaştığı düşünülürse, bu büyük evren içinde atılan adımların izlerinin kapladığı alanın giderek küçüldüğü iddia edilebilir. İnternet kullanımı ve sosyal medya istatistikleri yayınlayan wearesocial.com’un verilerine göre, 2017 yılında dünya üzerindeki internet kullanıcısı sayısı 3,5 milyarı geçerek dünya nüfusunun yarısına ulaşmış, sosyal medya araçlarını aktif olarak kullananlar da üç milyar kişiye yaklaşarak toplam insan nüfusunun üçte birini aşmıştır (Web_6: 2017). Sosyal medya araçlarını kullanan milyarlarca insan düşünüldüğünde, bu mecraları yasa dışı amaçla kullananların kalabalık içinde kendilerini gizlemek için daha uygun fırsatlar bulacağı da açıktır. 35 SOCIAL MEDIA AS THE ESCAPE AREA FOR ILLEGALITY  Ümit Arklan, Hasan Rençber  Denetimsizlik Bilginin toplumda yaygınlık kazanması durumunda önem derecesine sahip olduğu (Arklan ve Taşdemir, 2008: 74) düşünüldüğünde, medya mecraları üzerinden oluşturulan ve paylaşılan bilginin doğruluk değeri önem kazanmaktadır. ‘Kişiler, geleneksel medyada alıcı olarak konumlandırılmalarına karşın, sosyal medyada denetimsiz olarak içerik oluşturma ve paylaşma fırsatını bulmuşlardır’ (Soydaş ve Yılmaz, 2016: 1119). Denetimsizliğin hazırladığı bu fırsat, yanlış, taraflı veya provokatif bilgiler oluşturarak yaymanın yolunu açmış, bu süreç suç olgusuyla da birleşebilecek bazı durumlara zemin hazırlamıştır. Denetim eksikliğinin somut bir göstergesi olarak, ‘ağ üzerindeki internet sitelerinin aksine sosyal medya üzerinde koşulsuz bir kontrolden söz edilemez’ (Yağmurlu, 2011: 9). Bu sebeplerle, sosyal medya mecralarının denetimsiz yapısının, suçun bu mecralara taşınmasında kolaylaştırıcı etkisi olduğu iddia edilebilir. Anonimlik Kullanıcılara rahat hareket etme, fikir ve düşüncelerini daha özgür şekilde ifade etme imkanı sunan ve ‘anonim olma durumu’ (Web_5, 2017) şeklinde tanımlanan anonimlik, sosyal medya mecralarında suç işlemeyi de kolaylaştırıcı bir faktördür. Bireyler, günlük hayatta yapmaya cesaret edemeyeceği eylemleri anonim kimliklerin arkasına saklanarak ifa edebilmekte, yasal takipten daha kolay biçimde kaçabilmektedirler. Anonimlik olgusunun sosyal medya araçları vasıtasıyla işlenen suçlar için kilit bir rol taşımasının yanı sıra, toplumsal barışa zarar verebilecek yönleri de bulunmaktadır. ‘Denetimin olmadığı ortamlarda anonimlik vasıtasıyla nefret de körüklenebilmekte’ (Uyanık, 2013: 377), ceza yasalarında yeri olan ırk, dil, din, mezhep, milliyet, renk, cinsiyet, siyasal veya diğer fikir yahut düşünceler, felsefi inanç, milli veya sosyal köken, doğum, ekonomik ve diğer toplumsal konumlar dolayısıyla yapılan ayrımcılık daha cesur şekilde sosyal medyada kendine yer bulabilmektedir. İllegalitenin Bir Kaçış Alanı Olarak Sosyal Medyayı Kullanım Biçimleri İllegalitenin kanuna aykırılık olarak tanımlanması ve modern hukukun ‘yasaya dayanmayan suç ve ceza olmaz (Nullum crimen sine lege nulla poena sine lege)’ (Keleş, 1994: 276) şeklindeki geleneksel ilkesi, illegal eylemi tanımlarken ve örneklendirirken 36 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin kanunla bir bağ kurmayı zorunlu kılmaktadır. Bu gereklilikten yola çıkarak, yapılan taramalar sonucunda ulaşılan ve çalışmada kendine yer bulan suçlar, Türkiye’de yürürlükte olan ilgili ceza kanunları ve yasal düzenlemelerle birlikte aktarılmakta, buradan hareketle; 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu, 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu, 7258 sayılı Futbol ve Diğer Spor Müsabakalarında Bahis ve Şans Oyunları Düzenlenmesi Hakkında Kanun, 6136 sayılı Ateşli̇ Si̇lahlar ve Bıçaklar ile Di̇ğer Aletler Hakkında Kanun, 6222 sayılı Sporda Şi̇ddet ve Düzensi̇zli̇ği̇n Önlenmesi̇ne Dai̇r Kanun, 5651 sayılı İnternet Ortamında Yapılan Yayınların Düzenlenmesi̇ ve Bu Yayınlar Yoluyla İşlenen Suçlarla Mücadele Edi̇lmesi̇ Hakkında Kanun, 1262 sayılı İspençi̇yari̇ ve Tıbbi̇ Müstahzarlar Kanunu, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu, 5607 sayılı Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu, 4250 sayılı İspi̇rto ve İspi̇rtolu İçki̇ler İnhi̇sarı Kanunu ve 4207 sayılı Tütün Ürünleri̇ni̇n Zararlarının Önlenmesi̇ ve Kontrolü Hakkında Kanun ile Tütün Mamulleri̇ ve Alkollü İçki̇leri̇n Satışına ve Sunumuna İli̇şki̇n Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmeli̇k kapsamında yer alan maddelerden yararlanılmaktadır. Bu tarz bir yaklaşımın benimsenmesinin yegâne nedeni, illegalitenin sosyal medyayı bir kaçış alanı olarak kullanırken işlenen suçların geniş bir yelpazeye yayılan doğasından ötürü çeşitlilik arz etmesidir. Sosyal medya mecralarının işlenmesine olanak tanıdığı cürümlerin söz konusu çeşitliliği ve neredeyse sınırsızlığı göz önünde bulundurulursa, ancak sınırlı sayıda yasa dışı faaliyetin çalışma kapsamına alınmasının mümkün olduğu görülecektir. Ayrıca, sosyal medya ortamında işlenebilecek olan suçların çeşitliliğinin toplumun geneline yayılabilme potansiyeli taşıması sebebiyle, çalışmada, bilişim ve sosyal medya konularında teknik bilgisi olanlardan ziyade, sıradan sosyal ağ kullanıcıları tarafından ulaşılabilen içerikler üzerinde genel bir tarama gerçekleştirilmiş, bu yolla herkesin ilgili mecralara taşınan illegalite unsurlarının faili veya mağduru olabileceği noktasından yola çıkılmıştır. Tüm bunlardan hareketle, illegalitenin bir kaçış alanı olarak sosyal medyayı kullanım biçimlerini ilgili yasa maddeleri de belirtilmek suretiyle aşağıdaki başlıklar altında ele almak mümkündür. İzinsiz Kazı ve Tarihi Eser Kaçakçılığı 21 Temmuz 1983 tarihinde kabul edilen 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu’nun 74. maddesi, kültür varlıkları bulmak amacıyla izinsiz olarak kazı veya sondaj yapmayı yasaklamaktadır. Bu maddeye aykırı fiillerde bulunanlara hapis cezasını öngören yasaya rağmen, birçok uygarlığa ev sahipliği yapmış Türkiye 37 SOCIAL MEDIA AS THE ESCAPE AREA FOR ILLEGALITY  Ümit Arklan, Hasan Rençber  topraklarında yapılan izinsiz kazı ve sondajlara dair çok sayıda haber sıklıkla medyanın gündemine gelmektedir. Sosyal ağlar üzerinde yapılan taramalarda, kurulan gruplar aracılığıyla bu suçun işlenmesini kolaylaştıracak eylemlerde bulunulduğu görülmektedir. Aynı yasa maddesinde yer alan ‘izinsiz olarak define araştıranlar, üç aydan iki yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır’ ibaresinden hareketle ve terimin yaygın kullanımı da göz önünde bulundurularak sosyal paylaşım sitesi Facebook’da “define” kelimesiyle yapılan aramalarda, üye sayısı yüz binleri aşan define temalı gruplara rastlanılmıştır. İlgili grupların içeriğine bakıldığında ise, genel olarak konu hakkında fikir alışverişinde bulunulduğu, kazılarda kullanılan araç, gereç ve makinelerin tanıtımının ve satışının yapıldığı, izinsiz kazı yapılan yerlerin, bu yerlerdeki işaretlerin ve buluntuların görsellerinin paylaşıldığı görülmektedir. Gruplarda ayrıca, yasa dışı olarak ele geçirilen buluntuların illegal yollarla satışı yapılırken dikkat edilmesi gerekenler tartışılmakta ve özel mesajlar yoluyla kültürel varlıkların ticareti de yapılmaktadır. Sıradan bir sosyal medya kullanıcısının bile, herhangi bir çabaya ihtiyaç duymadan kolaylıkla bu gibi sayfalara ulaşabilmesi, bu yasa dışı fiil ve ticarete dair bilgiler edinip aktif olarak illegal eyleme katılabilmesi, bu suçun sosyal medya yoluyla işlenmesinin kolaylaştığını ve sosyal medyanın, illegalitenin kaçış alanı olduğunu göstermektedir. Kumar ve Yasa Dışı Bahis İnternetin kumar oynama ve oynatma amaçlı kullanılması, uzun yıllardır gündemde olan sorunlardan biridir. Türk Ceza Kanunu’nun 228. maddesi gereği kumar oynatmak, Kabahatlar Kanunu’nun 34. maddesi gereğince de kumar oynamak yasaktır. Bu yasaklamalara rağmen, yakalanma riskinin düşüklüğü, kumar oynadığını/oynattığını çevreden gizleme imkânı ve erişimin kolay olması gibi sebeplerle internet üzerinden kumar giderek yaygınlaşmıştır. Sosyal medya siteleri de kumarın bu şekilde yaygınlaşmasından payını almıştır. Örneğin; Facebook’ta kullanıcıların oynayabileceği kumar temalı yüzlerce oyun bulunmakta, bu oyunlar kumar üzerinden sosyalleşme ve sanal kazançlar vadederken, kullanıcılara gerçek paralar karşılığında çip/jeton satmaktadırlar. Her yaştan kullanıcıya hizmet verebilen bu uygulamaların, kumar alışkanlığı yaratma noktasında birey ve toplum için zararlı olabileceğini iddia etmek mümkündür. Kumar temalı oyunların yanı sıra, sosyal medya aracılığıyla, internet üzerinden kumar oynatılan sitelerin reklamı ve tanıtımı da yapılabilmekte, bu mecralara 38 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin üye çekilebilmektedir. Bu durum da, sosyal medyanın illegal faaliyetler için yeni alanlar yarattığını göstermektedir. Türkiye’de kumar ve şans oyunları üzerine düzenlemeler mevcut olmakla birlikte, spor bahisleri üzerine de 29 Nisan 1969 tarihinde bir kanun çıkarılmıştır. 7258 sayılı Futbol ve Diğer Spor Müsabakalarında Bahis ve Şans Oyunları Düzenlenmesi Hakkında Kanun ismindeki bu yasa, çeşitli değişikliklerle yürürlüğünü günümüze kadar sürdürmüştür. Spor Toto teşkilatı tarafından belirlenen sınırlar dışında bahis oynamayı ve oynatmayı yasaklayan bu kanuna rağmen, gelişen yeni iletişim teknolojilerinin de etkisiyle ülkemizde yasa dışı bahis son yıllarda büyük artış göstermiştir. Sosyal medya siteleri, bu yasa dışı bahis siteleri için iyi birer müşteri temin kaynağıdır. Sosyal paylaşım sitelerinde oluşturulan grup, sayfa ve de profiller aracılığıyla bu illegal hizmetin reklamı yapılmakta ve insanlar yasa dışı bahse iştirak etmeye yönlendirilmektedir. Yasa dışı bahse iştirakin de ceza gerektiren bir suç olduğu düşünülürse, sosyal medyanın suça yönlendirme konusunda da etkili olduğunu savunmak mümkündür. Silah Satışı 6136 sayılı Ateşli̇ Si̇lahlar ve Bıçaklar ile Di̇ğer Aletler Hakkında Kanun’la, ateşli silahlarla mermilerinin ve bıçaklarla salt saldırı ve savunmada kullanılmak üzere özel olarak yapılmış bulunan diğer aletlerin memlekete sokulması, yapılması, satılması, satın alınması, taşınması veya bulundurulması belli şartlara bağlanmıştır. Bu yasaya aykırı şekilde bahsi geçen nesnelerin üretiminin ve/veya satışının yapılması ise cezaya tabidir. Silah ve bu kanuna tabi diğer yasa dışı materyallerin satışı da sosyal medyada yapılan bir diğer kanunsuz faaliyettir. Sosyal paylaşım sitesi Facebook üzerinde yapılan araştırmalarda, kanun dışı olarak ruhsatsız silah satışı yapıldığı gözlemlenmiştir. ‘Sitenin, lisanssız silah satışını engellemeye yönelik bir düzenleme yaptığı açıklansa da’ (Web_1: 2016), her kullanıcının kolaylıkla ulaşabildiği ikinci el ürün alım satım gruplarında bu ürünlerin satışı devam etmektedir. Karaborsacılık 31 Mart 2011 tarihinde kabul edilen 6222 sayılı Sporda Şi̇ddet ve Düzensi̇zli̇ği̇n Önlenmesi̇ne Dai̇r Kanun gereğince spor müsabakalarına seyirci olarak girişi sağlamak amacıyla elektronik kartı yetkisiz olarak üreten, satan, satışa arz eden, devreden, satın alan, kabul eden veya bulunduran kişi bir yıldan dört yıla kadar hapis ve on bin güne 39 SOCIAL MEDIA AS THE ESCAPE AREA FOR ILLEGALITY  Ümit Arklan, Hasan Rençber  kadar adli para cezası ile cezalandırılır. Yasada bulunan bu maddeye rağmen, spor karşılaşmalarına ait biletler ücreti karşılığında devredilmekte veya karaborsa olarak nitelendirilen değerinin üstünde satış yöntemiyle başkasına kullandırılmaktadır. Facebook’ta ‘karaborsa bilet” kelimeleriyle yapılan aramalarda birçok sayfa ve grupla karşılaşılmakta, bu mecraların on binlerce üyesi olduğu görülmektedir. Herkese açık statüde olan gruplara bakıldığında, yakın tarihte gerçekleşecek spor müsabakalarına yönelik bilet alışverişinin yapıldığı görülmektedir. Bazı kullanıcılar elektronik biletlerini o maçlar için kiralamak amaçlı ilanlar verirken, bazıları da izlemek istedikleri fakat bilet bulamadıkları müsabakalara yönelik isteklerde bulunmaktadırlar. Bir diğer sosyal ağ Twitter’da aynı anahtar kelimelerle yapılan aramalarda ise, karaborsa bilet talebini karşılamak üzere birçok profil oluşturulduğu görülmekte ve yasa dışı olarak bilet, e-bilet ticareti yapılmaktadır. Eskiden sadece stadyum önlerinde yapılan yasa dışı bir faaliyet olan karaborsa bilet satışı, e-bilet uygulamalarına geçilmesiyle günümüzde yoğunlukla sosyal medya ortamına taşınmış ve boyut değiştirmiş bulunmaktadır. Dolandırıcılık Türk Ceza Kanunu’nun 158. maddesinin f bendi, bilişim sistemlerinin, banka veya kredi kurumlarının araç olarak kullanılması suretiyle yapılan dolandırıcılık faaliyetlerini nitelikli dolandırıcılık olarak nitelemektedir. Nitelikli dolandırıcılık suçu, sıklıkla basına da konu olduğu şekliyle bilişim sistemleri marifetiyle işlenmekte, özellikle bu konularda yeterli bilgi sahibi olmayan kullanıcılar hedef seçilmektedir. Aynı kanun maddesinin l bendinde ifade edilen şekliyle; ‘kişinin, kendisini kamu görevlisi veya banka, sigorta ya da kredi kurumlarının çalışanı olarak tanıtması veya bu kurum ve kuruluşlarla ilişkili olduğunu söylemesi suretiyle’ yapılan dolandırıcılık faaliyetleri de nitelikli suç sayılmakta olup, sosyal medya vasıtasıyla işlenen suçların başında gelmektedir. Sosyal medyanın dolandırıcılık amacıyla kullanılmasına bir diğer örnek ise, oluşturulan sahte profiller üzerinden kişilere ulaşılarak para istenmesi, telefonlarına gönderilen ödeme mesajlarına onay verdirilerek kişilerin iradeleri dışında borçlandırılmasıdır. Basına da sıkça konu olan bu tür dolandırıcılık girişimleri, son yıllarda giderek artmış ve illegal faaliyetin sosyal medya araçları üzerinden gerçekleştirilmesinin ne kadar pratik olduğunu defaatle göstermiştir. 40 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Hakaret ve Karalama Türk Ceza Kanunu’nda ‘şerefe karşı suçlar’ balığı altında düzenlenen hakaret suçu, sosyal medya araçlarıyla sıkça işlenen cürümlerden bir diğeridir. ‘Mağduru hedefleyen ve hakaret içeren gönderiler veya yayınlar ile bu suç işlenebilmektedir’ (Gülseren, 2013: 28). Zaman zaman medyanın da gündemine gelen bu suç, sosyal medyanın hakarette bulunan kişiyi gizleyen yapısının da yardımıyla işlenmektedir. Zaman zaman kendi gerçek kimlikleriyle hakarette bulunan bireyler olduğu gibi, genelde sosyal medya üzerinde sahte profil oluşturarak kendini gizleyen bireyler, şahıs veya kurumlara hakaret etmekte, bu suçun tespiti ve failinin cezalandırılması güçleşmektedir. Türk Ceza Kanunu’nun 125. maddesinin hakaret suçunun mağduru muhatap alan sesli, yazılı veya görüntülü bir iletiyle işlenmesini de kapsadığı ve bu suçun aleni olarak işlenmesinin cezayı ağırlaştırıcı sebep sayıldığı göz önünde bulundurulursa, sosyal medyada hakaret suçu işlenmesinin olası yaptırımlarının var olduğu söylenebilir. Sosyal medya üzerinden hakaret suçuyla isnat edilen bireylerin tutuklandığı, cezaya çarptırıldığı gibi gelişmeler medyada sıklıkla yer almakta, tüm bu veriler hakaret suçunun sosyal medya yoluyla da işlendiğini göstermektedir. Terör Terör eylemlerinin kitlelere ulaştırılması ve gündemi meşgul etmesi terör grupları için önem taşımaktadır (Devran, 2015: 85). Faaliyetlerini medya üzerinden yayarak toplumda korku ve infial yaratmayı amaçlayan örgütler, sosyal medyayı da bu amaç doğrultusunda etkin olarak kullanmaktadırlar. Gerçekleşen bir terör eyleminin hızlı bir şekilde sosyal medya gündemine girmesi toplumda panik ve korku ortamının oluşmasına neden olabilmekte, böylece terör örgütleri ana amaçlarından biri olan toplumda infial yaratmayı yerine getirebilmektedir. Terörist organizasyonların sosyal medyayı bir diğer kullanma biçimi ise sempatizanlarını örgütleyerek kitleleri harekete geçirmeleridir. Sosyal medya ortamlarının denetimsizliğinden faydalanan örgütler yayınladıkları görsel materyallerle propagandalarını rahatça yapabilmekte, sempatizanlarının örgüte bağlılığını artırabilmekte ve hatta üye toplayabilmektedirler. Sosyal medyanın terörist organizasyonların çeşitli suçları işlemesinde bu kadar büyük katkıları olduğu düşünüldüğünde, illegalitenin sosyal medyayı bir kaçış alanı olarak kullanmasının vahameti bir kez daha gözler önüne serilmektedir. 41 SOCIAL MEDIA AS THE ESCAPE AREA FOR ILLEGALITY  Ümit Arklan, Hasan Rençber  Kaçak Sağlık Ürünleri ve Yasa Dışı Sağlık Hizmeti Satışı İnternet üzerinden temin edilen yasa dışı sağlık ürünleri ve gıda takviyelerinin bireylerin sağlığının bozulmasına ve hatta ölümlere sebep olduğu Türk medyasında sıkça yer alan haberlerdendir. 5651 sayılı İnternet Ortamında Yapılan Yayınların Düzenlenmesi̇ ve Bu Yayınlar Yoluyla İşlenen Suçlarla Mücadele Edilmesi̇ Hakkında Kanun’da da internet yoluyla sağlık için tehlikeli madde temini bir suç olarak yer almış, bu tür hizmetler veren mecralara erişimin engellenmesi öngörülmüştür. Sosyal paylaşım sitesi Facebook üzerinde yapılan aramalarda, sağlıkla ilgili hemen her konuda sağlık ürünü satışı yapan sayfalara, gruplara ve profillere rastlanılmıştır. Bazı sayfalarda yer alan “şimdi alışveriş yap” butonu ile, ilgili ürünün internet sayfasına yönlendirme yapıldığı ve bu vasıtayla sosyal medyanın satış amacıyla da kullanıldığı görülmüştür. 1262 sayılı İspençiyari̇ ve Tıbbi̇ Müstahzarlar Kanunu’nun 19. maddesi gereği hastalıkları teşhis ve tedavi ettiği beyanı ile herhangi bir ürünün satışının, pazarlamasının veya reklamının yapılmasının da hapis cezasıyla cezalandırılacağı ve internet veya başkaca herhangi bir elektronik ortamda yapılacak faaliyetlerin de bu kanun kapsamında yasaklandığı düşünüldüğünde, sosyal medyada yapılan bu ticaretin tümüyle yasa dışı olduğundan söz edilebilir. Telif Hakkı İhlali İnternetin yaygın kitlelere ulaşmaya başladığı dönemden itibaren, telif haklı ürünlerin yasa dışı olarak genel kullanıma sunulması büyük bir problem olmuştur. Telife tabi hemen her türlü materyalin sosyal medya mecraları vasıtasıyla yasa dışı şekilde dağıtıldığı görülmektedir. 5846 sayılı fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nun koruduğu telif haklarına aykırı biçimde, müzik eserleri, kitaplar, filmler ile diğer görsel ve işitsel materyaller sosyal medya siteleri üzerinden dağıtılmakta, eser ve telif sahiplerinin haklarına tecavüz edilmektedir. Sosyal medya mecralarının denetimsiz yapısı ve kullanıcıların bunun bir suç olduğunu bilmemeleri telif hakkı ihlallerinin artmasının yolunu açmaktadır. İnternet kullanıcı sayısının büyük boyutlarda olması ve “korsan” olarak tabir edilen içeriğin sosyal medya sitelerinde serbestçe paylaşılabilmesi, bu hak ihlallerini sıklıkla karşılaşabilir duruma getirmiştir. 42 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Fuhuş ve Fuhşa Aracılık Türk Ceza Kanunu’nun 227. maddesine göre bir kimseyi fuhşa teşvik eden, bunun yolunu kolaylaştıran ya da fuhuş için aracılık eden kişiler hapis ve adli para cezası ile tecziye edilmektedir. Sosyal medya araçları, fuhşa teşvik ve aracılık eden kişiler vasıtasıyla fuhşu kolaylaştırıcı işlevler yüklenmektedir. Facebook ve Twitter üzerinde yer alan kullanıcı ve platformlar bağlamında yapılan taramalarda, fuhuş yapan kişileri site kullanıcılarıyla buluşturmayı amaçlayan sayfa, grup ve profillere ulaşılmıştır. Facebook’un kapalı gruplara izin veren yapısı ve Twitter’ın cinsel ögeler barındıran içeriklere karşı müsamahalı duruşu göz önünde bulundurulduğunda, kişilerin arkalarında iz bırakmadan fuhuş yapmalarına ve fuhşa aracılık etmelerine imkân tanındığı görülmektedir. Her ne kadar kolluk kuvvetlerinin sosyal medyadaki bu yasa dışı ortamlara karşı hamleleri olsa da, yeni profiller oluşturup aynı suçu işlemeye devam etmenin oldukça kolay olması sebebiyle etkin bir mücadele yürütmek oldukça zordur. Din İstismarı Türk Ceza Kanunu, 158. maddesinde dini inanç ve duyguların istismar edilmesi suretiyle yapılan dolandırıcılık faaliyetlerini nitelikli dolandırıcılık olarak kabul etmektedir. Buna rağmen sosyal medya ortamlarında kazanç sağlamak ve sahip olunan ideolojileri yaymak gibi sebeplerle dini duygular istismar edilmektedir. Facebook ve Twitter gibi mecralarda yer alan bazı kişi ve gruplar, dini duyguları istismar eden bazı hizmet ve ürünlerin satışını yapmakta ve haksız kazanç sağlamaktadırlar. Büyü yapma, büyü bozma, fal bakma, medyumluk, gelecekten haber verme gibi vaatlerde bulunan sayfa, grup ve profiller sosyal medya üzerinden kendi tanıtımlarını yapmakta hizmet ve ürün satmaktadırlar. Yine sosyal medya araçları üzerinden birçok din ve inancın ideolojik amaçlar için istismar edilebildiği görülebilmektedir. Örneğin radikal temelli terör grupları ve Neonaziler gibi ırkçı ideolojiye sahip kitleler, kendilerine mensubu bulundukları dini kullanarak taraftar toplamakta ve sosyal medyayı yasa dışı organizasyonlarını genişletmekte kullanmaktadırlar. 43 SOCIAL MEDIA AS THE ESCAPE AREA FOR ILLEGALITY  Ümit Arklan, Hasan Rençber  Tütün Ürünleri ve Alkol Satışı Türkiye’de tütün, tütün mamulleri ve alkollü içeceklerin internetten satışı, Tütün Mamulleri̇ ve Alkollü İçkilerin Satışına ve Sunumuna İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik gereği yasaktır. 4250 sayılı İspirto ve İspirtolu İçkiler İnhisarı Kanunu’nda Tütün ve Alkol Piyasası Düzenleme Kurumu’ndan ruhsat almadan alkollü içkilerin satışı yasaklanmıştır. Buna rağmen, sosyal medya sitelerinde yer alan satış gruplarında alkollü içkilerin satışına sıkça rastlanmaktadır. 4207 sayılı Tütün Ürünlerinin Zararlarının Önlenmesi̇ ve Kontrolü Hakkında Kanun’a göre ise tütün ürünleri internet gibi elektronik ortamlarda satılamaz. Son yıllarda popülerlik kazanan ve çeşitli sosyal medya mecraları aracılığıyla satışı yapılan elektronik sigaraların bu sitelerdeki ticareti de, kanun metninde “tütün içermeyen ancak tütün mamulünü taklit eder tarzda kullanılan her türlü nargile ve sigara, tütün ürünü kabul edilir” denildiği için yasa dışı bir faaliyettir. Elektronik sigaraların tütün mamulü sayılması, bu cihazların yurt dışından getirilip sosyal medya üzerinden satışının 5607 sayılı Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu açısından da bir suç olarak tanımlanmasına neden olmaktadır. Görüldüğü gibi, sosyal medya siteleri üzerinden tütün ve alkol içeren ürünlerin satışı birçok kanun ve yönetmeliğe aykırı, yasa dışı bir durumdur. Çalıntı Mal Satışı Türk Ceza Kanunu’nun 165. maddesi bir suçun işlenmesiyle elde edilen eşyayı veya diğer mal varlığı değerini, bu suçun işlenmesine iştirak etmeksizin, satan, devreden, satın alan veya kabul eden kişiler hakkında hapis ve para cezasını öngörmektedir. Sosyal medya siteleri üzerinde yapılan ikinci el ürün alışverişlerinde, kullanıcıların bilerek veya bilmeyerek çalıntı mal /satma/alma ihtimalleri bulunmaktadır. Sayıları binleri bulan alım satım gruplarında kişiler, genellikle hiç tanımadıkları bireylerden mal alımı yapmaktadırlar. Suç işlenmesiyle elde edilen eşya veya mal varlıklarının satışını yapmak isteyenler için sosyal medyanın kullanışlı bir alan olabileceği düşünüldüğünde, bu illegal faaliyet için de ilgili mecraların suçu kolaylaştırıcı işlevi olduğu iddia edilebilir. Cinsel Taciz Cinsel taciz suçu, Türk Ceza Kanunu’nda Cinsel Dokunulmazlığa Karşı Suçlar başlığı altında değerlendirilmektedir. Bu suçun, elektronik haberleşme araçlarının sağladığı 44 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin kolaylıktan faydalanmak suretiyle işlenmesi durumunda, verilecek cezanın artırılacağı kanunun 105. maddesinde belirtilmektedir. Kanunda dahi, elektronik haberleşme araçları vasıtasıyla yapılan tacize ayrı bir bent açılarak ceza artırımının uygulanması durumun önemini ortaya koymaktadır. ‘Kötü niyetli kişiler, sosyal medya kullanıcılarının güvenini kazanıp elde ettikleri bilgiler ve materyalleri kullanarak tacizde bulunabilmektedir’ (Yavanoğlu vd., 2012: 20). Sosyal medya araçları vasıtasıyla yaşanan taciz olayları basında da sıklıkla yer bulmaktadır. Tehdit ve Şantaj Sosyal medya araçlarının suç amaçlı kullanımının bir diğer şekli tehdit ve şantajdır. Bu mecralar vasıtasıyla kullanıcıların kimlik ve mali bilgilerini, özel yaşamlarına dair ayrıntıları ve uygunsuz görüntüleri gibi materyalleri ele geçiren kötü niyetli kişiler, bu verileri tehdit ve şantaj amaçlı kullanabilmektedir. Kişisel verilerin bu amaçla kullanılması suretiyle sosyal medya kullanıcıları istemedikleri şeyleri yapmaya zorlanmakta, bu durum zaman zaman sanal ortamın dışına çıkarak gerçek hayatta da kullanıcılar açısından sorun oluşturmaktadır. Türk Ceza Kanunu’nun tehdit suçunu düzenleyen 106., şantaj suçunu düzenleyen 107. Maddeleri, bu suçlara karşı cezai yaptırımlar öngörmektedir. Basın organlarında yayınlanan çok sayıdaki habere göre, kişisel verilerin sosyal medyada yayınlanacağı tehdidiyle şantaja maruz kalan birçok kullanıcı bulunmaktadır. Kötü niyetli kişiler sosyal medyanın yaygınlığını ve etkisini amaçlarını gerçekleştirmek için bir tehdit ve şantaj aracı olarak kullanmaktadır. İnsan Kaçakçılığı Türk Ceza Kanunu’nda uluslararası suçlar başlığı altında kendine yer bulan Göçmen Kaçakçılığı ve İnsan Ticareti suçu, sosyal medyanın işlenmesini kolaylaştırdığı bir diğer suçtur. Daha iyi bir yaşam sürmek ve çeşitli amaçlarla yasa dışı şekilde yaşanılan ülkeyi değiştirmek isteyen bireyler, sosyal medya mecraları vasıtasıyla bu konuda bilgi edinebilmekte ve göçmen kaçakçılığını meslek edinmiş kişiler ve organizasyonlar ile irtibata geçebilmektedir. 45 SOCIAL MEDIA AS THE ESCAPE AREA FOR ILLEGALITY  Ümit Arklan, Hasan Rençber  İnsan ticareti de ilgili suçun bir diğer boyutu olmakla birlikte, sosyal medya siteleri aracılığıyla daha iyi bir yaşam vaadiyle kandırılan kişiler insan ticaretine konu edilmekte, fuhuş ve yasa dışı organ ticareti gibi suçlarda mağdur durumuna düşmektedirler. Uyuşturucu Madde Temini ve Üretimi Yeni iletişim teknolojilerinin bir parçası olan internet ve sosyal medya, suç işleme yollarının sıradan vatandaşın dahi erişebileceği şekilde aleni olarak yayınlandığı bir mecradır. Uyuşturucu madde temini veya üretimine niyetli olan bireyler, sosyal medya aracılığıyla da üretim ve temin açısından ilgili kaynaklara ulaşabilmektedir. Örneğin; Facebook’da bazı uyuşturucu maddelerin aslında zararsız olduğuna, güvenle tüketebileceğine yönelik bazı sayfa ve gruplar bulunmakta, insanlar bu mecralar yoluyla ilgili maddelerin tüketimine yönlendirilmektedir. Narkotik maddelerin üretimi konusunda da aynı mecralar üzerinde çeşitli bilgiler bulmak mümkündür. Kullanıcılar, özellikle ev ortamında yetiştirilmesi / üretilmesi mümkün olan çeşitli bitkisel ve kimyasal bazlı uyuşturucu maddelere dair birçok bilgiye sosyal medya aracılığıyla ulaşılabilmektedir. İntihara Teşvik İnternet ve sosyal medya araçları intiharı teşvik ve yol gösterme konusunda da önemli işlevler üstlenebilmektedir. Sosyal medyaya dair veriler de bu kanıyı destekler şekilde, ‘bu mecralar ile intihar sayıları arasında bir ilişki olduğunu göstermektedir’ (Won vd., 2013: 4). Türk Ceza Kanunu’nun 84. maddede başkasını intihara azmettiren, teşvik eden, başkasının intihar kararını kuvvetlendiren ya da başkasının intiharına herhangi bir şekilde yardım eden kişi hakkında hapis cezası verileceğine dair yargısı da göz önünde bulundurulduğunda, sosyal medya üzerinden üzerinde gerçekleştirilen bu tür fiillerin suç kapsamına girdiği görülmektedir. Sonuç Sosyal medya mecraları iletişim ve haberleşme alanlarına dair getirdiği kolaylıkların yanı sıra, diğer konularda da gündelik yaşamı kolaylaştırıcı fonksiyonlar üstlenmektedir. Kişi ve kamu güvenliği konularında adli mercilere ve kolluk kuvvetlerine inkâr edilemeyecek derecede önemli imkanlar sunan sosyal medya araçlarının, bu özellikleriyle kanun dışı 46 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin eylemin önlenmesi ve halihazırda işlenmiş cürümlerin faillerinin tespit edilmesinde yararlı olduğunu söylemek mümkündür. Bu bağlamda topluma faydalı bir araç olarak kabul edilebilecek olan sosyal medya ortamları, aksi yöndeki kullanımları neticesinde, faydası düzeyinde zarar verebilecek potansiyele de sahiptir. Yasal çerçevenin dışına çıkıldığında suç olarak nitelendirilen bu kullanımları, çalışmada kanunlara dayandırılmak suretiyle açıklanma yoluna gidilmiş, söz konusu kullanımların geniş bir çeşitliliğe ve etki alanına sahip oldukları görülmüştür. Bu suçların türü, şiddeti ve sayısı, fail ya da faillerin kötü niyetinin ölçüsü ile sosyal medyanın bu kişilere, gruplara veya oluşumlara sunduğu imkanlar nispetinde arttığından, bu çalışmada, yalnızca sıradan kullanıcıların kolay bir biçimde erişim imkanına sahip olduğu içerikler esas alınarak derlenen suç biçim ve olanakları üzerine yoğunlaşılmıştır. Ele alınan tüm bu suç işleme biçim ve olanaklarından hareketle, sosyal medyanın illegalitenin kaçış alanı olarak kullanıldığı kuşkuya yer bırakmayacak şekilde görülmektedir. İlgili mecralar vasıtasıyla işlenen ve işlenme potansiyeline sahip birçok suç bulunmakta, bu suçlar sosyal medya kullanıcılarının gündelik yaşamını da etkilemektedir. Sosyal medyanın etkileşimli yapısı ile içinde barındırdığı büyüklük, denetimsizlik ve anonimlik özellikleri, yürürlükte olan çeşitli kanunlara aykırı içeriğin bu mecralar dahlinde yer bulmasını kolaylaştırmakta ve bir suç alanı olarak işlev görmesinin önünü açmaktadır. Çalışmada, kanunlarla tanımlanan hemen her suç türünün sosyal medyada kendine yer edinebileceği görülmüş, gerek yapılan taramalarda gerekse de basına yansıyan haberlerde yasalara aykırı kullanımlar hakkında örneklere rastlanmıştır. Çalışmanın konuya disiplinler arası bir perspektiften bakması ve genel bir manzara çizmesi sebebiyle detaylara inilememiş ve ana hatlarıyla bir değerlendirme yoluna gidilmiştir. Bundan sonra yapılacak çalışmalarda, illegalitenin sosyal medya araçları üzerindeki kaçış alanları ve bu alanlarda işlenen suçlar tek tek veya çeşitli kategoriler altında sınıflandırılarak daha detaylı bir biçimde ele alınabilir. Kaynakça Abay, E. ve Tuğlu, C. (2000), “Şiddet ve Agresyonun Nörobiyolojisi”, Klinik Psikiyatri, 3, 21-26. 47 SOCIAL MEDIA AS THE ESCAPE AREA FOR ILLEGALITY  Ümit Arklan, Hasan Rençber  Alpay, N., Karamustafaoğlu, N. ve Kükürt, R. (1995), “Madde Bağımlılarında Suç”, Düşünen Adam, 8(2), 16-17. Altunbaş, F. (2011), “Toplum Destekli Polislikte Yeni Bir Boyut: Suç ve Suçlularla Mücadelede Sosyal Medya Platformları”, Suç Önleme Sempozyumu, 7-8 Ekim 2011, 361-371. Arklan, Ü. ve Akdağ, M. (2016), “Gündeli̇k Yaşamın Sosyal Medyası, Sosyal Medyanın Gündeli̇k Yaşamı: İli̇şki̇sel ve Etki̇leşi̇msel Perspekti̇ften Uygulamalı Bi̇r Çalışma”, Vizyoner Dergisi, 7(16), 16-34. Arklan, Ü. ve Taşdemir, E. (2008), “Bilgi Toplumu ve İletişim: Bilginin Yayılması Sürecinde Kitle İletişim Araçları ve İnternet”, Selçuk İletişim, 5(3), 67-80. Arslan, A., & Kırık, A. M. (2013), “Sosyal Paylaşım Ağlarında Konum Belirleme Ölçeğinin Geçerlik Ve Güvenirlik Çalışması”, Öneri Dergisi, 10(40), 223231. Aslan, A. ve Öcal O. (2012), “Türkiye’de Suç Oranlarının Sürekliliği”, Ömer Halisdemir Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 5(1), 85-92. Burkay, S. (2008), “Teorik Çerçevede Suç”, ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar, 2(4), 1-15. Cebeci̇oğlu, G. ve Altıparmak, İ. B. (2017), “Dijital Şiddet: Sosyal Paylaşım Ağları Üzerine Bir Araştırma”, Sakarya University Journal of Education, 7(2), 423-431. Çamsarı, T. (2015), “Sosyal Medya Analizine Genel Bakış”, Sosyal Medya Madenciliği, Eds. Arzu Baloğlu, İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım, 6078. Çoban, B. (2014), “Sosyal Medya D/evrimi”, Sosyal Medya Devrimi, Eds. Barış Çoban, İstanbul: Su Yayınevi, 9-21. 48 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Dağıtmaç, M. (2015), Sosyal Medya Bizi Neden Kullanır, İstanbul: Metamorfoz Yayıncılık. Dayınlarlı, K. (1981), Fransızca-Türkçe Hukuk Terimleri Sözlüğü, Ankara: Kadıoğlu Matbaası. Devran, Y. (2015), “Medya ve Terör Sorunsalı”, Gümüşhane Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi, 3(2), 84-95. Dilmen, N. E. ve Öğüt, S. (2010), “Sosyalleşmenin Yeni Yüzü: Sosyal Paylaşım Ağları”, Yeni Medya ve Etkileşim Konferansı, 28-30 Nisan 2010, 237-242. Gottschalk, P. ve Holgersson, S. (2006), “Stages of Knowledge Management Technology in the Value Shop: The Case of Police Investigation Performance”, Expert Systems, 23(4), 183-193. Güllü, İ. (2014), “Suç Olgusuna Teorik Ve Eleştirel Bir Yaklaşım”, Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 16(1), 104-107. Gülseren, F. Ş. (2013), “İnternet Ortamında İşlenen Hakaret Suçları”, LAÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 4(1), 15-33. Kaplan, A. M. ve Haenlein, M. (2010), “Users of the World, Unite! The Challenges and Opportunities of Social Media”, Business Horizons, 53(1), 59-68. Keleş, R. Y. (1994). “Kent ve Çevre Haklarının Korunması Üzerine Gözlemler”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 49(3), 275-281. Kızmaz, Z. (2004), “Öğrenim Düzeyi Ve Suç: Suç-Okul İlişkisi Üzerine Sosyolojik Bir Araştırma”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 14(2), 291-319. Moorosi, N. ve Marivate, V. (2015), “Privacy In Mining Crime Data From Social Media: A South African Perspective”, The Second International Conference on Information Security and Cyber Forensics (InfoSec 2015), November 15-17, 2015, 171-175. 49 SOCIAL MEDIA AS THE ESCAPE AREA FOR ILLEGALITY  Ümit Arklan, Hasan Rençber  Özocak, G. (2013), “Sosyal Medyada İşlenen Suç Ti̇pleri̇ ve Suçluların Tespi̇ti̇”, Yeni Medya Çalışmaları: Kuram, Yöntem, Uygulama ve Siyasa I. Ulusal Kongresi, 7-8 Mayıs 2013, 463-479. Peltekoğlu, F. B. (2012), “Sosyal Medya Sosyal Değişim”, Sosyal Medya Akademi, Eds. Tolga Kara ve Ebru Özgen, İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım, 3-8. Seker, S. E. (2014), “Sosyal Ağlarda Akan Veri Madenciliği”, YBS Ansiklopedi, 1(3), 21-25. Soydaş, N. ve Yılmaz, B. (2016), “Yeni̇ Medya Ortamlarında İçeri̇k Oluşturma Aracı Olarak Di̇ji̇tal/Görsel Hi̇kayeci̇li̇k Anlatımı”, 2. Uluslararası Medya Çalışmaları Kongresi, 20-23 Nisan 2016, 1108-1121. Sözer, V. (2001), Güncel Yazım Kılavuzu, İstanbul: Epsilon Yayınları. T.C. Resmi Gazete (1928), “İspençi̇yari̇ ve Tıbbi̇ Müstahzarlar Kanunu”, Kanun No: 1262, Yayın Tarihi: 26.05.1928, Sayı: 898. T.C. Resmi Gazete (1942), “İspi̇rto ve İspi̇rtolu İçki̇ler İnhi̇sarı Kanunu”, Kanun No: 4250, Yayın Tarihi: 12.06.1942, Sayı: 5130. T.C. Resmi Gazete (1951), “Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu”, Kanun No: 5846, Yayın Tarihi: 13.12.1951, Sayı: 7981. T.C. Resmi Gazete (1953), “Ateşli̇ Si̇lahlar ve Bıçaklar ile Di̇ğer Aletler Hakkında Kanun”, Kanun No: 6136, Yayın Tarihi: 15.07.1953, Sayı: 8458. T.C. Resmi Gazete (1959), “Futbol ve Diğer Spor Müsabakalarında Bahis ve Şans Oyunları Düzenlenmesi Hakkında Kanun”, Kanun No: 7258, Yayın Tarihi: 09.05.1959, Sayı: 10201. T.C. Resmi Gazete (1983), “Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu”, Kanun No: 2863, Yayın Tarihi: 23.07.1983, Sayı:18113. 50 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin T.C. Resmi Gazete (1996), “Tütün Ürünleri̇ni̇n Zararlarının Önlenmesi̇ ve Kontrolü Hakkında Kanun”, Kanun No: 4207, Yayın Tarihi: 26.11.1996, Sayı: 22829. T.C. Resmi Gazete (2004), “Türk Ceza Kanunu”, Kanun No: 5237, Yayın Tarihi: 12.10.2004, Sayı: 25611. T.C. Resmi Gazete (2007), “Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu”, Kanun No: 5607, Yayın Tarihi: 31.03.2007, Sayı: 26479. T.C. Resmi Gazete (2007), “İnternet Ortamında Yapılan Yayınların Düzenlenmesi̇ ve Bu Yayınlar Yoluyla İşlenen Suçlarla Mücadele Edi̇lmesi̇ Hakkında Kanun”, Kanun No: 5651, Yayın Tarihi: 23.05.2007, Sayı: 26530. T.C. Resmi Gazete (2011), “Sporda Şi̇ddet ve Düzensi̇zli̇ği̇n Önlenmesi̇ne Dai̇r Kanun”, Kanun No: 6222, Yayın Tarihi: 14.04.2011, Sayı: 27905. T.C. Resmi Gazete (2011), “Tütün Mamulleri̇ ve Alkollü İçki̇leri̇n Satışına ve Sunumuna İli̇şki̇n Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmeli̇k”, Yayın Tarihi: 07.01.2011, Sayı: 27808. Türk Hukuk Kurumu (1991), Türk Hukuk Lûgatı, Ankara: Başbakanlık Mevzuatı Geliştirme ve Yayın Genel Müdürlüğü Yayınları. Uyanık, F. (2013), “Sosyal Medya: Kurgusallık ve Mahremi̇yet”, Yeni Medya Çalışmaları: Kuram, Yöntem, Uygulama ve Siyasa I. Ulusal Kongresi, 7-8 Mayıs 2013, 367-382. Van Tassel, D. (1970), “Computer Crime” Fall Joint Computer Conference, November 17-19, 1970, 445-450. WEB_1 (2016), “Facebook Lisanssız Silah Satışını Yasakladı”, http://www.haberturk.com/ekonomi/teknoloji/haber/1189151-facebooklisanssiz-silah-satisini-yasakladi, (Erişim Tarihi: 23.11.2017). 51 SOCIAL MEDIA AS THE ESCAPE AREA FOR ILLEGALITY  Ümit Arklan, Hasan Rençber  WEB_2 (2017), “Cybercrime”, https://www.interpol.int/Crimeareas/Cybercrime/Cybercrime, (Erişim Tarihi: 23.11.2017). WEB_3 (2017), “Illegality”, https://scholar.google.com.tr/, (Erişim Tarihi: 20.11.2017). WEB_4 (2017), “İllegalite”, http://www.tdk.gov.tr/, (Erişim Tarihi: 20.11.2017). WEB_5 (2017), “Anonimlik”, http://www.tdk.gov.tr/, (Erişim Tarihi: 20.11.2017). WEB_6 (2017), “Digital in 2017: Global Overview”, https://wearesocial.com/specialreports/digital-in-2017-global-overview, (Erişim Tarihi: 20.11.2017). Won, H. H., Myung, W., Song, G. Y., Lee, W. H., Kim, J. W., Carroll, B. J. ve Kim, D. K. (2013), “Predicting National Suicide Numbers With Social Media Data”, PloS one, 8(4), 1-6. Yağmurlu, A. (2011), “Kamu Yönetiminde Halkla İlişkiler ve Sosyal Medya”, Selçuk İletişim, 7(1), 5-15. Yamamoto, G. T. ve Şekeroğlu, Ö. K. (2014), Sosyal Medya ve Blog, İstanbul: Kriter Yayınevi. Yavanoğlu, U., Sağıroğlu, Ş. ve Çolak, İ. (2012), “Sosyal Ağlarda Bilgi Güvenliği Tehditleri ve Alınması Gereken Önlemler”, Politeknik Dergisi, 15(1), 1527. Yıldırım, A. (2014), “Sosyo-Kültürel Yapı ve Suç Olgusu Arasındaki İlişki: Malatya İli Örneği”, Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 16(Özel Sayı I), 1-7. Yılmaz, F. (2015), “Türkiye'deki Bilişim Suçlarının Sosyolojik Bir Analizi: Tehditler ve Çözüm Stratejileri”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 52 SOCIAL SUPPORT IN SOCIAL NETWORK SITES: A STUDY ON SELF-RELEVANT FACEBOOK POSTS Aysen Temel Eğinli, S. Didem Özşenler 3 SOCIAL SUPPORT IN SOCIAL NETWORK SITES: A STUDY ON SELF-RELEVANT FACEBOOK POSTS Aysen Temel Eğinli S. Didem Özşenler Abstract People can be in different emotional states in their daily life. Even though people do not share their feelings with their friends so often in real life, people every day/mostly may share their positive or negative emotional states or particular private issues about themselves on social network sites. Besides, following the sharing, they expect or seek for a response, in other words, a support of their friends for this sharing. That is explained by social exchange theory, social sharing theory, and social comparison theory in the literature. Along with each of the theories that discuss the theme from different views, in terms of interpersonally they essentially consider that a person is in a reactionary expectation for sharing with others, so this reaction is aimed to meet psychological needs (support, acceptance, admiration, approval, etc.). At this point, it can be stated that the sharing on the social network sites are not different from face to face communication and carries the same expectations. In this study, it is researched that how friends are sharing (positive/negative) about themselves on social networking sites and how they are reacted to these sharings. The contribution of social network sites regarding social support is addressed in the result of the study. Keywords: Social Support, Social Network Site, Facebook, Post, Self-Relevant. Introduction One of the most basic needs of human beings is sharing feelings and thoughts as well as receiving feedbacks with other people, which is also possible through social sharing. Social sharing can result in satisfaction when it is carried out via face to face communication. Along with the development of communication technologies, it has 53 SOCIAL SUPPORT IN SOCIAL NETWORK SITES: A STUDY  ON SELF-RELEVANT FACEBOOK POSTS  Aysen Temel Eğinli, S. Didem Özşenler become much easier to communicate with other people at any desired time and place, even to send messages to people while they are not online. In this sense, the social media has taken place in the heart of interpersonal communication, and even more often it has taken the place of face to face communication. Olson et al. (2012) explains that people need those people with the ability to help them in their social networks and need to have the confidence to be able to get this help if necessary, on the basis of healthy social relations. While it is possible to obtain support as a result of sharing between face-to-face communication, the concept of online social support has emerged as a result of the social support obtained in the social network sites today (Pornsakulvanich, 2017). Sharings made through social network sites are considered as emotional, informational, etc. also regarding this, social support frequency and social support satisfaction concepts become more important. In this sense, the concept of social support is discussed in this study, and the concept of emotional support is explained as a social support type. Besides, in order to obtain emotional support, it seems that people share self-relevant social sharing via social network sites and another fresh sharing emerges when the process is completed as they receive comments in return for their sharing. Emotional Support as a type of Social Support There are various definitions of social support in the literature. These definitions seem to have essential common characteristics, as well as differences from each other. The concept of social support has a multidimensional construct and includes informational, emotional, esteem, social network dimensions (Cutrona & Suhr, 1992). Therefore, social support is a concept that is difficult to define and measure, as the theorists and researchers cannot compromise on the theoretical definition (Hupcey, 1998). Social support refers to the interpersonal resources (Peplau, 1985: 280) and is also defined as the social capital of the people (Verduyn et al., 2017). Williams et al. (2004: 947) described a definition by addressing the common features of 30 different social support definitions from the 30 different literatures. Therefore, social support is a concept which has a variational importance and meaning in the lives of people based on interpersonal relations in a short-term or enduring period. Besides having different features as type and strength, the social support structure defines the supportive 54 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin resources of individual's characteristic that they can express themselves and obtain emotional support (Williams et al. 2004: 949). House and Kahn (1985) state that there are three main domains of social support. The three aspects can be explained as the existence or quantity of social relationships (marriage etc.), the nature of the structures among a person's social relationships (size, density, etc.), the functional content of the relationships (Israel & Rounds, 1987). While taking into account the late 1980s and the early 1990s, Hupcey (1998) points out that the focus of social support definitions depends on these factors: provided support, recipient’s perceptions of the support, intentions, and behaviors of provider, reciprocal support, social networks. Cobb (1976) states that social support begins in utero, people have the best support in maternal breast stage, and they seek the same support in communication with other people through other stages of their lives. These people can be family members at home, colleagues at work and groups in the society. People may obtain social support for various reasons throughout their lives. People can feel obligatory about social support as well as empathize it. On the other hand, the individual may also think about investing in their self-future by helping the other individual, which may mean an intensely selfish reason. At the same time, the perception of the person providing the social support and giving the support may be different. While the person providing the social support is in a positive approach, the person receiving the social support may perceive this behavior as negative. Social support is also closely related to the positive or negative perceptions of people (Hupcey, 1998). Cutrona and Russell (1990) define the social support in five fundamental dimensions as esteem support, emotional support, network support, tangible support, informational support. The esteem support includes supporting an individual's skill, ability, and intrinsic value. Emotional support covers concern and empathy of individual, network support covers performing social activities, tangible support covers providing goods and services, and informational support covers providing advice or real contributions in real situations. Another classification of social support is emotional support, instrumental support, and informational support, appraisal support (House, 1981; Langford et.al., 1997). Emotional support covers, providing the fact that you care about them by providing empathy and esteem for the other's problem, and the creation of the trust. Instrumental support is that providing specific help or assistance 55 SOCIAL SUPPORT IN SOCIAL NETWORK SITES: A STUDY  ON SELF-RELEVANT FACEBOOK POSTS  Aysen Temel Eğinli, S. Didem Özşenler to other people. In this sense, it may involve accepting certain responsibilities and tasks, as well as lending money. On the other hand, the informational support defines the ability to access information when needed (such as solving a problem, deciding a problem, overcoming a stressful situation, etc.) (Cobb, 1976; Olson et.al. 2012). Appraisal support is related to providing information and building communication, as it is rather related to self-revaluation (Langford et.al., 1997). Social support is one of the four types of emotional support (Wong, 2012) also the most important part (Langford et.al., 1997) which involves the provision of caring, empathy, love, trust. Cobb (1976) states that emotional support is characteristic of "cared for and loved, is esteemed and valued, belongs to a network mutual obligation". Emotional support is at the core of all social relationships (friendship, romantic relationships, family relationships, business relationships) and constitutes an essential building block for people to feel satisfied with these relationships (Burleson, 2008: 207-208). Though low emotional support is matched with poor physical and mental health, while increased emotional support is matched by with healing features on negative health (Shensa et al., 2015). Individuals learn how to make emotional sharing and what they will have in return through their childhood experiences. The person who experienced a stressful situation in childhood opens its inner world and waits for social support by asking for support or sharing its experience verbally with others (Rime, 2009: 61). Therefore people share emotional sharing when they need social support of others at every stage of their lives. Achieving the social support they expect in return for the sharing, lead to motivation and anticipation in the sense of self-disclosure (Harber & Cohen, 2005). The sharing of feelings has many functions in the sense of socio-affective. Performing emotional sharings lead gaining social attention, arousing empathy, stimulating bonding, strengthening social ties. It also provides help and support, comfort, validation, advice or solution when sharing negative emotions (Rime, 2009). The sharing of face-to-face communication of positive events that one person have with others mostly covers a willingness to receive feedback from others, establishing deeper social interactions, attracting attention, and making people create the meaning (Choi & Toma, 2014). In everyday life, people share their feelings which they cannot communicate or express in face to face situations via social networking sites. In this sense, explicit sharing of feelings allows numerous people to take on the sensual and 56 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin emotional reactions of the subject. This can often be direct, as well as indirect, at the symbolic level (Rime, 2009; Rime, Delfosse & Corsini, 2005). In response to the people's sharing on social network sites, others are asked to respond even though it is superficial and brief, or at least to make likes (Choi & Toma, 2014).The willingness of receiving other people's reactions leads people to share emotional sharing and consequently to seek emotional support (Buehler, 2017). Emotional Sharing and Seeking Social Support in Social Network Sites Social sharing theory argues that people need to communicate with others to find answers to emotional events. During emotional events, the emotions of the person, their feelings may be ambiguous, they need to share these feelings with others to uncover them or find a solution. Sharing of emotions also provides empathy, support, and validation for people (Burke and Develin, 2016). Social sharing is based on sharing and communicating essential emotional experiences with others. 90% of people share these experiences in their relationships. People share not only positive experiences but also negative or unapproved emotional experiences (Rime, Philippot, Boca & Mesquita, 1992). The sharing of a sense creates an emotional atmosphere along with the interaction between two people so that the emotional feelings become even more important than the event's itself. Rime (2007) explains the social consequences of sharing feelings in the following way. Bonding and emotional fusion: The social sharing of the emotions allows the people to attract attention, not only verbal expressions but also verbal (touch, kiss, etc.) messages to increase intensity and increase sharing so that to establish closeness in the interpersonal relations. Propagation of social sharing: The social sharing of emotion creates the willingness to share the emotional experience, the desire to share the episode with another (third person) on the person whom the emotion is shared with. Langston (1994) underlines that people are motivated to have positive emotional episodes as the social propagation. This is called "capitalization". Capitalization refers to the process of interpretation of the positive events in a useful way. Capitalization 57 SOCIAL SUPPORT IN SOCIAL NETWORK SITES: A STUDY  ON SELF-RELEVANT FACEBOOK POSTS  Aysen Temel Eğinli, S. Didem Özşenler offers benefits for social sharing, such as facilitating people to stay in their minds, remembering themselves (such as celebrations), seeking social contacts about the event, and increasing the importance of the event. People use interpersonal media (phone, text, e-mail etc.) for social sharing. Nowadays, people tend to use environments in which they can use social share by surpassing the social distance. Social network sites are called as the most popular interpersonal media used by people to communicate, to learn, to share their feelings with each other, to participate in others and to be connected (Boyd and Ellison, 2007; Rime, Philippot, Boca & Mesquita, 1992). Social network sites are the communication platforms that emerged as creating personal information profiles and inviting others to communicate through messages and profiles (Verduyn et al., 2017: 275). According to Boyd and Ellison (2007), social network sites should have the required features as “construct a public or semi-public profile within a bounded system, articulate a list of other users with whom they share a connection and view and traverse their list of connections and those made by others within the system". Social network sites allow people to find previous contacts and to communicate with current friends, to reach people with similar hobbies and interests, to find new friends, to follow special days, to find romantic relationships (Smith, 2011). Nevertheless, social networking sites provide convenience for people to access their desired social support by drawing attention quickly and easily (Norval et al.). In this sense, social network sites, such as Facebook, basically have a self-soothing feature by the time that people have a low mood during the day or encounter with any difficulty as it offers people to the convenience of being able to share which allows people a mental relief (Good et al.).On the other hand, people who avoid sharing about themselves on social network sites, however sharing about social events (Koohikamali et al., 2017:31) is also doing the social sharing. People who share in any subject acquire subjective well-being as they can connect with current and potential contacts. Meanwhile, even if they are passive users without any sharing, people can make social comparisons by watching the sharing of others and get away from the stress of daily life (Verduyn et al., 2017). The sharing of self-relevant posts on social network sites shows in essence that the person wants to interact with and receive feedback from other people (especially a larger group) about their own experiences and emotions (Zech et al., 2004). When the causes 58 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin of sharing the posts about self-feelings on the social network sites are examined, motivating factors of communication with self and with others are encountered. People on social network sites (particularly on Twitter and Facebook) give a message to other people even when they update their status. Social networking sites provide a timeless way to share with people, which makes it a motivating factor for people to keep in touch with others as well as themselves (Bazarova et al ., 2015). Another factor that affects the sharing of social networking sites is that they provide more convenience environment than face-to-face communication. The social media environment allows any individual to express itself in certain situations without being shameless and refrain from, reducing the logical limitations and reaching potential resources (Hether et.al, 2014). On social network sites (particularly on Facebook) the posts of a person can be seen by other people, and many people can see even the sharings shared by other people in their posts. In that case, social sharing of the emotional status on social network sites is another motivating factor regarding receiving comments or at least likes from other people. So that the reply satisfaction arises (Bazarova et al., 2015). In this frame, people obtain emotional support from the responses they receive. Shensa et al. (2015) have reported that young adults spend most of their time on social network sites, of which the main reason is that the perceived emotional support. As a result of his research, Pornsakulvanich (2017) states that people obtain online social support satisfaction due to sharing social network sites. As a result of the individual's selffeelings, thoughts and attitudes being shared in this environment (with self-relevant posts), interaction with the family or one of its friends accrues, so that feeling loved or liked becomes the matter. At this point, Burke and Develin (2016) state that people in social network sites have self-relevant emotional postings quite often, and they receive emotional support in return (so often supportive comments of other people), even the people who commented actualise their self-presentation. So that it can be explained that the communication of two people occurs on the sharing on social network sites, and in this respect, it is the emotional sharing of two people. The first is the person who explains self-emotions or experiences, and the second is the person who responds to the sharing by accepting it (Nils & Rime, 2012). As a result of the research conducted by Hidalgo, et. al. (2015), it is found that the sharing of people on social network sites mostly include emotional events. While more cognitive feedback is received via face-to-face sharing, online sharing results in affective feedback (empathy etc.) and emotional support and admiration. In this case, it appears 59 SOCIAL SUPPORT IN SOCIAL NETWORK SITES: A STUDY  ON SELF-RELEVANT FACEBOOK POSTS  Aysen Temel Eğinli, S. Didem Özşenler that people become the initiator and supportive listeners who give responses to emotional sharing in the online environment. Nevertheless, comparing that the received social support through the sharings on Facebook and the sharings made through every day face-to-face communication, it is stated that even though the sharing of Facebook receive more support, it is unclear and speculative (Olson et al., 2012). Research Participants and Procedures The purpose of the research is to determine how the people who share self-relevant posts on social network sites (on Facebook) share posts and how others respond to these posts. Accordingly, the participants were selected by the multi-stage sampling method and determined by Purposive Sampling. In the first stage of the research, determination of the participants among 1200 people (registered in the researchers’ Facebook) who have shared a post within last six months, in the second stage of the research, determination of the participants who shared self-relevant post, in the third stage of the research, determination of the 21 participants (between the ages of 25-50, 17 female and 4 male) to define different characters take place. Demographic characteristics of the participants and questions in the frame of the research as follows: RQ1: How do people share self-relevant posts (positive, negative, neutral) on social network sites? RQ2: How do the others (friends on Facebook) respond to self-relevant posts on social networking site? Qualitative phenomenological and conventional content analysis method is used as the research method. The reason for the phenomenological method used in the research is due to the intention of determining participant's experiences of life, behavior, narrative etc. (Schuemann, 2014; Boyd 2001). Besides, conventional content analysis a phenomenon (such as emotional reactions and expression) are used to describe and at the same time to bring qualitative data to a quantitative state (Hsieh and Shannon, 2005). In order to obtain the research data, the self-relevant posts shared by the determined 21 participants for six months were examined by both two researchers and 60 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin divided into categories of expressions by the purpose of the research. Self-relevant posts categorically separated by regarding the feeling term positive self-relevant feelings, neutral self-relevant feeling, negative self-relevant feelings) expressed on Burke and Develin (2016)’s article “Once More with Feeling: Supportive Responses to Social Sharing”. While categorising the comments received to sharing of participants, the categories of the social support types and interpretations formed by Hether et al. (2016) on the article, "A social network analysis of supportive interactions on prenatal sites" are used. The final categories were obtained by comparing the categories formed by both researchers. These categories were also checked by another researcher. Results Osatuyi (2013) examines the sharing (information) of people on social network sites basically in four categories; personal information, emotional information, political information, casual information While personal information includes the individual's relationship(s), the events he/she has experienced, the health status, etc. private information, the emotional information refers to celebrity gossips, news, fashion etc. the desired information to be spread over in a short period of time. Political information refers to the sharing of events or news about the government; the discussions, casual information refers to sharing’s on school friends, colleagues, partners, a good restaurant etc. 61 SOCIAL SUPPORT IN SOCIAL NETWORK SITES: A STUDY  ON SELF-RELEVANT FACEBOOK POSTS  Aysen Temel Eğinli, S. Didem Özşenler Table 1: Self-relevant posts and Comments analysis 62 Po Neg Po Neg Nötr Neg Nötr Po Nötr Feedbacks to commants Likes Neg Female (E.Y.) Male (.A.U) Female (N.A.) Female (D.T.) Female (E.B.) Female (E.Ö.) Female (F.A.) Male (G.K.) Female (G.Ç.) Female (G.T.) Female (H.I.) Female (I.T.) Female (M.B.) Female (N.G.) Male (N.K) Female (S.E.) Female (S. A.) Female (S.Y.) Female (T.Ö.) Female (D.Ö.) Female (Y.T.) Commants to self-relevant posts Po Selfrelavant posts Emotional feelings expressions Nötr Self-relevant emotional expressions 9 3 0 1 0 2 71 30 26 2037 64 1 35 3 13 3 3 10 4 20 24 5 785 5 5 21 0 0 1 1 0 1 2 2 0 9 3 0 0 0 2 3 - - - 4 3 8 60 3 1 1 2 4 3 - - - 12 0 1 54 2 0 1 11 3 4 2 0 7 8 0 12 156 8 0 5 3 8 0 0 2 0 3 0 0 65 4 7 3 9 3 7 2 2 0 9 0 5 289 10 1 4 3 0 4 2 0 1 2 1 4 43 3 0 2 10 1 8 1 2 1 14 3 2 402 9 1 2 6 0 3 1 1 1 3 0 0 32 6 0 4 5 0 0 3 0 2 7 0 0 308 6 2 1 10 0 0 - - - 12 0 0 590 3 0 4 0 0 4 2 0 2 - - - 60 2 0 0 3 2 0 0 2 0 9 0 5 58 5 0 0 0 2 7 0 5 9 4 6 2 38 2 0 5 6 1 8 0 0 2 7 0 8 49 7 0 0 9 1 5 4 2 6 2 0 5 71 2 0 5 7 0 2 - - - 6 0 5 47 6 0 1 11 3 6 0 1 2 12 1 9 73 2 1 1 3 0 5 4 2 5 4 0 3 85 3 2 5 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin According to Table 1, the findings of the 21 participants who are determined due to posts of the last six months are as follows. Individuals' emotional state expressions are 283 in total. The 110 of these are positive, 100 are negative, and 73 are representing neutral emotions. The category of individual's emotional state expressions consists of the written form of emotions, thoughts and behaviors that people experience in their everyday life. The emotional state expression, which is another category, consists of words, texts, stories, illustrations that are shared by the people, not belong to them. These postings are essentially expressions that the individual uses to express feelings to others. However, these postings are called emotional state expressions to explain the reason, gaining favour from the expressions of others to express self-emotions. The total number of these posts is 100. Of these, 26 are positive, 29 are negative, and 45 are neutral emotional states. In this case, people often create and share self-relevant posts with their expressions. There is no big difference between the number of positive and negative posts. The answers/comments given by other people to these statements are 435 in total. 211 of these messages are positive, 124 are negative, and 100 of them are neutral messages. The number of given comments the participants' posts is pretty high. The total number of expressions given (likes, sadness, anger, surprise) is 5311. There is a total number of 276 comments given to the person who shares the post. Of that number, 155 are positive, 21 are negative, and 100 are neutral. Emotional expressions often carry a supporting language, as well as rebellion and admonition manner regarding the ego satisfaction. Most of the messages consist of short shares. Responses given by other people to these posts carry an essential data as well. In total 435 responses are received; 211 positive and 124 negative. Individuals tend to use the Facebook information communication technology platform as a social support tool. Emphasizing that there is more support provided via the emoji compared to the written correspondence. 155 of the given responses are positive while 21 are negative. Accordingly, self-relevant posts appear to be positively interpreted by friends, in other words providing social support on the friend list. When the data obtained from the research is examined, it is seen that the contents of the self-relevant posts are in the emotional and personal information dimension. In this sense, examining the sharing of people, it is seen that there is not much difference between negative self-relevant posts and positive self-relevant posts. Neutral selfrelevant posts are identified in a few numbers. When it is examined, the neutral selfrelevant posts may be having an indirect meaning. It is seen that all the self-relevant 63 SOCIAL SUPPORT IN SOCIAL NETWORK SITES: A STUDY  ON SELF-RELEVANT FACEBOOK POSTS  Aysen Temel Eğinli, S. Didem Özşenler posts examined in the research, are in emotional content and expecting social support from others so that carrying a meaning of spread by saying "I... I feel, I think...". Table 2: Self relevant feelings in the self-relevant posts Self-relevant Feelings Dimension Self-relevant Feelings Description Positive selfrelevant feelings confident, strong, proud, special, appreciated, accomplished, loved, creative, empowered, confident, pretty Negative selfrelevant feelings weak, hopeless, helpless, broken, unloved, lonely,incomplete, worthless, depressed, awkward, unimportant Neutral selfrelevant feelings normal, different, weird 64 Self-relevant posts Examples (from data) It has been five years already ... Rest in peace, my dear grandfather. you're my hero ... always. Guess who is good to my heart that already had two crises and stopped working for 4 minutes in the second one ??? Kissy! It is true that we are happy, we enjoy very much. Friendship, fellowship is such a thing. May I have a "Mashallah" (praise be!) for the youngest of our family, please. Here I am so lucky. One of my happiest days. The faces are laughing. Because I'm a doctor now. Year 2014 .. Our first photo .. It's the beginning of everything and the good three years. Engagement, marriage, wedding, and a little baby that we've put on that 3 years... ... I have every tone of red in my soul ... Much quiet, joyless, I might even be as weak as you have never seen. I've become much likely the autumn ... This world is a hell for sensitive hearts.!!!!. I changed my phone number. Less people, much peace . Beam me to my childhood, that my only worry would be waking up early and going to school... Humanism is also up to a certain extent.. There are touchy people exploits my energy, around me, quite tired of them Everyone is pretending to be like... .Like it loves, like it thinks, like it feels sorry ... Anyway, the goods are always broken, beaten, sworn... I can not be a man of this age.. It's all my ill-luck caused by this.. . Mama's abnormal children I decided to get out of the bus, one stop before and walking today, suddenly. The world was a lie. The birds verify it... CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin As it is given in Table 2 above, when it is examined, the positive self-relevant feelings are in categories of confident, strong, proud, special, appreciated, accomplished, loved, creative, empowered, confident, pretty; while the negative self-relevant feelings are in categories of weak, hopeless, helpless, broken, unloved, lonely, incomplete, worthless, depressed, awkward, unimportant; as the neutral self-relevant feelings are in categories of different, normal, weird. When table 2 is examined, it is seen that the contents of the post which are regarded in negative self-relevant dimension, carry the individual's frustration, anger, loneliness, feeling unimportant etc. to express its feelings to other people to report and explain them. By doing this sharing, the individual may be targeting a certain person as well as announcing the state of self-emotions to all the contact in the friend list. Posts expressing the positive self-relevant feelings are the sign for the individual is feeling good, there are good things in its life, and tend to share this. Neutral self-relevant feelings often mean that one does not give a message about its mood, but "something that it wants to say". All emotional posts indicate that people want emotional, social sharing, emotional exchange and social support. In this sense, the social networking sites (Facebook) support the sharing of emotional experiences by actualising the social sharing process of people. Social networking sites can also mediate people to have profound emotional sharing, as well as meaningless and ordinary sharing, due to its feature of facilitating emotional sharing. In any case, emotional, social sharing allows people to self-disclosure, as it provides an emotional exchange (Hidalgo et al., 2015; Rime, 2009). Table3 : Coding Schemas of Comments as Support Dimension Support Dimension Informational Support Description Comment Examples (from data) Request for knowledge of information a specific issue or situation. Suggestion: “I have been experiencing since the secondary school... lowered since last year. How is it: walking, barefoot on the earth, walking in the grass, resolving the lack of iron, making the high-tempo workload more balanced and healthy... the list is long such as.” Referral: “humanism is a dangerous movement “ “do it like me, screw it, you shall not be sad, wipe away the one who is unworthy, you only live once, so do not live regarding the other's moods, please.” Teaching: “Let me tell you an old word, do not often share happy photos, they say the evil eye, jealous people may cause spiritual distress.” 65 SOCIAL SUPPORT IN SOCIAL NETWORK SITES: A STUDY  ON SELF-RELEVANT FACEBOOK POSTS  Aysen Temel Eğinli, S. Didem Özşenler Emotional Support The focus of message will typically be about feelings. Esteem Support Refers to regard for one’s skills, abilities and intrinsic value. Network support Attempts to create structural connections with other individuals and groups. Tangible support Reguest for physical aid. Situation appraisal: “Ege I think you should be in the team writing the stage plays of Cem Yilmaz.” Affection: I give you a kitten, you grow it...You will have no issue with anything, will be fine Sympathy: “As I get older and I faced ungrateful from people I particularly helped, so I become thinking the same “ “The same mind as me, brother” Understanding /Empathy: Autumn sadness is like a journey to life but from another path, which is good to spirit Encouragement: no sadness... smiling suits you...always be happy” Congratulations “Elvan, your path is already clear, hope it will be clearer” “very charming, very sympathetic ... hope your success will be lasting, my friend. I can feel that nice energy. Gratitudes to the karma. May it be easy. “ “I am always by your side my beautiful wife. I am proud of you hoping you to shed light on the people, good luck...” “Good for you! Greetings from Dipsu!..” “You, as well, laugh always... Laughing will make you feel good, it will make you look good, also will save the world ...” Prayers “Good luck with it. May God speed you” “Go in peace my dears... Hopefully (Inshallah) all the best in your new life .” Validation “Good appetite, enjoy, my beautiful daughter “It pretty suits me as well!” Compliment “Anyone who speaks behind you wants to be just like you. The glowing ore shines dazzling .. looking at you, their eyes could not get well with the gleams” Friendship “Master, if you change the planet, we will be still side by side.” Companions “My friend, you know that I'm at Istanbul, take your wife and come here, let's eat together” Gift “ I'll buy you tea and bagel, will be better.” Accordingly, the self-relevant posts allow an individual to express itself while providing individual's friend with the opportunity to make comments. Through these comments, people can both provide support to their friends via interactions, also provide selfdisclose so that others participate in emotional sharing. People not only commenting on friends' posts but also maintain the interaction by giving likes on social network sites (Wong, 2012). Accordingly, as a result of the research conducted by Olson, et al. (2012) states that the satisfaction obtained from the individuals' sharing on social network sites constitutes an essential part of life satisfaction, in a sense people supposed to feel they have their interpersonal relations, in other words, their lives under control. At the same time, it is expressed that people obtain positive support through the given comments 66 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin on their posts, feel that they can get the support when they need, have quality friendships, feel that they have a wide social circle. Conclusion and Discussion People often do not precisely express themselves in interpersonal communication in everyday life, or often do not explain their own emotional status consistently to the other people. However, social networking sites are the place in which people reflect their inner worlds almost externally. As a result of the research, it is seen that people explain their self-feelings using directly or indirectly narratives, quotations and similarities through social network sites. In this sense, that coincides with the expressions of (Rime, 2009; Rime, Delfosse & Corsini, 2005) stating that people seek emotional exchange by sharing directly or indirectly or symbolically at social network sites. People seem to be able to easily share issues about themselves on social network sites (on Facebook) as they communicate face-to-face. Accordingly, this result also supports the expression of Hether et al. (2014) which indicates that individuals may share their sharing’s without embarrassment and hesitation on social network sites as well as it also provides a comfortable place for people to explain themselves. However, it is remarkable that individual's self-relevant posts are mostly in the dimension of emotional support regarding the social support they receive. It appears that supportive expressions and likes are given to the post by the friends of the individual. The data supports Bazarova et al. (2015), the comments made by others to the posts of the people constitute the reply satisfaction, in this sense, the reply satisfaction is observed in the research. It seems that replying to the comments on the post of an individual who shares a self-relevant post appears to be another self-supportive comment. Another remarkable result of the research is that participants are mainly focusing on either emotional events or feelings on their self-relevant posts so that they often receive supportive and encouraging responses from their friends. This result also supports Hidalgo et al. (2015) research that states people are the initiator and supportive listeners who give responses to emotional sharing in the online environment. The research data shows that people want to satisfy themselves with the desire for communication both with inner and with large groups while themselves to others via self-relevant posts. In this sense, the comments given to the posts can be regarded as a 67 SOCIAL SUPPORT IN SOCIAL NETWORK SITES: A STUDY  ON SELF-RELEVANT FACEBOOK POSTS  Aysen Temel Eğinli, S. Didem Özşenler motivating factor for people to share again and again. Within this frame, it supports the results that the sharing of people carry a desire to receive feedback (Zech et al., 2004) and motivate the desire to communicate both with itself and others (Bazarova et al., 2015). References Bazarova, N. N., Choi, Y. H., Sosik, V. S., Cosley, D. & Whıtlock, J. (2015), “Social Sharing of Emotions on Facebook: Channel Differences, Satisfaction, and Replies”, CSCW, March 14-18, Conference Paper, Vancouver, BC, Canada. Boyd, C. O. (2001), “Phenomenology the method”. In P.L. Munhall (Ed.), Nursing. research: A qualitative perspective, Sudbury, MA: Jones and Bartlett, pp.93-122. Boyd, d. & Ellison, N. B. (2007), “Social Network Sites: Definition, History, and Scholarship” Journal of Computer- Mediated Communication, 13 (1), 210–230. Buehler, E. M. (2017), “You Shouldn’t Use Facebook for That: Navigating Norm Violations While Seeking Emotional Support on Facebook”, Social Media & Society, July-September, 1-11. Burke, M. & Develin, M. (2016), “Once More with Feeling: Supportive Responses to Social Sharing on Facebook”, CSCW, 16, February 27-March02, USA: San Francisco. Burleson, B.R. (2008), “What Counts as Effective Emotional Support? Explorations of Individual and Situational Differences”, in Michael T. Motley (Ed.), Studies in Applied Interpersonal Communication, USA: Sage Publications, 207-227. Choi, M. & Toma, C.L. (2014), “Social sharing through interpersonal media: Patterns and effects on emotional well-being”, Computers in Human Behavior, 36, 530-541. 68 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Cobb, S. (1976), “Social Support as a Moderator of life Stress”, Psychosomatic Medicine, 38 (5), 300-314. Cutrona, C.E. & Suhr, J.A. (1992), “Controllability of stressful events and satisfaction with spouse support behaviors”, Communication Research, 19, 154-174. Ellison, N. B., & Boyd, D. (2013), “Sociality through social network sites”, In W. H. Dutton (Ed.), The Oxford handbook of Internet studies Oxford, UK: Oxford University Press, pp. 151–172. Ellison, N. B., Steinfield, C. & Lampe, C. (2007). “The benefits of Facebook “friends:” Social capital and college students' use of online social network sites”, Journal of Computer-mediated Communication, 12(4), 1143-1168. Good, A., Sambhantan, A. & Panjganj, V. (2013), “Looking back at facebook content and the positive impact on wellbeing: Exploring reminiscing as a tool for self-soothing”, In: Online Communities and Social Computing, part of HCI International 2013, 21st - 25th July 2013, Las Vegas. Harber, K.D. & Cohen, D.J. (2005), “The emotional broadcaster theory of social sharing”., Journal of Language and Social Psychology. 24 (4), 382-400. Hether, H.J., Murphy, S.T. & Valente, T.W. (2014), “It’s Better to Give Than to Receive: The Role of Social Support, Trust, and Participation on HealthRelated Social Networking Sites”, Journal of Health Communication, 19, 1424-1439. Hether, H.J., Murphy, S.T. & Valente, T.W. (2016), A social network analysis of supportive interactions on prenatal sites, Digital Health, 1-12. Hidalgo, C.T.R., Tan, E.S.H. & Verlegh, P.W.J., (2015). “The social sharing of emotion (SSE) in online social networks: A case study in Live Journal”, Computers in Human Behavior, 52, 364-372. 69 SOCIAL SUPPORT IN SOCIAL NETWORK SITES: A STUDY  ON SELF-RELEVANT FACEBOOK POSTS  Aysen Temel Eğinli, S. Didem Özşenler House, J. S. & Kahn, R. L. (1985), “Measures and concepts of social support." In Sheldon Cohen and S. Leonard Syme (Eds.), Social Support and Health: New York: Academic Press, 83-108. House, J.S. (1981), Work Stress and Social Support. Reading. M.A. Addison-Wesley Publishing Co. Hsieh, H. & Shannon, S. E. (2005), “Three Approaches to Qualitative Content Analysis”, Qualitative Health Research, 15 (9), 1277-1288. Hupcey, J.E. (1998), “Clarifying the social support theory-research linkage”, Journal of Advanced Nursing, 27 (6), 1231-1241. Israel, B. A. & Rounds, K. A. (1987), “Social networks and social support: A synthesis for health educators”, In W. B. Ward (Ed.) and S. K. Simonds, P. D. Mullen, & M. Becker (Volume 2 Guest Eds.), Advances in health education and promotion: A research annual, Vol. 2. Greenwich, CN: Jai Press Inc., pp.311-351. Koohikamali, M., Peak, D.A. & Prybutok, V. R. (2017), “Beyond self-disclosure: Disclosure of information about others in social network sites”, Computers in Human Behavior, 69, 29-42. Langford, P.C., Bowsher, J., Maloney,J.P. & Lillis, P.P. (1997), “Social support: a conceptual analysis”, Journal of Advanced Nursing, 25 (1), 95-100. Langston, A. A. (1994), “Capitalizing on and coping with Daily-life events: Expressive responses to positive events”, Journal of Personality and Social Psychology, 67, 1112-1125. Nils, F. & Rime, B. (2012), “Beyond the myth of venting: Social sharing modes determine the benefits of emotional disclosure”, European Journal of Social Psychology, 42(6), 672-681. Norval, C., Arnott, J.L. & Hine, N.A. & Hanson, V.L. (2011), “Purposeful Social Media as Support Platform, Communication Frameworks for Older Adults 70 FACEBOOK AS THE SPACE OF SELFILLUSION Tebrike Kaya 4 FACEBOOK AS THE SPACE OF SELFILLUSION BENLİK YANILSAMASI MEKÂNI OLARAK FACEBOOK Tebrike Kaya Abstract According to Bruce Hood, who argues that self is merely an illusion, we experience the various forms of our self, but the things we experience are a powerful deception created by our brains for our own benefit. The fact that people perceive self as something that lives in their own bodies and belongs to them makes it more difficult for the self to be grasped as an illusion. Our self is so true that we believe that we exist in our social life and social media with our self. It is necessary to focus on the meaning of the word of illusion in order to understand that we are in an illusion. Illusion means that something is not as it is, not as it seems. Based on Hood’s explanations, it is suggested that Facebook is a place that creates the illusion of selfness. Social networking networks, which have become widespread since the emergence of the Internet, have been described as a real social space due to the structure that carries almost every kind of human communication in social life into a digital platform. In recent years, studies on how self is presented in social media are conducted based on the frame of Goffman's dramaturgy theory. This study focuses on the looking glass self theory of the American sociologist C. H. Cooley, who examines the interaction between individual and social processes. The self is not a formation that is first individual and then social, but a formation that emerges through dialectical communication. The looking glass self theory indicated you are interacting with others is to be in the position that you want to be in the mind of the other person. The aim of this work is to seek answers to the questions of whether Facebook is a place that meets this desire and whether the looking glass self theory is fed by illusions, and also is to reveal the effects of Facebook sharing on the users' self. Facebook offers its users the opportunity to present their own self as they wish and get approval to the people they want by providing a social networking environment where they create their own list. Within this framework, Facebook is a place that reflects the users' selves onto themselves and others, at the same time it creates the self illusion for the users. 71 FACEBOOK AS THE SPACE OF SELFILLUSION  Tebrike Kaya  Keywords: Facebook, Social Media, Self, The Looking Glass Self, Self Illusion. Giriş Yeni medya teknolojilerinde yaşanan gelişmeler sonucu gündelik yaşamda önemli bir yer işgal etmeye başlayan sosyal medya platformları, yalnızca iletişim olgusunu değil bireysel ve toplumsal pratiklerimizi de çok yönlü olarak etkilemeye ve dönüştürmeye devam etmektedir. Toplumsal gerçekliği internet üzerinden yaşamak, ekonomi, siyaset, kültür temelinde işleyen toplumsal ilişkilerin, düşünme biçiminin ve gündelik pratiklerin yeniden şekillendiği ve sosyal ağlar üzerinden yeniden yapılandırıldığı bir sürece gönderme yapar. Toplum üyelerinin hem görme hem de görünme alanlarını genişleten sosyal ağların “göz”ü merkeze alması, bireyin varoluşunu yakalayabilmesine de olanak sağlamaktadır (Çoban, 2014: 303). Sosyal paylaşım ağları, toplumsal yaşamdaki hemen her türlü insan iletişimini dijital ortama taşıyan yapısı nedeniyle gerçek bir toplumsal mekân olarak nitelendirilmektedir. Sosyal ağ dendiğinde ilk akla gelen ve en fazla kullanıcıya sahip olan Facebook, 2004 yılında Mark Zuckerberg ve arkadaşları tarafından Harvard Üniversitesi öğrencileri arasındaki iletişimi sağlamak amacıyla kurulmuştur. Facebook, kısa sürede üniversite dışına yayılmış ve dünyanın en yaygın sosyal paylaşım ağı haline gelmiştir. Dünyada ve Türkiye’de halen en fazla tercih edilen sosyal paylaşım sitelerinden biri olması açısından Facebook, toplumsal yaşantıyı yansıtan bir mecra olarak görülebilir. Yetişkinler kadar çocukların ve gençlerin gündelik yaşamında önemli yer tutan Facebook, kullanıcılarının duygu ve düşüncelerini, kişiliklerini ve benliklerini diğer insanlara sunmasına aracılık etmektedir. Psikolojinin en önemli kavramlarından olan kişilik ve benlik kavramları, toplumsal etkileşim biçimlerini anlamaya ve açıklamaya çalışan sosyoloji, antropoloji ve iletişim bilimlerinin araştırma konuları arasında önemli yer tutar. İletişim kavramını devrim niteliğinde değiştiren Facebook, iletişim kurma becerilerimizi arttırmakla kalmamış, farklı iletişim deneyimlerini aynı ortamda birleştirmiştir. Dimbleby ve Burton’a (1996) göre iletişim deneyimleri, öz iletişim, kişilerarası iletişim, grup iletişimi ve kitlesel iletişim olmak üzere dört kategoriye ayrılabilir. Buna göre, Facebook’ta birey kendisiyle monolog yapabilir, bir başka kişiyle diyalog kurabilir, Facebook ile bütünleşen grup iletişiminden yararlanabilir ve bir mesajı kitlesel düzeyde yayabilir (Kabir, 2014: 293). 72 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Sosyal paylaşım ağlarına ve Facebook’a gösterilen yoğun ilgi, insanın grup oluşturma ve bir gruba dahil olma ihtiyacı ile ilişkilendirilebilir. Fakat bu ilginin Facebook’un farklı iletişim deneyimleri sunmasıyla ve insanların bir gruba dahil olma ihtiyacıyla açıklanamayacak kadar derin anlamı vardır. İlk bakışta görülmeyen bu derinliği ortaya koymak ve sosyal paylaşım ağlarının kısa sürede bu denli yaygınlaşmasını açıklamak amacıyla pek çok çalışma yapılmıştır. Örneğin, Robin Dumbar’ın (1998) toplumsal dolaşım kavramı ile Erving Goffman’ın (2009) benliğin temsili kavramı arasındaki bütünsel ilişki sosyal paylaşım ağlarının yaygınlaşmasını açıklayıcı niteliktedir. Dunbar, dedikodunun, insan merakının ve toplumsal dolaşımın insani bir versiyonu olduğunu ileri sürmüştür. Dedikodu, yeni kültürel etkileşim alanları yaratmakta ve toplumsallaşmaya yönelik bir işlev üstlenmektedir. Goffman ise toplumsal yaşamda insanların, bulundukları ortama yeni katılan bir kimse hakkında bilgi edinme arayışına girdiğine ya da hâlihazırda sahip oldukları bilgileri kullanma eğiliminde olduklarına dikkat çekmiştir. İnsanların, başka insanların yaşamında en çok merak ettiği konuların başında, kişinin iktisadi durumu, toplumsal konumu, toplumsal ilişkileri, kendisini nasıl gördüğü ve çevresine karşı nasıl tavır takındığı gibi konular gelmektedir. Bireyin, gündelik yaşamın her alanında benliğini temsil etme çabası içinde olması, sosyal paylaşım ağlarının kısa sürede yayılmasını açıklar niteliktedir. Facebook, kişinin oluşturduğu profil ve yaptığı paylaşımlarla kendini diğerlerine sunma fırsatı verirken, diğerlerini de izleme ve onlar hakkında konuşma fırsatı vermektedir. Bu çalışmada, Cooley’in ayna benlik kavramı ile Hood’un benlik yanılsaması kavramı arasındaki ilişki çerçevesinde Facebook’un benlik yanılsaması yaratan bir mekân olduğu açıklanmaktadır. Benlik ve Kişilik Benlik ve kişilik konularının ilgi çekici olmasının temelinde, insanın kendini tanıma ve anlama çabasının yattığı söylenebilir. Genellikle birbirinin yerine kullanılan bu iki kavram arasındaki belirsizlik, kişilik kavramının günlük dilde karakter ve mizaç gibi çeşitli anlamlarda kullanılmasından kaynaklanmaktadır. İnsanın karakteri, ilk yaşlarından itibaren toplumsallaşma süreci içinde bir takım değer yargılarını benimsemesiyle gelişir. Benimsenen değerler, kişiliğin bir yanını oluşturduğu için karakter kişilikle ilişkilidir. Fakat kişilik, karakteri de içine alan ve bir insanın kendine özgü fiziksel ve ruhsal bütün nitelikleri içeren daha kapsamlı bir terimdir. 73 FACEBOOK AS THE SPACE OF SELFILLUSION  Tebrike Kaya  Psikolojinin en geniş kapsamlı kavramlarından biri olan kişilik, bir insanın bütün ilgilerini, tutumlarını, yeteneklerini, konuşma tarzını, dış görünüşünü ve çevresine uyum biçiminin özelliklerini içerir. Kişilik söz konusu olduğunda, herkes bu kelimenin ne anlama geldiğini bilir fakat bilimsel bir tanım yapmak gerektiğinde iş zorlaşır. Psikolojide, üzerinde uzlaşılan bir tek kişilik tanımı yoktur. Yaygın olarak kabul edilen bir kişilik tanımına göre kişilik, bireyin iç ve dış çevreyle kurduğu ilişkide tutarlı olarak sergilediği ve onun diğer bireylerden ayırt edilmesini sağlayan özellikler bütünüdür (Cüceloğlu, 2016: 403). İnsan davranışlarının, kişinin içinde bulunduğu durum tarafından mı yoksa sahip olduğu kişilik tarafından mı biçimlendirildiği psikolojinin tartışma konuları arasında önemli yer tutar. Günümüzde kabul gören yanıt hem durumun hem de kişilik özelliklerinin kişinin davranışını etkilediği yönündedir. Kişiliği, bireyin kendisinden kaynaklanan tutarlı davranış kalıpları ve kişilik içi süreçler olarak gören bu kişilik yaklaşımına göre, davranışlar yalnızca içinde bulunulan duruma verilen tepkiden ibaret değildir. İnsanların davranışlarında bir tutarlılık olması gerekir. Kişilik içi süreç, kişiler arası süreçlerden farklı olarak insanın nasıl davranacağını ve hissedeceğini etkileyen ve kendi içinde gelişen bütün duygusal, güdüsel ve bilişsel süreçleri kapsar. Bu tanıma göre tutarlı davranış kalıpları ve kişilik içi süreçler bireyin kendisinden kaynaklanır (Burger, 2006: 24). Bireyin kendisine ilişkin bilinçli algılarından oluşan benlik de diğer insanlarla iletişim süreci içinde oluşur. Kişiliği etkileyen güçlü bir faktör olarak benlik, bir insanın kendisini ve çevresini algılayış tarzını belirler. Bu bakımdan benlik, kişiliğin öznel yanı olarak tanımlanabilir (Baymur, 1984: 285). Benlik kavramını literatüre kazandıran William James’e (1963) göre benliğin iki yönü vardır: Bilen benlik ve bilinen benlik. Bilen benliğin kimliği bilinen benliktir. Benlik, kişinin kendisi hakkında bildikleri, başkalarının kişiye ilişkin görüşlerinden yansıyanlar ve kişinin kendine ilişkin değerlendirmelerinden oluşur. Benliğin oluşumunda, başkalarının kişiye yansıttığı özellikler, kişinin kendisiyle ilgili düşünceleri kadar etkilidir. Kişi, kendisiyle ilgili söylenen şeyleri benliğinin parçaları olarak görür. Kişinin kendi duygu ve düşünceleriyle oluşturduğu benlik, çevreden kişiye yansıyan benlik özellikleriyle çelişirse, iç çatışmalar yaşanması kaçınılmazdır (Cüceloğlu, 2016: 404). Benliğin beş ayrı bileşeni vardır. İlk bileşen, maddesel benliktir. Kişinin sadece fiziksel bedenini değil sahip olduğu ve derinden ilgilendiği maddesel nesneleri de içerir. Kişinin 74 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin fiziksel benliğine ilişkin algısı objektif gerçeklikle uygun olduğunda, fiziksel beden doğru olarak yansıtılır. İkinci bileşen, gerçekleştirilmiş ya da psikolojik benliktir. Gerçekleştirilmiş benlik, herhangi bir dönemde kişinin kim olduğuna ilişkin verdiği kararı içeren öznel bir görüştür. Bu görüş zaman içinde ya da yaşanan olaylar neticesinde değişikliğe uğrayabilir. Üçüncü bileşen, algı, düşünme ve imgeleme süreçlerine vurgu yapan duygusal benliktir. Dördüncü bileşen olan sosyal benlik, kişinin toplumdaki diğer insanlar tarafından gözlenen yönüdür. Kişi, sosyal benlik özelliklerine göre diğer insanlar tarafından onaylanır ya da dışlanır. Beşinci bileşen, ideal benlik ya da olmak istenen benliktir. Kişinin tatmin edici bir sosyal ilişki ağı içinde bulunması, benliğin bu beş bileşeninin bütünleşmesine yardım eder. İletişim süreci içinde kişinin benliğiyle ilgili geribildirimler alması çok önemlidir. Kişi, bu geribildirimler sayesinde ne olduğuna ilişkin düşüncesini onaylar ya da kendi benliğine ilişkin görüşlerini değiştirmesi gerektiğini fark eder (Ertürk, 2014: 99). Cüceloğlu’nun ve Ertürk’ün de kitaplarında dikkat çektiği gibi kişinin kendi duygu ve düşünceleriyle oluşturduğu benlik, diğer insanlar tarafından onaylanma ihtiyacı içindedir. Felsefede benlik problemi, bireysel kimlik problemidir. Felsefe Ansiklopedisi (Encyclopedia of Philosophy, Edwards, 1967) benlik maddesine bakan kişiyi “bireysel kimliğe bakın” diyerek başka bir sayfaya yönlendirir. Bireysel kimlik problemi kendimizi ya da başkalarını, geçirilen değişimler boyunca özdeş olarak tanımlama alışkanlığımızdan doğmaktadır. Örneğin, benim hakkımdaki gerçek nedir? Yirmi yıl önce başka bir evde yaşayan beni, şu anda benimle aynı kişi yapan nedir? Bireysel kimlik probleminin yanı sıra bedenin tanınmasından ve bedenin edindiği deneyimlerden öteye giden benliğin varlığı varsayımının zorunlu olup olmadığı da önemli bir problemdir (Çıvgın, 2016: 371). Benlik, insanlar tarafından genellikle bedenlerinin içinde yaşayan bir şey veya kendilerine ait olan her şey olarak tanımlanır. Kişilerin kendilerini bedenlerin içindeki bireyler olarak algılaması, ego teorisi olarak adlandırılmaktadır. Bu görüşe göre benlik, varlığımızın çekirdeğinde bulunan özdür ve bu sayede yaşamı bilinçli ve düşünen bir kişi olarak deneyimleriz. Filozof David Hume’un (1740) “demet kuramı” ise ego teorisinin aksine, benliğin tek bir varlık olmadığını, birbiri üzerine yığılmış düşünceler, algılar ve duygular demeti olduğunu öne sürer. 75 FACEBOOK AS THE SPACE OF SELFILLUSION  Tebrike Kaya  İnsan düşüncesi ilk bakışta sınırsız bir özgürlüğe sahip gibi görünse de gerçekte çok dar sınırlar içine hapsolmuştur. Zihin, tecrübe yoluyla kazanılan düşünceleri çeşitli şekillerde düzenleyip birbiriyle ilişkilendirmektedir. Zihinsel hallerin tümünü ifade etmek için algılar kavramını kullanan Hume, algıları izlenimler ve tasarımlar olarak ikiye ayırır. Zihnimize büyük bir şiddetle giren duyum ve duygularımız izlenimlere, bunların düşünme ve akıl yürütmedeki soluk imgeleri/suretleri ise tasarımlara karşılık gelmektedir. Bir insan, bir şey düşündüğü, hayal ettiği ya da hatırladığı zaman, zihinsel faaliyetinin içeriğini tasarımlar oluşturur. Bir şey gördüğü ya da işittiği zaman ise zihinsel faaliyetin içeriğini izlenimler oluşturur (Hume, 2009: 18). İnsan Doğası Üzerine Bir İnceleme adlı eserde Hume, tüm yalın tasarımların ilk ortaya çıkışlarında birebir temsil ettikleri yalın izlenimlerden meydana geldiğini söyler. Her yalın izlenime, onun karşılığı bir tasarım ve her yalın tasarıma onun karşılığı olan bir izlenim eşlik etmektedir. Birbirini karşılayan izlenimlerimiz ve tasarımlarımız arasında büyük bir bağ vardır ve birinin varoluşu diğerinin varoluşu üzerinde çok önemli bir etki yapmaktadır. Böyle bir sürekli birlikteliğin şans eseri ortaya çıkmayacağını söyleyen Hume’a göre bu sürekli birliktelik, izlenimlerin tasarımlara, tasarımların izlenimlere olan bağımlılığını ispatlamaktadır (Hume, 2009: 19). Günümüzde, beyinle ilgili yapılan araştırmalar, benliğin doğasını büyük ölçüde aydınlatmıştır. Beyin bilimi ya da sinir bilimi, ego teorisine karşı demet teorisini destekleyen çok fazla kanıt bulmuştur. Benlik, düşünce ve eylemlerin bir toplamı olduğuna göre beyine bağlı olması kaçınılmazdır. İnsan, bedeniyle çeşitli eylemlerde bulunurken, kendisi ve dışındaki nesnelerle ilgili düşünür. Bu etkinliklerin koordinasyonundan sorumlu olan beyindir. Başka bir deyişle, biz dediğimiz şey aslında beynimizdir (Hood, 2014: 16). George Herbert Mead’e göre zihin, toplumsal bir çevre olmadan oluşamaz. Zihin, toplumsal süreçte ortaya çıkar çıkmaz bu sürecin daha karmaşık formlara dönüşümünü mümkün kılar. Sürecin doğurduğu bir ürün olarak zihin, aynı sürecin daha da gelişmesi için gerekli bir faktör olur. Toplumsal süreç, kaynağı ya da varoluşu için benliklerin varlığına ve etkileşimine ihtiyaç duymaz. Fakat benlikler meydana geldikten sonra toplumsal sürecin karmaşıklık ve düzen açısından daha ileri aşamalara ulaşması için benliklerin etkileşimine ihtiyacı vardır (Mead, 2017: 239). 76 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Daniel Dennett’e (1991) göre benliğimiz, zihnimiz tarafından yaratılan bir öyküdür ve bizler bu öyküler tarafından inşa ediliriz. Benlik, çocukluktan başlayarak devam eden bir süreç içinde oluşur. Yaşadığımız deneyimler, benliğimizi sürekli geliştirir. Böylece değişik durumlara uyum sağlamayı öğreniriz. İnsan evindeyken ev benliği, işinin başındayken iş benliği, ebeveyn benliği, politik benlik, duygusal benlik, cinsel benlik ve saldırgan benlik gibi çeşitli benlik görünümleri sergiler. Fakat bu benliklerin birinden diğerine geçiş yapan “biri” yoktur. İnsanı çeşitli benliklere büründüren dış dünyanın koşullarıdır (Hood, 2014: 17). Benliğin, koşulların bir yansıması olduğu düşüncesi ayna benlik olarak adlandırılır. Ayna Benlik Amerikalı sosyolog Charles Horton Cooley (1902) ayna benlik kavramını, benliğin etrafımızdaki kişilerin düşüncelerine göre şekillendiğini açıklamak için kullanmıştır. Benlik ve diğer insanlar arasındaki organik bağlantıyı “benlik ve toplum ikiz kardeştir” şeklinde ifade eden Cooley’e göre (1962) kişinin benliği, öteki kişilerle alışveriş içinde gelişir. Benlik ilk önce bireysel, sonra toplumsal olan bir oluşum değil diyalektik iletişim yoluyla ortaya çıkan bir oluşumdur. Kişinin kendisine yönelik bilinci, kendisi hakkında öteki zihinlere atfettiği fikirlerin bir yansımasıdır. Bir kişinin ilişkili olduğu “sen” ya da “o” ya da “onlar” duyumu olmaksızın bir “ben” duyumu yoktur. Bir insanın ayna karşısında yüzünün ve kıyafetinin istediği gibi görünüp görünmediğine bakarak mutlu ya da mutsuz olması gibi insanlar başkalarının zihinlerinden gelen yansımalardan etkilenirler ve kendilerini iyi ya da kötü hissederler (Coser, 2010: 272). İnsanlar kendilerini diğer insanların kavrayışlarına uydurmak için şekillendirirler. Ayna benliğin oluşumunda birincil grupların yeri çok önemlidir. Birincil gruplar, yakın birlikteliklerin söz konusu olduğu aileyi, çocuk oyun gruplarını ve komşuluğu kapsar. Bu gruplarda kişiler kendi avantajlarını en üst düzeye yükseltmek için bireyci eğilimlerinden vaz geçerler. Ailelerine ve arkadaşlarına sempati ve şefkat bağı ile bağlıdırlar. Öteki insanların düşüncelerine duyarlılık, yalnızca birincil gruba özgü yakın etkileşimler içinde üretilip geliştirilebilir. Cooley, birincil grubun birliğinin sadece uyuma dayanmadığını, genellikle rekabetçi benlik iddiasına ve tutkulu çekişmelere sahne olduğunu vurgulamış, ancak bu tutkuların sempati tarafından toplumsallaştırılacağına ve ortak ruhun disiplini altına alınabileceğine inanmıştır. 77 FACEBOOK AS THE SPACE OF SELFILLUSION  Tebrike Kaya  Birincil grup, benliğin geliştiği asıl yer olarak üç nedenle önemlidir. Birincisi, grup daha karmaşık toplumsal ilişkiler için bir yapı taşı konumundadır. İkincisi, kimliğin evrimleştiği mekanizmalardır ve üçüncüsü, daha geniş toplumsal düzen ile onun insan unsuru olan bireyler arasındaki bağlantı noktalarıdır. Birincil grup kavramıyla, yüz yüze bir araya gelinen grupları kasteden Cooley, bireylerin zihninde toplumsal olanla ilişkili fikirlerin oluştuğu yer olması bakımından onları birincil olarak tanımlamıştır (Coser, 2010: 273-274). Büyük ölçüde birincil grupta üretilen ve toplumsal ürün olarak nitelendirilen benlik, en iyi şekilde ayna benlik olarak adlandırılabilir. Çünkü yansıtılan şey, diğerlerinin bireyle ilgili imgelemleridir. Daima imgeleriz ve imgelerken diğerlerinin zihninin yargılarını paylaşırız diyen Cooley’e (1902) göre benlik, kişisel özelliklerimizi doğrudan algılama yoluyla değil başkalarının bizi nasıl gördüğüyle ilgili olan düşüncelerimizden oluşur. Ayna benliğin oluşumu üç aşamada gerçekleşir: 1. Başkalarına nasıl görünüyorum? 2. Başkaları benim hakkımda ne düşünüyor? 3. Başkalarının benimle ilgili gözlemlerine ve düşüncelerine dayanarak kendimle ilgili ne düşündüğümü gözden geçirmek (Berberoğlu, 2012: 62). Ayna benlik kuramının en önemli yanı, diğerlerinin fikirlerinden değil diğerlerinin fikirlerini bizim nasıl algıladığımızdan etkilendiğimizi öne sürmesidir. Bu kurama göre benliğimizi, diğerlerinin bizi nasıl gördüğüne dair hem doğru hem yanlış olabilen algılamalarımıza göre oluşturuyoruz. Facebook ve Benlik Yanılsaması İnternet erişimi olan insanların pek çoğu internette olmaktan ve diğerleriyle iletişim kurmaktan zevk almaktadır. Facebook, Instagram, Twitter, MySpace gibi sosyal ağlar milyonlarca insanı kendine çekmiş ve günlük hayatın bir parçası haline gelmiştir. Sosyal ağlar, gerçek yaşamda kendisini kalabalık bir topluluğa istediği gibi sunma olanağı bulamayan sıradan insan için bulunmaz bir fırsat sunar. Bu fırsatı yakalayan insanın kendisiyle ve başkalarının kendisi hakkındaki düşünceleriyle ilgilenme eğilimi önemli ölçüde artmakta, bu da kişinin benliği üzerinde önemli etkiler yaratmaktadır. Ayna benlik kuramına göre tüm insanlar, kendilerini diğer insanların kavrayışlarına uydurmak için şekillendirirler. Kişinin amacı, başkalarının kendisini gördüğü biçimde görünmeye çalışmaktır ve Facebook bize bunu yapma imkânı verir. Sosyal paylaşım ağları ve Facebook, gerçek hayatta olduğumuzdan daha farklı görünme ve davranma fırsatı sunan platformlardır. Çevrimiçi ve çevrimdışı arasında 78 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin oluşturulabilen bu fark, bizi çevrimiçi benlik ile çevrimdışı benlik arasındaki fark üzerinde düşünmeye zorlar (Hood, 2014: 298). Benlik gerçekten varsa ama biz çevrimiçi iken farklı davranıyorsak o zaman gerçek benlik nerede olabilir? Sanal eylemler gerçek benliği daha az mı temsil eder? Gerçek hayatta uyulması gereken kurallar ve baskılar yüzünden, çevrimdışı etkinliğin gerçek benliği yansıtmadığı da iddia edilebilir. O zaman çevrimiçi iken sosyal dışlanma ve tepkiye maruz kalmayacağı varsayılan benlik nasıl bir benliktir? Farklı bağlamlardan ve başkalarının etkilerinden soyutlanmış bir benlik olabilir mi? Bu sorular üzerinde düşündüğümüzde, kaçınılmaz olarak insanların koşullara göre davranan benlikleri olduğunu söylemek zorunda kalırız. Benlik yanılsaması işte tam buna işret etmektedir. Benlik yanılsaması, düşündüğümüzden çok daha fazla çevremizdeki koşulların etkisi altında olduğumuza atıfta bulunur. İnsanlar fark edilme, beğenilme ve onaylanma arzusu içindedir. Sosyal ağlar da insanın bu arzusunu karşılamayı etkinliğinin merkezi haline getirmiştir. İnsan beyni başka insanlarla ilgili pek çok şey bilmek ister. Bir şeyi ilk bilen ve haberi ilk alan kişi olmaktan hoşlanırız. Ayrıca, düşüncelerimizin başkaları tarafından onaylanmasından hoşlanırız. Bizler, düşüncelerimiz, hobilerimiz, iş ve özel yaşamımızla ilgili paylaşımlar yapar ve Facebook arkadaşlarımızdan geribildirim bekleriz. Paylaşımların aldığı beğeni sayısı ve olumlu yorumlar, paylaşımın içeriğindeki durumun ve duyguların bizim sunduğumuz biçimiyle onaylandığını ifade etmektedir. Aslında paylaşımlarımızı genellikle karşımızdaki insanları yanılsamaya düşürecek şekilde paylaşırız. Örneğin, her zaman en mutlu ve en eğlenceli halimizle yer aldığımız fotoğrafları paylaşırız. Aile, akrabalık, arkadaşlık ve aşk ilişkilerimizi sergilerken de aynı özeni gösteririz. En mutlu aile, en sıcak akrabalık ilişkileri, en yakın dostluklar, en büyük aşk, hepsi bizim hayatımızda vardır. Acaba gerçekten öyle midir? Bu soruyu “evet” diye yanıtlayacak pek çok kişi olabilir. Facebook paylaşımlarını yanılsama yaratmayacak şekilde düzenlediğini iddia eden kişilere sorulması gereken soru şudur: Paylaşımlarınıza yapılan yorumların ve beğeni sayısının gerçeği yansıttığından nasıl emin olabilirsiniz? Facebook arkadaşlarınızdan bazıları, örneğin sizi arkadaşlarınızla eğlenirken gösteren bir fotoğrafın altına “iyi eğlenceler” yazıp, bunu çeşitli emojilerle süslemiş olabilir. Fakat bunu “öylesine” yapmış da olabilir. Bu ihtimali dikkate aldığımızda, paylaşımlara yapılan geribildirimlerin yanılsama yarattığını söyleyebiliriz. Başka bir ifadeyle, paylaşımlarımızı beğenen ve güzel yorumlar yazan arkadaşların bizim hakkımızda gerçekte ne düşündüğünü 79 FACEBOOK AS THE SPACE OF SELFILLUSION  Tebrike Kaya  bilemeyiz. Bu belirsizlik bize Facebook paylaşımlarına yapılan beğenilerin ve yorumların benlik yanılsamasına neden olduğunu açıkça gösterir. Benlikle ilgili değerlendirmeler yaparken, gerçeklik ile yanılsamayı birbirinden ayırt etmek son derece zordur. Böyle bir durumda bireylerin öznel yargılarına güvenmek zorunda kalındığı için yanılsama yapılıp yapılmadığını belirleyecek nesnel ölçütler oluşturulamamıştır. Yanılsama, mutlaka doğru olması gerekmeyen düşünceler olarak tanımlanır ve çoğunlukla doğru bilgilerle bazı çarpıtmaları aynı anda içerir. İnsanın ister doğru ister yanlış olsun, içinde bulunduğu durumla ilgili bir açıklama elde etme yarışında olması, yanılsama içinde olduğunu görmesini engeller. Bir durumla ilgili hatalı ve yanılsamalı bir açıklama, insanın hiçbir açıklamaya sahip olmamasından daha olumlu sonuçlar doğurmaktadır. İnsanın haz arama eğiliminde olması, mevcut durumun olumlu yönlerine odaklanmasını ve olumsuz yönlerini görmezden gelerek yaşamı anlamlandırmasını sağlar (Kart, 2004: 182). İnsanlar, doğaları gereği hayata iyimser bakma eğilimindedir. Uzun ve sağlıklı bir yaşam sürmek, evlenmek, çocuk sahibi olmak, mesleki başarıya erişmek insanların olumlu beklentilerinin başında gelir. Dolayısıyla, bu konularla ilgili paylaşımların geribildirimleri her zaman kutlamalar ve övgülerle dolu olmaktadır. İyimser yaklaşım, karşılaştığı problemleri çözebilmesi için kişiye enerji sağlar. Bu anlamda Facebook paylaşımlarına yapılan geribildirimlerin insanların olumlu benlik değerini korumasına katkı sağladığı söylenebilir. Sonuç Benlik yanılsaması kavramını ortaya atan Hood, beynimizin dış dünyayla ilgili bilgi toplamak ve bu deneyimlerin kaydını tutmak üzere evrimleştiğini söyler. Beynimiz geliştikçe, daha karmaşık modeller oluşturmaktadır. Biz de çevremizi anlamak ve tahminlerde bulunmak için bu modelleri kullanırız. Dış dünyadaki bilgilerle içsel mekanizmalarımızı bütünleştirerek, gelişimi sürdürürüz. Benlik, zihnimizin yani diğer beyinlerle birlikte çalışan beynimizin bir ürünüdür. Benlik yanılsaması da beynimizin ürettiği tüm yanılsamalar gibi yararlı bir amaca hizmet etmektedir. Benlik yanılsaması, yaşam boyu elde ettiğimiz ve dünyayı yorumlayarak inşa ettiğimiz anılarımıza dayanır. Bu yorumlama sürecinde bize etrafımızdaki kişiler rehberlik etmektedir. Bu şekilde, sürekli olarak etrafımızdaki kişiler tarafından şekillendiriliriz. 80 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Deneyimlerimiz, parçalı ve ayrık öykülerden oluşur. Benliğe gönderme yapan ben (I) ve beni, bana (me) sözcükleri, bu parçaları şimdi ve burada bir araya getirmek ve birleştirmek için merkezi bir nokta görevi üstlenmiştir. Eğer böyle olmasaydı ve beynimiz deneyimlerin her birini ayrı ayrı işleseydi, bu çok büyük işlemler altında ezilmemize neden olurdu. Bunun yerine, beynimiz bize bilinçdışı süreçlerin ürettiği çıktılarla bağlantı kuran özetlenmiş bir metin sunar. Bunun gibi, diğer insanları da birer süreçler demeti olarak görmek ve düşünmek yerine bireyler olarak görürüz. Aynayı benlik kavramı için bu kadar merkezi kılan nokta işte budur. Aynaya baktığımızda benliğimizin dış görünüşünü görürüz ve görüntünün işgal ettiğimiz bedenin sadece dış kabuğu olduğuna inanırız. İçerde benliğimize ait çok daha fazla şey olduğunu ve diğerlerinin bu içsel ve gerçek benliğimizle ilişkili olmadıklarını düşünürüz. Oysa bizler, başkalarından bize gelen yansımalardan ürettiğimiz yanılsamalardan oluşan benlikleriz. Facebook’ta gerçekleşen sosyal etkileşim de toplumsal yaşamda ayna benliğin oluşmasını sağlayan süreç gibi işler. Facebook paylaşımlarını bizim diğerlerine gönderdiğimiz yansımalar, paylaşımlarımıza yapılan beğenileri ve yorumları da diğerlerinden bize gelen yine bizimle ilgili yansımalar olarak nitelendirebiliriz. Diğerlerinden bize gelen yansımalar, toplumsal yaşamdakinden farklı olarak bizim paylaşımlarımız doğrultusunda, tamamen bizim beklediğimiz yönde gerçekleşmektedir. Facebook’ta mutlulukla ve başarılı olmakla ilgili paylaşımlar yapıldığında, geribildirimler övgü ve kutlama sözcükleriyle dolu olmaktadır. Hastalık ve vefat gibi üzüntülü haberler paylaşıldığında ise geribildirimlerde “geçmiş olsun”, “başınız sağ olsun” gibi üzüntüye ortak olmayı ifade eden sözcükler yer almaktadır. Bizler, mutlu, başarılı, iyi ve hüzünlü olmak arasında değişen durumlarımızla ilgili olan paylaşımlarımıza yapılan geribildirimleri, başkalarının gerçek ve içten duyguları olarak algılamaktayız. Oysa Facebook listemizdeki arkadaşlarımızdan bazıları sadece yazmış olmak için “öylesine” bir yorum yazmış olabilir. Benliğimizi yaratan ve onaylayan bu yanılsamaları görmeyişimizin nedeni beynimizin bizi durumun gerçek doğasından koruyacak şekilde evrimleşmiş olmasıyla ilgilidir. Bu sayede olumsuzluklara ve başarısızlıklara takılıp kalmıyoruz ve yaşam motivasyonumuzu sürdürebiliyoruz. Facebook paylaşımlarımıza yapılan geribildirimler, benlik yanılsaması yaratarak bizi başkalarının zihninde olmak istediğimiz konumda olduğumuza inandırmakta ve olumlu benlik değerlerimizi korumamıza yardım etmektedir. Bu anlamda, Facebook benlik yanılsaması yaratan bir mekândır. Facebook ve Instagram gibi sosyal ağlar, benlik yanılsaması yaratmanın yanı sıra insanlara istediği her konuda 81 FACEBOOK AS THE SPACE OF SELFILLUSION  Tebrike Kaya  yanılsama üretme imkânı da sunmaktadır. Sosyal ağların bu kadar hızlı yayılmış ve benimsenmiş olmasıyla, insanlara yanılsama yaratma olanağı sunması arasında sıkı bir bağlantı olduğu da iddia edilebilir. Kaynakça Baymur, Feriha Balkış. (1984). Genel psikoloji. İstanbul: İnkılap Kitabevi. Berberoğlu, Berch. (2012). Klasik ve Çağdaş Sosyal Teoriye Giriş: Eleştirel Bir Perspektif. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. Burger, Jerry M. (2006). Kişilik. İstanbul: Kaknüs Yayınları Cooley, Charles Horton. (1902). Human Nature and Social Order. New York: Scribner’s. Coser, Lewis A. (2010). Sosyolojik Düşüncenin Ustaları. Ankara: De Ki Yayınları. Cüceloğlu, Doğan. (2016). İnsan ve Davranışı. İstanbul: Remzi Kitabevi. Çıvgın, Ayşe Gül. (2016). “Hume’un Epistemolojisinin Kökeni: İzlenimler ve İdeler.” Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi. Güz, sayı: 22. S. 369-384. Çoban, Barış. (2014). “Yeni Panoptikon Gözün İktidarı ve Facebook.” Sosyal Medya Devrimi. (Ed. Barış Çoban). İstanbul: Su Yayınevi. Dennett, Daniel C. (1991). Consciousness Explained. Boston: Brown and Co. Dimbleby, R. & Burton, G. (1996). More Than Words: An Introduction to Interpersonal Communication. New York: Routledge. Ertürk, Yıldız Dilek. (2014). Davranış Bilimleri. İstanbul: Kutup Yıldızı Yayınları. Goffman, Erving. (2014). Günlük Yaşamda Benliğin Sunumu. İstanbul: Metis Yayınları. 82 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Hood, Bruce. (2014). Benlik Yanılsaması. İstanbul: Ayrıntı Yayınları. Hume, David. (2009). İnsan Doğası Üzerine Bir İnceleme. Ankara: Bilgesu Yayınları. Kabir, Shahriar. (2014). “Sanal Röntgencilik ve Facebook’ta Bireyselliğin Kullanımı.” Sosyal Medya Devrimi. (Ed. Barış Çoban). İstanbul: Su Yayınevi. Kart, Müge Ersoy. (2004). “Pozitif Yanılsama ve Psikolojik Sağlık” Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi. s. 174-194. Mead, George Herbert. (2017). Zihin, Benlik ve Toplum. Ankara: Heretik Yayınları. Toprak, Ali. Yıldırım, Ayşenur. Aygül, Eser. Binark, Mutlu. Börekçi, Senem & Çomu, Tuğrul. (2009). Toplumsal Paylaşım Ağı Facebook: “Görülüyorum Öyleyse Varım!” İstanbul: Kalkedon Yayınları. 83 FACEBOOK AS THE SPACE OF SELFILLUSION  Tebrike Kaya  84 Part II Media Analysis FEAR CULTURE AND HEALTH:DISCOURSE ANALYSIS OF ZIKA VIRUS NEWS Rukiye Çelik, Muazez Demir, Burhan Çetin, Kübra Sarı 5 FEAR CULTURE AND HEALTH: DISCOURSE ANALYSIS OF ZIKA VIRUS NEWS KORKU KÜLTÜRÜ VE SAĞLIK: ZİKA VİRÜSÜ HABERLERİNİN SÖYLEM ANALİZİ Rukiye Çelik Muazez Demir Burhan Çetin Kübra Sarı Abstract The purpose of this study is to determine whether the items of fear culture are used in health news. In this context, it was researched whether or not it is a manipulation aiming to create fear in health news texts. It is observed that in the study the news about Zika Virus started to be made in the first months of 2016 and finished in the last months of 2016. Therefore, the Zika Virus news in 2016 was designated as the universe, and news of three newspapers with high circulation in this framework about Zika Virus were selected as samples. In the newspapers, the news about Zika Virus was subjected to the analysis of discourse, and when the analysis results started to repeat each other, it was concluded that the research reached satisfying and the analysis was terminated. 30 news texts have been examined in this framework. As a result, it has been observed that in the written media, the ingredients of fear are used, and the content of the creation of horror cultures among people is prepared. With the statistics given in some news texts, it has been found that people are trying to reinforce their fears and are being manipulated in this way. The study reveals how horror cultures are addressed in the field of health through news that is seen as a source of information. Keywords: Fear Culture, Zika Virus, Media, Health News. 87 FEAR CULTURE AND HEALTH:DISCOURSE ANALYSIS OF ZIKA VIRUS NEWS  Rukiye Çelik, Muazez Demir, Burhan Çetin, Kübra Sarı  Korku Kültürü ve Sağlık Korku Kavramı Furedi (2014: 8) korkuyu, tahmin edilemeyen bir durumla karşılaşıldığında zihnin yoğunlaşmasını ve odaklanmasını sağlayan bir mekanizma olarak tanımlamaktadır. Korku hızlı kalp atışları ve kaslarda gerginlik gibi belirtilerle ortaya çıkan yoğun duygusal uyarılma hali olarak da tanımlanabilmektedir (Budak, 2000: 469). Benzer bir şekilde ifade edilecek olursa korku, tehlike düşüncesi içermesi sebebiyle kişide korunma ve kaçma davranışı meydana getirir (Gençöz, 1998: 10). Kelime kökeni eski Yunanca “phobos (phobie)” olan korku, yüzyıllar boyunca insanlara eşlik etmiştir (Köknel, 2013: 36). Kişiler korku hissettiklerinde fiziksel tepkilerden ziyade; huzursuzluk hissi, kaygı, öfke ve heyecan gibi duygusal tepkiler göstermektedirler (Burkovik ve Tan, 2006: 22). Korku Kültürü İnsanın günlük yaşamını tehdit eden yok edici güçlerle kuşatılmış olduğu düşüncesi korku kültürünün temelini oluşturur (Furedi, 2014: 8). Toplumsal anlamda tüm ilişki ağının korku temeline dayandığı korku kültürü, insanların gerçekleri algılamalarına, görmelerine engel olur ve yaşamlarına bu şekilde eşlik eder (Güler, 2004: 2). Korku kültüründe korkmanın, itaat etmenin ve söyleneni sorgusuz sualsiz yapmanın meziyet olarak kabul edildiğini belirtilmektedir. İnsanlar ancak korktukları kişinin dediklerini yaparlar ve bunun doğru olduğuna inanırlar. Bu kültürde insanları denetlemenin ve istenileni yaptırmanın tek yolu, onları korku ilişkisi içine sokmaktır (Cüceloğlu, 2008: 162). Günümüzde korku, pek çok alanda kullanılabilmektedir. İlk kullanım örneklerinin siyasal iletişim ve seçim kampanyaları olduğunu belirten Çobaner’e (2013: 212) göre korku öğesi; bir malın pazarlanmasında, herhangi bir fikre yönelik ikna edici mesajların oluşturulmasında, sosyal alanda bir davranışın değiştirilmesi ve bir fikrin benimsetilmesi gibi birçok farklı alanda kullanılmaktadır. Aklı kullanma yetisini körelten korku duygusu toplumun tümüne yayıldığında, korkuyu ortaya çıkaran unsurların topluma müdahale ederek hâkim olma durumu meydana gelmektedir (Çakır, 2007: 66). 88 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Korku Kültürü ile İlgili Kavramlar Risk Kavramı ve Yaşamı Biçimlendiren Risk Risk, bir olayın nedenini, olasılığını, istatiksel beklenti değerini, artılarını ve eksilerini belirlemek (Hansson, 2007) ve karşılaşılabilecek kötü sonuçları minimuma indirmek için hükümetlerin, işletmelerin ve gönüllü kuruluşların yararlandığı disiplindir (Giddens ve Suttun, 2016: 115). Risk kavramının modernizasyon kavramına bağlı olduğunu ifade eden Beck’e (1992: 21) göre risk, modernizasyon tarafından ortaya atılan tehlikeler ve güvensizliklerle başa çıkmanın sistematik bir yoludur. Risk “dışsal risk” ve “imâl edilmiş risk” olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Günümüz koşullarında imal edilmiş riskin dışarıdan gelen riskten daha tehlikeli olduğu bir ortamda yaşanılmaktadır. Beslenme, ilaçlar, evlilik ve sağlık gibi alanlarda görülen bazı riskler insanları doğrudan etkilediği için bu riskler azaltılmak istenmektedir. Dolayısıyla risk kavramı, insanların yaşam biçimlerini etkilemektedir (Giddens 2000: 47-48). Riskler, sahip oldukları potansiyel güçlerinden dolayı şu anı etkiledikleri gibi geleceğe dair güven duyusuna da zarar vermektedirler. Geleceğe dair söz konusu endişeyi ortadan kaldırmak için bireyler kendilerini iktidarın gözetimi altındaki huzurlu kucağa bırakabilmektedirler. Başka bir ifadeyle; bireyler geleceklerini daha güvenli bir şekilde yaşayabilmek için gözetime gönüllü olmaktadırlar (Beck 2011: 44-45). Bu noktada Herman ve Chomsky tarafından dile getirilen rızanın imalatı söylemi önem kazanmaktadır. İlk kez Lippmann’ın (1922: 248) kamuoyu oluşturma anlamında kullandığı “rızanın imalatı” kavramı, medyadan edinilen bilgi ve enformasyonların çoğalması nedeniyle bir propaganda olarak kullanılan medya aracılığıyla bireylerin istemedikleri bir şeye ikna edilmesi olarak tanımlanmıştır. Özellikle risk toplumlarında var olan güven eksikliğine dayalı olarak kişileri belirli bir davranışa ya da inanca ikna etmek; başka bir ifadeyle rızalarını üretmek önemli bir araç olarak kullanılmaktadır (Herman ve Chomsky, 2012; Chomsky, 2016: 3). Bu konu güven saplantısı ile ilişkilendirilebilir. Güven Saplantısı Güven, kişinin herhangi bir risk durumunda başkasının faaliyetlerinden doğacak fayda getirme veya zarar vermeme haline yönelik beklenti, varsayım ve inanç olarak 89 FEAR CULTURE AND HEALTH:DISCOURSE ANALYSIS OF ZIKA VIRUS NEWS  Rukiye Çelik, Muazez Demir, Burhan Çetin, Kübra Sarı  tanımlanmaktadır (Kramer, 1999: 571; Robinson, 1996: 576). Toplumda ortaya çıkan risk durumu ve bireyselleşmeye paralel olarak güven duygusu azalabilmekte ve güvensiz bir toplum oluşabilmektedir. Furedi’ye (2014: 109) göre güvensizlik duygusunun temelinde bireyselleşme ve risk durumunun artması vardır. Kapitalizmin gelişmesiyle birlikte toplumu bir arada tutan; aileler, cemaatler, dini örgütler, topluluklar gibi bağlayıcı unsurların parçalanması ve kentleşmenin yalnızlaştırıcı etkisiyle toplumda bireyselleşme artmaktadır. Bireyselleşen kişi kendisini daha fazla korumasız hissedip güvensizlik duygusuna kapılmaktadır. Toplumsal Denetim Toplumsal denetim, grupların ve bireylerin toplumsal davranışlarını yönlendirip düzenleyen ve toplumsal süreçleri açıklamayı amaçlayan kurallardır (Bahar, 2009: 184). Tarih boyunca toplumlar, güvenlik ihtiyaçlarını sağlamak ve mevcudiyetlerini devam ettirmek için çeşitli önlemler almak zorunda kalmışlardır. Bu önlemler, hem toplumdaki bireyler ve grupların davranışlarının denetlenmesi hem de toplumlararası ilişkilerde toplumun geleceğinin güvence altına alınmasına yönelik önlemlerdir (Dolgun, 2015: 22). Risk, güvenlik saplantısı, korku ve yönlendirme ile ilişkisi bulunan toplumsal denetim kavramı; korku temelli bir kültürün oluşturulmasında ve bireylerin söz konusu korkunun güdümünde ihtiyaçlarının manipüle edilmesinde bir araç olarak değerlendirilebilir. Korku Kültürü ve Sağlık İhtiyacının Manipülasyonu Furedi’ye (2014) göre insanların farkında olarak ya da olmayarak kabullendiği, sistemleşmiş bir korku kültürü mevcut bulunmaktadır. Oluşturulan bu yapay kültür ile insanların sürekli değişen, çeşitlenen korkularla yaşamaları istenmektedir. Günümüzde korkuların bu derece insan hayatına dâhil olmasında kitle iletişim araçlarının etkisi büyüktür. Sağlık iletişimi, toplumlarda sağlık konusunda davranış ve tutum değişikliğini amaçlamaktadır. (Çınarlı, 2008: 144). Öte yandan sağlık iletişimi, sağlığın ticarileştirilmesi için kullanılan bir araçtır (Moynihan ve Alan, 2014: 19). Bireylerin sağlıkla ilgili korkularını kullanarak kitleleri istenilen şekilde yönlendirme bu yollardan birisi olarak ifade edilebilir. 90 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Korku öğesi, sağlık içerikli söylemlerde ikna edici iletişim aracı olarak kullanılmaktadır (Çobaner, 2013: 212). Medya sağlık içerikli haberler aracılığı ile bireylere hastalıklar ve salgınlar konusunda bilgilendirme yaparken; öte yandan sağlıkları konusunda çeşitli yönlendirmeler yapabilmektedir. Furedi’ye (2014: 91) göre risklerin algılanış biçiminde medya kritik bir role sahiptir. Birçok insanın, kişisel deneyimlerinden ziyade, medya kanalıyla bilgi edinmesi sebebiyle, medyanın elindeki bilgileri aktarma tarzı bu kişilerin sorunu algılayış biçimini etkilemekte ve davranışlarına yön vermektedir. Kasperson ve Kasperson’a (1996: 97) göre bireylerin ve dolayısıyla kitlelerin algılarını yönetmede; medyada yer verilen haberlerin kapsamı, aktarılan bilginin hacmi, çeşitli risklere dair mesajların yorumlanış tarzı, riski betimleyen ve karakterize eden semboller, metaforlar ve söylemler etkili faktörlerdir. Haber Metinlerinde Korku ve Manipülasyon Haber, bireylerin gelecekleri ile ilgili kararlar almalarında, diğer bireyler ve çevreleri ile anlamlı ilişkiler kurmalarında, içinde yaşadıkları toplumu ve dünyayı anlamalarında en önemli unsuru oluşturan bilgilerdir (Demir, 2010: 9). Küreselleşmenin etkisini yoğun bir şekilde gösterdiği alanlardan birisi kitle iletişim araçları ve özellikle haber verme fonksiyonu olduğu bilinmektedir. Kitle iletişim araçlarının içeriğinin oluşturulmasında, neyin risk olduğunun belirlenmesinde, risk algısının yaratılmasında, kitlelere aktarılan haber içeriklerinin değiştirilmesinde ve enformasyonun manipüle edilmesinde büyük medya kuruluşlarının ve egemen devletlerin haber yayma politikaları etkili olmaktadır (Yılmaz, 2013: 235; Furedi, 2014: 33). Kitle iletişim araçlarının haber verme işlevinin dışında kamuoyu oluşturarak belirli konular üzerinde eğitme, eğlendirme, ikna etme, oyalama, yönlendirme, reklam yapma gibi toplumsal ve psiko-sosyal işlevleri de söz konusudur (Tokgöz, 1994: 45). Fransızca kökenli bir sözcük olan “manipülasyon” sözcüğü Büyük Türkçe Sözlüğü’nde “yönlendirme, seçme, ekleme ve çıkarma yoluyla değiştirme” olarak tanımlanmıştır (TDK, 2017). Kitlelerin belirlenen hedeflerle uyum içinde olmalarını sağlamak, belirli kalıplara sokmak ve egemen gücün istediği doğrultuda yönlendirebilmek için kullanılan ana kaynak, kitle iletişim araçları olarak görülmektedir. (Kasperson ve Kasperson, 1996: 97; Özer, 2011: 1; Furedi, 2014). 91 FEAR CULTURE AND HEALTH:DISCOURSE ANALYSIS OF ZIKA VIRUS NEWS  Rukiye Çelik, Muazez Demir, Burhan Çetin, Kübra Sarı  Risklerin arttığı ve yaşamın her alanının risk unsuru taşıdığı bir toplum yapısında kitleler, iktidarlar tarafından yine medya vasıtasıyla daha çok korku çekiciliğiyle denetlenmektedir (Saf, 2017: 162). Günümüz insanının çeşitli yollarla içine çekildiği panik duygusu, güvenlik saplantısı ve hastalık korkusu iç içe geçirilmiştir. Sürekli maruz kalınan kitle iletişim araçlarının haber diline ve günlük konuşma diline bakıldığında risk ve güven saplantısı gözlenmektedir. (Altan, 2006: 14; Furedi, 2014: 14). Günümüzde ortaya çıkan herhangi bir hastalık “salgın” olarak ifade edilmektedir. Ayrıca hastalıklarla alakalı “sendrom”, “ölümcül”, “salgın” gibi olumsuz algı oluşturan kelimelerin sıkça kullanımıyla hastalık korkusu iyice pekiştirilmektedir. Salgın hastalıklar geçmiş yıllara oranla daha küçük tehdit taşımasına rağmen söz konusu hastalıkların taşıdığı risk sistematik bir şekilde abartılarak tehlike sürekli canlı tutulmaktadır. (Furedi, 2014: 14-52). Söz konusu algı medya iletişim araçlarında yer alan haber metinlerinde sıkça kullanılabilmektedir. Metodoloji Amaç Çalışmanın amacı sağlık içerikli haberlerde korku kültürüne dair öğelerin kullanılıp kullanılmadığını tespit etmektir. Bu çerçevede sağlık içerikli haber metinlerinde korku yaratmayı amaçlayan bir manipülasyon olup olmadığı araştırılmıştır. Problem Cümlesi “Sağlık içerikli haberlerde korku kültürü oluşturmaya yönelik bir manipülasyon var mıdır?” sorusu araştırmanın problem cümlesini oluşturmaktadır. Evren ve Örneklem Çalışmada Zika Virüsü ile ilgili haberlerin 2016 yılının ilk aylarında yapılmaya başladığı ve son aylarında bu haberlerin bittiği gözlemlenmiştir. Dolayısıyla 2016 yılı içerisindeki Zika Virüsü haberleri evren olarak belirlenmiş ve bu çerçevede tirajı yüksek olan üç gazetenin Zika Virüsü hakkında yaptığı haberler örneklem olarak seçilmiştir. Söz konusu gazetelerde Zika Virüsü hakkındaki haberler söylem analizine tabi tutulmuş ve 92 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin analiz sonuçları birbirini tekrarlamaya başladığında araştırmanın doyuma ulaştığına kanaat getirilip analize son verilmiştir. Bu çerçevede 30 haber metni incelenmiştir. Analiz Yöntemi Araştırmada toplanan haber metinleri söylem analizi ile incelenmiştir. Söylem analizi anlamı kurgulayan otoritelerin gerçekleştirdikleri eylemleri incelemek için kullanılan bilimsel bir yöntemdir (Mora, 2011). Fukodyan araştırmalarda (Foucauldian research) kullanılan söylem analizi, dil merkezinde bir inceleme yaparak sonuca varmaya çalışır. Bulgular Dünya Sağlık Örgütü Zika İçin Acil Toplanıyor Haberde Zika virüsünün ilk nerede ortaya çıktığı, nasıl bulaştığı ve ne gibi olumsuzluklara sebebiyet verdiğinden bahsedilmiştir. Ayrıca hızla yayılan bu virüs WHO tarafından küresel çapta bir tehdit kabul edilerek hastalığa karşı daha çok kaynak ayrılacağı vurgulanmıştır. Metinde korku ya da risk duygusuna sebep olan kelime ve kelime grupları; “acil, alarm, salgın, acil durum, anormal, kusurlu doğum, hastalık, mikrosefali, küçük kafa, tehdit ve bulaşmak” olarak sıralanabilir. 1 Şubat 2016 tarihli Sözcü Gazetesi’nin haberinde, hızla yayılan Zika virüsünü, WHO’nun da görüşlerine yer verilerek virüsün dünya çapında tehdit unsuru olduğu yansıtılmıştır. Ayrıca Zika virüsünden bahsedilirken hastalık, kusurlu doğum, mikrosefali, tehdit gibi ifadeler kullanılarak korku ve risk duyguları arttırılmaya çalışılmıştır. Atatürk Havalimanı’nda Zika Virüsü Önlemi Haberde Zika virüsünün nerede başladığından ve nerelere yayıldığından bahsedilmiştir. Türkiye’den virüsün görüldüğü ülkelere seyahat eden kişilere, uzmanlar tarafından hazırlanan ve virüs hakkında ayrıntılı bilgiler içeren broşürler dağıtıldığı vurgulanmıştır. Metinde korku ya da risk duygusuna sebep olan kelime ve kelime grupları; “risk, bulaşmak, hastalık, uyarı, korunmak, acil durum, küçük kafa, tehdit etmek, ateş, döküntü, ağrı, sendrom ve zarar vermek” şeklindedir. 93 FEAR CULTURE AND HEALTH:DISCOURSE ANALYSIS OF ZIKA VIRUS NEWS  Rukiye Çelik, Muazez Demir, Burhan Çetin, Kübra Sarı  10 Mart 2016 tarihli Sözcü Gazetesi’nin haberinde özellikle gebeleri tehdit eden virüsün, bebeklerde mikrosefaliye neden olduğu ve tedavisinin mümkün olmadığından bahsedilerek korku duygusu aşılanmaya çalışılmıştır. Ayrıca Türkiye’den salgının olduğu ülkelere seyahat eden kişilere, uzman kişilerin görüşleri çerçevesinde virüsün nasıl bulaştığı ve ne gibi zararlara sebebiyet verdiği vurgulanarak panik halinin oluşmasına yönelik bir manüpülasyon gözlenmektedir. Latin Amerikalılar’a Göre Zika Salgını Yönetilemiyor Haber metninde, Zika virüsünün en çok görüldüğü Latin Amerika Ülkelerindeki halkın, hükümet yetkililerinin Zika salgınını yönetip yönetemedikleri ile ilgili görüşleri ele alınmıştır. Bu kapsamda ülke halklarının önemli bir çoğunluğunun hükümet yetkililerinin bu salgının sebep olduğu krizi yönetemedikleri inancına sahip olduklarından bahsedilmiştir. Metinde korku ya da risk duygusuna sebep olan kelime ve kelime grupları; “salgın, alarm, kriz, kuşku duymak, acil durum, mikrosefali, küçük kafa, hastalık, kusurlu doğum, bulaşmak, vaka, sarsmak ve endişe” şeklindedir. 9 Şubat 2016 tarihli Sözcü Gazetesi’nin haberinde, çeşitli araştırma şirketlerinin Latin Amerika ülkelerinde yaptıkları araştırmalara dayanılarak, ülke halklarının kendi hükümet yetkililerinin Zika virüsü salgınını yönetemedikleri söylenerek halkın endişelenmesine sebep olmuştur. Haberde yer verilen bazı sağlık çalışanlarının ifadelerinden de anlaşılacağı gibi hükümet kaynaklarının salgınla mücadelede yetersiz olduğu anlaşılmakla birlikte bir takım korku ve risk duygusu uyandıracak ifadeler kullanılmıştır. ABD’de 14 Zika Virüsü Vakası Haber metninde sivrisineklerden bulaşan virüsün, ilk görüldüğü yerlerde salgına neden olduğundan bahsedilmiştir. Amerika’da görülen vakalarda ise cinsel yollarla da bulaşabileceği vurgulanmıştır. Bazı bölgelerde artan vakalar nedeniyle WHO’nun Ocak ayı sonunda küresel acil durum ilan ettiği yazılmıştır. Metinde korku ya da risk duygusuna sebep olan kelime ve kelime grupları; “hastalık, bulaşmak, mikrosefali, küçük kafa, salgın, bulaşma, vaka, ağrı, ateş, yanma, döküntü ve acil durum” şeklindedir. 94 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin 24 Şubat 2016 tarihli Sözcü Gazetesi’nin haberinde, WHO ve Amerika’daki uzmanların görüşlerine yer verilerek, bilimsel bir çerçevede Zika virüsünün cinsel yollarla da bulaştığından bahsedilerek risk duygusu yaygınlaştırılmaya çalışılmıştır. WHO’nun küresel acil durum ilan ettiğinden bahsedilerek korku duygusunun daha geniş alanlara yayılmasına yönelik bir çaba vardır. Zika Kör Edebiliyor Haber metninde Zika virüsünün körlüğe neden olabileceğinden söz edilmiştir. Ayrıca bazı uzmanlar tarafından yapılan araştırmalarda bu virüsün farelerin gözyaşlarında 28 gün yaşadığı ve aynı tehlikenin insanlar için de olabileceği vurgulanmıştır. Metinde korku ya da risk duygusuna sebep olan kelime ve kelime grupları; “göz enfeksiyonu, bulaşmak ve göz iltihabı” şeklidedir. 11 Eylül 2016 tarihli Sözcü Gazetesi’nin haberinde, uzmanların ve Moleküler biyoloji profesörü Michael Diamond’un görüşleri çerçevesinde bilimsel bir zemine oturtularak Zika virüsünün körlüğe neden olabileceği söylenerek insanlarda endişe ve korku duygusu uyandırılmaya çalışılmıştır. Zika Virüsü Kapan Kadınlara Kürtaj İzni Talebi Haberde, Zika virüsünün hamile kadınlarda etkili olduğu ve bebeklerin tedavisi mümkün olmayan hastalıklarla doğduklarından bahsedilmiştir. Buna bağlı olarak da bazı Latin Amerika ülkelerinde ya kadınların hamile kalmamaları ya da hamile olan kadınların kürtaj yapmaları konusunda uzmanlarca uyarıldığı yazılmıştır. Metinde korku ya da risk duygusuna sebep olan kelime ve kelime grupları; “beyin hasarı, mikrosefali, kaygı, hastalık, bulaşmak, ağrı, ateş, yanma, vaka, anomali ve döküntü” şeklindedir. 31 Ocak 2016 tarihli Sözcü Gazetesi’nin haberinde, Zika virüsünün bulaştığı hamile kadınlar mikrosefalili, beyin hasarlı ve tedavisi mümkün olmayan hastalıklı bebeklere sahip olacakları vurgulanarak korku ve endişelerin arttırılmasına yönelik manüpülasyon görülmektedir. 95 FEAR CULTURE AND HEALTH:DISCOURSE ANALYSIS OF ZIKA VIRUS NEWS  Rukiye Çelik, Muazez Demir, Burhan Çetin, Kübra Sarı  Avrupa’da İlk Zika Vakası Haberde Amerika kıtasında görülen virüsün, İspanya’da bir kadında tespit edildiği ve Avrupa’ya yayılmaya başladığı vurgulanmıştır. WHO tarafından virüsün görüldüğü bölgeleri ziyaret edenlere karşı çeşitli önlemler alındığından bahsedilmiştir. Metinde korku ya da risk duygusuna sebep olan kelime ve kelime grupları; “hastalık, bulaşmak, mikrosefali, acil durum, vaka, hasta, salgın ve tehlike olarak sıralanabilir. 5 Şubat 2016 tarihli Sözcü Gazetesi’nin haberinde, Latin Amerika ülkelerinde görülen hastalığın Avrupa’da da görülmeye başlandığı vurgulanarak küresel çaplı risk ve korku duygusu uyandırmaya yönelik bir çaba vardır. Dünya’da Zika Alarmı Haber metninde, Zika virüsünün ilk olarak nerde ve nasıl ortaya çıktığı ve hangi yollarla bulaştığı açıklanmıştır. Hastalığın belirtilerinin neler olduğu ve ne gibi sonuçlar doğurduğundan bahsedilmiştir. Nadiren de olsa ölüme sebebiyet verdiği vurgulanmıştır. Metinde korku ya da risk duygusuna sebep olan kelime ve kelime grupları; “uyarı, alarm, küçük kafa, salgın, ölüm, zeka geriliği, risk, vaka, enfeksiyon, hastalık, sorun, semptom, ateş, döküntü, ağrı, bulaşıcı hastalık ve sendrom” şeklindedir. 26 Ocak 2016 tarihli Sözcü Gazetesi’nin haberinde, hastalığın görüldüğü ülkelerde virüsün bulaştığı hamileler, bebeklerin zekâ geriliği, mikrosefalili veya ölü doğabilecekleri vurgulanarak risk altında oldukları hissettirilmeye çalışılmıştır. Bazı kuruluşlar tarafından da dünyanın çeşitli yerlerinde görülen yeni vakaların ortaya çıktığı söylenerek korku duygusunun daha geniş alanlara yayılmasına sebep olacak ifadeler kullanılmıştır. Altı Soruda Dünyayı Sarsan Zika Virüsü Haber metninde ilk olarak Zika virüsünün ne olduğu, nerede ortaya çıktığı, ne gibi rahatsızlıklara neden olduğu, belirtilerinin neler olduğundan bahsedilmiştir. Hastalığın tedavisinin olup olmadığı hakkında bilgiler verilmiştir. Türkiye ve Dünya’da bu virüse karşı nasıl tepkiler verildiğine değinilmiştir. Metinde korku ya da risk duygusuna sebep olan kelime ve kelime grupları; “sarsmak, esir almak, tehdit, bulaşmak, tehlike, beyin hasarı, ölüm, uyarı, mikrosefali, küçük kafa, alarm, patlamak, hastalık, anormal, 96 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin bozukluk, salgın, yetersiz gelişim, endişe, korunmak, ateş, ağrı, döküntü, semptom, enfeksiyon, mücadele, vaka, risk, beyin fonksiyonlarında bozukluk ve acil eylem” şeklinde sıralanabilir. 28 Ocak 2016 tarihli Sözcü Gazetesi’nin haberinde Zika virüsünün mikrosefali, beyinde hasara hatta ölüme neden olabileceği ve bu hastalığın dünyada hızla ilerlediğine vurgu yapılarak risk altında olduğumuz ima edilmiştir. WHO’nun ve bilim adamlarının görüşlerine yer verilerek bilimsel bir çerçevede Zika virüsünün tedavisi için aşı geliştirilmesinin 10 yılı bulacağı söylenerek halkın risk ve korku duygularının arttırılmasına yönelik bir manüpülasyon gözlemlenmektedir. WHO’dan Brezilya’daki Olimpiyatlar İçin Zika Salgını Uyarısı Haberde Zika virüsünün ortaya çıktığı ve en çok görüldüğü Brezilya‘da düzenlenecek olan Yaz Olimpiyatları ve Paralimpik Oyunlarından dolayı WHO tarafından Brezilya’ya yapılacak yolculuklarda salgın hakkında uyarılar yapılmıştır. Virüsten korunmak için alınan önlemlerden de bahsedilmiştir. Metinde korku ya da risk duygusuna sebep olan kelime ve kelime grupları; “salgın, yayılma riski, uyarı, mikrosefali, nörolojik bozukluk, patlamak ve bulaşmak” şeklindedir. 15 Haziran 2016 tarihli Sözcü Gazetesi’nin haberinde, WHO ve uzmanlar tarafından Zika virüsünün en çok görüldüğü Brezilya’da düzenlenecek olan Yaz Olimpiyatları ve Paralimpik Oyunları nedeniyle virüsün küresel çapta bir salgın oluşturabileceği bilimsel bir çerçevede ele alınmıştır. Bu söylemde neredeyse dünyanın tamamında risk algısı ve korku duygusunun yaygınlaşmasına yönelik bir çaba vardır. Dünyada Yeni Korku Zika Virüsü Haber metninde Zika virüsünü taşıyan her insanda hastalık belirtilerinin görülmediğine değinilmiş ve virüsün hamileler üzerindeki etkilerinden bahsedilmiştir. Virüsün görüldüğü ülkeler ve virüsten korunmak için alınması gereken tedbirlerden bahsedilmiştir. Metinde geçen korku ya da risk duygusuna sebep olan kelime ya da kelime grupları; “ateş, korku, panik, ağrı, küçük kafa, mikrosefali, periyodik, salgın, ölüm, uyarı, bulaşmak, hastalık, hasta, risk, döküntü, vaka, korunmak ve enfeksiyon” şeklindedir. 97 FEAR CULTURE AND HEALTH:DISCOURSE ANALYSIS OF ZIKA VIRUS NEWS  Rukiye Çelik, Muazez Demir, Burhan Çetin, Kübra Sarı  Sabah Gazetesi’nin 28 Ocak 2016 tarihli haber metninde virüsün bugüne kadar salgın haline gelmediği fakat artık bir salgın halini aldığı ifade edilmiştir. Virüs bulaşan herkesin hasta olmadığı ifade edilerek belirsiz bir durum oluşturulmuş ve korku yaratılmıştır. Hamile kadınlar için doğacak çocuklarının anormal olacağı ve hatta ölebileceği endişesi yaratıldıktan sonra El Salvador yetkililerince hamile kalmama uyarılarıyla ve istatistiki verilerle risk algısı güçlendirilmiştir. Türkiye için henüz bir risk olmadığı fakat seyahat edilmemesi gerektiği uyarıları ve virüsün cinsel yolla bulaşabileceği tahminleri her an virüsün bulaşması ile karşı karşıya kalınabileceği riskini oluşturmaktadır. Sağlık Bakanlığından "Zika Virüsü" Açıklaması Haber metninde Sağlık Bakanlığı’nın virüsün bulunduğu ülkelere seyahat edeceklere verdiği tavsiyeler üzerinde durulmuştur. Hastalığın belirtileri ve korunma yollarına dair açıklamalar yapılmıştır. Haber metninde yer alan korku ve risk duygusuna sebep olan kelime ya da kelime grupları; “korunmak, ciddi, anomali, yetersiz gelişim, hastalık, enfeksiyon, mikrosefali, küçük kafa, ateş, döküntü, ağrı ve salgın” şeklindedir. Sabah Gazetesi’nin 13 Ocak 2016 tarihli haber metninde Sağlık Bakanlığı’nın yaptığı yazılı açıklamalara yer verilmiştir. Özellikle hamileler için virüsün bulunduğu ülkelere seyahat edilmemesi yönünde uyarılarda bulunulmuştur. Seyahat sağlığı için 7/24 hizmet veren bir birim kurulduğu bilgisi seyahat halinde olanların sürekli risk altında olduğu izlenimi vermektedir. Hastalığın belirtilerinden bahsedildikten sonra antibiyotiklerin virüse etki etmediği belirtilmiş korunmanın tek yolunun sivrisineklerden korunmak olduğu üzerinde durulmuştur. Haber metninde Sağlık Bakanlığı’nın konuyla ilgili açıklama yapması durumun ciddiyetini artıran bir argüman olarak kullanılmıştır. Zika Virüsü Bebeklerin Beyninde Haber metninde Çin’li bilim insanları tarafından yapılan çalışmalar doğrultusunda, anne karnındaki bebeklerin Zika virüsünden ne kadar etkilendiği açıklanmıştır. Akabinde Zika virüsünün etkin olduğu yerlerde yaşayan insan sayısına ve salgın halinde görüldüğü ülke sayısına vurgu yapılmıştır. Metinde korku ya da risk duygusuna sebep olan kelime ve kelime grupları; “salgın, beyin hasarı, hasar ve beyin hücrelerinde küçülme” şeklindedir. 98 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Sabah Gazetesi’nin 12 Mayıs 2016 tarihli haber metninde bilim insanlarının yapmış olduğu çalışmalar sonucunda, Zika virüsünün henüz doğmamış bebeklerin beyin hücrelerine zarar vererek beyin gelişimine engel olduğu açıklanmıştır. Zika virüsünün dünyadaki durumunun da belirtildiği haberde, korku ve risk öğeleri istatistiki verilerle ve bilim insanlarının açıklamalarıyla desteklenmiştir. İspanya’da Zika Virüsü Vakası İspanya’da mikrosefali belirtileri taşıyan bir bebeğin dünyaya gelmesini konu alan haberde, virüsün hamilelerde olan etkileri ve hastalığın belirtileri anlatılmış, etkili olduğu ülke sayısına değinilerek haber sonlandırılmıştır. Metinde korku ya da risk duygusuna sebep olan kelime ve kelime grupları; “bulaşmak, ağrı, döküntü, salgın, mikrosefali, küçük kafa, nörogelişimsel bozukluk, ateş, hastalık ve vaka” şeklindedir. Sabah Gazetesi’nin 26 Temmuz 2016 tarihli haberinde İspanya’da 190 Zika virüsü vakası tespit edilmesine rağmen mikrosefalili bir bebeğin ilk defa dünyaya geldiği belirtilmekte ve böylece söylentilere gerçeklik kazandırılmaktadır. Virüsün belirtileri ve önleyici aşının bulunmadığı ifade edilerek korku algısı yaratılmıştır. Dünya Sağlık Örgütü’nün son verilerine göre virüsün 60 ülkede görüldüğü ve bunların 46’sında salgın şeklinde olduğu belirtilmiştir. Yetkili kuruluşların ifadeleri ve istatistiksel veriler kullanılarak korku ve risk algısı oluşturulmuştur. Haberde virüsün hamileler üzerindeki etkileri ve mikrosefalili doğan bir bebekten bahsedilmektedir. Virüsün uzun yıllar görülmeyip tekrar ortaya çıkması tehlikenin hiçbir zaman kaybolmadığı anlamına gelebilmektedir. Tedavisinin ve önleyici bir aşısının bulunmaması da korku ve panik yaratmaktadır. Zika Virüsü Sanılandan Daha Korkutucu! Haber metninde yetkililer tarafından yapılan açıklamalara göre Zika virüsünün sanıldığından daha korkutucu olduğu ifade edilmiştir. Sineklerle birlikte virüsün yayılma alanının artabileceği belirtildikten sonra hastalığın belirtileri ve önleyici aşısının olmadığı anlatılmıştır. Metinde korku ya da risk duygusuna sebep olan kelime ve kelime grupları; “salgın, döküntü, vaka, ağrı, ateş, doğum kusurları, tehdit etmek, korkutucu, mikrosefali, küçük kafa, bulaşmak ve tehdit” şeklindedir. 99 FEAR CULTURE AND HEALTH:DISCOURSE ANALYSIS OF ZIKA VIRUS NEWS  Rukiye Çelik, Muazez Demir, Burhan Çetin, Kübra Sarı  Sabah Gazetesi’nin 12 Nisan 2016 tarihli haber metninde ABD Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi’nden bir doktorun Zika virüsünün “sanılandan daha korkutucu” olduğu ve ABD’ deki etkilerinin tahmin edilenden çok daha büyük olacağını açıklaması üzerinde durulmuştur. Virüsün neredeyse tüm Amerika kıtasına yayıldığına değinilen haberde virüsün sürekli yayıldığı ve aşısının bulunmadığı vurgusu yapılarak korku algısı yaratılmıştır. Kusurlu doğumların çoğunun nedeni olarak Zika virüsün gösterildiği haber metninde, Amerika kıtasının birçok eyaletinde daha virüsün görülebileceği ifade edilerek her an tehlikenin arttığı izlenimi oluşturulmuştur. İki Milyar Kişi Zika Riski Altında Haber metninde Zika virüsünün bulaşma tehlikesi olan iki milyar kişi olduğu belirtilmiştir. Virüsün yayılma riski olan ülkelere seyahat edeceklerin dikkatli olması gerektiği söylenmiştir. Metinde korku ya da risk duygusuna sebep olan kelime ve kelime grupları; “risk, bulaşmak ve tehlike” şeklindedir. Sabah Gazetesi’nin 3 Eylül 2016 tarihli haberinde Toronto Üniversitesi (Kanada/Kuzey Amerika) tarafından yapılan bir araştırmada Asya ve Afrika kıtasında yaşayan iki milyar insanın Zika virüsü riski altında olduğu sonucuna varılmıştır. Virüsün yayılma olasılığı karşısında Hindistan, Endonezya ve Nijerya’ya seyahat edeceklerin dikkatli olması gerektiği vurgulanmıştır. Virüsün yayılma olasılığının çok yüksek olduğu ve iki kıtada da yaşayanların risk altında olduğu korku yaratabilmektedir. Haber metninde iki milyar kişinin virüsten etkilenme olasılığından bahsedilmiş, pek çok insanın korku ve endişe duymasına sebebiyet verilmiştir. Jamaikalı Atlet Zika Virüsüne Yakalandı Haberde Jamaikalı atlet Bailey-Cole’un Zika virüsüne yakalandığından ve enfeksiyonun vücuduna olan etkilerinden bahsedilmiştir. Sporcunun tanıtılmasından sonra, bazı sporcuların virüs nedeniyle olimpiyatlara gitmekten vazgeçtiklerini açıkladıkları bilgisiyle devam eden haber, virüsün yeni doğan bebeklere olan etkilerinin açıklanmasıyla sonlandırılmıştır. Metinde korku ya da risk duygusuna sebep olan kelime ve kelime grupları; “ağrı, yanma, bulaşmak, tehdit etmek, mikrosefali, küçük kafa ve vaka” şeklindedir. 100 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Sabah Gazetesi’nin 25 Haziran 2016 tarihli haber metninde bazı sporcuların olimpiyatlara gitmekten vazgeçtiği bilgisi endişe vermekte ve izleyici olarak gidecek insanları korkutmaktadır. İyileşme sürecinin zorluğu ve virüsün sivrisinek ısırması dışında kan ve cinsel yolla bulaşıyor olması da risk faktörlerini arttırmakta, insanları korkutmaktadır. Rihanna Zika Virüsü Nedeniyle Konserini İptal Etti Haber metninde, Kolombiya’nın başkenti Bogoto’da düzenlenecek olan festivalde sahne alacak olan Rihanna’nın Zika virüsünden korkması sebebiyle konseri iptal ettiği anlatılmıştır. Metinde korku ya da risk duygusuna sebep olan kelime “korkmak” tır. Sabah Gazetesi’nin 4 Temmuz 2016 tarihli haberinde Kolombiya’nın başkentinde düzenlenecek festivalde konser verecek olan dünyaca ünlü şarkıcı Rihanna’nın Kolombiya’ya gitmek istememesi pek çok kişide korku yaratmış ve seyahat etmenin doğru olmadığı düşüncesi insanlara gösterilmiştir. Haber metninde festivalin iptal edilmesi şarkıcının Zika virüsünden korkmasına bağlanmıştır. Özellikle hamileleri etkileyen virüsün Latin Amerika’da fazlasıyla yaygın olduğu belirtilmiş ve seyahat edeceklerin korku duymasına sebebiyet verilmiştir. Olimpiyatlara Zika Darbesi Sürüyor ABD’li golfçü Dustin Johnson’un Zika virüsü nedeniyle Rio Olimpiyatlarına katılmayacağını açıkladığı haberde, daha önce de bir sporcunun virüs nedeniyle olimpiyatlara katılmayacağını açıklaması bilgisi yer alıyor. Metinde korku ve risk duygusuna sebep olan kelime “tehdit”tir. Sabah Gazetesi’nin 10 Temmuz 2016 tarihli haber metninde golfçü Dustin Johnson’un nişanlısıyla birlikte çok sayıda çocuk sahibi olmak istedikleri için olimpiyatlara katılmama kararı aldığı ifade edilmektedir. Johnson’un yaptığı açıklama çocuk sahibi olmak isteyenleri korkutmakta ve risk algısı yaratmaktadır. Zika virüsü korkusunun sporcular için olimpiyatlara katılmaktan önce geldiği ve insanlarda virüsün bulaşma korkusunun çok güçlü olduğunun anlaşılacağı haberde korku ve endişenin büyümesine, panik halinin ortaya çıkmasına yönelik bir çaba gözlenmektedir. 101 FEAR CULTURE AND HEALTH:DISCOURSE ANALYSIS OF ZIKA VIRUS NEWS  Rukiye Çelik, Muazez Demir, Burhan Çetin, Kübra Sarı  ABD’de Zika İle Mücadele Haberde Amerikan Gıda ve İlaç Dairesinin, tüm eyaletlerde bağışlanan kanlarda Zika virüsü taraması yapılmasını tavsiye ettiği üzerinde durulmuştur. Daha önce virüs taramasının sadece virüsün görüldüğü bölgelerde yapıldığı bilgisi verilmiştir. Virüsün bulaştığı kişi sayısı ve bölgelerin bilgisi verilerek haber sonlandırılmıştır. Metinde korku ve risk duygusuna sebep olan kelime ve kelime grupları; “mücadele, bulaşmak, tedbir, uyarı, vaka, hastalık, ateş, döküntü, ağrı, nörogelişimsel bozukluk ve mikrosefali” şeklindedir. Sabah Gazetesi’nin 27 Ağustos 2016 tarihli haber metninde; Zika virüsünün kanla ve cinsel yolla da bulaştığının ortaya çıkmasıyla birlikte tedbirlerin genişletildiği üzerinde durulmuş, ülke genelinde bağışlanan tüm kanların taranması tavsiyesinde bulunulduğu belirtilmiştir. Bulaşma yolu ve niteliği konusunda belirsizlik olduğunun ifade edilmesi okuyucularda korku ve risk oluşturmaktadır. ABD’nin tüm eyaletlerinde 2 binden fazla ve bağlı bölge Porto Riko’da 13 binden fazla Zika vakasının rapor edildiği bilgisi, miktarın çokluğuna bakıldığında korku vermektedir. Resmi kurumların ve istatiksel verilerin kullanılması korku ve risk olgusunun oluşmasına neden olmaktadır. Belirtileri ve tedavisinin henüz bulunmadığı bilgisi de korku ve risk yaratacak unsurlardandır. Dünya Sağlık Örgütü Olağanüstü Komite Yapacak Haber metninde Zika virüsü konuşulmak üzere Dünya Sağlık Örgütü tarafından düzenlenecek olan toplantının yer ve tarihi bildirilmiştir. Zika virüsü hakkında merak edilen bir takım sorulara uzman görüşü alınarak cevaplar sunulmuştur. Zika virüsü hakkında genel bilgilere de haber içeriğinde yer verilmiştir. Metinde korku ya da risk algısı oluşturan kelime ve kelime grupları; “olağanüstü, uyarı, vaka, alarm, endişe, bulaşmak, enfekte olmak, mikrosefali, anomali, kusurlu doğum, korunmak, endişe, döküntü, enfeksiyon, risk, semptom, hastalık, salgın, nörogelişimsel bozukluk” şeklindedir. 29 Ocak 2016 tarihli Hürriyet Gazetesi’nin haberinde küresel bir kuruluş olan Dünya Sağlık Örgütü’nün olağanüstü toplanacağı Zika virüsü salgının ciddi boyutlara ulaştığı göstererek insanların korku ve endişe düzeyleri yükseltilmeye çalışılmıştır. Virüs hakkında kısıtlı bilginin olması, enfekte olan bireylerde belirtilerin bazen hissedilir olmaması ve vaka sayısında artış yaşandığının bildirilmesiyle insanlar belirsizlik 102 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin içerisinde bırakılmıştır. Herhangi bir tedavisinin olmadığı açıklanarak bireylerin çaresizlik hissi yaşamalarına sebep olunmuştur. Zika Virüsü Nedir? Haber metninde Zika virüsünün ilk nerede görüldüğü, nerelere dağıldığı ve hangi yollarla bulaştığı açıklanmıştır. Zika virüsünün sebep olduğu hastalıktan ve hastalığın belirtilerinden bahsedilmiştir. Hamile kadınların risk grubunda olduğu ve yeni doğan çocuklarda kalıcı hasara sebep olduğu açıklanmıştır. Bu nedenlerden dolayı hamile kadınlar için uyarılarda bulunulmuş, salgınla mücadele için yöntem sunulmuştur. Metinde korku ya da risk algısı oluşturan kelime ve kelime grupları; “hastalık, zarar vermek, korku salmak, hortlamak, mücadele anomali, salgın, pandemi, acil durum ilanı, vaka, döküntü, sakat doğum, deformasyon, hastalıkla boğuşmak” şeklindedir. 16 Aralık 2016 tarihli Hürriyet Gazetesi’nin haberinde pandemi haline gelen Zika virüsü kuş gribi, domuz gribi gibi salgınlara benzetilerek virüsün yaratabileceği hasar somutlaştırılmıştır. 2016 yılında 33 ülkeye yayıldığı söylenerek tüm insanların risk altında olduğu ifade edilmiştir. Dünya Sağlık Örgütü ve doktorların açıklamalarına yer verilerek korku algısı bilimsel açıklamalarla desteklenmiş. Tedavisi için geliştirilecek aşının 10 yıl alacağı ve şuanda tedavisi olmayan bir salgın olduğu belirtilerek endişe durumu yaratılmaya çalışılmıştır. Özellikle yeni doğan bebeklerde tedavisi mümkün olmayan anomalilere ve beyin fonksiyonlarında deformasyona sebep olduğu açıklanarak hamile kadınların korkulu bir süreç geçirmelerine neden olmuştur. Uçaklarda Zika Virüsü Önlemi: Sivrisinek Temizliği Haber metninde Türkiye Hudut ve Sahiller Genel Müdürlüğü’nün açıklaması yer almıştır. Zika vürüsünün ülkemize girmesini önlemek için alınan tedbirlerden bahsedilmiş ve Zika virüsü hakkında kısaca bilgi verilmiştir. Metinde korku ya da risk algısı oluşturan kelime ve kelime grupları; “alarm, risk, bulaşmak, tehlikeli” şeklidedir. 04 Şubat 2016 tarihli Hürriyet Gazetesi’nin haberinde bilimsel bir açıklama olmaksızın hamilelerle birlikte 2 yaş altı çocukların, 65 yaş üstü bireylerin ve kronik hastaların dahil edilmesi ile risk grubu genişletilmiş ve abartma yoluyla manipülasyon yapılmıştır. 103 FEAR CULTURE AND HEALTH:DISCOURSE ANALYSIS OF ZIKA VIRUS NEWS  Rukiye Çelik, Muazez Demir, Burhan Çetin, Kübra Sarı  O Virüs İçin Türkiye'ye Önemli Uyarı Haberin içeriğinde Zika virüsünün 18 ülkeyi daha etkisi altına alacağı, gerekli önlemlerin alınmaması durumunda salgının Avrupa kıtasına da yayılacağı belirtilmiştir. Zika virüsünün bebeklerde ve yetişkinlerde hastalıklara ve çeşitli anomalilere sebep olduğu açıklanmıştır. Metinde korku ya da risk algısı oluşturan kelime ve kelime grupları; “anomali, risk, hastalık, tehdit etmek, yayılma riski, vaka, tehlikeli, tehdit, mikrosefali, sendrom, enfeksiyon, felç, duyu kaybı, sorun, ağır hasar, anormal, ölüm, tehlike, salgın, alarm, bulaşıcı hastalık” şeklindedir. 18 Mayıs 2016 tarihli Hürriyet Gazetesi’nin haberinde Zika virüsü hakkında Dünya Sağlık Örgütü ve yetkililerinin açıklamalarına yer verilerek bilimsel açıdan kesin bilgiler sunulması yoluyla insanların şüpheleri korkuya dönüştürülmek istenmiştir. Bebeklerde “mikrosefali”; yetişkinlerde “Guillain-Barré Sendromuna” yol açtığı söylenerek bebeklerin yanı sıra yetişkinlerde de anomalilere neden olduğu açıklanmıştır. Ve böylece risk grubuna yetişkinler de dahil edilmiştir. Global tehdit olarak tanımlanarak Dünya’nın tamamının risk altında olduğu sinyali verilmiş ve böylece global bir tehdit ile insanlar korkutulmuştur. Zika Virüsü Nedir, Belirtileri Nelerdir? Zika Virüsü Nasıl Bulaşır? Haberin içeriğinde Zika virüsünün belirtileri, ilk nerede ortaya çıktığı, bulaşma yolları, risk grubu; sebep olduğu hastalık, tedavisi, hastalıktan kaçınma yolları belirtilmiştir. Virüsün görüldüğü ülkeler sıralanmış, yetkililerin açıklamalarına dayanarak Zika virüsünün Türkiye’de görülme olasılığı açıklanmıştır. Metinde korku ya da risk algısı oluşturan kelime ve kelime grupları; “hayatını kaybetmek, bulaşmak, hastalık, küçük kafa, risk, döküntü, mikrosefali, sağlık sorunu” şeklinde ifade edilmiştir. 22 Mart 2016 tarihli Hürriyet Gazetesi’nin haberinde hamile kadınlara Zika virüsünün bulaşması sonucunda bebeklerde beyin gelişiminde bozukluklara ve küçük kafa yapısına sebep olduğu belirtilerek hamile kadınlar tedirgin edilmiştir. Zika virüsü taşıyan 51 bebeğin öldüğü belirtilerek sadece anomalilere sebep olmadığının ayrıca ölümlere yol açtığı belirtilerek bebek sahibi bireylerin korkuları pekiştirilmiştir. 104 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Amerika Kıtasını Zika Virüsü Paniği Sardı Haber metninde Zika virüsünün yayıldığı alanlar belirtilmiştir. Zika virüsünün belirtilerinden, karşılaşılan vaka sayılarından, neden endişe yarattığından ve nasıl önlem alınabileceğinden bahsedilmiştir. Metinde korku ya da risk algısı oluşturan kelime ve kelime grupları; “panik, tehdit etmek, anomali, salgın, mikrosefali, hastalık, vaka, acil(en), risk(li)” şeklindedir. 26 Ocak 2016 tarihli Hürriyet Gazetesi’nin haber metninde Amerika kıtasının büyük çoğunluğuna Zika virüsünün yayıldığı; halkın aşısı olmayan bu salgınla karşı karşıya olduğu belirtilerek tedirginlik yaratılmıştır. Brezilya’da mikrosefaliyi önlemek amacıyla hükümetin 2 yıl boyunca hamile kalınmamasının önermesi yetkililerce salgının ciddiyetini ortaya koymaktadır. ABD’de 2007-2016 yılları arasında tam olarak bilinmemekle birlikte otuza yakın vaka ile karşılaşılmasına rağmen yani sayının az olmasına oranla kıta genelinde salgın alarmı verilmesi virüsün abartıldığını göstermektedir. Sağlık Bakanı’ndan Zika Virüsü Açıklaması! Zika Virüsü Nedir, Belirtileri Nelerdir? Haber metninde Türkiye Sağlık Bakanı’nın resmi açıklamasına yer verilmiş. Zika virüsünün ne olduğu, hastalık belirtileri, nasıl bulaştığı, tedavisi gibi genel bilgiler verilmiştir. Metinde korku ya da risk algısı oluşturan kelime ve kelime grupları; “panik, hastalık, bulaşıcı hastalık, bulaşmak, döküntü, korunmak, mücadele, küçük kafa, hayatının kaybetmek” şeklindedir. 11 Şubat 2016 tarihli Hürriyet Gazetesi’nin haber metninde “tüm dünyayı büyük bir paniğe sevk eden” ibaresiyle tanımlanan Zika virüsü o tarihlerde bütün ülkelerde görülmemesine rağmen korku ögeleri kullanılarak abartılmıştır. Kesin verilere dayanmadan 2010-2016 yılları arasında virüs riskinin 30 kat arttığı; Brezilya’da yaklaşık 4 bin kişinin virüsü taşıdığı ifade edilerek toplumlarda panik havası oluşturulmaya çalışılmıştır. Öte yandan cinsel yolla ve sivrisineklerin ısırması ile hastalığın bulaştığını açıklayan haberlerden farklı olarak kan nakli ve perinatal yolla da geçebileceği iddia edilmiştir. Bilimsel veriye dayanmayarak yapılan bu açıklama sağlık çalışanlarının işleri gereği de risk taşıdıklarını, sürekli tehlike altında olduklarını göstermektedir. 105 FEAR CULTURE AND HEALTH:DISCOURSE ANALYSIS OF ZIKA VIRUS NEWS  Rukiye Çelik, Muazez Demir, Burhan Çetin, Kübra Sarı  Zika Virüsü Can Almaya Devam Ediyor! Zika Virüsü Türkiye’de Görülebilir Mi? Haber metninde Zika virüsünün çeşitli ülkelerde binlerce kişiyi etkilediği, bazı ülkelerde ölümle sonuçlanan vakaların görüldüğü bildirilmiştir. Zika virüsünün bulaşma yolları, hastalık belirtilerinin açıklandığı haberde Türkiye’de görülme ihtimalinin olup olmadığı üzerinde durulmuştur. Metinde korku ya da risk algısı oluşturan kelime ve kelime grupları; “hayatını kaybetmek, vaka, döküntü, ölüm, risk, mikrosefali, bulaşmak, sağlık sorunu” şeklindedir. 12 Şubat 2016 tarihli Hürriyet Gazetesi’nin haberinde Türkiye’de görülme ihtimalinin çok düşük olmasına rağmen çeşitli uyarılarda bulunulmuş ve böylece toplumda tedirginlik oluşturan bir hastalık daha ortaya konulmuştur. Zika virüsü nedeniyle 3 kişinin öldüğü; 68 kişinin hastaneye kaldırıldığı bilgisini Venezuela Devlet Başkanı vermiştir. Ayrıca Sağlık Bakanı ülkede yaklaşık 5 bin kişinin şüpheli vaka olduğunu dile getirmesi Venezuela’nın tehlikeli bir ülke olduğunu gözler önüne sermektedir. Avusturalya’da hamile bir kadında virüsün tespit edildiği bilgisinin verilmesi dünyanın çeşitli bölgelerinde bu virüsün varlığını göstermiştir. Vaka sayılarının az olmasına rağmen abartılarak Zika virüsünün pandemi haline getirildiği ve böylece herkesin tehdit altında olduğu söylenmeye çalışılmıştır. Zika Virüsü 2,2 Milyar Kişiyi Tehdit Ediyor Haber metninde yaz sıcaklarının başlamasıyla birlikte Zika virüsünün başka bölgelere de yayılabileceği; dünya nüfusunun büyük bir kısmını etkileyebileceği açıklanmıştır. Zika virüsü ile alakalı resmi kurumların açıklamalarına yer verilmiştir. Metinde korku ya da risk algısı oluşturan kelime ve kelime grupları; “korkutmak, bulaşmak, deformasyon, küresel acil durum, , bulaşıcı hastalık, tehdit, risk, salgın” şeklindedir 21 Nisan 2016 tarihli Hürriyet Gazetesi’nin haberine göre Dünya nüfusunun hemen hemen üçte biri kadar olan 2.2 milyar kişinin her an küresel bir risk olan salgınla yüzleşebileceği açıklanarak insanlar bir risk toplumuna dönüştürülmek istenmiştir. Ayrıca araştırmalar sonucunda Afrika ve Asya kıtalarına da salgın yayılacağı iddia edilmiştir. Ancak bu kıtalarda Zika virüsü vakasına hiç rastlanılmamış olması bu iddianın gerçek olmadığını, abartı olduğunu düşündürmektedir. Asya ve Afrika kıtalarındaki insanlar için yapay bir risk üretildiği göstermektedir. 106 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Zika virüsü için 'küresel acil durum' kaldırıldı Haber metninde Dünya Sağlık Örgütü’nün Zika virüsü ile ilgili açıklamalarına yer verilmiştir. Sayısal veriler paylaşılarak salgının durumu hakkında bilgilendirme yapılmıştır. Metinde korku ya da risk algısı oluşturan kelime ve kelime grupları; “küresel acil durum, sorun, bulaşmak, nörogelişimsel bozukluk, döküntü, mikrosefali, hastalık, salgın” şeklindedir. 19 Kasım 2016 tarihli Hürriyet Gazetesi’nin haberine göre Şubat ayında Zika virüsü için ilan edilen “küresel acil durum” kaldırılmıştır. Belirsizliklere rağmen acil durum ilan edilerek insanların korkutulduğunu ardından salgın olarak nitelendirilen virüsün tamamen bitmemesine rağmen kaldırılması belirsizliklerin olduğunu göstermektedir. Geçerli sebepler sunulmaksızın Zika virüsü ile ilgili gelişen bu durumlar salgın haline dönüştürülen virüs hakkında manipülasyon ihtimalini düşündürmektedir. İncelenen tüm haberlerde korku uyandıran ya da korku üreten kelime ya da kelime grupları Tablo 1’de gösterilmiştir. Tablo 1: Haber Metinlerindeki Korku İfadeleri Gazeteler 10 10 7 7 5 6 3 Toplam 33 33 24 11 8 10 Sözcü Hürriyet Hastalık Bulaşmak Risk Mikrosefali Salgın Vaka Ağrı Ateş Küçük kafa Döküntü Tehdit Uyarı Acil durum Korunmak Sabah Kelime ve Kelime Grupları 18 12 3 10 8 7 9 6 5 5 1 8 0 8 25 26 12 12 17 12 13 7 9 6 3 12 6 4 76 71 39 33 33 29 22 23 24 18 11 25 12 15 107 FEAR CULTURE AND HEALTH:DISCOURSE ANALYSIS OF ZIKA VIRUS NEWS  Rukiye Çelik, Muazez Demir, Burhan Çetin, Kübra Sarı  Enfeksiyon Anomali Alarm Ölüm Acil Tehdit Etmek Tehlike Hayatını Kaybetmek Korku Sendrom Bozukluk Endişe Hasta Kriz Mücadele Nörogelişimsel Bozukluk Sorun Zarar vermek Beyin hasarı Beyin Foksiyonunda Bozukluk Deformasyon Kusurlu doğum Panik Yanma Anormal Bulaşıcı Hastalık Göz enfeksiyonu Pandemi Patlamak Sağlık Sorunu Sakat Sarsmak Yayılma Riski Yetersiz gelişme Acil eylem Ağır Hasar Ciddi 108 5 7 3 2 2 6 3 5 3 2 4 2 2 3 3 3 3 2 2 2 2 2 2 2 1 5 1 0 1 0 2 1 0 5 0 2 0 2 0 2 2 0 0 1 0 0 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 4 1 5 4 1 1 2 0 0 2 1 2 1 4 1 0 1 1 2 1 0 2 0 2 2 1 2 0 2 0 0 2 2 1 1 0 0 14 9 8 7 3 9 6 5 5 5 3 4 7 4 5 4 4 4 3 4 3 3 3 3 4 3 2 2 2 2 2 2 4 2 1 1 1 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Duyu Kaybı Esir almak Felç Göz iltihabı Hastalıkla Boğuşmak Hortlamak İltihaplanma Kaygı Korku Salmak Korkutmak Kuşku duymak Periyodik Zeka geriliği Nörolojik bozukluk Toplam 1 1 1 1 1 1 1 247 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 130 0 1 0 1 0 0 0 1 0 0 1 0 1 1 221 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 598 Çalışma kapsamında Zika virüsü haberlerinin yoğun olarak gazetelerde yer aldığı dönemin tirajı (baskı sayısı) yüksek üç gazetesi incelenmiştir. Korku uyandıran ya da korkuya sebep olan kelime ve kelime grupları incelendiğinde en yüksek frekansla “hastalık” ve “bulaşmak” kelimelerinin kullanıldığı bulunmuştur. Bu kelimeleri “risk, mikrosefali ve salgın” kelimeleri takip etmiştir. Zika virüsünün salgın olarak görülmesi, mikrosefali denilen bir anomaliye sebebiyet vermesi ve sadece vaka görülen yerler için değil küresel bir risk olması bu kelimelerin kullanılma sayısını arttırmıştır. Ayrıca bu kelimeler toplumda korkuya sebep olacak; bireylerde tehdit altında oluklarına dair algılar oluşturabilen kelimelerdir. Sonuç ve Öneriler Korku insanlar üzerinde etki eden; bireyleri yönlendirmek, istenilen şekilde davranmalarını sağlamak için bir araç olarak görülmektedir. İktidarlar veya büyük güç sahipleri tarafından toplumlarda korku oluşturma, yayma ve bazen de üretme konusunda çekinceleri olmadığı; korku kültürü ile toplumları yönetebildikleri gözlenmektedir. Korku ve korku kültürünün hemen hemen her alanda var olduğu gibi sağlık alanında da geniş etkileri mevcuttur. Sağlık açışından bakıldığında güzellik, yaşlanma, sakatlanma, hastalanma korkuları ile insanlar yönlendirilebilmektedirler. 109 FEAR CULTURE AND HEALTH:DISCOURSE ANALYSIS OF ZIKA VIRUS NEWS  Rukiye Çelik, Muazez Demir, Burhan Çetin, Kübra Sarı  Medyanın toplumu gündemde olan konular hakkında bilgilendirme, kamuoyunu aydınlatma gibi işlevleri vardır. Medya bilinen işlevlerinin yanı sıra toplumda çeşitli konularda korku oluşturmada da etkili bir araç olarak kullanılabilmektedir. Korku kültürünün oluşmasında, yaygınlaşmasında, küresel bir çap kazanmasında medya oldukça etkili bir araç olmaktadır. Çalışma kapsamında incelenen gazete haberlerinde Zika virüsünün toplumda korku uyandırabilecek türden ifadelerle karşılaşılmıştır. Gazetelerde “Dünyada Yeni Korku Zika Virüsü”, “Zika Virüsü Sanılandan Daha Korkutucu!” ve “ İki Milyar Kişi Zika Riski Altında” şeklinde korku dolu manşetler kullanılmıştır. Haber içeriklerinde Dünya Sağlık Örgütü’nün, çeşitli üniversitelerin; bilim insanlarının, hekimlerin görüşlerine yer verilerek Zika virüsünün ciddi bir salgın olduğu bilimsel dayanaklarla ifade edilmiştir. Dünya Sağlık Örgütü’nün olağanüstü komite toplaması ve ocak ayı sonunda küresel acil durum ilan etmesi; ardından kasım ayında acil durumu kaldırması Zika virüsü ya da salgını hakkında belirsizlikler olduğunu göstermektedir. Haber metinlerinde belirsizliklere rağmen küresel bir tehdit olarak tanımlanan, bazı kıtalarda rastlanmamasına rağmen risk teşkil ediyor olarak açıklanan Zika virüsü, insanların sağlıklarını tehdit edebilecek bir salgın korkusu ile yaşamalarına sebep olmuştur. Çalışma, bilgi kaynağı olarak görülen haberler aracılığıyla korku kültürünün sağlık alanında nasıl işlendiğini gözler önüne sermektedir. Üç farklı gazetenin haberlerinde de benzer korku unsurlarının kullanılması, yönlendirmenin yapılıyor olması bilgi sahibi olmak için medya dışında kaynaklara başvurulması gerektiğini göstermektedir. Kaynakça Altan, Z. (2006), “Kişilerarası İletişimde Bir Sosyal Baskı Düzeneği: Korku Kültürü”, İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi/Istanbul University Faculty of Communication Journal, (25), 5-16. Bahar, H. İ. (2009), “Sosyoji,” (3. baskı), Usak Yayınları, Ankara. Beck, U. (1992), “Risk Society: Towards a New Modernity,” Sage Publications, London. 110 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Beck, U. (2011), “Risk Toplumu: Başka Bir Modernliğe Doğru,” İthaki Penguen Kitap, İstanbul. Budak, S. (2003), “Psikoloji Sözlüğü,” Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara. Burkovik, H. Y. & TAN, O. (2006), “Korku-yorum: Korkularımız, Sebepleri ve Başa Çıkma Yolları,” Timaş Yayınları, İstanbul. CHOMSKY, N. (2016), “Medya Denetimi,” Everest Yayınları, İstanbul. Cüceloğlu, D. (2008), “Korku Kültürü Niçin ‘Mış Gibi’ Yaşıyoruz?,” Remzi Kitabevi, İstanbul. Çakır, B. (2007), “Belirsizlik ve Korkunun Yeni Düzenin Oluşmasına Katkısı”, İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Konferansları Dergisi, (36), 63-82 Çınarlı, İ. (2008), “Sağlık İletişimi ve Medya,” Nobel Yayın Dağıtım, Ankara. Çobaner, A. A. (2013), “Sağlık İletişiminde Korku Öğesinin Kullanımı: Sigara Paketlerinde Kullanılan Sigara Karşıtı Görsellerin Göstergebilimsel Analizi”, İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, 1(37), 211-235. Demir, M. (2010), “Sağlık Haberleri ve Medya Gerçeği,” Nobel Yayın Dağıtım, Ankara. Dolgun, U. (2015), “Şeffaf Hapishane Yahut Gözetim Toplumu,” Ötüken Yayınları, İstanbul. Furedi, F. (2014), “Korku Kültürü: Risk Almanın Riskleri,” (2. Baskı), Ayrıntı Yayınları, İstanbul. Gençöz, T. (1998), “Korku: Sebepleri, Sonuçları ve Baş Etme Yolları”, Kriz Dergisi, 6(2), 9-16. Giddens, A. (2000), “Elimizden Kaçıp Giden Dünya,” Alfa Yayınları, İstanbul. 111 FEAR CULTURE AND HEALTH:DISCOURSE ANALYSIS OF ZIKA VIRUS NEWS  Rukiye Çelik, Muazez Demir, Burhan Çetin, Kübra Sarı  Giddens, A. and SUTTON, P. W. (2016), “Sosyolojide Temel Kavramlar,” Phoenix Yayınevi, Ankara. Güler, A. (2004), “Türk Eğitim Sisteminde Korku Kültürü ve Disiplin Sorunu,” İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi XIII. Ulusal Eğitim Bilimleri Kurultayı (6-9), Malatya, Türkiye: İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi. Hansson, S. O. (2007), “Risk And Ethics,” in Three Approaches. Tim Lewens, Eds., Risk Philosophical Perspectives, Routledge Publications, New York, pp. 21-35 Herman, E. S. and CHOMSKY, N. (2012), “Rızanın İmalatı: Kitle Medyasının Ekonomik Politiği,” BGST Yayınları, İstanbul. Kasperson, R. E. & Kasperson, J. X. (1996), “The Social Amplification and Attenuation of Risk”, The Annals of the American Academy of Political and Social Science, 545(1), 95-105. Köknel, Ö. (2013), “Kaygıdan Korkuya,” Remzi Kitabevi, İstanbul. Kramer, R. M. (1999), “Trust And Distrust In Organizatıons: Emerging Perspectives Enduring Questions”, Annual Review of Psychology, 50(1), 569-598 Lippmann, W. (1922), “Public Opinion,” Transaction Publishers, New Jersey. Mora, N. (2011, Ocak 03), Haberin Sosyolojik Boyutu: Kamusal Söylemin Üretimi ve Kamuoyu Oluşumu [Web log post]. Retrieved from http://www.dorduncukuvvet.com/medya-arastirmalari/2830-haberinsosyolojik-boyutu-kamusal-soylemin-uretimi-ve-kamuoyu-olusumu.html, Erişim Tarihi: 26.03.2017. Moynihan, R. and CASSELS, A. (2006), “Satılık Hastalıklar,” Hayy Kitap, İstanbul. Özer, N. P. (2011), Gazete Haberlerinde Manipülasyon: 28 Şubat Örneği. Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yükseklisans Tezi. 112 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Robinson, S. L. (1996), “Trust And Breach of The Psychological Contract”, Administrative Science Quarterly, 41(4), 574-599. Saf, H. H. (2017), “Risk Toplumunda Toplumsal Denetim: Whatsapp Darbesine Facetime Önlemi”, TRT Akademi, 2(3), 160-180. Tokgöz, O. (1994), “Temel Gazetecilik,” (3. Baskı), İmge Kitapevi, Ankara. Yılmaz, M. B. (2013), “Küreselleşme Sürecinde Haberde Manipülasyon Örnek Olay: ABD-Irak Savaşı”, Gümüşhane Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi, 2(1), 234-255. 113 FEAR CULTURE AND HEALTH:DISCOURSE ANALYSIS OF ZIKA VIRUS NEWS  Rukiye Çelik, Muazez Demir, Burhan Çetin, Kübra Sarı  114 TELEVISION BROADCASTING IN NEW MEDIA PLATFORM AND INTERACTION Sibel Karaduman 6 TELEVISION BROADCASTING IN NEW MEDIA PLATFORM AND INTERACTION YENİ MEDYA ORTAMINDA TELEVİZYON YAYINCILIĞI VE ETKİLEŞİM Sibel Karaduman Abstract Today new communication technologies have caused structural change and transformation of the media as digitalization assert itself in every domain of life. Increasing broadcasting activities in the new media environment provide televison audiences alternatives in the internet platform thanks to technological possibilities. As TV viewing habits shift towards the internet, media companies invest much more in the internet television market and the developments in the internet television also affect the understanding of broadcasting. Television, the foremost representative of conventional media, continues its role as content provider; however, audiences participate much more actively in online platforms as viewers. On one hand, interactivity between the viewer and the content in the new media platform manifest itself especially in habits of viewing TV series and films, on the other hand, users produce their own content in digital platform by creating his own media as in Youtube channels. The television industry is in the process of learning and producing a new medium in which television broadcasting is increasingly being portrayed to OTT (Over-the-Top) TV, a platform for TV and video access via the Internet. Therefore, television broadcasting carried on digital platforms stands as an area where new developments will take place in the world and in Turkey. Compared to a decade ago, television broadcasting, which has moved far beyond conventional satellite and cable broadcasting, changes its shell thanks to digital technologies. This study is aimed to discuss and propound the change and transformation of television broadcasting with regards to both the sector and audience. Keywords: New media, Television Broadcasting, Interaction. 115 TELEVISION BROADCASTING IN NEW MEDIA PLATFORM AND INTERACTION  Sibel Karaduman  Giriş Yeni nesil televizyon teknolojilerinde HD, Full HD, 3D, Ultra HD’den sonra 8K klasik televizyon algısını tamamen değiştirmiştir. Gerçeğe neredeyse eşdeğer görüntüler sunan cihazlara; kavisli ekran, yüz tanıma, elle kontrol, özel uygulamalar ve web içerikleri gibi özelliklerin eklenmesi ile izleyiciler daha aktif bir deneyim ile karşı karşıya kalmaktadır. Günümüzde daha kaliteli görüntü izleme imkanının yanında yeni iletişim teknolojileri sayesinde, çok farklı izleyici özelliklerine uygun yayınlarda yapılabilmektedir. Televizyon yayıncılığındaki teknik ve içeriksel gelişmeler birbirine paralel olarak ilerlemektedir (Akyol, 2015:170) Yeni medya ortamında internet hızının artması ve geniş bant internet teknolojisinin etkisiyle televizyon yayıncılığı dijitalleşmenin getirdiği olanaklar sayesinde bir değişim ve dönüşüm geçirmektedir. Bu dönüşümde yeni nesil dijital altyapı yatırımlar ve uygulamalar gittikçe önem kazanmaktadır. Varolan televizyon yayıncılığın yapısı, sayısal teknolojiye geçişle birçok değişimi beraberinde getirmiştir. Sayısal yayıncılığa geçişle birlikte verilerin sıkıştırılarak, işleme, saklama ve iletimdeki kapasite artışı çok daha fazla kaliteli görüntü ve sesin elde edilmesini sağlamıştır. Sayısallaşan görüntü ve ses, farklı iletim yöntemleriyle farklı izleyici gruplarına ulaşmaktadır. Şimdiye kadar alışılmışın dışında izleme alternatifleri sunan internet hizmeti, izleyicilere istediği yerde ve istediği zamanda izleme esnekliği sağlamaktadır. Dolayısıyla dijitalleşme ve internetin sağladığı olanaklarla televizyon içeriklerine farklı teknolojik araçlarla erişme sayesinde televizyon izleme alışkanlıkları da büyük bir dönüşüm geçirmektedir. Televizyon sektörünün kabuk değiştirdiği bu dönemde, varolan televizyon yayınları internet altyapısı üzerinden son kullanıcıya ulaştırılmaktadır. İnternetin sağladığı olanaklarla birlikte yapımlar ve formatlar da etkileşimli bir formda yayınlanmaktadır. Yeni medya ortamında yeni televizyon yayıncılığı hem diğer sosyal medya araçlarıyla birlikte entegre olmakta ve hem de izleyici katılımına imkan verecek birçok fonksiyonu içinde barındırmaktadır. Dijital yayın teknolojisi sayesinde sayısal ağların karşılıklı bağlanabildiği çoklu medya ortamının özellikleri, kullanıcıya yeni hizmet seçenekleri sunmaktadır. Dolayısıyla bu çalışma, televizyon yayıncılığının geçirdiği bu yapısal değişime ve dönüşüme değinerek, internet temelli televizyon yayıncılığını öncelikle kavramsal olarak ele almayı, dijital televizyon pazarındaki gelişmeleri belirlemeyi ve yeni medya ortamının etkileşimsellik özelliğine izleyici açısından bakmayı amaçlamaktadır. 116 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin İnternet Temelli Televizyon Yayıncılığı Dijitalleşmeyle birlikte değişim ve dönüşüm geçiren çeşitli sektörler gibi, televizyon yayıncılığı da bundan etkilenmiştir. Yayıncılık alanında son dönemde yaşanan gelişmeler ve ortaya çıkan değişimlerle yeni nesil yakınsak yapıda; -yazı, ses ve görüntünün tek ve aynı altyapıdan oluştuğu çok amaçlı altyapılar sözkonudur, -video, ses ve mobil hizmetler biraradadır. -telefon, kablo tv, televizyon yayıncılığı, kablosuz teknolojiler gibi bölümlendirmeler yok olmuş, endüstri segmentleri arasındaki geleneksel sınırlar bulanıklaştırmıştır. -yeni hizmet ve içerikler altyapıdan bağımsız olarak geliştirilebilmektedir. -tüketici kontrolünün varlığı (isteğe bağlı hizmet alınabilmesi) artmıştır (Rekabet Kurumu Raporu, 2017:6). Günümüzde dijital yakınsama, kablosuz yapıların yaygınlığı, gelişmiş bant ağları nedeniyle televizyonun, farklı ekranlardan izlenebilecek bireyselleştirilmiş özellikleri ile ön plana çıkan üçüncü jenerasyonunu yaşadığı ileri sürülür. Medya yakınsama eğiliminin başlatılması ile internet, var olan programların yeniden dağıtılabilmesi için içerik sağlayıcılara kullanabilecekleri yeni bir kanal haline gelir ve aynı zamanda kişisel içerik oluşturmak adına, kullanıcılara güç verir. Televizyon artık her yerdedir (Özel, 2015: 14) Sayısal yayın teknolojisinin gelişmesiyle, ses, görüntü ve yazı verileri internet ortamında işlenmeye, depolanmaya ve iletilmeye hazır hale gelmiştir. İnternet radyonun ses öğesini, televizyonun görüntü ögesini ve gazetenin de yazı ögesi kullanarak bu multimedya özelliğiyle günümüzün yeni medyası olarak hizmet vermeye başlamıştır. Bu sayede birçok televizyon kanalına, radyo istasyonuna ve gazetelerin internet versiyonlarına kolaylıkla ulaşılmaya başlanmış, canlı yayınlardan, çeşitli programların eski bölümlerine kadar saklanabilen ve iletilebilen seçenekler izleyicinin kullanımına açılmıştır. 117 TELEVISION BROADCASTING IN NEW MEDIA PLATFORM AND INTERACTION  Sibel Karaduman  Televizyon yayınları karasal analog yayın, karasal sayısal yayın, uydu yayını, kablolu yayın, genişbant internet altyapısı üzerinden yayın (IPTV -internet protocol TV-, OTT TV/video -over the top television- ve internet TV ) olarak sıralanabilir. Özellikle genişbant internet altyapısı üzerinden yapılan yayıncılık, yeni nesil ya da dijital diyebileceğimiz televizyon yayıncılığı olarak izleyici için avantajlar ve teknolojik imkanlar sunan bir ortamın oluşmasına ciddi katkılar sağlamıştır. IPTV, Uluslararası Telekomünikasyon Birliği (ITU) tarafından görüntü/ses/metin/grafik/verinin IP tabanlı şebekeler üzerinden belirli bir hizmet kalitesinde, güvenlikte ve güvenilirlikte etkileşimli olarak taşınması şeklinde tanımlanmaktadır. IPTV altyapısı; doğrusal televizyon yayını (linear TV12), isteğe bağlı video yayını (VoD, “video on demand”), ödemeli yayıncılık (pay TV), kişisel içerik kaydı (PVR, “personal video recorder”), canlı yayını durdurma (PLTV, “pause live tv”), gecikmeli yayın izleme (“catch-up TV”), izle ve öde (PPV, “pay per view”), elektronik program rehberi (EPG, “electronic program guide”) gibi hizmetlerin yanı sıra çeşitli interaktif hizmet ve uygulamaların sunumuna olanak tanımaktadır (Rekabet Kurumu Raporu, 2017:3-4) IPTV üzerinden verilebilecek hizmetler ise aşağıda özetlenmektedir: (BTK, 2013: 11-12) • Ücretli ve ücretsiz tüm televizyon kanallarının canlı yayın olarak izlenmesi, • Depolanmış içeriğin aboneye katalog şeklinde sunulması ve bu katalogdaki herhangi bir program veya filmin, kullanıcı tarafından istenildiği zamanda bir arayüz üzerinden seçilerek izlenmesi, • Müzik parçalarının oluşturulan bir platform üzerinden izlenmesi, • Normal bir TV yayınının (özellikle naklen spor karşılaşmalarının) elektronik program rehberi (Electronic Program Guide-EPG) üzerinden seçilerek belli bir süre için ücreti karşılığında izlenmesi, • Abonelerin istedikleri TV yayınlarını daha sonra istedikleri zamanda izlemek üzere EPG üzerinden, ağda yer alan sunucular üzerinde kaydedebilmesi, 12 • İşletmeci tarafından belirlenen TV kanallarının belirli bir süre için kaydedilmesi ve abonelerin isteğine bağlı olarak bu yayınların izlenmesi, 118 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin • İçerik kaydının abone tarafından STB üzerindeki sabit diskler üzerine yapılması ve daha sonra arzu edildiği zaman tekrar izlenebilmesi, • Abonelerin, izlemekte oldukları TV veya PPV yayınını herhangi bir anda “durdur” tuşuna basarak yayını durdurabilmesi, • Etkileşimli olarak bir sunucu üzerinden tek veya çok kullanıcılı oyun oynanabilmesi, • STB üzerinde çalışan televizyon için özelleştirilmiş bir internet tarayıcısı ile TV üzerinden internet erişiminin sağlanması, • Aboneye sunulan bir arayüzle TV üzerinden e-posta hizmetinin verilmesi, • Belirli elektronik eğitim materyallerinin veya görüntülerinin etkileşimli eğitim ortamları oluşturularak belirli kullanıcı gruplarına ulaştırılması, • Aboneye sunulan arayüze bir alışveriş modülü eklenerek çeşitli ürünlerin tanıtımı ve satışının yapılabilmesi, • Abonelerin kendi aralarında sesli görüşme ve video konferans yapabilmesi. IPTV uygulanışının Türkiye’deki karşılığı TTNET’in 24 Eylül 2010’da sunduğu “TiviBu” adlı IPTV hizmetidir. Set üstü cihaz (Set Top Box-STB) olarak ifade edilen bir kod çözücüyle evlere giren “Tivibu” teknolojisi, “Tekrar-İzle, Durdur-İzle, Seç-İzle, Geri-Al İzle, Uygulama Dükkanı ve Sosyal Tivi” gibi uygulamalarıyla abonelere çeşitli izleme olanakları sunmaktadır. IPTV teknolojisinin avantajları olduğu kadar dezavantajları da bulunmaktadır. IPTV hizmetlerinin sunulabilmesi için, şebeke altyapısı birçok kullanıcının hizmet ihtiyaçlarına cevap verebilecek duruma getirilmeli, genişbant erişim sağlanabilmeli, hizmet kalitesi uçtan uca sunulabilmeli ve abone ile hizmet sağlayıcısı arasındaki güvenlik gereksinimleri karşılanabilmelidir (BTK, 2013:10). Maliyeti ve yüksek internet hızı gereksinimi IPTV’nin yayılma hızını yavaşlatan etkenlerden sayılabilir. Veri aktarım hızında yaşanacak problemler izleyiciyi bu teknolojiyi kullanmada olumsuz yönde etkileyebilir. 119 TELEVISION BROADCASTING IN NEW MEDIA PLATFORM AND INTERACTION  Sibel Karaduman  İnternet TV ise internet ara yüzü kullanılarak video içerikli görüntülere ulaşılması, herhangi bir zamanda, herhangi bir yerde ses ve görüntünün, internet bağlantısı üzerinden doğrudan kullanıcının cihazına gönderilmesi yoluyla yayın yapmaktadır. İnternet TV’de internet bağlantısını destekleyen herhangi bir cihazdan (masaüstü, dizüstü, tablet bilgisayar, akıllı TV, akıllı telefon vb.) televizyon hizmetlerine ulaşmak mümkün olabilmektedir. Yeni nesil olmayan televizyon cihazlarından söz konusu televizyon hizmetlerine ulaşmak için ethernet bağlantılı set-üstü kutulara ihtiyaç duyulmaktadır (Rekabet Kurumu Raporu, 2017:4) Çeşitli yenilikler ve projelerle internet dünyasında yer alan Google, televizyon yayıncılığında da adını duyurmuştur. Google’ın yeni televizyon hizmeti YouTube TV, ayda 35 dolar karşılığında şimdilik sadece ABD’de Nisan 2017’de yayın hayatına başlamıştır. İçerisinde ABC, CBS, FOX, NBC, Fox Sports Networks, ESPN ve daha birçok kanalın yayının barındıran bir televizyon hizmeti olan Youtube Tv’nin kullanıcıları, bu yayıncıların canlı ve kaydedilmiş içeriklerine erişim sağlayabilmekte, yayınları platformun hizmet verdiği her ekranda izleyebilmektedir. İstenilen içeriği seçme ve kaydetme seçenekleri izleyiciye alternatif olmaktadır. Birden fazla farklı alıcı yerine, hem varolan televizyon kanallarının yayınları hem de Youtube TV’nin kendi özgün yapımları tek bir platform üzerinden izleyiciye sunulmaktadır. Servisin önce ABD’de, sonra da dünya geneline yayılması beklenmektedir. Her geçen gün dünya çapında üye sayısı artan sosyal ağ Facebook ise, “Facebook TV” adıyla 2017 yılı içinde Hollywood stüdyolarıyla internet dizisi ve programları çekmek için masaya oturmuş, dizi ve program üretimleri için yatırım yapmaya ve dijital televizyon pazarında yer almaya hazırlanmaktadır. Türkiye’de Youtube paylaşım sitesinde birçok video görüntüsü kullanıcılar tarafından kullanılırken, bir yandan yapımcılar tarafından sadece internette yayınlanacak dizi üretimlerinde kullanıldığını görmekteyiz. Örneğin sadece youtube’da yayınlanan “Görünen Adam” dizisi gibi. Ayrıca dijital ortamda Türkiye’de içerik sağlayıcılardan biri olan Digiturk, izleyicilere 4 ekrandan (cep-tablet-bilgisayar-televizyon) ulaşabilecekleri internet temelli televizyon yayını hizmeti olan Digiturk Play’i, 2012 yılında yayın hayatına başlatmıştır. Turkcell de, TurkcellTv+ (turkcelltvplus) internet paketi ile bilgisayardan www.turkcelltvplus.com.tr adresine girerek veya cep telefonu ve tabletden mobil uygulamayı indirerek izlenebilmektedir. Günümüzde artık birçok telekom operatörü, hizmetleri arasına televizyon yayıncılığını da dahil etmiş, 120 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin telekomünikasyon teknolojilerini biraraya getirerek, kullanıcılara çeşitli dijital hizmetler sunmaktadır.• İnternet televizyonunun ilişkili olduğu kavramlardan biri de şebekeler üstü hizmetler (“over the top”, OTT) olarak nitelendirilebilecek hizmetlerdir. OTT hizmetleri, içeriğin internet üzerinden son kullanıcıya ulaştırıldığı, elektronik haberleşme ve yayıncılık öğelerini de içine alan çeşitli hizmetlerden oluşmaktadır. İnternet üzerinden dinlenebilen radyolar veya farklı müzik içeriklerinden, herhangi bir telekomünikasyon işletmecisinin altyapısına ihtiyaç duymayan ses ve mesaj hizmetlerine; televizyon programlarının isteğe bağlı cihaz üzerinden ve istenilen zamanda izlenebilmesinden (catch-up) farklı video içeriklerine (film, dizi veya kullanıcılar tarafından oluşturulmuş video içeriği) ulaşılmasına kadar çeşitli hizmetler OTT kapsamında yer almaktadır (Rekabet Kurumu Raporu,2017:5). OTT TV (Over the top television) video içeriklerin, televizyon ve müzik yayınlarının internet aracılığıyla son kullanıcıların çevrimiçi cihazlarına taşıyan bir teknoloji olarak son günlerde oldukça sıkça duymaya başladığımız bir kavramdır. Netflix, Now TV, Hulu, WhereeverTV, I-Tunes, YouTube ve Amazon dünyadaki en bilinen OTT TV örnekleri arasında sayılabilir. OTT TV servisine oyun konsolu, smart tv, set-topbox,blu ray oynatıcı ve mobil cihazlar gibi donanımlarla erişilebilmektedir. • Türkiye’de, mevcut durumda, çeşitli televizyon kanallarını paketleyerek perakende düzeyde (multichannel distribütör) bir abonelik bedeli karşılığında tüketicilere sunan ödemeli platform işletmecileri Digiturk, D-Smart, Platformtürk Digital Platform Hizmetleri A.Ş. (Filbox)200, TTNET (Tivibu), Superonline İletişim Hizmetleri A.Ş. (Superonline) (Evde Turkcell TV+), Türksat (Teledünya)’dır. Türksat’ın sayısal kablo hizmeti olan Teledünya’nın yanı sıra, analog kablo TV hizmetleri de abonelik bedeli karşılığında tüketicilere sunulmaktadır. (248) Digiturk, D-Smart ve Filbox uydu üzerinden; analog kablo TV ve Teledünya kablo TV altyapısı üzerinden, Evde Turkcell TV+ IP şebekesi üzerinden, Tivibu ise hem uydu hem de IP şebekesi üzerinden tüketicilere sunulan platform hizmetleridir (Rekabet Kurumu Raporu, 2017:92) 121 TELEVISION BROADCASTING IN NEW MEDIA PLATFORM AND INTERACTION  Sibel Karaduman  OTT TV ile IPTV arasındaki farklılıklar şu şekilde kategorize edilebilir (Taşkın, 2015) İçerik Dağıtımı Ağ Türü Ağ Sahipliği Servis Kalitesi (QOS) Örnekler Protokol İçerik Kataloğu 122 OTT TV Açık internet’i kullanır, yönetilemeyen ağ, "açık ekosistem" IPTV Dedike, yönetilebilen bir ağı kullanır, "Walled Garden ekosistem" içerik açık ağı kullanarak izleyiciye Belirli bir internet servis sağlayıcı içerik toptantıcısı tarafından teslim üzerinden erişilen kapalı, kişiye edilir. özel ağ Hizmetler, ağ ve uç cihaz Taşıma müzakereleri, ya da altyapı kapasitesine uygun olarak yatırımlarına gerek kalmaz optimize edilmiş ve özelleştirilmiş Garantili değil, en iyi çaba koşulları altında çalışır Teslimat kalitesi üzerinde kontrolü sağlar Popüler isteğe bağlı video servisleri; YouTube, Netflix, Fastweb, Now TV, Orange, Free, Amazon, Lovefilm, BBC iPlayer, BTvision, Tivibu Ev Hulu, myTV vb. HTTP (TCP), bağlı bir taşıma protokolü kullanarak teslim. HLS (Apple), Smooth Streaming (Microsoft) ve HDS (Adobe) gibi uyarlanabilir akış teknolojileri kullanılarak ortaya çıkan eğilimler. FEC (Octoshape) ile birlikte UDP üzerinden teslim içeriği Geleneksel IPTV TS (transport stream) iletim teknolojisini kullanır. FEC (Octoshape) ile birlikte UDP üzerinden içerik sunar, bağlantısız protokol Yaygın bedeva ve ekonomik VOD Premium içerik ve TV yayını gibi dağıtım modelleri için kullanılır gerçek zamanlı içerik teslimi İçerik Türü Premium içerik Premium içerik Yönlendirme Topologisi Unicast (HTTP temelli) ya da Simulated Multicast (UDP/TCP) Multicast, Unicast CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Kategori Tamamlayıcı Servis Kablo / Uydu platformlarına paralel hizmet kategorisi Önemli Oyuncular OVP (Kaltura, Brightcove, Ooyala), CDN Oyuncuları (Akamai, L3, Limelight, Octoshape) ve içerik sağlayıcıları TSP ve IPTV Platform tedarikçileri - Microsoft Mediaroom (Ericsson), ALU, Cisco Önemli Zorluklar Önemli Faydaları Düşük kaliteli, Premium içerik ve canlı yayın eksikliği, Tek noktaya yayın modeli (unicast) Düşük maliyet, cihazlar arasında içerik tüketimindeki esneklik Pahalı, Kablo ve Uydu Platformları ile rekabet, Bant Genişliği ve Altyapı İnteraktif Hizmetler, Hizmet Kalitesi ve Deneyim Kalitesi Türkiye’de OTT TV Örnekleri: Blu Tv ve Puhu Tv İzleme alışkanlıklarının giderek online olarak ve internet ortamlarında yapılması, medya sektöründeki yatırımların online içerik üretme ve izleyicinin internetin olduğu heryerden erişimine olanak sağlayan işleyişe kaymasını zorunlu kılmıştır. Varolan dizilerin yayın haklarını satın alan, kendi dizi ve filmlerini üreten Netflix’in 2017 itibariyle dünya genelinde abone sayısı 104 milyonu bulmuştur. Netflix’in filmleri, programları ve dizileri online olarak ya da akıllı TV, oyun konsolu, PC, Mac, cep telefonu, tablet ve daha birçok cihazdan izlenebilmektedir. Netflix’in dünya genelinde giderek büyüyen pazar payı Türkiye’deki online televizyon yayıncılığı için de geleceğin yayıncılık anlayışının nereye doğru evrileceği yönünde ipuçları vermektedir. Yatırımlarını geleneksel yayıncılığın yanında, internet izleyicisi için bu alana kaydıran Doğan Grubu 23 Ocak 2016 yılında Blu Tv’yi, Doğuş Grubu da 2016 yılının sonunda Puhu Tv’yi yayın hayatına geçirmiştir. 123 TELEVISION BROADCASTING IN NEW MEDIA PLATFORM AND INTERACTION  Sibel Karaduman  BluTV Birbirinden farklı dizi, film ve canlı yayını reklamsız yayınlayan BluTv, Doğan Holding çatısı altında kurulmuş bir dijital televizyondur (blutv.com). Aylık 12.90 TL abonelik sistemiyle işleyen BluTV’nin özelliği, içeriklerin reklamsız yayınlanmasıdır. Yabancı dizi arşivine de yer veren platform, aynı zamanda televizyon kanallarındaki dizileri de yayınlayarak geleneksel anlamdaki televizyon izleyicisini de hedef kitle olarak görmektedir. En çok izlenen dizilerin tekrarı ulusal kanal yayınından sonra reklamsız olarak BluTV’de, bölümü kaçıran ya da reklamsız olarak izlemek isteyen izleyici kitlesi için yüklenmektedir. BluTv’yi PuhuTv’den ayıran diğer özellik, 34 kanalın bulunduğu bir canlı yayın kategorisine sahip olmasıdır. BluTV, dilenildiği zaman, dilenildiği yerden televizyon izlemeyi sağlayan Türkiye’nin ilk yerel internet televizyon ağıdır. BluTV ile internet bağlantısı olan her yerden canlı TV yayınlarına, 1000’lerce film, dizi, yaşam ve belgesel gibi güncel içeriklere ulaşılabilmektedir. BluTV’ye bilgisayar, akıllı telefon, tablet ve akıllı televizyonlardan erişilebilinir. Güncel içerikler, stüdyo filmleri, yerli ve yabancı diziler, belgesel ve canlı kanallar, Türkçe dublaj ve altyazı imkânlarıyla da yer almaktadır (http://www.hurriyet.com.tr/blutv-donemi-basladi-40056855). Başlangıçta Kanal D’nin dizilerini ve yabancı filmlerini yayınlayan Blu Tv, kendi ürettiği projeler (“Masum”, “Sahipli”, “7Yüz”, “Çalınmış Hayatlar” gibi) dışında bazı yabancı dizilerin Türkiye haklarını da satın alarak yabancı dizi portföyünü oldukça geniş tutmaktadır. Puhu Tv Puhu Tv, Doğuş Grubunun reklamlar üzerinden internet televizyon yayıncılığını sürdüren dijital platformudur. Çoğunlukla yerli diziler üzerine yoğunlaşan PuhuTv, hem bu yönüyle hem de abonelik almamasıyla (ücretsiz), abonelik sistemi üzerinden yayıncılık yapan Blu Tv’den farklılaşmaktadır. Kendini yeni nesil online televizyon olarak tanımlayan Puhu Tv, PuhuTv akıllı algoritmasıyla üyelerini tanımakta; izleme alışkanlıklarını bilmekte ve izleyiciye uygun içerikleri listelemektedir. PuhuTv yarıda bırakılan içeriği hatırlayarak, farklı bir cihazdan da olsa bırakılan yerden devam edilmesini sağlamaktadır. Ayrıca PuhuTv’nin takip edilen içeriklerle ilgili liste oluşturulduğunda, üyelerine haber verme ve bu içeriklerin yeni bölümlerinden haberdar etme özelliği bulunmaktadır (puhutv.com). Dijital yayın hakları bulunan içerikleri 124 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin yayınlayan Puhu Tv’nin en öne çıkan içeriği Fi Dizisi, şimdiye kadarki yayınlanan 15 bölümüyle 17 milyon izleyici ve 100 milyon izlenme almıştır. Her iki platform, android cihazlara (mobil, tablet ve Apple TV uygulama marketlerinden) uygulama olarak indirilebilmektedir. Çoğunluğu dizi ve sinema filmi seçeneklerinden oluşan içerikleri izlemek için internet bağlantısı olması gerekmektedir. Bu kanalların içerikleri, ister mobil telefondan, ister, laptoptan, isterse internet bağlantısı olan smart televizyonlardan takip edilebilmektedir. Ya da bilgisayarı HDMI kablosuyla televizyona bağlayarak da televizyon ekranından izlenebilmektedir. Ayrıca sadece bu platformlara özgü, özgün içerik üretimleri görmek mümkündür. Platformlar, izleyiciye bir oturuşta arka arka bölüm izleyebilme imkanı da sunulmaktadır. İzleyici ne zaman izlemek istiyorsa (video on demand) o zaman izleme yapabilmektedir. Platformların bağlı olduğu televizyon kanallarında yayınlanan diziler, menü seçeneklerinde mevcuttur. Bu sayede her iki yayın grubu da, internet bağlantısı ve gerekli donanımı olan izleyicilere doğrudan erişme imkanı bulmaktadırlar. Yeni nesil televizyon platformları olarak Blu Tv ve Puhu Tv’de yer alan dizilerin süresi, televizyonla karşılaştırıldığında çok daha azdır. Yeni Medya Ortamı, Etkileşim ve Değişen İzleyici Yeni medya ortamında iki farklı etkileşimden bahsetmek mümkündür. Biri cihazların birbiriyle olan etkileşimi, bir diğeri de izleyici etkileşimi. İnternetle birlikte televizyon yayınları bilgisayar ortamına taşınmıştır. Teknolojik gelişmelerle giderek maliyetlerin düşmesi, internete bağlanan hane halkı sayısının artmasıyla internetteki dijital platformların varlığı, televizyon yayıncılığını internetle entegre olmak zorunda bırakmıştır. Kaçınılmaz olan bu entegrasyon giderek televizyon içeriklerine çeşitli ekranlar aracılığıyla erişme ortamını oluşturmuştur. Televizyon yayınları, televizyon ekranı dışında bilgisayar (masaüstü/laptop), tablet, akıllı telefonlar ekranları aracılığıyla istenilen mekanda, istenilen zamanda mesafe farketmeksizin erişilebilir, wireless teknolojisiyle de ev içindeki mobil cihazlar birbirleriyle kablosuz ağ ortamında birbirine bağlanabilir ve etkileşir hale gelmiştir. Televizyon içeriklerine kolayca erişilebildiği dijital ortamlar ve platformlar izleyicilere gün geçtikçe farklı izleme seçenekleri sunmakta, alternatif erişim imkanlarıyla izleyiciyi mobil kılmaktadır. 125 TELEVISION BROADCASTING IN NEW MEDIA PLATFORM AND INTERACTION  Sibel Karaduman  Dijital televizyonla birlikte geniş kitlelere yönelik yayıncılığın yerine daha dar ölçekte tanımlanmış gruplara yönelik yayıncılık anlayışı güçlenmiştir. Program içerikleri bu gruplara yönelik olarak paket programlar halinde hazırlanmakta, alıcılar istediği anda istediği bilgiyi seçip kullanabilmektedir. Geleneksel televizyon yayıncılığında genel olarak aynı kitle izleyicisine aynı içerik iletilirken, dijital televizyonda önceden hazırlanan içerikler farklı kişi ya da gruplara farklı mekanlarda, farklı zamanlarda değiştirilebilen program akışlarıyla sunulabilmektedir (Şeker, 2009:37). Bu dijital entegrasyonun diğer önemli bir parçası da sosyal medya araçlarıdır. Hashtag hesapları bulunan hemen hemen her dizi ve televizyon programı, bu hesaplar aracılığıyla hem izleyiciyi programa çekmekte, katılımını sağlamakta, hem de sosyal medya ortamında da kendinden sözettirmektedir. Televizyon kanalları facebook, instagram, twitter gibi sosyal paylaşım sitelerini izleyiciyi yayına dahil etme ve görüş bildirmesi için aktif bir biçimde kullanmaktadır. Televizyon kanalları tarafından sosyal medya hesapları açılarak interaktif ve etkileşimli bir ortam yaratılması, yeni medya ortamında yapılan televizyon yayıncılığının bir karakteristiği olmuştur. Buna göre geleneksel medya karşısındaki konumuyla karşılaştırıldığında daha aktif ve katılımcı bir konuma erişen yeni medya ortamındaki izleyicinin şu olanaklara sahip olduğunu söyleyebiliriz: -İzleyici internet ortamında, televizyon yayınlarıyla ilgili paylaşım gerçekleştirebilmekte, çeşitli web sayfası, blog ve forumlarda yorum ve gönderi yazabilmektedir. -Kullanıcı etkileşimlerine olanak sağlayan bu ortamda izleyici, televizyon içerikleriyle ilgili birbirleriyle diyaloğ kurup, yorumlara cevap verebilmektedir. -İzleyici/kullanıcı televizyon içeriklerine istediği yerde, istediği zamanda erişebilmekte, yayınları yayın zamanına göre değil, kendi zamanına göre takip edebilmektedir. -İzleyici içerik paylaşımları yaptığı gibi, içerik üretimlerinde de bularak kendi kanallarını internet ortamında oluşturabilmektedir. İnternet ortamında video paylaşımı yapılabilecek video paylaşım sitelerinde kullanıcılar (örneğin youtuber’lar) kendi içeriklerini üretmekte ve bu paylaşım sitelerinde yayınlamaktadır. Youtube, DailyMotion, Vimeo, İzlesene gibi portallar en çok paylaşımın yapıldığı mecralardır. Üye kullanıcılar, ürettikleri içerikleri sitenin kullanım ve paylaşım kurallarına göre yüklemektedir. Portal yöneticileri, kurallar dahilinde yayınlama, yayından kaldırma ve telif haklarına uygunluk kararlarına sahiptir. 126 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin İzleyicilerin tepkilerini, beğeni ve taleplerini belirlemek yeni medya ortamında çok daha kolay ve belirgin bir hal almıştır. İnternet sitelerinde, bloglarda, sosyal ağlarda (facebook, twitter, instagram gibi) televizyon yayınları ve içerikleri hakkında yapılan geri bildirim, yorum ve görüşler yapımcılar, televizyon kanalları, içerik üreticileri ve reklamcılar için günümüzde oldukça önem taşımaktadır. Sonuç Günümüzde televizyon yayıncılığı ile bilgisayar sistemlerinin entegrasyonuyla multimedya (çoklumedya) özellikler, yeni bir iletişim ve yayıncılık ortamının doğmasına olanak sağlamıştır. Analog olan yayın teknolojisinden dijital teknolojiye geçişle, internet temelli televizyon yayıncılığı teknolojileri büyük bir ivme kazanarak gelişmiştir. Sayısal teknoloji sınırsız veri işlenmesine, depolamasına ve aktarılmasına olanak tanımaktadır. Bu sebeple yeni medya ortamında çok daha kaliteli ses ve görüntü elde edilmesi, yayıncılık maliyetlerinin düşmesi ve yayıncılığın genişbant internet altyapısı üzerinden yapılması, günümüz televizyon yayıncılığını yaygın bir şekilde dijital ortama ya da dijital platformlara taşımıştır. Yeni nesil ya da dijital olarak tanımlanan televizyon yayıncılığı izleyici için de birçok avantajı ve teknolojik imkanları birarada sunmaktadır. Geleneksel izleme alışkanlıklarının temelden değiştiği bu dijital ortamda, yeni medya izleyicisi, internet temelli (IPTV -internet protocol TV-, OTT TV/video -over the top television- ve internet TV gibi ) farklı iletim kanallarının özellikli televizyon hizmetleri karşısında daha bireysel, çok daha aktif, etkileşimli, karar verici ve söz sahibi durumdadır. Dijital televizyon teknolojilerinin hızlı gelişimleri karşısında ortamın gereklerini yerine getirmek zorunda olan içerik üreticileri ve içerik sağlayıcıları da, özellikle 4 ekranda da yer alma (televizyon, laptop, akıllı telefon ve tablet) çabasını göstermek, dijital pazar için ARGE çalışmalarını ve projelerini dinamik tutmak zorundadır. Yeni medya ortamının televizyon yayıncılığı, içerik ve format anlayışı, zamanla yerine oturacaktır. İnternet televizyonculuğu ciddi bir rekabetin olduğu dijital televizyon sektöründe geleneksel televizyonculuğun şimdilik tamamlayıcısı olarak faaliyet göstermektedir. Uzun vadede izleyici beklentileri ve tutumları dijital televizyon pazarına yön verebilir. Ancak yayıncılıkla ilgili teknolojik gelişmeler, geleceğin televizyon yayıncılığının, ‘internet temelli her yerde televizyon stratejisi’ yönünde gideceği ipuçlarını şimdiden 127 TELEVISION BROADCASTING IN NEW MEDIA PLATFORM AND INTERACTION  Sibel Karaduman  vermektedir. Dolayısıyla dijital platformlara taşınan televizyon yayıncılığı dünyada ve Türkiye’de yeni açılımların gerçekleşeceği bir alan olarak karşımızda durmaktadır. Son olarak OTT TV/video alanının en önemli şirketlerinden Netflix’in CEO’su Reed Hastings’in “gelecek yıllarda tüm dünyada doğrusal televizyonculuğun yerini internet televizyonculuğu alacaktır” öngörüsü, televizyon yayıncılığı sektörünün teknolojik gelişmeler ve yakınsama süreci ile uzun dönemde gideceği noktaya işaret edebilir ( Rekabet Kurumu Raporu, 2017:9). Kaynakça Akyol, O. (2015), “Televizyon Ekranının Değişimi”, Yeni Medya Çağında Televizyon (içinde), Ed: Sedat Özel, İstanbul: Derin Yayınları, s.170-202 Özel, S. (2015), “Televizyon Ekseninde İzleyici ve İnternet Üzerindeki Video Hizmetlerinin İzleyiciye Etkisi”, Yeni Medya Çağında Televizyon (içinde), Ed: Sedat Özel, İstanbul: Derin Yayınları, s.1-35 Şeker, T. (2009), Teknoloji ve Televizyon, Literatürk: Konya www.puhutv.com, Erişim Tarihi: 15.11.2017 www.blutv.com, Erişim Tarihi: 10.10.2017 http://www.hurriyet.com.tr/blutv-donemi-basladi-40056855, Erişim tarihi: 15.10.2017 Rekabet Kurumu Raporu, (2017), “Dijitalleşme Ve Yakınsama Bağlamında Televizyon Yayıncılığı Sektör İncelemesi Raporu”, Ankara, (http://www.rekabet.gov.tr/Dosya/sektor-raporlari/13-dijitallesme-ve-yaki), Erişim Tarihi: 10.11.2017 BTK (Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu), (2013), “IPTV Hizmetlerine İlişkin Uluslararası Uygulamalar ve Türkiye İçin Öneriler”, Ankara, https://www.btk.gov.tr/File/?path=ROOT%2F1%2FDocuments%2FSayfa 128 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin lar%2FArastirma_Raporlari%2FIPTV_Hizmetlerine_iliskin_Uluslararasi_ Uygulamalar_ve_Turkiye_icin_Oneriler.pdf, Erişim Tarihi: 03.09.2017 Taşkın, C. (2015), “IPTV, OTT ve Televizyonun Geleceği”, http://www.bthaber.com/yazarlar/iptv-ott-ve-televizyonungelecegi/1/14161, Erişim Tarihi: 03.10.2017 129 TELEVISION BROADCASTING IN NEW MEDIA PLATFORM AND INTERACTION  Sibel Karaduman  130 CHANGING JOURNALISM AND ITS NEW TYPES Murad Karaduman 7 CHANGING JOURNALISM AND ITS NEW TYPES DEĞİŞEN HABERCİLİK VE YENİ GAZETECİLİK TÜRLERİ Murad Karaduman Abstract Journalism is one of the domains that internet mostly affects and transforms. After a short period from the time that internet was open to public, the first internet newspapers began posting on the internet in the mid-90s, and their development continued each passing day. While a huge transformation has been experienced in traditional media since then, the new media has emerged on the basis of new communication technologies. The basic characteristics of the new media were digitalization, interaction, and instantaneity. Developing within the frame of these three basics, the internet journalism has improved in time creating new types inside. The role of mobile technologies and social media is undeniable in this new situation. Mobile internet and mobile applications have the same important place in the “history of internet” as the internet has in the “history of communication”. While internet combined networks and computers to each other, mobile internet, mobile applications, and social media virtually combined persons to each other. The development of mobile internet and social networks contributed many changes to the human life. Human being is “on-line” most of the time now. Therefore the change in the journalism has continued in this basic framework. Consistent with mobile technologies, developing-diversifying with mobile applications, and effective in social networks, these new journalism types try to meet the needs of today’s human being. In this study, the journalism that has developed with the new media will be handled, and new types such as citizen journalism, social media journalism, data journalism, and robot journalism will be examined which emerged in terms of internet journalism. Together with these new types of journalism, news production processes, the structure of the news and future developments will be scrutinized. Keywords: Journalism, New Media, Internet Journalism. 131 CHANGING JOURNALISM AND ITS NEW TYPES  Murad Karaduman  Giriş Dijital çağın gazetecilik mesleğine getirdikleri ve götürdükleri saymakla bitmez. Eleştirel bir bakış açısıyla bugün enformasyon bombardımanı altında gerçeğe ulaşmanın çok daha güçleştiği görülmektedir. Bir başka eleştiri, muhabirlik kavramının değersizleştirilmesi ve medyanın giderek internet ve ajanslara daha fazla bağımlı hale gelmesidir. İnsanoğlunun varoluşundan bugüne haberleşmek için kullandığı araç-gereç ve teknolojiler, insanlık tarihinde de önemli yapıtaşları olmuştur. Medyanın temel işlevi ve nosyonu gerçeği topluma en kısa zamanda ve eksiksiz ulaştırmaktır. İnternet ve yeni medyayla birlikte haberde bazı yapısal değişiklikler de meydana gelmiştir. Haberi çok farklı biçim ve türlerde ve kitleye direk olarak aktarabilmek yeni medyanın en büyük güçlerinden biridir. Bu bağlamda internet gazeteciliğinin devamında bazı yeni gazetecilik türleri ortaya çıkmıştır. Haberin üretim ve aktarımındaki bu dönüşüm artık matematikteki sonsuz simgesiyle açıklanabilir. Zira iletişim teknolojilerindeki gelişmeler sonsuza dek, gazeteciliği etkilemeye ve dönüştürmeye devam edecektir. Bu çalışmada yeni gazetecilik türleri ve gazeteciliğin teknolojiyle dönüşümü ele alınacaktır. İnternet Gazeteciliği Gazetecilikle ilgili yeni gelişmelere değinmeden önce internet gazeteciliğine kısaca değinmek gerekir. İnternet gazeteciliğini 5 dönemde ele almak mümkündür: 1. 2. 3. 4. 5. İnternet gazeteciliğinin ortaya çıkışı ve ilk internet gazeteleri Sitelerin içeriklerinin geliştiği ve güncellenmeye başladığı dönem İnternete özgü yayıncılığın başladığı ve hızın ön plana çıktığı dönem Sosyal medya sonrası dönem Yayıncılık ve gazetecilikle ilgili yeni mobil uygulamalar dönemi İlk dönem esasında internetin toplumla daha yeni yeni buluşmaya başladığı, ilk internet sitelerinin yayına girdiği, dolayısıyla da internette ilk gazetecilik faaliyetlerinin başladığı 1995’lerde başlayan süreçtir. Bu dönemde kurulan ilk internet siteleri internet gazeteciliğinin ilk adımlarını atarken, gazetelerin internet siteleri de henüz sadece o günkü gazeteyi birebir olarak internete aktarmakla yetinmekteydi. Ancak tüm bunlar bile okur için devrim niteliğindeydi. Çünkü ilk kez evden dışarı çıkmadan, gazete satın almadan, internet bağlantısına ek bir ücret ödemeden ve en önemlisi istedikleri zamanda bilgisayarı açıp habere ulaşma olanağına kavuşmuşlardı. 132 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin 90’ların sonunda internetin gelişmesi ve yaygınlaşmaya başlamasıyla internet gazeteciliğinde de yeni döneme geçilmiş ve site içerikleri gelişmeye başlamıştır. Henüz tam olarak internet haberleri üretilmese bile şehir rehberi türündeki eklemeler ve önemli haberlerle birlikte hızlı güncellemelerle birlikte siteler gelişmeye devam etmektedir. Ancak hala internet ve internet gazeteciliği dünya için yeni bir olgudur ve gelişmelerin nereye gideceği tam olarak kestirilememektedir. 2000li yılların başlarından 2005’e kadar olan 3. dönemde artık internet gazeteciliğinin yeni bir kimliğe büründüğü rahatlıkla söylenebilir. Okurla tam etkileşimin sağlandığı, haberlerin anında girildiği, sürekli olarak sitenin güncellendiği ve internet gazetesi için özel haberlerin yapılmaya başlandığı bu dönem, geleneksel medyayı da derinden etkilemiştir. Geleneksel medya artık internetle birlikte ortaya çıkan bu yeni medya karşısında ancak kendi özgün taraflarını daha da belirginleştirerek rekabet edebilecektir. 2004 yılında kurulan Facebook, 2006 yılında kurulan Twitter ve bu bağlamda ortaya çıkmaya başlayan yeni medya; 2005’lerden itibaren internet gazeteciliğinde de yeni bir dönemin kapılarını açmıştır. Sosyal ağlar özellikle mobil internetin gelişimiyle öyle bir gelişim hızı yakalamış ve öyle büyük etkiler yaratmıştır ki; internet gazeteciliğinin de bunun dışında kalması mümkün olmamıştır. Böylelikle hem internet gazeteciliği sosyal medya üzerinden yeni bir soluk kazanmış, hem de sosyal medya üzerinden yapılabilen yeni habercilik türleri ortaya çıkmıştır. 5. dönemde ise özellikle akıllı cihazlardaki gelişim ve mobil gazetecilik kavramının ortaya çıkışıyla başlayan süreç ifade edilmektedir. Bu dönemde özellikle mobil gazeteciliğe olanak sağlayan uygulamalar geliştirilmiş, bunun yanısıra video habercilik ve canlı yayın yapmaya olanak sağlayan uygulamalar da kullanıcıların hizmetine sunulmuştur. Böylece başka hiçbir makine ya da cihaza gerek duymadan, sadece mobil cihazlarla üretilen (metin, fotoğraf, ses, video, grafik) ve yayımlanabilen (haber, video haber, canlı yayın) yeni bir habercilik biçimi doğmuştur. Yalnızca akıllı bir cihaz, tüm bu içeriğin toplanması ve yayımlanması için yeterlidir. Yeni Medya ve Gazetecilik Yeni medya, sosyal ağlar bağlamında gündelik yaşam pratiklerini değiştirirken, gazetecilik ve habercilik alanında da büyük değişimlerin kapısını aralamıştır. Yeni 133 CHANGING JOURNALISM AND ITS NEW TYPES  Murad Karaduman  gazetecilik anlayışında ağırlıklı olarak bilgisayarların yanısıra mobil cihazlar kullanılmakta, profesyonel habercilerin yanısıra yurttaşlar da haber yapmaktadırlar. Kısaca yeni medya kavramından bahsedecek olursak; Lister’e göre yeni medya, bütün bilinen farklı ortamları bir araya toplama yetisine sahip bir özelliktedir. Buna multimedia ya da çoklu ortam denilmektedir. Metin, durağan görüntü, hareketli görüntü, ses gibi ortamların birliktelikleri bu özelliği meydana getirmektedir. (Lister ve diğerleri, 2003, s.9) Manovich’e göre ise (200l, s.27-48) yeni medyanın beş temel niteliği vardır: Sayısal Temsil, Modülerlik, Otomasyon, Değişkenlik, Kod Çevrimi. Teknoloji ve gazetecilik arasındaki etkileşim elbette yeni medya terimi ile başlamamıştır. Gazeteciliğin eski zamanlarından bu yana gazetecilik ve teknoloji kavramlarını birarada kullanmak mümkündür. Diğer taraftan kitlesel yayıncılık açısından ele aldığımızda biraz daha yakın tarihe gelmek gerekir. XX. yüzyılda gazeteciliğe damgasını vuran hiç kuşkusuz çeşitli kitle iletişim araçlarıyla gazetecilik yapılmasıdır. Bu durum, XX. Yüzyılın “kitle iletişim araçları çağı” olarak nitelendirilmesine neden olmuştur. XX. yüzyılın ilk yarısına yazılı basın-gazete, dergi ve kitap egemen olurken, ikinci yarısında egemenlik önce radyo daha sonra televizyon yönünden görülmüştür. XIX. yüzyılın içinde doruk noktasına erişen “geleneksel gazetecilik” XX. yüzyılda farklı kitle iletişim aracıyla gazetecilik yapılsa bile devam ede gelmiştir. Geleneksel gazeteciliğin değişmeye başlamasında, 1970’li yıllardan itibaren gazetecilik alanında kullanıma giren bilgisayarların rolü bulunmaktadır. “Yeni gazetecilik anlayışı” ise tümden bilgisayar teknolojisinin, gazetecilikte kullanılmasıyla gerçekleşme yolundadır (Tokgöz 1994: 49–50). Burada söz edilen yeni gazetecilik anlayışı çalışmada internet gazeteciliği özelinde; yurttaş gazeteciliği, sosyal medya haberciliği, veri gazeteciliği ve robot gazeteciliği bağlamında irdelenmiştir. 134 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Yeni Gazetecilik Türleri Yurttaş Gazeteciliği Yurttaş gazeteciliğinin internetle başladığını söylemek haksızlık olsa da, internetin profesyonel olmayan sıradan kişilere yayıncılık bağlamında sunduğu olanaklar yadsınamaz. Yurttaş gazeteciliği çoğunlukla gazetecilik eğitimi almamış ve gazetecilikten para kazanmayan “gazetecilerin” internet üzerindeki web-tabanlı gazetecilik faaliyetleriyle ilişkilendirilmektedir ve sınırları hâlâ tam anlamıyla çizilmemiştir. Yurttaş gazeteciliği sürekli değişmekle beraber esasen iki formdan oluşur. Birincisi “profesyonel gazeteci olmayan yurttaşların” özellikle geleneksel medyada basılan içeriğe katkı yaptıklarında görülen türüdür. Yurttaş gazeteciliğin ikinci türü, “yurttaşlar gazeteci rolünü takındıklarında” yani bloglar, topluluk web siteleri veya başka türlü yayınlar çıkardıklarında oluşur. Bu tür yurttaş gazeteciliği “gazeteci kimdir”, “gazetecilik ve normları ölüyor mu?” sorularını beraberinde getirir (Aktaran: Yanardağoğlu, 2015: 252). Özellikle blog evreni ve sonrasında sosyal medyadaki gelişmeler, yukarıda söz edilen ikinci türdeki kişilerin de gazeteciliğe adım atmasını sağlamıştır. Yurttaş Gazeteciliği hakkında “genel-geçer gazeteciliğin eski değerlerine dönüş”ü hedef olarak koymasına bu arada medyanın ve haberin yapısal yanlılığına dair teorik bir sorun kurmuyor olmasına rağmen, uygulanabildiğinde haberin geleneksel tanımını ve özellikle gazetecinin “tarafsızlığını” yeniden tanımlamak anlamında bunun ötesine geçen bir habercilik/gazetecilik anlayışını temsil ettiği söylenebilir. Yurttaş gazeteciliği ile ilgili tartışmalar ve pratikler 1990’larda, ABD’de başlamıştır ve bu gazeteciliğin amacı “gazeteciliğin eski altın günlerine dönülmesi” biçiminde özetlenebilir. Çünkü dünyanın pek çok yerinde olduğu gibi ABD’de de medyanın güvenirliği ciddi biçimde sarsılmış durumdadır (Alankuş, 2008: 15). Zira gazeteler artık “yayımladıkları”, “yayımlamadıkları” ve “yayımlayamadıkları” bağlamında daha fazla tartışılmaktadır. 135 CHANGING JOURNALISM AND ITS NEW TYPES  Murad Karaduman  Yurttaş gazeteciliğini ortaya çıkaran etkenlerin başında, ana akım medya ile okuyucu/ izleyici arasında yaşanan güven bunalımı gelmektedir. Yurttaş gazeteciliği anlayışı, yalnızca kamuyu bilgilendirme görevi ile kendisini sınırlamayıp yurttaşın haklı olduğu alan ve konularda, bu haklı isteğin somut olarak gerçekleşmesini de bekler. Yani yurttaş taleplerinin savunuculuğunu üstlenir Buradan hareketle, yurttaş gazeteciliğinin objektif bir gazetecilikten ziyade, haber üretim sürecinin başından itibaren yurttaştan yana pozisyon aldığı söylenebilir. Tüm bunlar ise okuyucu/izleyicinin gazeteciye olan güveninin pekişmesine katkı sağlamaktadır (Karaman ve Önder, 2017: 166). Yurttaş gazeteciliği, temelini Denis McQuail’in “Katılımcı Demokratik Medya Kuramı’ndan almaktadır. Bu kuramın temelinde okur/izleyici yer almaktadır. Toplumdaki tüm grupların medyada söz alma ve temsil edilme hakkı olduğu vurgulanmaktadır. Yurttaş gazeteciliği de, topluma bu söz hakkını tanıma bağlamında önem taşımaktadır. Yurttaş gazeteciliğinin işleyişine de işaret eden birtakım hedeflerini şu şekilde sıralanabilir: 1. Haberlerin üretilmesi sürecinde neyin haber yapılacağına yönelik seçme özgürlüğünü korurken dahi yurttaşların fikirlerini ve hikâyelerini sistematik bir biçimde dinlemek. 2. Topluluklar ile ilgili önemli meseleler üzerine haber yapılırken bunların alternatif yollardan çerçevelenme biçimlerini araştırmak. 3. Yurttaşları tartışmaya teşvik etmek ve meselelerin kamusal bir anlayışla inşa edilmesi açısından en yüksek şansa sahip olan haber çerçevelerini seçmek. 4. Kamunun önemli sorunları üzerine haber yapılırken olası çözümlerin kamusal bilgisini ve alternatif davranış tarzlarına hizmet eden değerleri geliştirecek biçimde inisiyatif almak. 5. Kamuyla nasıl daha iyi ve daha güvenilir bir biçimde iletişim kurulacağı noktasında süreğen ve sistematik bir dikkat göstermek (Aktaran: Kutlu ve Bekiroğlu, 2010: 256). Yurttaş gazeteciliğinin ortaya çıkışının arkasında yatan nedenlerin açıklanmasında iki temel yaklaşım benimsenebilir. 136 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin -Birincisi, geleneksel medyanın kitle okuyucusu/izleyicisinin azalmasına çözüm arayışlarını ön plana çıkaran ekonomik yaklaşımdır. Bu yaklaşım tarzı, basının küresel pazarın çıkarlarına uygun olarak biçimlenirken gazetecilik pratiklerinde meydana gelen bazı değişimlerin yurttaş gazeteciliği adı altında yeni bir alternatif gibi sunulduğunu vurgular. -İkinci yaklaşım ise siyasal iletişimde ortaya çıkan sorunlardan kaynaklanan sosyal ve siyasal etkenleri öne çıkarır. Yurttaş gazeteciliğini, Amerikan demokrasisinin krizine çözüm arayışı sırasında ortaya çıkan alternatif bir gazetecilik pratiği olarak sunar (Uzun, 2006: 634). Yurttaş gazeteciliği ürünlerinin özellikleri genel hatları ile şöyle açıklanabilir. -Haberleştirilme sürecinden geçmeden oluşturulan görüntü, fotoğraf ve metinlerden oluşmaktadır. -Ham görüntüler, kurgu yapılmadan yayınlanmaktadır. -Görüntü ve metinden oluşturulan haberlerde, sunucu kullanılması için basitçe de olsa bir montaj sürecinden geçilmesi gerektiğinden, seslendirme yer almamaktadır (Balel, 2009: 72). Bugünkü medya evreninde yurttaş gazeteciliği özellikle ana-akım medyada sansürotosansür uygulamalarının yol açtığı sorunlar temelinde yarattığı demokratik katılım nedeniyle değerlidir. Ancak diğer taraftan haberin güvenilirliği ve etik sorunlar da göz ardı edilmemesi gereken konulardır. Sosyal Medya Haberciliği Genel olarak 1991 yılında ‘world wide web’in (www) halka açılmasıyla birlikte sosyal medyanın temellerinin atılmış olduğu kabul edilmektedir. 1990’lı yılların sonlarlına doğru ilgi odaklı forumların ortaya çıkmasıyla birlikte, bireyler kendi fikirlerini aktif olarak dile getirmeye ve bu fikirleri forumların diğer kullanıcılarıyla paylaşmaya başlamışlardır. 1998 yılında kullanıcıyla buluşan sixdegrees.com sitesinin sosyal ağların ilk örneği olduğu belirtilmekte, ryze.com, flicker, picassa, Linkedln, MySpace, 137 CHANGING JOURNALISM AND ITS NEW TYPES  Murad Karaduman  Facebook, Youtube ve Twitter gibi sosyal medya platformları bu yeni medya türünün tarihinde belli duraklar olarak ele alınmaktadır (Kuyucu, 2013: 114). Habercilik alanında sosyal medyanın kullanılmasının getirdiği avantajlar şu şekilde sıralanabilir: -Göreceli olarak haber kaynağına ulaşmada sağlanan kolaylık sağlamaktadır. -Haberin derlenmesinden yazılmasına ve okuyucusuna ulaştırılmasına kadar geçen süreç hızlanmıştır. -Haberin okuyucuya ulaşması sürecinde eşik bekçisi ve kanaat önderlerinin sayısının artması sağlanmıştır (Sütçü ve Bayrakçı, 2014: 42). Günümüzde medyada içerik oluşturmak sadece gazeteciler, muhabirler, büyük ve küçük özel ve kamu organizasyonları ile sınırlı olmamakla birlikte orta derecede bilgisayar bilgisi olan herkes düşüncesini, tecrübesini, fotoğrafını, videosunu ve ürettiği her şeyi yayınlayıp başkaları ile paylaşabilmektedir. Son yıllarda sosyal medya kullanıcılarının ürettikleri içerikler, geleneksel medya içeriklerini bile doldurmaktadır. Örneğin profesyonel yayıncılık yapmayan kişilerin sosyal medya ağları ile paylaştığı videolar veya yazdıkları düşünceler ve hikâyeleri VidiVideo gibi çeşitli programlar adı altında TV veya radyoda yayınlanmaktadır (Kuyucu, 2013: 121). Sosyal medyanın gazetecilik alanına girmesi, esas olarak güven ve doğru bilgi üzerinden yürütülen veya yürütülmesi gereken gazetecilik mesleği için bazı dezavantajları da beraberinde getirmiştir. Sosyal ağlar üzerinden herkesin denetimsiz biçimde içerik üretip paylaşabilmesi, yalan yanlış bilginin yayılmasına olanak sağladığı gibi bu tür bir bilgiyi haberin kaynağı olarak gören veya gösteren gazetecileri de bazen yanıltabilmektedir. Böyle bir ortamda verilen haberin doğruluğu, hazırlanan içeriğin gerçekleri yansıtması, insanların doğru bilgilendirilmesi, medya markalarının önemini ve iyi gazetecilerin fikir önderliğini pekiştirmiştir. “Güvenilir haber medyası” olmayı, medya kuruluşlarının en önemli marka değeri haline getirmiştir. Milyonlarca sosyal medya kullanıcısı tarafından sürekli olarak dolaşıma sokulan doğru veya yanlış bilgi keşmekeşinin olduğu bir ortamda, “güvenilir marka” sınıfına girebilen medyalar, okuyucu için vazgeçilmez enformasyon kaynağına dönüşmeye başlamıştır (Kurt, 2014: 824). 138 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Bir haber kaynağı olarak kullanılmaya başlanan sosyal medya ortamlarında dolaşıma sokulan yanlış enformasyon, gazeteciler için önemli risk olmaya devam etmesine karşılık, bu yeni iletişim mecrasının gazetecinin gündelik iş akışında yarattığı değişikliklerin genel olarak olumlu yönde olduğu söylenebilir. Sosyal medya, haberi mümkün olduğunca hızlı bir biçimde dolaşıma sokmanın baskın bir anlayış olduğu günümüz gazeteciliğinde, gazetecilere önemli kolaylıklar sağlar. Gazetecinin hazırladığı bir haberi, kitlelerle paylaşmanın en hızlı yolu olan sosyal medya ortamları, aynı zamanda gazetecilerin herhangi bir bilgiye daha kolay ve hızlı erişimine zemin hazırlamıştır. Bu yeni iletişim mecralarının gazetecilere, sadece bilgiye ulaşmada hız veya kolaylık sağlamakla kalmadığı, gazetecilerin rutini olan haber toplantılarının gündemini oluşturan haber konuları bulmada da yardımcı olduğu görülür. Güncel olayları takip etmede, kamuoyunun nabzını tutmada gazeteciye önemli avantajlar sağlayan sosyal medya, aynı zamanda gazetecinin ürettiği bir habere ilişkin geribildirimleri anında almasına ve bazı durumlarda bu geribildirimler doğrultusunda haber içeriğini düzeltmesine yardımcı olmaktadır (Kurt, 2016: 36). Sosyal medyanın okur açısından erişim olanaklarının haberin dolaşımını hızlandırdığı bir gerçektir. Bu nedenle birçok haber sitesi haberlerini sosyal medyaya entegre edecek şekilde düzenlemektedir. Diğer taraftan bunun yararları kadar zararları da tartışılmalıdır. Ancak bir gerçek olarak sosyal medyanın, haberin formunu değiştirdiği açıktır. Robot Gazeteciliği Son dönem karşımıza çıkan robot teknolojisi, yavaş yavaş gazetecilik uygulamalarında da kendini göstermeye başlamıştır. Sisteme yüklenen bilgi ve verilerin, yazılımlar sayesinde haber metnine dönüştürülmesinin başlangıçta gazetecilik açısından bir kazanç olduğu düşünülebilinir. Diğer taraftan gazetecilik ve muhabirlik kavramlarının bugün geldiği noktada, bu gelişmelerin gelecekte neler getireceği oldukça karmaşık görünmektedir. Günümüzde haber siteleri özellikle son dakika haberlerinde, insan gücüne ihtiyaç duymadan robotlara haber yazdırabilmektedir. Editörlerin ve yazarların bu kadar kısa sürede yayına hazırlayamayacağı haberlerde robot teknolojisine başvurmak son dönemlerde tercih edilen bir yöntemdir. Haber sitelerinin birçoğu Narrative Science isimli bir robot girişiminin geliştirdiği algoritmaları kullanmaktadırlar. Yazılıma haberin 139 CHANGING JOURNALISM AND ITS NEW TYPES  Murad Karaduman  öne çıkan bilgileri girilmekte ve bilgiler yazılıma yüklendikten sonra program bu bilgileri haber diline çevirerek yayına hazır hale getirmektedir. Son dakika ve flaş gelişmelerde ve çoğunlukla mesai saatleri dışında gerçekleşen gelişmeler için hızlı çözüm sunan bu yazılımlar büyük haber sitelerinin gitgide sıcak bakmaya başladığı bir model olma yolunda ilerlemektedir (Kalsın, 2016, s. 87). Medya kuruluşlarının kullandığı robot gazeteciler genelde verilere dayalı haberler yazabiliyorlar. Ancak eğer editörler iyi haber şablonları ve anahtar sözcükler üretebilirse, robot gazeteciler de bu şablonları ve anahtar sözcükleri kullanarak daha derinlemesine haberler yapabilir. Bir örneğini Washington Post hâlihazırda gerçekleştiriyor. Heliograf adını verdikleri robot gazetecinin bir bölgenin seçim sonuçlarına ilişkin haberini insan gazetecinin yazdığı haberden ayırt edebilmek neredeyse imkânsızdır (İrvan, 2017: https://suleymanirvan.blogspot.com.tr/2017/08/robot-gazeteciler-geliyor.html ). Günümüzde robot gazetecilik, finans, spor ve hava durumu gibi gazetecilik dallarında kullanılmaktadır. Robot gazetecilik aslında tamamen yapılandırılmış veri (structured data) denilen kavrama dayanmaktadır. Burada ise algoritmalar sayesinde belirlenmiş veri kaynaklarından veri çekilerek haber şekillendirilmektedir. Kısaca buradaki akışı şu şekilde anlatabiliriz: İlk aşamada belirlenmiş kaynaklardan veri toplanır ve bunların üzerine yeni ve tarihî veriler eklenerek bağlam oluşturulur. İkinci aşamada ilginç olaylar belirlenir. Burada istatistiksel veriler devreye girer ve konulara göre önceden belirlenmiş kurallar aktarılır. Üçüncü aşamada iç görülere öncelik verilir ve haber değeri ile örneğin bir spor haberi yazılıyorsa, skorun sakatlanan oyuncudan daha önemli olduğu gibi noktalar aktarılır. Dördüncü aşamada haber yazılır ve yayıncının haber kurallarına uygun hale getirilir. Beşinci ve son aşamada haber, istenirse yayıncının içerik yönetimi sistemi istenirse editoryal elemeden geçirildikten sonra yayımlanır (Fındık, 2016: http://digitalage.com.tr/robot-gazetecilik-gazetecilik-icin-tehdit-mi-yoksa-firsat-mi). Robot gazeteciler konusu uzun bir süredir akademik çalışmaların ilgi alanındadır. En çok ilgi çeken makale, Christer Clerwall'un "Enter the Robot Journalist" isimli makalesi sayılabilir. Clerwall, 46 kişilik küçük bir örneklem kullanarak robot gazeteci tarafından yazılmış bir spor haberiyle insan gazeteci tarafından yazılmış bir spor haberini karşılaştırmıştır. Karşılaştırmaya göre, insan gazeteci tarafından yazılan haber daha tutarlı, daha iyi yazılmış, daha açık ve anlaşılır, daha okuması zevkli bulunurken; robot gazeteci tarafından yazılmış haber daha betimleyici, daha bilgilendirici, daha sıkıcı, daha 140 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin doğru, daha güvenilir ve daha nesnel bulunmuştur. Elbette örneklemin küçük olması önemli bir sorundur. Ayrıca haberin konusunun farklı olması da bir başka sorundur. Yine de bize bir fikir vermektedir. Robot gazeteciler verilerden hareket ettikleri için daha doğru ve daha güvenilir haberler yazabilecek kapasitedeler; taraf tutmaları, verileri yanlış okumaları gibi bir sorun da söz konusu değildir (İrvan, 2017: https://suleymanirvan.blogspot.com.tr/2017/08/robot-gazeteciler-geliyor.html ). Kuşkusuz bu tür yazılımlar daha da geliştirilerek zaman içinde semantik bağların daha fazla kurulması sağlanabilir. Ancak habercilik, öznesinde insan olan bir olgudur. Dolayısıyla kusursuz bir robot gazeteciliğin bile her zaman bir yanı eksik kalacaktır. Veri Haberciliği Gelişen iletişim teknolojileri verilerin sınıflanmasında, işlenmesinde, saklanmasında ve farklı formlarda sunulmasında büyük kolaylıklar sağlamaktadır. Veri haberciliğinin çıkış noktası, büyük verilerin işlenerek iletişim teknolojilerinin ve masaüstü yayıncılığın sağladığı özel ve farklı biçimlerde iletilebilmesidir. Veri Gazeteciliği en basit anlamıyla veri ile gazetecilik yapmaktır. Daha geniş anlamıyla oldukça büyük bir çalışma disiplini gerektiren, şeffaf gazetecilik, artırılmış gazetecilik gibi pek çok tanımla birlikte dünya ölçeğinde dijitalleşen haber odalarını veriyi daha etkin kullanarak dönüştüren aynı zamanda bilinç değişikliği yaratan bir gazetecilik türüdür. Bilgiyi/veriyi yeni araçlar, yeni teknikler ile daha etkili bir süreçten geçirmek ve bu sürecinde veri toplama, filtreleme, analiz etme, görselleştirme ve hikâyeleştirme aşamalarını kapsayarak olgunlaşması anlamına gelmektedir (Kalsın, 2016, s. 87-88). Veri gazeteciliği üç yetinin varlığını gerektirmektedir: -Veriye ulaşabilmek, -Veriyi düzenleyebilmek, -Veriyi analiz edebilmektir. 141 CHANGING JOURNALISM AND ITS NEW TYPES  Murad Karaduman  Birçok yönden, veri gazeteciliği aslında yeni araçlar kullanılarak yapılan geleneksel gazeteciliktir. “Kağıt ve kalem” yardımıyla yapılan muhabirlikten, telefon yardımlıya yapılan muhabirliğe ve o noktan da bilgisayar yardımıyla yapılan haberciliğe geçiş profesyonel gazeteciliğin temel niteliklerini değiştirmiyor, ama iyi bir gazetecinin bu araçları çok iyi kullanmayı öğrenmesini gerektirmektedir (Access Info Europe ve N-ost 2011: 63). Veri haberciliğinin hazır veri kümeleri üzerinden yapılabilirliği büyük ölçüde verinin erişilebilir olmasına bağlıdır. Bu hususta açık veri, demokratik ortamlarda veri haberciliğinin sınırlarını tayin eden unsurların başında gelmektedir. Açık veri, özetle, herhangi bir kısıtlamaya tabi olmadan herkes tarafından özgürce kullanılabilen ve dolaşıma sokulabilen veri olarak tanımlanabilir. The Open Knowledge Foundation (2012), açık verinin özelliklerini şu şekilde belirlemektedir: -Mevcudiyet ve erişim: Veriye herkes, tercihen İnternet üzerinden indirmek suretiyle, erişebilmelidir. Sunulan verinin formatı biçimlendirmeye uygun olmalıdır. -Yeniden kullanım ve dolaşım: Verinin yeniden kullanımına ve dolaşımına izin verilmeli, ayrıca dolaşıma sokulan verinin farklı veri kümeleriyle bir araya getirilmesine olanak tanınmalıdır. -Evrensel katılım: Kişiler veya gruplar üzerinde verinin kullanımına ilişkin herhangi bir kısıtlama ya da ayrımcılık söz konusu olmamalıdır. Ticari kullanıma dair kısıtlar da buna dâhildir (Doğu, 2015: 186). Sayısal teknolojiler haber üretim anlayışını değiştirdi. Gazeteciler için yeni bir alan açan bu değişim gazetelerin görünümünün yeniden şekillenmesinin yolunu açtı. Haberler, görgü tanıklarının sosyal medya paylaşımları ya da bloglar gibi birçok kaynak sayesinde, henüz olay yaşanırken anında yayılmaya başlıyor. Yukarıdan aşağıya bir haber aktarım zincirinden çok aşağıdan yukarıya doğru çıkan bir haber /veri akışı söz konusudur. Çoğu zaman anlık haberler, paylaşımı yapanların sosyal ağıyla sınırlı dar bir çerçevede ham veri olarak unutulup kaybolabilmektedir. İşte bu nedenle veri gazeteciliği büyük önem taşıyor. Tasnif ve sınıflandırma burada gazeteciler için önemli bir detay olmaktadır. (Dağ, 2015: 16). 142 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Verinin tek başına bir anlam ifade etmemesi, verinin ele alınıp işlenmesini, enformasyona dönüştürülmesini ve son olarak da araştırma, öğrenme ve gözlem sonucu bilginin ortaya çıkarılması süreçlerini gerektirmektedir. Tüm bu süreçlerin habercilik anlayışı çerçevesinden işlenmesi bizleri veri gazeteciliği kavramına götürmektedir. Bu bağlamda en temel tanımıyla veri gazeteciliği; birbirinden bağımsız ya da birbiri ile bağlantılı olan genellikle büyük çapta veri setlerinin incelenmesi, bu setlerde yer alan bağlantılar arasındaki ince noktaları analiz etme ve okuma, tüm bu işlemlerin sonucu bu verilerden hikâye çıkarma işidir (Aslan, Bayrakçı ve Küçükvardar, 2016: 58). Sonuç olarak teknolojinin sağladığı olanaklar ve kolaylıklar, verilerin daha hızlı bir biçimde haberleştirilmesine olanak tanımaktadır ancak veriler üzerinde bağlam kurma ve bunun üzerinden haberi kurgulama, habercinin; daha doğru ifadeyle iyi habercinin işidir. Sonuç İnsan ürünü olan şeylerin çeşitliliği, doğadaki canlı türlerinin çeşitliliği kadar şaşırtıcıdır. Taş aletlerden mikroçiplere, su değirmenlerinden uzay gemilerine, raptiyelerden gökdelenlere kadar tüm alanlarda bu çeşitliliği görmek mümkündür. (Basalla, 2013: 12). Kuşkusuz bu durumu ortaya çıkaran, insanoğlunun doğaya eklediklerini sağlayan teknolojidir. İletişim teknolojileri ise bunun en önemli ve en özgün parçalarından biridir. İletişim teknolojileri ve gazetecilik arasındaki ilişki dün ve bugün olduğu gibi yarın da haber üretim süreçlerini ve haber formlarını dönüştürmeye devam edecektir. Kuşkusuz internetin icadı; belki de telgrafın bulunmasından bu yana gazeteciliği en çok etkileyen gelişme olmuştur. Nasıl ki internetin icadı; iletişim teknolojilerindeki gelişmelerin bir yapı taşı olmuş, mobil internet ve sosyal ağların gelişimiyle bu durum domino etkisi yaratmışsa, bu gelişmelerin gazetecilikte yarattığı etkiler de aynı hızla sürecektir. Bugünden sonra da teknolojik gelişmelere paralel olarak yeni ve farklı gazetecilik tür ve formlarının ortaya çıkacağı açıktır. Çalışmada internet gazeteciliğinden yola çıkılarak; yurttaş gazeteciliği, sosyal medya haberciliği, robot gazeteciliği ve veri gazeteciliği ele alınmış ve bu yeni türler bağlamında bugünün ve geleceğin gazetecilik perspektifi ortaya konulmaya çalışılmıştır. 143 CHANGING JOURNALISM AND ITS NEW TYPES  Murad Karaduman  Kaynakça Access Info Europe ve N-ost (2011), Gazeteciler İçin Devlet Kurumlarındaki Bilgiye Erişme Konusunda El Kitabı, Legal Leaks Toolkit Elkitabı. Alankuş, S. (2008), Yeni Habercilik Arayışları: Hak Odaklı Habercilik, Yurttaş Gazeteciliği, Barış Gazeteciliği, (Der.) Sevda Alankuş, Okuldan Haber Odasına: Hak Haberciliğine Doğru, İstanbul: IPS Vakfı Yayınları, s. 2-23. Aslan, A., Bayrakçı S. ve Küçükvardar M., “Bilişim Çağında Geleneksel Gazeteciliğin Dönüşümü: Veri Gazeteciliği”, Marmara İletişim Dergisi, Sayı: 26, s. 5570. Balel, Ceren (2009), Günümüz Türk Basınında Yurttaş Gazeteciliğinin Durumu ve Uygulamalarının Değerlendirilmesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Gazetecilik Anabilim Dalı, Onaylanmış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. Basalla, George (2015), Teknolojinin Evrimi, Çev: Cem Soydemir, Doğu Batı Yayınları, Ankara Dağ, P. (2015), Gazeteciliğin Geleceği: Veri Gazeteciliği, E-kitap, https://www.academia.edu/16286677/GAZETECİLİĞİN_GELECEĞİ_ VERİ_GAZETECİLİĞİ_-Pınar_Dağ_Ekitap_ . Doğu, B. (2015), “Veri Haberciliği: Demokratik Medya İçin Olanaklar”, Folklor/Edebiyat, Cilt 21, Sayı: 83, s. 181-197. Fındık, H. K. (2016), “Robot Gazetecilik: Gazetecilik İçin Tehdit mi Yoksa Fırsat mı?” http://digitalage.com.tr/robot-gazetecilik-gazetecilik-icin-tehdit-miyoksa-firsat-mi/, Erişim Tarihi: 23.11.201 İrvan, S. (2017), “Robot Gazeteciler Geliyor!” https://suleymanirvan.blogspot.com.tr/2017/08/robot-gazetecilergeliyor.html , Erişim Tarihi: 23.11.2017. 144 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Kalsın, B. (2016), “Geçmişten Geleceğe İnternet Gazeteciliği: Türkiye Örneği”, The Journal of Academic Social Science Studies, Number: 42, p. 75-94. Karaman, M. ve Önder M. (2017), Yurttaş Gazeteciliğinin Ana Akım Medyaya Etkisi: Whatsapp İhbar Hatları Örneği, Erciyes İletişim Dergisi Akademia, Cilt 5, Sayı 2, s. 164-180. Kurt, H. (2016), “Gazetecilik Mesleğine Yeni Bir İmkân Olarak Yeni /Sosyal Medya Ortamları”, (Ed.) Gülgün Erdoğan Tosun ve Hanifi Kurt, Değişen Dünyada Gazetecilik, Ankara: Orion Kitabevi. Kurt, H. (2014), “Gazetecilik Pratiği ve Sosyal Medya”, Gaziantep University Journal of Social Sciences, 13 (4), s. 821-835. Kutlu, Ö. T. ve Bekiroğlu, O. (2010), “Türkiye’de Yurttaş Gazeteciliği Bağlamında İnternet Haberciliği: Bianet Örneğinde Kentsel Dönüşüm Projesiyle İlgili Haberlerin Analizi”, Selçuk İletişim, 6 (2), s. 254-269. Kuyucu, M. (2013), “Yeni İletişim Aracı Olarak Sosyal Medya ve Sosyal Ağlar Üzerine Bir Güncelleme”, (Der.) Mihalis Kuyucu ve Tüba Karahisar, Yeni İletişim Teknolojileri ve Medya, İstanbul: Zinde Yayınları. Lister, M., Dovey J., Giddings, S., Grant I., Kelly, K., (2003). New Media: A Critical Introduction, New York: Routledge Manovich, Lev (2001). The language of new media. Cambridge, MA: The MIT Press Sütçü, C. ve Bayrakçı S. (2014), “Sosyal Medya Gazeteleri Nasıl Etkiliyor? Haberlerin Twıtter’da Yayılması Üzerine Bir Araştırma”, The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication, Volume 4, Issue 2, s. 40-52. Tokgöz, O. (1994) Temel Gazetecilik, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara. Uzun, R. (2006), “Gazetecilikte Yeni Bir Yönelim: Yurttaş Gazeteciliği”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 16, s. 633-656. 145 CHANGING JOURNALISM AND ITS NEW TYPES  Murad Karaduman  Yanardağoğlu, E. (2015), “Yeni Medya ve Kullanıcı Türevli İçerik: Dokuz8haber Sitesi Örneğinde Yurttaş Gazeteciliği Üzerine Etnografik Bir İnceleme”, Folklor/Edebiyat Dergisi, Cilt: 21, Sayı: 83, s. 251-269. 146 THE EVALUATION OF FILM STUDENTS SKILLS ON UNDERSTANDING FILM NARRATIONS AND FILM INTERPRETATION IN THE CONTEXT OF COGNITIVE SCIENCE:THE CASE OF KTMU FACULTY OF COMMUNICATION Kadir Yoğurtçu 8 THE EVALUATION OF FILM STUDENTS’ SKILLS ON UNDERSTANDING FILM NARRATIONS AND FILM INTERPRETATION IN THE CONTEXT OF COGNITIVE SCIENCE: THE CASE OF KTMU FACULTY OF COMMUNICATION – ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİNİN FİLMSEL ANLATILARI ALGILAMA VE FİLM YORUMLAMA BECERİLERİNİN BİLİŞSEL BİLİM BAĞLAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ: KTMÜ İLETİŞİM FAKÜLTESİ ÖRNEĞİ Kadir Yoğurtçu Abstract The concept of cinema has become an important concept that stands out in the socio-cultural practices of society within the century over hundred years. The films, which are the basic arguments of cinema, have been produced with complex techniques over time and have been presented to viewers as pedagogical tools that need to be read and interpreted. In this context, individuals access films in certain ways – by going to the movie theatres and purchasing them or reaching them through television channels or online. As a result of these practices, it seems possible to perceive, signify and interpret the narrations that the films produced in a certain level. However, when this is taken at the level of higher education on cinema, the perception, signification and interpretation of film narrations can not be seen as an ordinary activity. At this stage, it is expected that the students’ skills on perceiving films will be developed at metacognitive level. For this, in the framework programs, lectures such as semiology, 147 THE EVALUATION OF FILM STUDENTS SKILLS ON UNDERSTANDING FILM  NARRATIONS AND FILM INTERPRETATION IN THE CONTEXT OF  COGNITIVE SCIENCE:THE CASE OF KTMU FACULTY OF COMMUNICATION Kadir Yoğurtçu cinema semiology, film criticism, film theories, visual literacy, visual aesthetics are given during different educational periods. In this study, students from Faculty of Communication, Radio-TV Cinema Departments who took courses in semiology, cinema semiology, cinema theories, visual literacy and visual aesthetics at different periods in Kyrgyz-Turkish Manas University (KTMU) will be compared with the students who didn’t take those courses. As the basic question of the research, the questions like, “Are the mentioned courses have any influence on the visual literacy levels of the students with socio-cultural diversity and the interpretation skills of the films in terms of metacognitive awareness”, “Is there a statistically meaningful relation between the students who take these courses and who don’t?” will be at the centre. In reaching these research questions, a control group and an experimental group were established; surveying and focus group interviewing techniques were applied to these groups. The data obtained will be analysed with the aid of multivariate statistical techniques. Keywords: Cognitive Science, Film Narration, Visual Perception, Visual Literacy, Metacognitive Awareness. Giriş Çok değil günümüzden 20-30 yıl öncesinde bile başat sinema teknikleriyle çekilmesi mümkün görünmeyen birçok masalımsı anlatı unsurlarının filmleri günümüzde dijital teknolojiler sayesinde rahatlıkla üretilir olmuştur. Bu yapım sürecinde oldukça karmaşık çekim teknikleri ve yüksek çözünürlüklü kameralarla elde edilen görüntüler, dijital efektler ve bilgisayar destekli gelişmiş uygulamalar yardımıyla yeniden işlemden geçirilmektedir. Böylelikle, bir zamanlar asla yaratılamazmış gibi görünen fantastik dünyanın kahramanları ki sinemanın ilk örneklerinden beri iddia edilende buydu- ve onların yaşadıkları maceralar sinema ekranlarında birer birer hayat bulmaktadır. Sinemasal üretimin böylesi hızla gelişimi elbette izlerkitle üzerinde de belirgin bir etki yaratmıştır. Bu üretim pratikleri sonucunda bireylerde bir çeşit yetkinlikten bahsetmek mümkün olmuştur. İzleyen göz olarak süreç içerisinde belli bir ‘imge doygunluğu’ yaşanmış, filmsel anlatıya karşı duyarlılık artmış, yükselen görsel kültürle birlikte izleyicinin de estetik, plastik göstergelere olan ilgileri gelişmiş, zevkleri incelmiş, uzam, zaman, mekân, boyut ve gerçeklik algıları değişmiş dolayısıyla izlediklerini değerlendirme ve yorumlama becerileri de bir hayli öne çıkmıştır. Bu görme biçimlerindeki zenginlik, artık insanların sıradan bir imgeyle okunması gereken, pedagojik bir imgeyi ayırt edebilmelerine zemin hazırlamıştır. Gelinen nokta olarak, teknik imkânlar dâhilinde yönetmen ve ekibi tarafından yaratılan üst düzey sanatsal çeşitlemeler ve soyutlamalar da dâhil olmak üzere her türlü görsel-işitsel anlatının hedef kitle tarafından yüksek düzeyde anlaşılabildiği söylenebilir. Bu nedenle artık izleyicinin, 148 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin hareketli anlatının yarattığı gerçeğe benzerlik etkisiyle bir an ürperip sinema salonundan dışarıya kaçma refleksi göstermesini beklememekteyiz. Bütün bu gelişmelere rağmen kitle iletişim araçlarının işlevlerinin tartışıldığı bir dönemde bireyin yaşam alanını çevreleyen ve gittikçe sofistike bir hal alan imgeler dünyasının anlamlandırılmasına yönelik becerinin daha sistematik olarak ele alınması gerektiği açıktır. Bunun yapılabilmesi için meselenin eğitim-öğretim boyutunda yeniden değerlendirilmesi gerekecektir. Nitekim eğitim literatüründe görsel okuryazarlık, medya okuryazarlığı, eleştirel medya okuryazarlığı gibi kavramlaştırmalarla anılan bu olgu her yönüyle eğitim sistemine dâhil edilmekte gecikmemiştir. Görsel Okuryazarlık Eğitimi ve Üstbilişsel Farkındalık Görsel kültürün bir parçası olarak bireyi çevreleyen sosyal alanda etkin olan görsel metinlerin (tekst) okunması (reading) etkinliğine görsel okuryazarlık (visual literacy) adı verilmektedir. Uluslararası Görsel Okuryazarlık Topluluğu’na göre (IVLA)International Visual Literacy Association- görsel okuryazarlık ‘görmenin, aynı zamanda diğer duyusal deneyimlerle sahip olduğu ve bütünlediği görme yeterliliğinin (visual ability) gelişimidir’ (Akt.Parsa, 2012:158). Bu etkinliğin bir beceriye dönüşmesi anlamında görsel okuryazarlık kavramının, insanın görme duyusunu kullanarak geliştirdiği bir dizi görme yeterliliğini kapsadığı söylenebilir. Bu yeterliliklerin geliştirilmeye, iyileştirilmeye açık olması konuyu pedagojik boyuta taşımaktadır. Zira görebilme özelliği günümüzde öğrenmenin temel etkinliklerinden biri olarak görülmektedir. Bu yeterliliklere sahip olan kişinin; görsel hareketleri, nesneleri, sembolleri ve çevresindeki diğer şeyleri ayırt etme ve yorumlama becerilerini geliştirmiş olması beklenir. Zira bu yeterliliklerin yaratıcı bir şekilde kullanılması ile insan çevresinde bulunanlarla daha etkili bir iletişim kurar ve görsel iletişimi daha iyi kullanır (Avgerinou ve Ericson, 1997:281).Bu anlamda görsel okuryazarlık, görsel bilginin anlamını ve görsel mesajları kesin olarak yorumlama ve bu tür mesajları yaratma yeteneğini öğrenme (Petterson,1998:155) olarak tanımlanabilir (Akt.Parsa,2012:159). Bu yaklaşımlar çerçevesinde ana hatları belirlenen görsel okuryazarlığın yükseköğretim düzeyindeki durumuna bakıldığında ağırlıklı olarak medya tarafından üretilmiş olan görsel içeriklere odaklanıldığı görülmektedir. Burada temel amaç iletişim sistemi içinde yer alan her türlü görsel göstergenin (durağan imgeler, hareketli imgeler) ve bu göstergeyi ayrıntılandıran ses, yazı renk, ışık, kompozisyon, perspektif vb. gibi anlatı kiplerinin doğru olarak algılanması ve anlamlandırılması ve gerektiğinde etkin olarak kullanılması konusunda öğrencilere bilgi ve yetenek kazandırmaktır. Görsel 149 THE EVALUATION OF FILM STUDENTS SKILLS ON UNDERSTANDING FILM  NARRATIONS AND FILM INTERPRETATION IN THE CONTEXT OF  COGNITIVE SCIENCE:THE CASE OF KTMU FACULTY OF COMMUNICATION Kadir Yoğurtçu okuryazarlık sürecinde doğru bilgiye ulaşabilme (gerçek-yenidensunum), bilgileri birbirinden ayırt edebilme (üstbilişsel farkındalık) ve bu bilgileri işleyebilmeye (eleştirel yaklaşım) ilişkin aktif olması beklenen bilinçli izleyici (okuyabilen) - üretici (yazabilen) bireyler yetiştirebilme yeterliliği sorunsallaştırılmaktadır. Bu bağlamda iletişim sürecinin önemli bir aktörü olarak bireyin yaratıcılık, uygulama, dışavurum/anlatım gibi etkinliklerde vasat düzeydeki bir kavrayıştan üstbilişsel bir kavrayışa sıçraması en başat kazanım olarak değerlendirilebilir. Eğitim ve öğrenme alanında‘üstbilişsel farkındalık’(metacognitive awareness ) olarak kavramlaştırılan olgu aynı zamanda, medyatik imgeleri okuyabilecek entelektüel bir birikime sahip olan bireylerin ‘yeterlilikleri’ (abilities) ve ‘becerileri’ (skills) ile ilişkilendirilebilecek bir kavramdır. Zira aldıkları eğitimde üstbilişsel düzeye ulaşan öğrenenciler izlediklerini anlama stratejilerini işlem öncesinde, sırasında ve sonrasında bilinçli olarak kullanacaklardır. Bu stratejileri kullanma sürecinde de kendileriyle ilgili bir takım düzenlemelere başvuracaklar ve belli farkındalıklar yaratacaklardır. Nitekim eğitimbilim alanındaki ilgili araştırmalarda bilişsel farkındalık becerileri ile akademik başarı arasında olumlu yönde bir ilişki olduğu ve söz konusu farkındalığın çeşitli derslerde; başarıyı artırdığı (Taraban, Rynearson & Kerr,2000), kalıcılığı artırdığı (Gümüş, 1997), soyut düşünme dönemine geçişle daha iyi öğrenildiği (Flavell, Green, Flavell & Lin, 1999) ve her yaşta öğrenilebileceği (Takahashi & Overton,1996), motivasyon (Demir-Gülşen, 2000)- dikkat (Joseph, 2003)- tutum (Flavell, 2001) gibi kendini kontrol becerilerini geliştirdiği, bilgiyi elde etme yolunu geliştirme ve kullanmayı sağladığı (Ciardiello, 1998), bireyin düşünme ve öğrenmesini izlemesi ve geliştirmesini sağladığı (Kuhn, 2000) ve problem çözme becerilerini geliştirdiği (Fortunato & Hecht, 1991) yönünde bulgular elde edilmiştir (Akt.Gelen,2004:4). Bu durumda ‘İletişim Bilimleri’ disiplini genelinde ve ‘Güzel Sanatlar’ özelinde kitle iletişim araçlarının tanıtılması ve kullanılması çerçevesinde ilgili yükseköğretim kurumlarınca verilen akademik eğitimde (kuramsal-uygulamalı)de temel beklentinin yine bu kavram üzerinden tanımlanmış ve yapılandırılmış olduğunun öngörülmesi sağduyuya uygun düşecektir. Bu çalışmanın temel kuramsal art alanı genel olarak bireyin çevresindeki varlıkları algılaması, değerlendirmesi ve ‘neliğini’ yorumlaması bireyin sahip olduğu zihinsel yapının ve davranışlarının biyolojik, nörolojik, özelliklerce belirlenmekte olduğunu savunan ‘bilişsel bilim’ öğretisine dayanmaktadır. Kompozisyon, çerçeveler, kamera hareketleri, ışık oyunları gibi filmsel anlatı kiplerinin düzenlenişine dair görsel-işitsel algılamaları içeren filmsel anlatıların değerlendirilmesi ve yorumlaması bağlamında yine bilişsel bilim kavramlaştırmalarından yararlanılmıştır. Esasen bu araştırmanın konusu daha derin bir sorunsallaştırmayı gerekli kılacak kadar geniş kapsamlı, disiplinlerarası özellik gösteren 150 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin bir konudur. Ancak ‘görsel algılama’, ‘görsel okuryazarlık’, ‘üstbilişsel farkındalık’ kavramlaştırmalarından hareketle oluşturulan araştırma sorularının irdelenmesi bilişsel algılama ve öğrenme haline atıfta bulunulmasını gerektirmektedir. Bununla birlikte söz konusu kavramlaştırmaların filmsel anlatılarla ilişkilendirilerek sinema kuramlarındaki karşılıklarının dikkate alınması da yerinde olacaktır. Bu nedenle çalışmadaki kuramsal bölümde ‘bilişsel bilim’in ve ‘bilişsel psikoloji’nin verileri ışığında gelişme gösteren yenibiçimci (neo-formalist) sinema kuramı çerçevesinde tartışılan kavramlaştırmalardan da yararlanılmıştır. Filmsel Anlatı ve Bilişsel Bilim Sonsuz sayıda imgeye sahip olabilen sinemada; görsel unsurlar, nesneyi göstermek için seçilen çekim açıları, kamera hareketleri, film şeridinin özellikleri çerçeve içi düzenlemeler, çekim uzunluğu, mekân düzenlemesi, ışık, renk ve müzik gibi anlatı kipleriyle düzenlenmekte böylelikle sınırsız bir anlam evreni yaratılabilmektedir. Bu unsurlardan birinde yapılacak küçük bir değişiklik, oldukça farklı bir imge elde etmek için yeterli olabilmektedir. Filmsel ham malzemenin etkili bir dile dönüşmesi, yetkinleştirilmiş ifadeler olarak ekrana yansıtılması, görüntülerin ve seslerin diyalektik bir formda bir araya getirilmesi gibi işlemler filmsel anlatı retoriğinin ölçütleri olarak değerlendirilebilir. Yönetmene soyutlama yapma, anlam ayrımları yaratma, mesajı vurgulama gibi yaratıcılık anlamında önemli imkânlar sağlayan filmsel anlatı retoriği unsurları, genellikle filmin olaylar düzleminde ve biçim düzleminde işlevsel hale gelmektedir. Filmde içeriği oluşturan olaylar düzlemi, “gerçek ya da kurmaca dünyanın kapsamı içinde bulunan veya bulunabilecek her şeyin anlatımı” ile ilgilidir ve filmin akışı içinde verilmektedir. Bununla birlikte dış ses veya müzik kullanımı, makyaj, kostüm, dekor vb. gibi unsurlarla desteklenmiş oyuncuların mimik ve jestleri filmsel ham malzeme üzerinde en fark edilir izleri bırakmaktadır. Bu izler, seyirci üzerinde oluşacak olan dramatik etkilere hizmet etmek üzere oluşturulmaktadır. Bununla birlikte filmin biçimsel yönünü yansıtan diğer düzlemde ise, “yapımcının gerçeğe dayalı ya da kurmaca bir hikâyeyi izleyiciye aktarmada kullandığı tüm unsurların ve anlatım araçlarının tümüne” (Foss, 2012:11) yer verdiği görülmektedir. Filmlerde yaratılan bu anlatı unsurları izlenen içerik üzerinden bir yargıya varılmasını sağlamaktadır. Neticede filmsel anlatıların biçim ve içerik eksenlerinin diyalektik bileşkesi izleyicilerin zihinlerinde karşılık bulmakta, algılama-değerlendirme ve yorumlama süreçleri devreye girmektedir. Bu noktada bilişsel kuramın sinemaya katkılarından bahsetmek yerinde olacaktır. Görsel algıya dair yaşanan süreçlerin değerlendirilmesinde biçimci, gerçekçi 151 THE EVALUATION OF FILM STUDENTS SKILLS ON UNDERSTANDING FILM  NARRATIONS AND FILM INTERPRETATION IN THE CONTEXT OF  COGNITIVE SCIENCE:THE CASE OF KTMU FACULTY OF COMMUNICATION Kadir Yoğurtçu ve çağdaş film kuramlarından sonra 1980’lerden 1990’lara kadar uzanan dönemde ortaya çıkan eğilimler eşliğinde öncelikle David Bordwell, Noël Carroll tarafınfan ortaya atılan ardından Edward Branigan, Joseph, Anderson, Torben Grodal, Ed Tan, Murray Smith gibi postanalitik sinema yazarlarınca desteklenen yeni-biçimci, ‘bilişsel film kuramı’ kayda değer veriler sunmuştur (Stam,2000: 235; Bucland, 2004:3). Bu kurama göre filmlerden gelen mesajların‘nasıl anlaşılacağı’ sorusuna cevap verilebilmesi için birey ve film arasındaki bağıntıya odaklanılması ve öncelikle insan zihninin işleyiş ilkeleri dikkate alınarak bu süreçlerin nasıl işlediğinin çözümlenmesi esas alınmalıdır. Filme, bilişsel bilim bağlamında yaklaşıldığında birey merkezlilik söz konusu olduğundan izleyicinin algı sistemi, kavrama sistemi gibi psikolojik özellikleri (ID variables) önemli bir yer tutmaktadır. Bordwell (1989(a):23-29) zihinsel temsiller olgusuna dikkat çekmektedir. Anlamsal içerikler, yapısal özellikler ve işlenme süreçleri olarak üç farklı boyutta değerlendirilen zihinsel temsiller olgusu, ‘görsel algılama sırasındaki eylemleri gerçekleştirme ve düzenleme sürecinde belirleyici’ olmaktadır. Zihinsel temsillerin işlenme sürecinde beyin tarafından yukarıdan aşağıya ve aşağıdan yukarıya doğru yönlendirilen zihinsel faaliyetlerin algısal yargılar üretmesi, belleğin yapılanması, karşılaşılan problemin çözülmesi veya üst düzey çıkarımların yapılması mümkün olmaktadır. Bilişsel bilime göre toplumsal boyutta da etki edebilen zihinsel temsiller bireyin zihni tarafından yapılandırılıp işleme koyulmaktadır. Dolayısıyla görsel algı üzerinden işlenen ve farklı sistemlerden ödünç alınan tüm veriler zihinde kodlanmış sembollere karşılık gelmektedir. (Akt. Özcan, 2004:16-17). Psikoloji ve sinemanın bir arada değerlendirilmesi sinemadaki ilk dönem kuramsal çalışmalara kadar uzanmaktadır. Hugo Münsterberg, sinemanın açıklanmasında bireyi merkeze alan psikolojik bir söylem geliştirmeyi denemiştir. Münsterberg’in çalışmasının birinci bölümünde sinemanın psikolojisi başlığı yer almaktadır. Bu başlık altında derinlik ve hareket, dikkat, hafıza, hayal gücü ve duygular gibi temel kavramlar açıklanmaktadır. Burada amaç sinemanın bu araçlarla izleyici üzerinde bıraktığı etkileri ortaya koymak ve bir sanat dalı olarak tiyatrodan ayrılan yönlerini göstermektir. Zira sinemanın üstün özellikleri sayesinde izleyiciler ‘zihinsel işlemlerin nesnelleştirilmesi’ yoluyla sinemasal anlatım dilini anlayabileceklerdir (Buyan,2015:33). Bu yaklaşımla birlikte Rudolf Arnheim, Sergei Eisenstein gibi öncülerin sinemanın bir sanat formu olduğunu anlatma çabaları sonucunda biçimci gelenek ön plana çıkmıştır. Teknolojinin gelişmesi, sinemanın olanaklarını zenginleştirmiş, sinema biçimle birlikte içerik bakımından da değerlendirilmeye başlanmıştır. Biçimciliğin eleştirisiyle ortaya çıkan gerçekçi kuramlar, çağın entelektüel gelişmelerinden beslenmiştir. Bu ‘aura’dan en çok etkilenen çağdaş kuramcılar, sinema olgusunu akademik bir çizgiye taşımayı denemişlerdir. Bateman & 152 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Schmidh (2012) elli yılı aşan bu uzun soluklu gelişim sürecini özetleyerek anaakım sinema çalışmaları (mainstream film studies) ile sinema göstergebilimi (film semiotics) çalışmalarını iki temel blok halinde şematize eder (Bateman & Schmidh, 2012:23). Yazarların oluşturduğu şema incelendiğinde bahsi edilen dönem boyunca sinemanın, geniş kapsamlı, zengin içerikli, disiplinlerarası çalışmaların yapıldığı bir alan haline geldiği görülmektedir. Yine bu yazarların kategorizasyona göre 1990’lı yıllarda göstergebilimsel çalışmaların bilişsel kuramla desteklenmesiyle bilişsel sinema göstergebilimi (cognitive film semiotics) adı altında yeni bir alt çalışma alanı ortaya çıkar. Aynı dönemde Kuzey Amerika Dilbilim Okulu’nda üretimsel dilbilim (generative linguistics) çalışmaları yürütülmektedir. Bilişsel Film Kuramı araştırmacıları da 1980’lerden 1990’lara kadar uzanan süreçte üretimsel dilbilim çalışmalarının getirdiği birikimden yararlanırlar. Ardından bu birikimi bilişsel algı psikolojisi verileriyle birleştirme yoluna giderler. Sinema çalışmalarını akademik düzeye getirme çabaları olarak değerlendirilebilecek bu gelişim süreci 2000’li yıllarda üretimsel dilbilim kuramlarının uzantısı olan belge kuramı (document theory) ve bilişsel film kuramı (cognitive film theory) farklı disiplinler olarak iki bloğa ayrılır. Bu bloklar anaakım sinema kuramlarının asimetrik kulvarında yer almaktadır (Bateman & Schmidh, 2012:21-23). Günümüze gelindiğinde, alandaki bu disiplinlerarası özellik nedeniyle akademik düzeyde bir film analizi yapılabilmesi için sinema kuramları ve film çözümleme yaklaşımlarını içine alan geniş kapsamlı bir bilgi birikimine gereksinim duyulmaktadır. Bu anlamda kıta Avrupa’sı sinema alanında yapılan çalışmalarda, Roger Odin’in (1984;2000) ‘Gösterge-Edimbilim’ (la sémio-pragmatique) ve Bateman & Schmidh,’in (2012), ‘Çok-Modlu Film Analizi’ (Multimodal Film Analysis) gibi bazı bilişsel kuramı temel alan yaklaşımlar öne çıkmıştır. Burada adı anılan literatürün üniversitelerin sinemayla ilgili bölümlerinde okutulan görsel okuryazarlık, film analizi, film eleştirisi, sinema kuramları ve sinema göstergebilimi, görüntü estetiği gibi derslere önemli bir kaynakça teşkil edeceği düşünülmektedir. Yöntem Araştırmanın Amacı Deneysel araştırma özelliği gösteren bu çalışmada, sosyo-kültürel çeşitliliğe sahip üniversite öğrencilerinin fakültelerinde aldıkları ilgili dersler de dikkate alınarak görsel okuryazarlıklarına dair üstbilişsel farkındalık düzeyleri ve izledikleri bir filmi yorumlama 153 THE EVALUATION OF FILM STUDENTS SKILLS ON UNDERSTANDING FILM  NARRATIONS AND FILM INTERPRETATION IN THE CONTEXT OF  COGNITIVE SCIENCE:THE CASE OF KTMU FACULTY OF COMMUNICATION Kadir Yoğurtçu becerileri sorunsallaştırılmıştır. Bu sorunsallaştırma çerçevesinde farklı teknik olanaklarla sinemasal anlam evreninde yönetmenlerce yaratılmış olan anlama (meaning) odaklanılmış, bu anlamı biçimlendiren anlatı formlarının katılımcılar tarafından ne düzeyde algılandığı (perception), anlamlandırıldığı (signification)ve yorumlandığı (interpretation) araştırılmıştır. Özellikle, anlamın temellendiği, kaynaklandığı, soyut, gücül, mantıksal yapıların yer aldığı ‘derin anlam düzeyinde’ de deney grubu ve kontrol grubu olarak seçilen öğrencilerin‘asıl iletilmek istenenleri’ ne ölçüde çözümleyebildikleri, adı anılan beceriler bağlamında belirgin farklılıklar gösterip göstermedikleri araştırmanın amacı kapsamına dâhil edilmiştir. Veri Toplama Kırgızistan’ın başkenti Bişkek’te faaliyet gösteren KTMÜ’de öğrenim gören farklı sosyo-demografik özelliklere sahip toplam 542 öğrencinin rastgele örneklem yoluyla katıldığı araştırmadan elde edilen veriler odak grup görüşmesi yöntemi ve çok değişkenli istatistiksel yöntemler kullanılarak analiz edilmiştir. Odak grup görüşmeleri, nicel çalışmaların yansıtamadığı çeşitlilikte ve zenginlikte bilgiler sağlamakta, verilere derinlik kazandırmakta, yanlış anlamaları ve genellemeleri önlemektedir. Bu yöntem uygulandığında ‘grup baskısı’, ‘sosyal onay’ ve ‘sosyal beğenirlik’ gibi engelleyici faktörler devre dışı kalacağından katılımcıların görüşlerine objektif olarak ulaşılabilmektedir. Yine bu yöntemde zengin bir bilgi akışı sağlanır. Zira ‘karşılıklı etkileşim ve çağrışımlar sonucu, katılımcıların birbirlerinin zihinlerindeki duygu ve düşünceleri tetiklemesi’ söz konusudur (Çokluk, Yılmaz ve Oğuz, 2011:98-100). Yöntemin uygulanması sırasında tartışma konusu olarak seçilen filmin biçim düzleminde işlevsel olan unsurların nasıl algılandığı ve bunların neyi ifade ettiğini sorgulamaya yönelik olarak öğrencilerden görüş alınmıştır. Bu aşamada öğrencilerden alınan cevaplar yönetmenin ne anlattığı’ ve nasıl anlattığına dair bilgileri içerecek cevaplar olmuştur. Sinemasal anlatı formları içindeki anlamlandırma oluşumlarına dair katılımcıların görüşlerinin ve bakış açılarının betimlenmesinde bir moderatör ve bir raportör eşliğinde yapılan görüşmelerde 15 adet açık uçlu soru kullanılmıştır. İzlenen filmdeki olaylar düzleminde işlevsel olan anlam katmalarına ulaşılmasında anlamı belirleyen toplumsal/tarihsel konum, sanatçının anlam evreni, filmin ticari, sanatsal ya da politik amaçlara hizmet etme motivasyonu gibi unsurlar konusunda öğrencilerin görüşleri alınmıştır. Bu aşamada ise öğrencilerden alınan cevaplar yönetmenin ‘neden böyle anlattığına’ ve ‘aslında ne dediğine’ dair bilgileri içerecek cevaplar olmuştur. Odak grup görüşmesinin yanı sıra katılımcıların izlediği sinema filmlerini anlama ve 154 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin yorumlama becerilerine yönelik özyeterlik inançlarını belirlemek amacıyla 2 aşamalı bir anket de uygulanmıştır. Anket formunun ilk bölümünde 6 soru ile katılımcıların demografik özellikleri tespit edildikten sonra; ikinci aşamadaki her biri olumlu, 27 ifadeli, 5’li likert yapıda bir ölçekle ‘izlenen bir filmi yorumlama becerisi’ üzerine görüşler alınmıştır. Anketin faktör yapısında p=0,000 anlamlılık düzeyinde toplam varyansın %56,041’i açıklanabilmektedir. Anketin alt boyutlarında ile 3’lü faktörel yapısı mevcut olup bu yapılar genel olarak ‘izlediğini anlama özyeterlik inançlarını’ (selfefficacy beliefs) sınama özelliği içermektedir. 1. faktör altında yer alan 11 madde “Görsel İçerikleri Anlama” becerisini,2. faktörde yer alan 9 madde İzlediğini Anlamada Öz Düzenleme” becerisini,3. faktörde yer alan 7 madde ise “İzlediğini Anlamaya İlişkin Yüksek Öz Güven” becerisini sınamaktadır. Anakütle ve Örneklem Kırgızistan Türkiye Manas Üniversitesinin 2017-2018 eğitim ve öğretim yılında dil hazırlık sınıflarında toplam 1406 öğrenci, İletişim Fakültesi, Radyo-TV Sinema Bölümüne kayıtlı olarak toplam 203 öğrenci bulunmaktadır. Hazırlık sınıfında olup iletişim fakültesini tercih eden öğrenci sayısı 110’dur.Hazırlık, lisans ve ön lisans seviyesinde eğitim gören İletişim Fakültesi öğrenci sayısı 447’dir. Bu öğrenciler araştırmanın anakütlesini oluşturmaktadır. Buradaki anakütle sınırlı anakütle olup, eldeki bireysel imkânlar çerçevesinde basit tesadüfî örnekleme yöntemiyle 582öğrenciye ulaşılarak yüz yüze görüşmek suretiyle anket uygulanmıştır. Geçersiz anketler araştırmadan çıkarıldığında elde kalan toplam 542 anket değerlendirmeye alınmıştır. Bu araştırmada anakütlenin %82,42’sini oluşturan örnek hacminin hem anakütleyi temsil yeteneği bakımından hem de yapılan istatistiksel testlerin güvenilirliği bakımından yeterli olmuştur. Araştırmada Kullanılan Anketin Geçerliği ve Güvenirliği Veri setinde yer alan verilerin normal dağılıma uygunluğu ‘Tek Örneklem Kolmogorov Smirnov Testi’; homojen olup olmadığı da homojenlik testi (Test of Homogenity of Variances) kullanarak belirlenmiştir. Elde edilen her iki tablonun anlamlılık (Assymp.Sig.) satırındaki değerlerin istatistiksel anlamlılık hesaplamalarında sınır değeri kabul edilen 0,05’ten büyük olması, incelenen faktörlerin dağılımlarının normal olduğunu göstermektedir. Bu tespitten hareketle araştırmadan elde edilen verilerin yorumlanmasında parametrik test yöntemlerinin kullanılmasına karar verilmiştir. Anket 155 THE EVALUATION OF FILM STUDENTS SKILLS ON UNDERSTANDING FILM  NARRATIONS AND FILM INTERPRETATION IN THE CONTEXT OF  COGNITIVE SCIENCE:THE CASE OF KTMU FACULTY OF COMMUNICATION Kadir Yoğurtçu sorularına verilen cevapların güvenilirliğiyle ilgili olarak ise, anketin içsel tutarlılığını ölçebilmek için sosyal bilimlerde yapılan araştırmalarda, likert ölçekli değişkenlerin içsel tutarlılığını tanımlamada yaygın olarak kullanılan ‘Cronbach’s Alpha’ katsayısının hesaplanmasıyla anketin güvenilirliği test edilmiştir. Anketteki görüş ve tutum bildiren likert ölçekli 27 soru üzerinden hesaplanan ‘Cronbach’s Alpha’ katsayısı (N=542) 0,934 çıkmıştır. Genel olarak 0,60 ile 0,80 arasında çıkan katsayılar ‘oldukça güvenilir’ olarak değerlendirilmektedir. Katsayı bu haliyle anketin içsel tutarlılığının sağlandığını ifade etmektedir. Yapısal olarak üç faktörden oluşan anketin alt boyutlardaki güvenirlik katsayıları ise; 1.Görsel İçerikleri Anlama: (0,774), 2. İzlediğini Anlamada Öz Düzenleme: (0,705), 3. İzlediğini Anlamaya İlişkin Yüksek Öz Güven: (0,722) olarak tespit edilmiştir. Güvenilirlik analizinde genel olarak ‘Cronbach’s Alpha’ katsayısının hesaplanmasının yanısıra, sorular arasında da korelasyon katsayılarının hesaplanması, düşük korelasyonlu soruların anketin içsel tutarlılığını arttırabilmek için analizden çıkarılması önerilmektedir. Çalışmada tüm sorular için hesaplanan korelasyon katsayıları incelendiğinde hepsi genel olarak hesaplanan ‘Cronbach’s Alpha’ katsayısı 0,934’ten küçük çıkmıştır. Yani hiçbir değişken, analizden çıkartılması halinde anketin güvenilirliğini arttırmadığından, hiçbir soru anketten çıkarılmamıştır. Güvenilirlik analizinde anket sonuçlarının toplanabilirlik varsayımının sağlanıp sağlanmadığı Tukey eklenebilirlik testi ve likert ölçekli anket sorularına verilen cevapların homojen gruplar oluşturup oluşturmadığı, yani bireye göre önemliliği iki yönlü varyans analiziyle, soruların katılımcı bireyler tarafından aynı algılanıp algılanmadığı Hotelling’s T2 testiyle araştırılmaktadır (Kalaycı, 2010:404;Pituch, & Stevens,2016:142-143). Burada da anket verileri için her üç test hesaplanmış ve p=0,000 önem seviyelerinde (fhesap=203,267, p=0,000, fhesap =38,203, p=0,000, Hotelling’s T2=1041,390, p=0,000) sıfır hipotezler reddedilerek, toplanabilirlik varsayımının sağlandığı, sorulara verilen cevapların birbirine göre farklı olduğu, soruların tüm katılımcılar tarafından aynı algılandığı anlaşılmış, anketin güvenilirliği bir başka yönden de desteklenmiştir. Bulgular ve Yorumlar Bu araştırmanın bulguları ve yapılan yorumlar 2017-2018 öğretim yılında hazırlık sınıflarında Türkçe öğrenmekte olan iletişim fakültesi RTS, HİL ve GZT bölümü 156 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin öğrencileriyle, yine iletişim fakültesinde okumakta olan ve film çözümlemesi üzerine ders alan 1,2,3 ve 4. sınıf RTS bölümü öğrencilerinin odak grup görüşmeleriyle ve anket çalışmasıyla elde edilen verilerine dayanmaktadır. Öğrenciler öncelikle kategorik olarak iki gruba bölünmüştür. Dersi almayan grupların görüşleri ile alan grupların görüşleri deney ve kontrol grubu olarak değerlendirilmiştir. Her iki gruba da film çözümleme becerisine dair görüşlerin yer aldığı beşli likert ölçekli anketler verilmiştir. Bu anketlerden elde edilen veriler, SPSS20 bilgisayar programında yer alan çok değişkenli istatistiksel yöntemler yardımıyla analiz edilmiş ve yorumlanmıştır. İstatistiksel bulgular temel olarak iki aşamada ele alınmıştır. Birinci aşamada öncelikle hedef kitlenin demografik özellikleri betimleyici istatistiklerle ortaya konmuş, ikinci aşamada film çözümleme yeterliklerine ilişkin algıların ve değerlendirmelerin yorumu karşılaştırmalı testler (One-Way ANOVA) yardımıyla yapılmıştır. Anketin birinci bölümünde öğrenci demografik soru formunda yaş, cinsiyet, uyruk, bölüm, sınıf ve yaşanılan yer başlıkları altında 6 değişkene yer verilmiştir. Demografik Görünüm Yapılan betimleyici çözümlemede ankete katılan 542 öğrenciden 341’inin (%62,9) 1720 yaş aralığında, 175 öğrencinin (%32,3) 20-22 yaş aralığında, 23 öğrencinin de 2325 yaş aralığında olduğu tespit edilmiştir. Bu da araştırma yapılan grupların çoğunlukla genç öğrencilerden oluştuğu anlaşılmaktadır. Cinsiyet faktörünün verileri incelendiğinde araştırmaya katılan öğrencilerden 282’sinin (%52) kadın, 260’ının (%48) ise erkek seçeneğini işaretlemiş olduğu tespit edilmiştir. Bu verilerden, gözlem yapılan gruplarda erkek öğrencilerin görece daha fazla olduğu sonucu çıkarılmaktadır. Üniversiteye yurt dışından gelen öğrencilerin oluşturduğu araştırma grubunda bulunan Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı öğrenci sayısı 148 (%27,3), diğer ülkelerden gelen öğrenci sayısı ise 32 (%5,9) olmuştur. Kırgızistan vatandaşı olarak da araştırmaya 362 öğrenci (%66,8) katılmıştır. Öğrenci sayılarının fakülte bazında genel olarak dağılımları gazetecilik bölümünden 189 (%34,9), radyo-televizyon sinema bölümünden 310 (%57,2) ve halkla ilişkiler bölümünden 43 (%7,9) öğrenci şeklinde olmuştur. Araştırmaya dil hazırlık sınıflarından 345 (%63,7), İletişim Fakültesi’nde farklı sınıflarda eğitim gören 197 (%36,3) öğrenci katılmıştır. Ağırlıklı olarak yaşanan yer olarak öğrenci evi 209 (%39,6) ve aile yanında 140 (%25,8)seçenekleri tercih edilmiştir. 157 THE EVALUATION OF FILM STUDENTS SKILLS ON UNDERSTANDING FILM  NARRATIONS AND FILM INTERPRETATION IN THE CONTEXT OF  COGNITIVE SCIENCE:THE CASE OF KTMU FACULTY OF COMMUNICATION Kadir Yoğurtçu Deney ve Kontrol Gruplarının Betimleyici İstatistikleri Toplam 542 öğrenci üzerinden yürütülen araştırmada akademik alan derslerini gören 146 öğrenci (%26,9) ve görmeyen 396 öğrenci (%73,1) olmak üzere iki kategorik grup oluşturulmuştur. Dersleri almış olan öğrenciler deney grubu, almamış olan öğrenciler ise kontrol grubu olarak belirlenmiştir (Tablo 1). Tablo 1. Deney ve Kontrol Gruplarının Betimleyici İstatistikleri Ders Alımına Göre Gruplar Frekans Yüzdeler Geçerli Yüzde Ders almayan öğrenciler 396 73,1 73,1 Değer Ders alan öğrenciler 146 26,9 26,9 Toplam 542 100,0 100,0 Kümülatif Yüzde 73,1 100,0 Grupların İstatistiksel Verilerinin Karşılaştırılması Araştırmada kullanılan anketin ikinci bölümünde öğrencilerin izledikleri filmleri yorumlama becerilerine ilişkin algılar ve değerlendirmeler yer almaktadır. Söz konusu bölümde öğrencilerin değerlendirmelerinin belirlenmesine yönelik toplam 27ifadeye yer verilmiştir. Araştırma evreni kapsamında Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, İletişim Fakültesi’nde film çözümleme becerisine yönelik dersleri almış olan rastgele seçimle belirlenmiş 146 öğrenci(%26,9) ile hazırlık sınıflarında öğrenim gören ve bu dersleri almamış olan yine rastgele seçimle belirlenmiş 396 öğrencinin (%73,1) görüşü alınmıştır. İfadelere verilen yanıtların çözümlemesi Tek Yönlü ANOVA (one-way ANOVA) analizi ile yapılmıştır. Buna göre elde edilen sonuçlar tablo 2’de verilmiştir. 158 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Tablo 2.Tek Yönlü ANOVA Analizi Sonuçları Grupların Karşılaştırılması Soru Ankette Yer Alan İfadeler Sırası Deney Grubu Kontrol Grubu Anlam Önem Ortalama Ortalama Seviyesi 1 İzlediğim bir filmde anlayamadığım bölümleri belirleyebilirim 4,34 4,23 0,314 2 İzlemeye başladığım filmlerin eksik bölümlerini tahmin edebilirim. 4,12 4,17 0,576 3 İzlediğim filmdeki görsel ve dilsel mesajları birbirleriyle ilişkilendirebilirim. 3,90 4,12 0,029 4 İzlediğim filmle ilgili görüntülerden filmin konusunu kavrayabilirim. 4,07 4,17 0,305 5 İzlediğini anlamaya ilişkin sınav sorularına doğru cevaplar verebilirim. 4,01 3,94 0,507 6 Bir film yorumcusunun yönlendirmesi olmaksızın filmdeki mesajları anlayabilirim. 4,12 3,90 0,045 7 Anlam kodlarına bakarak filmdeki temel ve yan düşünceleri belirleyebilirim. 4,27 4,17 0,234 8 Film izleme sonrasında açıklama ve özetlemeler yapabilirim. 4,42 4,25 0,052 9 Film izleme esnasında zihnimi toparlayabilirim. 4,16 4,06 0,274 10 İzlediğim film ilgi çekici olmasa da filmin mesajı üzerine yoğunlaşabilirim. 3,66 3,77 0,369 11 İzlediğim filmlerle ilgili sorular sorabilirim. 4,25 4,37 0,174 12 İzlediğim filmlerin vermek istedikleri mesajlarla ilgili doğru tahminler yapabilirim. 4,32 4,13 0,046 13 İzlediği filmin mesajlarını anlama açısından sınıftaki arkadaşlarımdan en iyilerden biriyim. 3,30 2,53 0,000 14 Bir film izlediğim zaman yönetmenin ne düşündüğünü anlayabilirim. 4,14 4,05 0,331 15 Bir konu hakkında bilgi veren filmin mesajını kolaylıkla kavrayabilirim. 4,03 4,01 0,677 159 THE EVALUATION OF FILM STUDENTS SKILLS ON UNDERSTANDING FILM  NARRATIONS AND FILM INTERPRETATION IN THE CONTEXT OF  COGNITIVE SCIENCE:THE CASE OF KTMU FACULTY OF COMMUNICATION Kadir Yoğurtçu 16 İzlediğim bir filmi uzun süre hafızamda tutabilirim. 3,89 3,94 0,607 17 Film izleme etkinliğinde geçirdiğim zamanlarımı verimli kullanabilirim. 3,79 3,80 0,974 18 İzlediğim filme ilişkin düşüncelerimi açık ve kısa olarak belirtebilirim. 4,32 4,07 0,007 19 İzlediğim filmleri özetleyebilirim. 4,34 4,08 0,004 20 İzlediğim filmlerle ilgili yorumsal değerlendirmeler yapabilirim. 4,27 4,10 0,063 21 Film izlediğimde film anlatısındaki temel anlamsal yapıları kavrayacak biçimde gözden geçirebilirim. 4,23 4,01 0,025 22 Film izlerken filmin görsel-işitsel anlatısında kullanılan soyutlamaları anlayabilirim. 3,63 2,31 0,000 23 Filmde kullanılan anlatı kipleriyle hangi anlamların oluşturulduğunu kavrayabilirim. 3,64 1,83 0,000 24 Bir olayı anlatan öyküleyici filmlerde anlatılmak isteneni kolaylıkla kavrayabilirim. 3,99 4,11 0,238 25 Sekanslarda yer alan filmsel anlatıların yan anlamsal mesajlarını belirleyebilirim. 3,71 2,27 0,000 26 Film izlediğim saatlerde kendimi iyi hissederim. 4,03 4,01 0,875 27 Film izleme etkinliklerinde sıkılmadan dikkatimi sürdürebilirim. 3,89 3,88 0,899 Parametrik hipotez testlerinden tek yönlü ANOVA’nın temel varsayımı olan varyansların homojenliği testinin sonucuna göre p değeri (Sig.) 0,005’ten büyük çıktığında varyansların homojen olduğu söylenir ve temel varsayım sağlandığından analize devam edilir (Kalaycı,2010:138). Araştırmada da kategorik grupların ölçek ifadelerine verdikleri yanıtlardan elde edilen ortalamaları ile ilgili Leneve istatistik analizindeki anlamlılık düzeyi de 0,005’ten büyük çıkmıştır. Bunun üzerine ANOVA tablosundaki veriler incelenerek grupların ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir farklılığın olup olmadığına bakılmıştır. Bu verilerin geçerliliği için de p değerinin (Sig.) 0,005’ten küçük olması gerekmektedir. Eğer bu değer p<0,005 düzeyinde ise H0 hipotezi reddedilerek gruplar arasında anlamlı bir farklılık olduğu ifade edilmektedir. Tablo 2’de yer alan iki grubun ortalamalarına bakılarak anlamlılık 160 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin düzeyi %6,3’ten küçük (p=0,063) önem seviyelerinde olan ifadelerde (m3, m6, m8, m12, m13, m18, m19, m20, m21, m22, m23 ve m25) anlamlılık tespit edilmiş ve ilgili ölçek maddeleri analize dâhil edilmiştir. Kalan diğer ifadeler ise tesadüfî oldukları kabul edilerek analiz dışı bırakılmıştır. Buna göre geçerli ifadeler arasında ‘3’ ortalama değeri‘kararsız’ seçeneğine karşılık geldiğinden 3’ün altında kalan ortalamalar ilgili görüşü kabul etmeme, desteklememe; 3’ün üstünde çıkan ortalamalar ise kabul etme, destekleme olarak değerlendirilmiştir. Deney grubu katılımcıları anket maddelerinde yer alan geçerli ifadelerin hiçbirine katılmama, desteklememe şeklinde olumsuz bir görüş bildirmemişlerdir. Tablo 2’deki deney grubu sütununda yer alan destekleme yönlü yüksek ortalamaların 4,42 ortalamayla ‘Film izleme sonrasında açıklama ve özetlemeler yapabilirim.’ (İfade 8); 4,34 ortalamayla ‘İzlediğim filmleri özetleyebilirim.’ (İfade 19); 4,32 ortalamalarla ‘İzlediğim filmlerin vermek istedikleri mesajlarla ilgili doğru tahminler yapabilirim.’, ‘İzlediğim filme ilişkin düşüncelerimi açık ve kısa olarak belirtebilirim.’ (İfade 12 ve 18);4,27 ortalamayla ‘İzlediğim filmlerle ilgili yorumsal değerlendirmeler yapabilirim.’ (İfade 20); 4,23 ortalamayla ‘Film izlediğimde film anlatısındaki temel anlamsal yapıları kavrayacak biçimde gözden geçirebilirim.’ (İfade 21) ve 4,12 ortalamayla ‘Bir film yorumcusunun yönlendirmesi olmaksızın filmdeki mesajları anlayabilirim’ (İfade 6)şeklinde sıralandığı görülmektedir Bununla birlikte aynı sütunda yer alan ve görece daha düşük katılım, destekleme yönlüolanlar3,90 ortalamayla ‘İzlediğim filmdeki görsel ve dilsel mesajları birbirleriyle ilişkilendirebilirim’ (İfade 3); 3,71 ortalamayla ‘Sekanslarda yer alan filmsel anlatıların yan anlamsal mesajlarını belirleyebilirim’ (İfade 25) ve 3,64 ‘Film izlediğimde film anlatısındaki temel anlamsal yapıları kavrayacak biçimde gözden geçirebilirim’ (İfade 23), 3,63 ‘Film izlerken filmin görsel-işitsel anlatısında kullanılan soyutlamaları anlayabilirim’ (İfade 22) ve 3,30 ‘İzlediği filmin mesajlarını anlama açısından sınıftaki arkadaşlarımdan en iyilerden biriyim.’ (İfade 13) ortalamalarla ön plana çıkmaktadır. Bu sonuçlardan deney grubu öğrencilerinin izlediğini anlama becerisine yönelik özyeterlikler konusunda kendilerine sunulan ifadelerin tamamına katılım yönlü görüş bildirdikleri anlaşılmaktadır. Bununla birlikte en yüksek ortalama değerleri görsel algılamayla ilgili maddelerde yer almıştır. Dolayısıyla öğrenciler özellikle görsel içeriklerdeki mesajlara yüklenen temel anlamları anlayabildiklerini ve bunları sözlü ve yazılı olarak ifade edebildiklerini belirtmişlerdir. Bununla birlikte filmlerdeki görsel ve işitsel mesajlardaki yan anlamların, soyutlamaların da farkında olduklarını ve bunları anlayabildiklerini de ifade etmişlerdir. Tablodaki yüksek ortalamaların geneline bakıldığında öğrencilerin filmlerdeki biçim düzleminde örülen anlam evrenin somut unsurlarını algılamalarında ve anlamlandırmalarında özgüven duygusunun hâkim olduğu söylenebilir. Buna 161 THE EVALUATION OF FILM STUDENTS SKILLS ON UNDERSTANDING FILM  NARRATIONS AND FILM INTERPRETATION IN THE CONTEXT OF  COGNITIVE SCIENCE:THE CASE OF KTMU FACULTY OF COMMUNICATION Kadir Yoğurtçu karşılık filmlerdeki olaylar düzleminde yönetmenlerce ortaya konan anlam evreninin soyut unsurlarının yorumlanmasında öğrencilerin görece daha düşük bir özgüven duygusu içinde oldukları da görülmektedir. Özellikle 13. ifadeye ait 3,30 değerinin kararsız seçeneğine en yakın ortalama olması deney grubu öğrencilerinin sınıf ortamında rekabet söz konusu olduğunda da düşük özgüven duygusu içinde olduklarını göstermektedir. Yine ilgili tablodaki sonuçlardan kontrol grubunu ilgilendiren sütun incelendiğinde ders almayan öğrencilerin alanlara göre genel olarak daha düşük bir özyeterlik performansı sergiledikleri, deney grubundan farklı olarak olumsuz görüşler de bildirdikleri görülmektedir. Yine bu sütunda en yüksek katılım, onaylama ortalamaları 4,25 (ifade 8), 4,13 (ifade12) ve 4,10 (ifade 20); en düşük katılmama, onaylamama ortalamaları ise 1,83 (ifade23), 2,27 (ifade 25), 2,31 (ifade 22) ve 2,53 (ifade 13) olmuştur. Kontrol grubunun verilerinin geneline bakıldığında 3. İfade hariç tüm maddelerin deney grubundan daha düşük seviyede olduğu görülmektedir. Bu bulgu, kontrol grubu katılımcılarının izlediğini anlama becerisine yönelik özyeterlikler konusunda düşük özgüven sergiledikleri bunun yanı sıra izlediklerini algılama ve anlamada deney grubu katılımcıları kadar kendilerini yeterli görmedikleri bununla birlikte bu konularda sınıf içi rekabet ortamında da özgüven eksikliği yaşadıkları söylenebilir. Odak Grup Görüşmesi Bulguları Odak grup görüşmesi çalışması dil hazırlık sınıfından RTS bölümünde okuyacak olan öğrencilerle (40 öğrenci) aynı bölümün 3. ve 4. sınıflarında okumakta olan öğrencilerin (40 öğrenci) katılımıyla gerçekleştirilmiştir. Odak grup görüşmesi çalışmasıyla her iki gruptan öğrencilere daha önce izlemedikleri Amerikan Yeni Dalga Sineması’nın temsilcisi yönetmen, senarist ve yapımcı, Martin Scorsese’nin ‘Big Shave’ adlı 1967 yapımı renkli kısa filmi izletilmiştir. ‘Big Shave’ filmi, ağırlıklı olarak anlamların görsel anlatı kipleriyle verildiği, ses kuşağında da diyaloglardan çok müzik aracılığıyla anlamların desteklendiği, içerik olarak yönetmen tarafından filmin çekildiği dönemdeki Amerika Birleşik Devletleri’nin ulus ötesi politikalarını soyutlamalar yoluyla eleştirildiği, derin anlam katmanına savaş karşıtı muhalif bir söylemin yerleştirildiği kurmaca bir filmdir. Film izlendikten sonra katılımcılara yöneltilen sorulara verilen cevaplar kategorize edilmiş ve ardından raporlaştırılmıştır. Buna göre ders almayan gruptan olan dil hazırlık sınıfından katılımcılarının yaptıkları betimlemelerden özellikle filmin ilk yarısına kadar anlatı kipleriyle oluşturulan temel anlam katmanlarında yer alan yüzeysel mesajların anlamlandırılmasında güçlük çekmedikleri, anlatılmak 162 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin istenenleri anlayabildikleri görülmüştür. Ancak filmin 3. dakikasından sonraki bölümünde yapılan soyutlamalarla iletilmek istenen anlamları yeterince yorumlayamadıklarını düşündükleri anlaşılmaktadır. Genel olarak filmin bütününde yer alan mesajlar üzerine yapılan yorumların yüzeysel seviyede kaldığı anlaşılmıştır. Ayrıca katılımcıların izlenen film üzerine yaptıkları betimlemelerden filmin yapım motivasyonunu belirleyen dönemin sosyo-kültürel, etiko-politik arka planını, sinema tarihi bağlamında ilerleyen kuramsal açılımları ve bunlar üzerine yapılan tartışmaları ve üretilen filmleri/yönetmenlerine dair herhangi bir görüş bildiremedikleri görülmüştür. Öğrencilere izletilen ve üzerine fikirleri sorulan RTS bölümünden deney grubu öğrencileri ise filmsel anlatı formlarının nasıl, ne amaçla kullanıldığının farkında olduklarını ifade etmişlerdir. Bu farkındalık üstbilişsel düzeydedir. Zira görüşmelerde deney grubu öğrencilerinin izlenen filmin süresi 5 dakika 34 saniyedir. Filmin ilk yarısına kadar olan sürede yer alan ve filmin altyapısını oluşturan anlatım öğelerinin biçimsel/yüzeysel düzeyde yeterince değerlendirebildikleri, özellikle görsel imgelerin düzenlenişinde kullanılan kiplerin (anlatı, sahneleme, sinematografi, kurgu, ses, izleyicinin konumu ve yazılar) anlam ayrımlarının farkında oldukları anlaşılmıştır. Bununla birlikte öğrenciler Hollywood Sineması’nın temel özelliklerine dair görüş sahibi oldukları, yönetmenin bu yapı içerisindeki konumuna dair bilgi sahibi olduklarını da ifade etmişlerdir. Bir filmin iletilerinin anlaşılabilmesi için anlatıdaki verilere dair algılamalarla birlikte zihinde yer alan kavramsal işlemlerin gerektiği gibi düzenlenmesi gerekir. Yapılan görüşmelerde de deney grubundaki öğrencilerin bu özelliklerini ne kadar etkin kullanabildikleri araştırılmıştır. Görüşmeler sırasında kontrol grubu öğrencilerinin aksine deney grubu öğrencilerinin söz konusu üstbilişsel farkındalık özelliklerine sahip oldukları gözlenmiştir. Buna göre deney grubundaki öğrenciler film izleme süresince dikkatlerini sürdürebilmekte, filmin ritim, devamlılık, kurgu, geçiş gibi temel bileşenlerini takip edebilmektedirler. Filmin anlatıda eksik kalan bölümlerini algıladıkları görsel veriler yardımıyla tahmin edebilmektedirler. Öğrenciler, filmsel uzam, filmsel zaman, kompozisyon, kamera açısı, çekim, çekim süresi, devamlılık, devamsızlık, ışık, renk ve derinlik gibi görsel-işitsel algılamayla ilgili unsurlara dair farkındalıklara sahiptirler ve bu özelliklerini filmin yüzeysel düzeydeki anlam katmanlarını yapılandırmada kullanabilmektedirler. Öğrenciler, filmin izlenmesi sırasında üstbilişsel bir kavrayışı gerektiren imge-gerçeklik ilişkisini de ayırt edebilmekte, tüm anlatı evrenine yerleştirilen gerçekliğin yenidensunumundan kaynaklanan hızlandırılmış/yavaşlatılmış kurgu, karakterlerin hareket serbestîsi, atlamalar, görsel-işitsel kesintiler gibi eliptik/eksiltili anlatı unsurlarını anlamlandırabilmektedirler. Tüm bu özellikleriyle bölüm öğrencileri, hazırlık sınıfı 163 THE EVALUATION OF FILM STUDENTS SKILLS ON UNDERSTANDING FILM  NARRATIONS AND FILM INTERPRETATION IN THE CONTEXT OF  COGNITIVE SCIENCE:THE CASE OF KTMU FACULTY OF COMMUNICATION Kadir Yoğurtçu öğrencilerinin yeterliliklerinden belirgin olarak ayrılmaktadırlar. Ancak filmin 3. dakikasından itibaren sonuna kadar olan bölümdeki soyutlamalar bakımından filmde verilmek istenen örtük mesajların anlaşılamadığı dolayısıyla belirgin bir yorum yapılamadığı görülmüştür. Bu bakımdan her iki grubun da benzer şekilde filmi yorumlarken zorlandıkları bu nedenle yüksek düzeyde bir kavrayış sergileyemedikleri söylenebilir. Film üzerine yapılan genel değerlendirmelerde katılımcıların bir filmin hangi şartlarda yapıldığını bildiklerini ancak film analizine yönelik dersler almalarına rağmen kendilerini filmsel soyutlamaları anlamlandırmada ve yorumlamada yetersiz gördüklerini, özellikle film kuramları, sinema göstergebilimi ve sinema eleştirisi bağlamında yapılacak bir tartışmada gerekli kavramları kullanamadıklarını belirtmişlerdir. Sonuç ve Tartışma Zamanlama olarak anket çalışmasından önce gerçekleştirilen odak grup görüşmeleri, bu çalışmada sorunsallaştırılan üniversite öğrencilerinin görsel okuryazarlık düzeyleri ve film yorumlama yeterliklerine dair niteliksel verilerin toplanmasında kullanılmıştır. Odak grup görüşmelerinden elde edilen bu verilerden araştırmanın niceliksel desenlemesinin yapılandırılmasında da yararlanılmıştır. Böylelikle her iki yaklaşımın araştırmada kalabilecek eksik yönlerin tamamlanması hedeflenmiştir. Bu refleksle tasarımlanan araştırmanın hipotezlerinin test edilmesi adına, her iki yaklaşımdan elde edilecek olan veriler yardımıyla, bağımlı değişkenler olarak belirlen unsurların (özyeterlik inancı, üstbilişsel farkındalık) bağımsız değişkenler (yükseköğrenim yoluyla alınan/alınmayan dersler) üzerindeki etkilerinin karşılaştırmalı olarak (deney grubukontrol grubu) araştırılması yoluna gidilmiştir. Buna göre, katılımcı öğrencilerin sinema filmlerindeki anlatıları algılamaları, anlamlandırmaları ve yorumlamalarında alınan/alınmayan akademik eğitimin bir etkisinin olup olmadığı önem arz etmiştir. Zira beklentiler yönünde bakıldığında üniversitelerin öğrencilerine eğitim yoluyla ilgili akademik bilgiyi aktarmakla yükümlü oldukları görülecektir. Burada sinema filmlerinin yorumlanması ediminin yüksek düzeyde bir bilgi birikimine gereksinim duyacağı açıktır. Söz konusu bu beklentilerin akademik birimler bağlamında ne ölçüde karşılandığı sorunsalı da araştırma için önem arz etmektedir. Buradan elde edilecek bulguların son yıllarda uluslar arası düzeyde tartışmaya açılan ‘kalite’ beklentilerine cevap vermesi beklenmektedir. Bu anlamda araştırmada elde edilen bulgular değerlendirilirken mevcut durumun belirlenmesine ve elde edilen sonuçlara göre öneriler getirilmesine çalışılmıştır. Araştırmanın sonucuna göre dil hazırlık sınıflarında 164 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin öğrenim gören kontrol grubu öğrencileri anket ifadelerine yönelik verdikleri cevaplarda kendilerini filmlerdeki mesajları anlamada ‘kısmen’ yeterli görmüşlerdir. Bu yeterlilik beklentisi de onların görsel okuryazarlık hazırbulunuşluk düzeyleri ile ilgilidir. Yükselen görsel kültürün ve dijital çağın yeni kuşak temsilcisi bireyleri olarak katılımcılar, her ne kadar medya kaynaklı imgelere aşina olsalar da sinema sanatı formunda üretilmiş olan filmlerin algılanmasında, anlamlandırılmasında ve yorumlanmasında kendilerinde bir yetersizlik hissetmeleri sağduyuya uygun görünmektedir. Bunun temelinde yatan neden olarak söz konusu öğrencilerin bu becerileri besleyen kuramsal art alan bilgisinden ve bu alan bilgisine dayanan uygulamalardan yoksun olmaları gösterilebilir. Gerçekten ilgili literatür incelendiğinde sinemaya özgü anlatı unsurlarıyla bireyin derinlik ve hareket, dikkat, hafıza, hayal gücü ve duygularına odaklanan filmsel anlatı unsurlarının ‘okunabilmesinde’ eğitim yoluyla kazanılmış üstbilişsel yeterliklere gereksinim olduğu görülecektir. Bu noktada görsel okuryazarlık eğitiminin çıkış noktası olan öğrenen gereksinimleri konusu ön plana çıkmaktadır. Günümüzün dijital dünyasının bir bireyi olarak görsel imge bombardımanına maruz kalanların ‘yazma’ olmasa da, en azından ‘okuma’ aşamasında yetkinlik kazanması artık elzem hale gelmiştir. Kaldı ki, RTS bölümünü tercih eden öğrencilerin beklentileri bu kadarla kalmayacaktır. Bu araştırmada da bölüm öğrencilerinin hareketli imgelere yüklenen yüzeysel ve derin katmalardaki anlamların belli bir farkındalık refleksi çerçevesinde değerlendirebilmeleri bir kazanım olarak görülmektedir. Diğer yandan araştırma sonucunda dersleri alan öğrencilerin almayanlara göre sinema sanatı formlarını ve bu formlar çerçevesinde üretilen yüzeysel/biçimsel anlamları üst düzey bir farkındalıkla algıladıkları, anlamlandırdıkları görülmüştür. Bu konudaki özyeterlik verileri de bu bulguyu destekler yöndedir. Dersleri görmeyen kontrol grubu öğrencileri, görenlere göre daha düşük bir özgüven duygusu içindedirler. Niceliksel verilere göre de öğrenciler müfredat gereği hazırlık sınıflarında dil eğitimi dışında hiçbir ders almadıklarından söz konusu becerilerle ilgili bilişsel donanım geliştirilememiştir. Dolayısıyla içinden geldikleri görsel kültürün etkilerine rağmen, araştırmaya katılıncaya dek sinema, televizyon, CD, DVD gibi araçlardan edinilen film izleme tecrübelerine rağmen sonuçların bu şekilde çıkması sağduyuya uygun görünmektedir. Bu durumda öğrencilerin gelebildikleri seviyenin üstbilişsel farkındalık için yeterli olmadığı söylenebilir. Ayrıca demografik özellikleri bakımından da film izleme olanaklarının kısıtlı olması sinema kültürünün geliştirilememesine sebep olmuştur. Bu durum göz önünde bulundurularak hazırlık sınıflarında film izleme ve yorumlama etkinlikleri planlanabilir. Seçilen filmler hem dilkültür eğitiminde hem de hareketli imgelerin yorumlanması becerisini geliştirmede olumlu yönde bir etki yaratabilir. Araştırmanın niceliksel ve niteliksel bölümlerinden 165 THE EVALUATION OF FILM STUDENTS SKILLS ON UNDERSTANDING FILM  NARRATIONS AND FILM INTERPRETATION IN THE CONTEXT OF  COGNITIVE SCIENCE:THE CASE OF KTMU FACULTY OF COMMUNICATION Kadir Yoğurtçu elde edilen diğer bulgulara göre bağımsız değişkenlere maruz kalan deney grubu katılımcılarıyla bu değişkenlere maruz kalmayan kontrol grubu katılımcıları arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılıklar olduğu tespit edilmiştir. Buna göre RTS bölümüne kayıtlı, 3. ve 4. sınıf öğrencilerinin filmleri algılama ve anlamlandırmaya yönelik özyeterlik inançları, hazırlık sınıfı öğrencilerininkinden daha yüksek düzeyde çıkmıştır. Yapılan görüşmelerden elde edilen bulgular da bu tespiti desteklemiştir. Buradan hareketle fakülte öğrencilerinin yeterlikler anlamında izledikleri filmlerin benzerlerini üretebilecekleri de ön görülebilir. Nitekim uygulamalı derslerde yapılan çalışmalar da beklentiler bu yönde olmaktadır. Ancak bu noktada sanatsal kalitenin ne düzeyde olduğu, olması gerektiği ayrı bir tartışma ve araştırma konusu olacak kadar önemlidir. Nitekim araştırmanın bir başka bulgusu bu durumun tartışmalı bir durum olduğunu düşündürmektedir. Zira anket verilerine göre deney grubu öğrencileri ve kontrol grubu öğrencileri filmlerin olaylar ekseninde yer alan soyutlamalarla yaratılan yan anlamsal mesajları yorumlamada kendilerini yetersiz görmüşlerdir. Bu konuda kontrol grubu katılımcıları görece daha düşük özgüven içindedirler. Yapılan film izleme ve görüşme etkinliği sonrasında da deney grubundan katılımcı öğrenciler beklentilerin aksine izledikleri filmin derin anlam katmanlarını yorumlayamadıklarını belirtmişlerdir. Bilişsel kuram bağlamında bu bulgu değerlendirilecek olursa öncelikle verilen derslerin öğrencilerin üstbilişsel farkındalıklarında yeterince etkili olamadığı, vasat düzeyde kaldığı söylenebilir. Öğrencilerin yorumlarda zorluk yaşamasının bilişsel bağlamdaki açıklaması ise zihinsel temsillerin alınan eğitimle yeniden yapılandırılamaması ile ilgilidir. Eğitimin yarattığı sosyal çevre etkisi ile birleşen öğrenme ediminin filmleri yorumlayacak öğrencilerin zihinsel temsillerini dönüştürmesi beklenirdi. Eğer yeterli kuramsal bilgi birikimi ve uygulamaya dönük tecrübeler yaşantı haline getirilemezse oluşan boşluğu bellekte daha önceden yer etmiş semboller, yani önceki hazırbulunuşluk düzeyinden kalma zihinsel temsiller dolduracaktır. Kodlamalar, semboller ve sistemler dâhilinde zihinde yer eden temsiller, izlenen anlaşılması güç, anlatısal soyutlama özelliği yüksek olan sanat filmlerinin gerektiği gibi algılanmasını ve yorumlanmasını da engelleyecektir. Zira çevresel etkenlerle de edinilen zihinsel temsiller görsel algılama sırasındaki eylemleri gerçekleştirme ve düzenleme sürecinde belirleyicidir ve bu zihinsel temsillerin işlenme sürecinde zihinsel faaliyetlerin algısal yargılar üretmesi neticesinde karşılaşılan problemin çözülebilmesi veya üst düzey çıkarımların yapılabilmesi zorlaşmaktadır. Bu bağlamda, öğrencilere yorumlamaları için uzam-zaman, devamlılık ve perspektif açısından konvansiyonel sinema normlarıyla uyumsuz yönetmenlerin filmlerinin yorumlanması istendiğinde durum daha da olumsuza doğru gidecektir. Oysa sinema 166 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin bölümlerinden yetişen öğrencilerin böylesi filmleri yorumlayabildikleri gibi kendilerinin de benzerlerini üretebilmeleri beklenmelidir. Bu bağlamda araştırmada tespit edilen yetersizliklerin nereden kaynaklandığının belirlenebilmesi amacıyla üniversitenin ilgili akademik birimlerinde halen kullanılmakta olan çerçeve programlardaki AKTS yükü ve ders kredilerinin durumu da dâhil olmak üzere eğitim ortamının sağladığı yeterlikler gözden geçirilebilir ve konu özelinde bir gereksinim analizi çalışması yürütülebilir. Kaynakça Foss, B. (2012), Sinema ve Televizyonda Anlatım Teknikleri ve Dramaturji. Gerçeker, Çev. M.K. Gerçeker, Hayalperest Yayınevi, İstanbul. Buckland, W. (2004), The Cognitive Semiotics of Film, Cambridge University Press, New York and Australia. Buyan, B. (2015), “İlk Film Kuramcıları: Hugo Münsterberg”, Sinema Kuramları-I: Beyaz Perdeyi Aydınlatan Kuramcılar, Ed., Z. Özarslan, SU Yayınları, İstanbul, ss. 19-33. Bateman, J. A. & Schmidh, K. H. (2012), Multimodal Film Analysis-How Films Mean. Routledge, New York. Çokluk, Ö., Yılmaz, K.; Oğuz, E. (2011), “Nitel Bir Görüşme Yöntemi: Odak Grup Görüşmesi.” Kuramsal Eğitimbilim 4 (1), ss. 95-107. Gelen, İ. (2004), “Bilişsel Farkındalık Stratejilerinin Türkçe Dersine İlişkin Tutum, Okuduğunu Anlama ve Kalıcılığa Etkisi.” XIII. Ulusal Eğitim Bilimleri Kurultay, İnönü Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Malatya. Kalaycı, Ş. (2010), SPSS Uygulamalı Çok Değişkenli İstatistiksel Teknikleri, Asil Yayın Dağıtım, Ankara. Parsa, A. F. (2012), “21.Yüzyıl Okuryazarlığında Sayısal Noktalarda Buluşmak.” Görsel Göstergebilim, İmgenin Anlamlandırılması, Ed. D. Günay, A. Fatoş Parsa, ES Yayınları, İstanbul, ss. 153-172. 167 THE EVALUATION OF FILM STUDENTS SKILLS ON UNDERSTANDING FILM  NARRATIONS AND FILM INTERPRETATION IN THE CONTEXT OF  COGNITIVE SCIENCE:THE CASE OF KTMU FACULTY OF COMMUNICATION Kadir Yoğurtçu Pituch, K.A. & Stevens, J. P. (2016), Applied multivariate statistics for the social sciences: Analyses with SAS and IBM's SPSS. (6th Edition). New York &London: Routledge. Stam, R., Burgoyn, R. & Flitermant-Lewis, S. (2005), New Vocabularies In Film Semiotics. Structuralism Post Structuralism and Beyond. Roudledge, London and NewYork. Odin, R. (1984), ‘Film documentaire, lecture documentarisante’. Cinéma et réalités, Travaux XLI, CIERC, Université de Saint Etienne. Odin, R. (2000), De la fiction. De Boeck Université, Bruxelles. Özcan, M. (2004), ‘Bilişsel Bilim Çerçevesinde Filmsel Anlatı ve Görsel Algılama.’ A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Radyo Televizyon Sinema Anabilim Dalı. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara. 168 CHANGING JOURNALISM UNDERSTANDING: DATA JOURNALISM Tolga Çelik 9 CHANGING JOURNALISM UNDERSTANDING: DATA JOURNALISM DEĞİŞEN HABERCİLİK ANLAYIŞI: VERİ GAZETECİLİĞİ Tolga Çelik Abstract The ever-growing and complicated computer network that surrounds the world deeply affected the journalism profession. Especially the differences and innovations created by the developments in internet technologies have necessitated the separation of the past 30 years with web 1.0, web 2.0 and web 3.0 names on a periodical basis. When these periods are examined, it is seen that the interaction plays a decisive role. We are witnessing that in the last period users are much more active, participating and productive, especially in the field of journalism, each individual produces content like a messenger. In addition, the number of internet users is increasing, and millions of data are included in the system every day, causing the concept of "large data" to enter the literature. The necessity of changing the practices of producing news from within a lot of metadata such as every text written, every visual sent to the internege, location information, and the necessity of the transformation of the journalism in this sense. For journalists today, journalistic knowledge is no longer adequate for university education. The journalist should also follow the innovations in technology, especially internet technology, dominate the language and technique of social media tools, and know the functioning of this magazine very well. In addition, in order to be able to work with large data, it is necessary to have statistical knowledge and knowledge of data analysis. In this study, data journalism will be discussed as a new generation of journalism. What skills should be possessed in order to be a data journalist, data journalism processes and software that can be used in data and work will be tried to be explained with examples. Keywords: Data Journalism, Big Data, Web 3.0, Journalism, Online Journalism. 169 CHANGING JOURNALISM UNDERSTANDING: DATA JOURNALISM  Tolga Çelik  Giriş Bilgisayar Destekli Habercilik, kamuya açık kayıtların, özel veritabanlarının ve diğer özel veri kaynaklarının derlemelerini kullanarak, haber değeri olan kalıpları ve anormallikleri ortaya çıkarmak veya yalnızca daha ileri araştırmalar için kurumsal ve araştırmacı raporlamalarının önemli bir parçası olmuştur. Wikileaks belgelerinin yayınlanmasından sonra ise binlerce farklı kaynaktaki verilerin toplanması, temizlenmesi, filtrelenmesi, analiz edilip görselleştirilmesi için yeni nesil araçlar geliştirilmeye başlanmıştır. Ukrayna kökenli ABD'li gazeteci-web geliştirici Adrian Holovaty'nin 2006 Eylül'ünde kaleme aldığı "Haber sitelerinin köklü değişme zorunluluğu" başlıklı yazı, bilgisayar destekli habercilik konusunda bir tür manifesto olarak kabul edilmektedir. Bilgisayar destekli habercilik (Computer-assisted-reporting) daha önce de vardı, ancak Veri Gazeteciliği bu işi hem daha ileri, hem de daha farklı bir boyuta taşıdı. 2000’li yılların ortalarından itibaren tartışılmaya başlayan veri gazeteciliği konusu dünyanın dört bir yanındaki gazeteci, yazılımcı ve uzmanların ilgisini çekmiştir. Binlerce dokümanlık veritabanlarının analiz edilmesi, bunlardan haber üretilmesi içi geleneksel yöntemleri yetersizliği görülmüş, bu konuda uzman yazılımcıların hazırladığı çeşitli yazılımlar ve web siteleri gazetecilerin haber üretiminde önemli rol oynamış ve oynamaya devam etmektedir. Veri Gazeteciliği Veriler etrafımızdadır ve her zaman olmuştur. Tarih boyunca her şey nicelenme potansiyeline sahiptir: teorik olarak, şimdiye kadar yaşamış olan her erkeği, şimdiye kadar atılan her kalp atışı, şimdiye kadar atılan her adım, şimdiye kadar parlayan her yıldızı, şimdiye kadar söylenen veya yazılmış her kelimeyi sayabiliriz. Bu kollektif şeylerin her biri bir sayı ile temsil edilebilir (Chiasson, Gregory ; 2017). Veri, bilginin hammaddesidir. Veriler çeşitli işleme süreçlerinden geçip yapılandırıldıktan sonra veri seti haline gelir. Bilgisayarlar ve bunların kullandıkları yazılımlar tarafından kullanılabilir hale gelen veri seti ile grafikler, istatistikler, haritalar 170 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin gibi çeşitli görselleştirmeler yapılabilir. Bu görseller de bir haberin hikayeleştirilmesi aşamasında kullanılır. Bir veri çok farklı biçimlerde bulunabilir. Seçim sonuçlarında elde edilen veriler, hastane kayıtları, internet üzerinden yapılan alışverişler, telefonunuzun GPS özelliği ile verilen konum bilgisi, yaş, cinsiyet gibi demografik bilgiler ve bunun gibi binlerce veri türü işlenecek hammaddelerdir. Sadece gazeteciler değil hemen her sektör günümüzde bu verileri kullanmaktadır. Özellikle pazarlama amaçlı çalışmaların tamamında bu veri setleri üzerinden yapılan işlemler sonucunda elde edilen bilgiler ışığında kararlar alınmaktadır. Bugünün küresel ekonomisinde, ürünler, diğer insanlar ve sizin aranızda görünmez bağlantılar vardır. Bu ağın dili de veridir: çoğunlukla birbiri ile alakalı olmayan küçük bilgi noktaları, ancak doğru açıdan bakıldığında anlamlı hale gelebilmektedir (Gray; Bounegru; Chambers; 2012). Veri gazeteciliği ise en basit tanımıyla veri ile çalışılan gazetecilik türüdür. Ancak bu tanım tek başına yeterli değildir. Kaldı ki veri olmadan gazetecilik yapmak zaten mümkün değildir. Veri gazeteciliği, esasen gözün görebildiğinden ötesini göstermektir. Biraz daha açmak gerekirse veri gazeteciliği, tek başına anlamlı olmayan verileri bir araya getirerek anlamlı hale getirme ve bundan haber üretme işidir. Veri gazeteciliğinin kökenleri, 1960'ların sonlarından bu yana Kuzey Amerika’da gazeteciliğin önemli bir parçası haline gelen, verilerin teknolojik ve istatistiksel olarak ele alınmasıyla, gazeteciliğe daha fazla güç verme fikrini geliştiren, bilgisayar destekli raporlamaya kadar gider (Meyer; 1973). 2000'li yıllar boyunca, verilerin kamu otoriteleri tarafından kamuya açık hale getirilmesinin yanı sıra verilere internetten daha fazla erişilmesi, veri gazeteciliği fikrinin gelişmesine sebep oldu (Parasie; 2011). 2 Eylül 2011 tarihinde 251.287 diplomatik belge ve bağlantıyı barındıran Wikileaks belgelerinin yayınlanması ile gazetecilik (Satter; 2011), istatistiksel veri analiz yöntemlerine dayanılarak geniş veri setlerinin toplanması, filtrelenmesi ve görüntülenmesine dayanan veri gazeteciliğine terfi etti (Voß; 2011). Hem medya hem de STK ortaklarıyla birlikte çalışan WikiLeaks, geniş veri kümelerinin sofistike analizinin daha büyük resmi ortaya koyabileceğini gösterdi. Bu tarihten sonra basılı medya ve televizyonlar giderek artan bir şekilde, haber raporlarını desteklemek için web sitelerinde interaktif grafikler kullanmaya başladılar. BBC, Guardian, Washington Post, Stern, Economist ve New York Times gibi gazeteler 171 CHANGING JOURNALISM UNDERSTANDING: DATA JOURNALISM  Tolga Çelik  yüksek kalitede verileri kullandıkları çok ilginç interaktif görseller ile desteklenmiş haberler yaptı. Bunlara verilebilecek iyi örnekler ve kaynaklar şunlar olabilir: Matthew Ericson'un New York Times'daki tasarım süreçlerinin tanımları http://www.ericson.net/content/; Guardian'ın veri günlüğü http://www.guardian.co.uk/news/datablog; ve ilginç veri görselleştirmeleri sunan Matt Stiles (NPR) dailyviz, http://thedailyviz.com/ (Ridgway; Nicholson; McCusker ;2012). Geleneksel gazetecilikte haber görülenin fotoğraf ya da videosu ile birlikte altına haber metninin yazılması sonucunda elde edilen bir çalışma iken yeni nesil gazetecilik anlayışında dijital dünyanın sunduğu kaynakların kullanımı, bu kaynakların doğru araçlar ile analiz edilerek haberin elde edilmesine evrilmiştir. Resim 1: Örnek bir veri seti Üstteki Resim 1’de görülen tablo bir veri setidir. CustomerID, CompanyName, vs. şeklinde kategorilere ayrılmış şekilde listelenmiş olan bu veri seti ile bilgisayar ortamında pek çok sorgulama ve görselleştirme işlemi yapılabilir. Veri setindeki her bir satırı diğerinden ayıran, bağımsız kılan, o satıra verilen benzersiz ID (Kimlik) bilgisidir. Türkiye Cumhuriyeti nüfus cüzdanındaki TCKimlik No’su da buna örnek olarak verilebilir. 172 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Veri Gazeteciliği Aşamaları Veri gazeteciliği yöntemi ile haber yapmanın dört aşaması vardır: Veri Toplama, Filtreleme/Temizleme, Analiz/Görselleştirme ve Hikayeleştirme. Resim 2: Veri Gazeteciliği Aşamaları Veri Toplama Veri gazeteciliği aşamalarının ilki veri toplamadır. Veriyi elde etmek için kullanılabilecek çeşitli veri kaynakları vardır. Gazeteci haber için ihtiyacı olan verileri kendi toplama yoluna gitmediyse, ki bu çok daha uzun ve meşakkatli bir süreçtir. Bu tarz veri toplamak ancak bir ekip çalışması ile mümkün olabilir ve uzun zaman gerektirir. Hazır veri setleri ile haber yapılacak ise, veri kaynakları genel olarak ulusal ve uluslararası olmak üzere iki başlık altında toplanabilir. Uluslararası veri kaynaklarına örnek olarak Dünya Bankası, 60 milyon kayıt, 34 veritabanı ile Birleşmiş Milletler’e ait olan UNdata ve 102 milyon şirkete ait bilgilerin bulunabileceği açık kaynak olan Open Corporates verilebilir. 173 CHANGING JOURNALISM UNDERSTANDING: DATA JOURNALISM  Tolga Çelik  Resim 3: Örnek Açık Veri Kaynakları Ulusal veri kaynaklarına örnek olarak verilebilecek en önemli örnek Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK)’dur. Bunun dışında Resmi Gazete’de arşivi veri kazıma yöntemiyle veri elde edilebilecek binlerce PDF dosyası bulunabilir. Bunları dışında Yüksek Seçim Kurulu, Merkez Bankası, Maliye Bakanlığı gibi devlet kurumlarından veriler toplanabilir. Ulusal kaynaklardan veri elde etmenin bir yolu da Bilgi Edinme Kanunu kapsamında başvuru yolu ile veri seti talep etmektir. Devlet kurumları resmi olarak yapılan bu başvuruya cevap vermek zorundadır. Eğer istenen verilerin bir gizliliği yok ise bu başvuru sonrasında ihtiyaç duyulan veriler elde edilebilir. Kurumsal ve resmi veri kaynaklarının dışında veri elde edilebilecek bir başka yol da sivil veri kaynaklarının kullanımıdır. Sosyal medya ağları, mikrobloglar, forumlar bunlara örnek olarak verilebilir. 174 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Twitter’da belli bir konu hakkında atılan tweetlerin veri gazeteciliği araçları aracılığıyla söylem analizini yapmak mümkündür. Ya da Forumlardan toplanan verilere metin analizi yapılabilir. Bunun dışında Google Alerts hizmeti de geleceğe yönelik veri toplamanın güzel yollarından bir tanesidir. Bu hizmeti kullanarak tercih ettiğiniz anahtar kelimeler hakkında bir içerik Google veri tabanına girdiğinde size otomatik bir bildirim epostası gelmektedir. Veri toplama yöntemlerinden biri de PDF dokümanlarından veya web sayfalarından veri kazımadır. Bu yöntem için ScraperWiki gibi bir yazılıma ihtiyaç vardır. Bu şekilde pek çok doküman, rapor, web sayfasından veri gazeteciliğinde kullanılan yazılımlara uygun formatta dosyalar elde etmek mümkün olabilmektedir. ScraperWiki, Python, Ruby ve PHP gibi farklı programlama dillerinde kodlamanıza izin veren bir webten veri kazıma sitesidir. Bilgisayarınızda bir program kurma zorunluluğu olmadan kazıma yapmanın yolu bu web arayüzünü kullanmaktır. Google Spreadsheets ve Yahoo! gibi diğer web hizmetleri de, aynı zamanda diğer web sitelerinden bazı veri kazımanıza olanak sağlayan web siteleridir. Veri Filtreleme / Temizleme Çeşitli yöntemler ile toplanan veriler çoğunlukla kullanıma hazır durumda olmayacaktır. Ulusal ya da uluslararası veyahut sosyal medyadan elde edilen veri setinde kullanılmak istenmeyen veriler bulunabilir. Veya indirilen veri setinin içerisinde hatalı kodlanmış veriler bulunabilir. Özellikle farklı kodlayıcılar tarafından kodlanmış veri setlerinde farklılıklar bulunması ihtimali yüksektir. Örneğin bir veri seti içerisinde bir kodlayıcı şehir adı olarak “İSTANBUL”, diğer kodlayıcı “ISTANBUL” şeklinde kodlama yapmış olabilir. Bu iki kelime arasında görünürde bir farklılık görünmese de aslında bilgisayar yazılımları açısından bu ikisi farklı iki şehri ifade ediyor olabilir. Bunun sebebi Türkçe karakterlerin yazılım içerisinde farklı algılanmasıdır. “İ” harfi ile “I” harfi ile kodlanan şehir ismi yazılımın hatalı sonuç vermesine sebep olabilecektir. Kodlayıcıların olağan hatalarından biri de kelimeleri eksik ya da fazla karakter ile kodlamalarıdır. Bu şekilde işlenmiş verilerin de temizlenmesi gerekmektedir. Veri seti içerisinde bulunana verilerin tamamı da bazen kullanılmak istenmeyebilir. Özellikle hazır veri setlerinde bu durum sürekli yaşanmaktadır. Veri kaynaklarından 175 CHANGING JOURNALISM UNDERSTANDING: DATA JOURNALISM  Tolga Çelik  indirilen veri setinin içerisinde ihtiyacın dışındaki veriler de bir ön filtrelemeden geçirilmelidir. Filtreleme/temizleme aşamasında yapılan işlemlerden biri de veri setinin dosya formatının istenen hale getirilmesidir. Veri gazeteciliği için kullanılan yazılımların çoğu dosya formatı olarak CSV, XLS, XML kullanmaktadır. Ya da elinizde bulunan XLS formatındaki bir dosyayı CSV ye çevirmeniz de gerekebilmektedir. Filtreleme ve temizleme işlemi için kullanılabilecek yazılımlardan bir tanesi Excel programıdır. Microsoft Excel, toplamları, ortalamaları ve standart sapmaları ve zdizinlerini hesaplamak için matematiksel ve istatistiksel işlevlerin yanı sıra bulma ve değiştirme gibi temel veri sıralama ve düzenleme özelliklerini sağlar. Gelişmiş özellikler ile, veri analizi için temel grafikler, makrolar ve pivot tablolar oluşturmak için kullanılabilir (Halevy, McGregor; 2012). Google Refine programı ise veri temizleme işlemi için çok daha etkin araçları olan bir yazılımdır. Küçük yazım yanlışlarını ve harf farklılıklarını kolaylıkla temizleme imkanı verir. Ayrıca Google Refine, karmaşık verilerin alt gruplarını hızlı bir şekilde görüntülemek için işlevler de sunar. Bu etkin filtreleme yöntemi için veri analizi çok daha kolay yapılabilir. Veri Analizi / Görselleştirme Filtrelenmiş ve temizlenmiş veri seti kullanıma hazır hale getirildikten sonra veri setinin türüne uygun analiz ve görselleştirme yazılımları kullanılarak haberde kullanılacak grafikler, tablolar, haritalar oluşturulmaktadır. Bu şekilde binlerce satırdan oluşan bir veri seti anlamlı bir harita üzerinde gösterilebilmektedir. Satır satır incelendiğinde çok fazla anlam çıkarılamayan veriler bir harita üzerinde görüldüğünde bir gazetecinin üzerine haber yazabileceği sonuçlar çıkarılabilmektedir. Aynı şekilde grafikler de bir veri setinin anlamlı bir hale getirilmesinde önemli araçlardandır. Bir gazetecinin veri analizi yapabilmesi için bir miktar istatistik bilgisine ihtiyacı vardır. Bununla birlikte elindeki veri setinin görselleştirilmesi için hangi grafik türünün uygun olduğunu bilmesi ve bunun için gerekli olan yazılımı kullanabilecek bilgisayar bilgisine de sahip olması gerekmektedir. Bu sebeple yeni nesil gazetecilerin gazetecilik formasyonunun yanı sıra istatistik ve bilgisayar yazılımları konusunda kendisini yetiştirmesi gerekmektedir. 176 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Çevrimiçi haberlerle günümüzün medya ortamı, çok yönlü yayıncılık, kullanıcı tarafından üretilen içerik ve gelişmekte olan dijital dünya, editörler, yönetim ve gazetecilerden daha fazlasını gerektiriyor (Achtenhagen & Raviola 2009; Bartsova 2009; Allan & Thorsen 2009). Bugün başarılı bir gazeteci, anlatım becerilerini çapraz medya ortamına yansıtmalı, yani haberlerini cep telefonları ve iPad'ler için de yazmalıdır. Bu, resim çekme, kırpma, düzenleme ve altyazılama; sesli raporlar ve podcast'leri kaydetme, düzenleme ve yayınlama; video çekim ve düzenleme, paket oluşturma ve canlı rapor akışlama, kullanıcı tarafından oluşturulan içerikle etkileşim kurma; çevrimiçi araştırma yapmak; arama motoru optimizasyonu dahil; coğrafi etiketleme, coğrafi kodlama bilgisini içermektedir (Bull 2010; Silvia & Anzur 2011). Veri analizi ve görselleştirme için kullanılabilecek pek çok araç vardır. Bunların bir kısmı bilgisayara yüklenen programlar iken bir kısmı da internet üzerinden online olarak kullanılabilen ücretli veya ücretsiz yazılımlardır. Online araçlara örnek olarak Google Fusion Tables ve Tableau verilebilir. Bu araçlar tüm dünyada bu alanda en çok kullanılan analiz ve görselleştirme araçlarıdır. Aşağıda veri görselleştirme için kullanılabilecek birkaç aracın listesi görülebilir: • • • • • • LibreOffice, Excel veya Google Docs gibi e-tablolar R (r-project.org) veya Pandas (pandas.py- data.org) gibi istatistiksel programlama araçları, Quantum GIS, ArcGIS veya GRASS gibi Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) d3.js (mbostock.github.com/d3), Prefuse (prefuse.org) veya Flare (flare.prefuse.org) gibi Görselleştirme Kütüphaneleri, Google Refine veya Datawrangler gibi veri sadeleştirme araçları •ManyEyes veya Tableau Public gibi programlanmamış görselleştirme yazılımı (ta-bleausoftware.com/products/public) Google Fusion Tabloları, gerçek zamanlı, yanıt veren, ağa bağlı veri analizi ve yayıncılığı destekleyen e-tablo, veritabanı, grafik ve haritalama yazılımının özelliklerini birleştiren ve genişleten web tabanlı bir araçtır. Füzyon Tabloları, CSV ve e-tablo dosyalarından verileri kolayca içe aktarabilir ve hatta her sütunun veri türlerini tahmin edebilir. Fusion Tables, paylaşım modeli sayesinde çoklu bağımsız kaynaklardan gelen verileri entegre etmeyi mümkün kılar. Dünyanın farklı yerlerinden aynı veritabanına eklemeler yapmak 177 CHANGING JOURNALISM UNDERSTANDING: DATA JOURNALISM  Tolga Çelik  bu şekilde mümkün olmaktadır. Google Fusion Tables, veri içe aktarma işleminden, çubuk, çizgi ve pasta grafiklerinin yanı sıra tam tarz etkileşimli haritalar da dahil olmak üzere çeşitli biçimlerde görselleştirme yapmak için araçlara sahiptir. Bu görselleştirmelerden bazıları elektronik tablolama programlarının gelişmiş kullanımı yoluyla üretilebilirken, Füzyon Tablolarının haritalama özelliği de özel olarak düşünülmelidir. Veri gazeteciliği ve bilgisayar destekli raporlama gibi, haber odasında haritalama, küçük bir dizi özel eğitimli gazetecinin mülkiyetindedir. Haritalar oluşturmak çok pahalı, karmaşık yazılımlar ve önemli teknik beceriye ihtiyaç duyar. Bununla birlikte ülke ve şehir adları, enlem / boylam koordinatları, sokak adresleri ve KML gibi birçok farklı konum bilgisi biçimini yorumlayabilen Google Fusion Tables'ın konum verileri türü, çok çeşitli coğrafi bilgilerin anında eşlenmesine olanak tanır. Aşağıda Google Fusion Tables ile hazırlanmış örnek bir haritalandırma çalışması görülebilir. Resim 4: Google Fusion Tables ile hazırlanmış bir harita çalışması 178 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Hikayeleştirme Yapılan tüm işlemlerin sonucunda elde edilen veriler, istatistikler, grafikler ve haritaların derlenip habere dönüştürüldüğü son aşamaya ise hikayeleştirme adı verilmektedir. Bu aşamada eldeki bilgilerin ve görsellerin sunumu için infografik adı verilen çalışmalar hazırlanmaktadır. Haberin daha kolay anlaşılabilmesi, sayıların grafiklerin okuyucuların daha rahat inceleyebilmesi ve istenen noktalara dikkati odaklayabilmenin en iyi yollarından biri infografiklerdir. İnfografiklerin hazırlanabilmesi için Corel Draw, Adobe Illustrator veya Adobe Photoshop gibi vektörel ve grafik tasarım programları çoğunlukla kullanılmaktadır. Bu yazılımların haricinde yine internet üzerinden online olarak ücretli veya ücretsiz olarak infografik hazırlanabilmesini sağlayan web siteleri de mevcuttur. Resim 3’te Anadolu Ajansı’nın hazırlamış olduğu infografiklerden birkaç tane örnek görülebilir. Resim 5: Anadolu Ajansı’nın hazırladığı infografik çalışmalardan örnekler 179 CHANGING JOURNALISM UNDERSTANDING: DATA JOURNALISM  Tolga Çelik  Sonuç En yeni nesil veri yönetimi araçları, 21. yüzyılda habercilikte hem teoride hem de uygulamada devrim yaratmaya başlamıştır. Geleneksel bilgisayar destekli raporlamanın nispeten karmaşık, statik ve silinmiş veri-manipülasyon ve yayın araçlarından, son yılların erişilebilir, esnek ve ağa bağlı araçları, veri gazeteciliğinin neredeyse temelini oluşturmuştur. Bununla birlikte, özünde, veri gazeteciliği, gazetecilik çabasının tarihini ve geleceğini somutlaştırmaktadır. Bu değişim ve dönüşüm sürecinde gazetecilik mesleğini icra eden ve henüz mezun olmamış gazetecilik öğrencilerinin kendilerini bu yeni nesil gazetecilik pratiklerine hazırlamaları gerekmektedir. Bilgisayar yazılımları ve istatistik bilimi hakkında profesyonel düzeyde olmasa da en azından kendi habercilikte ihtiyaç duyulacak kadar bilgi sahibi olunması gerekmektedir. Kaynakça Andy Bull (2010). Multimedia Journalism. A Practical Guide. London: Routledge Terry Anzur, Tony Silvia (2011). Power performance: multimedia storytelling for journalism and public relations. Chichester: Wiley-Blackwell Leona Achtenhagen & Elena Raviola (2009). “Balancing Tensions During Convergence: Duality Management in a Newspaper Company”, The International Journal on Media Management (11) 32–41 Stuart Allan & Einar Thorsen (Eds.) (2009). Citizen Journalism. Global Perspectives. New York: Peter Lang Philip Meyer (1973). Precision Journalism. A Reporter’s Introduction to Social Science Methods, Bloomington & Indianapolis: Indiana University Press Sylvain Parasie (2011), ‘Hacker’ Journalism - A New Utopia for the Press?, Books and Ideas , 14 October 2011. ISSN : 2105-3030. URL : http://www.booksandideas.net/Hacker-Journalism-A-New-Utopiafor.html 180 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Voß, J. (2011). Revealing digital documents: Concealed structures in data. Cornell University Library TPDL 2011 Doctoral Consortium, arXiv:1105.5832v1 [cs.DL]. Retrieved from http://arxiv.org/abs/1105.5832v1 Satter, R. 2011. Media condemns as WikiLeaks reveals all. Ninemsn. Sept 3. Retrieved from: http://articles.latimes.com /2010/oct/15/opinion/la-oerowley-wikileaks-20101015 Jim Ridgway, James Nicholson, and Sean McCusker (2012), Conference: Conference: Proceedings of the IASE 2012 Roundtable Conference, At Cebu City, The Philippines. Alon Halevy, Susan McGregor (2012). Data Management for Journalism. IEEE Data Eng. Bull. 35(3). Nihat Halıcı (2010). Kendi Wikileaks'inizi Kurmak İçin 10 Ücretsiz Uygulama, BİA Haber Merkezi, www.bianet.org Trina Chiasson, Dyanna Gregory (2017). DATA + DESIGN, Creative Commons, BY-NC-SA, https://infoactive.co/data-design Jonathan Gray; Liliana Bounegru; Lucy Chambers (2012). The Data Journalism Handbook, Published by O’Reilly Media, Inc., 1005 Gravenstein Highway North, Sebastopol, CA 95472, ISBN: 978-1-449-33006-4. 181 CHANGING JOURNALISM UNDERSTANDING: DATA JOURNALISM  Tolga Çelik  182 NON-VERBAL DOCUMENTARIES AND HEILD (2014) MOVIE Barış Tolga Ekinci 10 NON-VERBAL DOCUMENTARIES AND HEILD (2014) MOVIE SÖZSÜZ BELGESELLER VE HEILD (2014) FİLMİ Barış Tolga Ekinci Abstract It is a discussion topic that effect on narration of sound and music in movies. The period that sound is not used as synchronized in movies, is mostly defined as “silent cinema period”. On the other hand, music was used in the silent cinema era. Music is generally constructed in accordance with dramatic narration in fictional movies. Music is often included as an auxiliary item in documentary. Because the asynchronous sounds may disrupt the argument of documentary reality. Therefore, traditional documentaries are usually based on simultaneous dialogues, ambient sounds, voice-overs or scores: For instance, music may be secondary importance in many documentaries based on interviews. However, traditional methods may not be preferred in all the documentaries of the scales. For instance, verbal items such as dialogues or voice-overs are not included in some documentaries and this spaces are filled with musics. Nowadays, these type of documentaries are becoming widespread. For instance, documentary film-makers examine “non-verbal” documentary instances in the title of “non-verbal” films and they publish their “non-verbal” documentaries in the web page named “http://www.spiritofbaraka.com/”. What is the function of music in such documentaries? And what is the “non-verbal” narration effect on the story? In the study, to answer these questions, the movie of Petur K. Gudmundsson, Heild (2014) will be examined. Heild movie is only based on ambient sounds and the music. Movie will be analysed in the context of music use and “non-verbal” narration language. Key Words: Documentary Cinema, Music in Documentary, Non-Verbal Films, Heild. 183 NON-VERBAL DOCUMENTARIES AND HEILD (2014) MOVIE  Barış Tolga Ekinci  Introduction The effect of sound on the manner of telling has become a subject of discussion since the sound has been added to cinema. Hence there have been some changes in the phraseology of the silent films due to the addition of the sound track. For instance, usage of long dialogues has started and manners of telling such as visualisation, narration, acting and editing have been rearranged due to the addition of the sound track. For example, in the fictional movies; dialogues and external sounds are often established due to the dramatical narration. In documentaries; the usage of verbalism are related to the reality because traditional documentaries usually depend on synchronous diaologues, naturel sounds, external sounds or background musics. On the other hand, traditional dubbing methods may not be preffered in all the documentaries. For instance, verbal components such dialogues or external sounds does not exist in some documentaries and these gaps are filled with musics. There are a lot of movies in the cinema history which depend on only natural sounds and scores. Hence; these kind of movies usually composed of the trials of the film makers who embrace the silent films. The documentaries which does not include “verbal” narration methods are remembered with the Godfrey Reggio’s Koyaanisqatsi 1 (1982) and Ron Fricke2’s Baraka3 (1992) movies. Godfrey Reggio and Ron Fricke have been tried to compose stories from the registry of the moments and situations inside life in their movies. Godfrey Reggio and Ron Fricke has seperated after the Koyaanisqatsi movie. Godfrey Reggio concentrated to complete the project which is named as “Qatsi Trilogy” with Powaqqatsi (1988) and Naqoyqatsi (2002), on his own. Ron Fricke has shot the movies Chronos (1985), Baraka (1992) and Samsara (2011). The way of narration which these directors has been used in their movies; inspired a lot of movie 1 The word Koyaanisqatsi means “Life Out of Balance” in “Hopi” language. Koyaanisqatsi is the first movie of Quatsi trilogy. Godfrey Reggio has presented Koyaanisqatsi with his producer Francis Ford Coppola in 1982. Godfrey Reggio expresses himself as “I see that the worth and the meaning of Koyaanisqatsi depends on the audience [...] The term Koyaanisqatsi whose meaning is life out of balance gives chapter to the disharmony between urban technologic and natural (Clarke, 2012: 125) 2 Ron Fricke is the director of photography of the movie Koyaanisqatsi. 3 Ron Fricke has worked as a director and director of photography in USA for a lot of years. Ron Fricke has shot Chronos (1985), Sacred Site (1986), Baraka (1992) and finally Samsara (2011). The creation period of Baraka has taken five years, shot in fourteen months and shown at 1992. Ron Fricke, improved some of the techniques in Baraka during the shooting of Samsara (http://www.imdb.com/name/nm0294825/access: 08.10.2013). 184 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin makers. For instance; documentary makers publish “non-verbal” movies that they shot and examine the examples of the “non-verbal” documentaries under the title of “nonverbal” movies at the internet platform called “spiritofbaraka.com”. The aim of this essay is to examine the function of the music and the contribution of the “non-verbal” narration to the story in those kind of documentaries. In this context, Heild (2014) movie of Petur K. Gudmundsson will be examined. The Heild movie only depends on natural sounds and musics. Heild (2014) movie will be analysed in the means of the usage of music and “non-verbal” narration techniques. Sound and Music in Documentary Cinema It would be useful to emphasis the meaning of documentary before examining the sound and music in documentaries. The word documentary is used by an English whose name is John Grierson and a new term has brought into the cinema art. In fact, the term is not so new but, John Grierson has brought a different meaning to the term other than it is used to. John Grierson declares “the process of reality in a creative manner” or “the interpretation of reality in a creative manner” for documantary term (Adalı, 1986: 13). The discussions on the definition of documentary continued until now. The focus of the discussions are mostly on the production methods of documentaries. Is documentary a form? Meaning? Type? Or the shooting of reality? There are not any border in between. Speechs 4, natural sounds5 and musics has been started to be used in documentaries due to the addition of sound track. The voices that people create to emphasis their thoughts, demands and feelings compose the expression. Expressions are divided due to the usage. First is speaking through. The image of the person who is speaking is displayed in the framing. The person thinks something and his thoughts are heard even his lips are not moving. Second is explanation. It can be either the speech or speaking through of the person that have been the subject of the documentary or a person which we will not appear during the whole movie can narrate. This kind of voices can be examined in two 4 In a movie, all of the voices that people create to emphasis their feelings, demands and emotions form the speech. These vary from a speaking, discourse, monologue, reading to the exclamations of pain or happiness (Özön, 2008: 146). According to Vardar, “it is a correct methodology to refer the voice elements especially when the image is weak and should be supported” (2009: 26). 5 Ambient sound or noise. 185 NON-VERBAL DOCUMENTARIES AND HEILD (2014) MOVIE  Barış Tolga Ekinci  categories: First is off-voice and the other is voice-over (Özkoçak, 2014: 153). Natural sound or in other terms noise is used to describe the all other sounds other than human voice and music: The opening and closing sound of a door, footstep, thunder, rain, the sound of a waterfall, howling of an animal or the sound of a train. These voices can be recorded directly during the shooting or can be produced and added afterwards (Özön, 2008: 147- 148) In documentaries, music can be used for various functions. The functions of music in a documentary can be summed as: Music can create the effect of time, place or atmosphere in the story. Music can transfer the emotions which do not appear on the screen. Music can be used to express the emotions which can not be emphasised with dialogues. Music can provide the endurance of the story. Music can start or finish the plots (Onaran, 2004: 19). Also there are examples that music delivering information which the director does not prefer in the screen and does not appear on screen. In this case music adds new data to the information delivered on screen (Onaran, 2004: 19). The types of music generally examined under six titles: Credits music, background music, transition music, filler music, the music which exists instead of dialogues and the music corresponds to editing etc (Vardar, 2009: 91,92). Credits music is the music which presents the movie and the staff who has been worked for the movie; at the beginning of the movie. Background music is the music to support and consolidate the dramatic structure of the movie. If it is taken out of the movie, it won’t be meaningful, just supports the appearance. Transition music is the music which is used in between stages. Filler music is the music which is used to fill the gaps where there are not any dialogues exist. Music corresponds to editing is the music which characterised with a specific stage (Vardar, 2009: 91-92). In traditional narration, music is on the second plan and cut in when the dialogues and sound effects stop. For this reason, dialogue is not always the most important type of sound. It can be hard to classify the sounds in many cases. Because the following questions may be asked: Does the sound connect to the source in the frame? Or not? Where does it stem from? From the place that the story is located? Outside? In this context, is the voice inside the appearance? Outside of it? (Sözen,2013: 2107). Richard Raskin divides the sound into two and classify as “diegetic sounds” and “non-diegetic sounds” in his essay called “Varieties of Film Sound: A New Typology”. Richard Raskin’s classification is illustrated in Table 1. This classification can be adapted to both fictional and documentary movies. According to Raskin; “Actual voices are the ones whose source is 186 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin emphasised with the actions delivered in the movie such as a character’s speech emphasising the character has been there before, apparance of a ringing bell on the screen or emphasising the existence. Subjective sounds are the ones in the mind of a character. The other characters can not hear them normally” (Raskin 1992: 32). Offscreen sounds are a part of the stage and comes from a source which is out of the frame. Transitional-sounds are used during the transition of two images. Raskin includes flashback and flash-forward sound transitions and sound bridges into this category (Raskin, 1992: 33-36). Table 1: The Classification of Richard Raskin ACTUAL SOUND Sound which, according to the premises of the fiction, anyone present in the situation at hand would be able to hear. DIEGETIC SOUND Sound whose apparent source is known or presumed by the viewer to be located in the fictional situation at hand or in the mind of a character. SUBJECTIVE SOUND Sound occurring in the mind of a designated character and whichother characters present would not normally be able to hear. NARRATIVE VOICE ON-SCREEN Sound whose apparent source is presumed to be visible on screen at the time it is heard. OFF-SCREEN Sound stemming from a source not visible at the moment, but understood to be a part of the situation at hand. TRANSITIONAL Sound bridging two scenes or two registers within a sequence, and which can be subdivided into: prolongued, anticipatory, intercut and pivotal forms of overlapping. DIFFERENTIALLY AUDIBLE Sound which is objectively present, but presented as it can only be heard by one character in the situation at hand because of some special circumstance (not involving subjective distortion). INNER VOICE REMEMBERED SOUND IMAGINED SOUND DISTORTED SOUND SPOKEN WRITING PERSONAL NARRATION A retrospective narration spoken by a voice the viewer recognizes or will come to know, as belonging to one of the characters in the 187 NON-VERBAL DOCUMENTARIES AND HEILD (2014) MOVIE  Barış Tolga Ekinci  fiction, who--if on camera when this voice is heard--is understood to be located in a different time/space than that of the narrative voice. NON-DIEGETIC IMPERSONAL NARRATION Narration spoken by a voice the viewer does not perceive as belonging to a character in the fiction, or to any narrator built into the fiction. NON-DIEGETIC MUSIC Sound inaudible to the characters in the fiction, and with no apparent or implied source within the story space music understood by the viewer as not stemming from any apparent source within the story space and which no character can hear. Resource:http://imv.au.dk/~pba/Homepagematerial/MMproduktionmateriale/Raskin%20Sound%2 0%20Paper.pdf Paul Rotha, divides the types of voices into three categories of raw materials such as speech (off-voice, voice-over and dialogue), natural sounds and music (diegetic and non-diegetic) in his book called “Documentary Movies”. According to Rotha; “the stage takes place with the sound at the same time. The duty of sound is explanation and guidance. There is no place for imaginary phonemenons” (2000: 137). Micheal Rabiger is summed the functions of music as follows in his book “Directing the Documentary” (2009): Music should not create false emotions. The choice of music should establish the transition of the inner world of a character or a subject. Music should create enough sensibility for the audience to follow what is shown (Kılıçbay has quoted from Corner, 2004: 57). The sound which are not synchronous are created during the shooting or at the recording studio in a documentary. Likewise, interviews are recorded at different times, at different locations and combined during editing. The reality and liveliness of the display is related to synchronous sounds as well as images. In this context, the first property that should come up to our minds when it is said music in documentaries; background timbre which is not in a tender form and does not dramatise the display with a harmonic logic. Music should correspond with images and emphasis the properties of the story. For example; the usage of a music which emphasises the local culture in a documentary which narrates the local life an African tribe. 188 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Non-verbal Documentaries and Heild Movie The “non-verbal” documentaries which are different from traditional documentaries since they fully depend on images and music in the essay. There are a lot of types in documentaries. A lot of documentary and non-fiction movie types have been aroused due to the addition of sound to cinema. “Non-verbal” documentary type is remembered with Godfrey Reggio’s Koyaanisqatsi and Ron Fricke’s Baraka documentaries. Koyaanisqatsi is the first movie of “Qatsi trilogy”. The results of modernisation and the effects of technology on human beings are introduced in Koyaanisqatsi. Koyaanisqatsi depends completely on natural sounds and musics, so it differentiates from traditional documentaries. All of the movies of Godfrey Reggio is established with similar methods. Godfrey Reggio associate his methods and narration to (Cine-monad6). According to Godfrey Reggio “cinema which is a visual art, should depend on image” 7 . For this reason, verbal narration methods should not take place in his movies. Table 2: Godfrey Reggio’s filmography Filmography Koyaanisqatsi (1982) Powaqqatsi (1988) Songlines (1989) Anima Mundi (1992) Evidence (1995) Naqoyqatsi (2002) Visitors (2013) Music Non-diegetic musics Non-diegetic musics Non-diegetic musics Non-diegetic musics Non-diegetic musics Non-diegetic musics Non-diegetic musics Ambient sound Ambient sounds Ambient sounds Ambient sounds Ambient sounds Ambient sounds Ambient sounds No ambient sounds Speech No verbal item No verbal item No verbal item No verbal item No verbal item No verbal item No verbal item In a similar way, Ron Fricke shot “non-verbal” documentaries which depend on only music, too. Ron Fricke assimilates the narration which he used in his movies with a kind of “meditation” way8. Ron Fricke shot “non-verbal” documentaries starting from his first movie Chronos. Ron Fricke searches for new narration techniques by improving the “non-verbal” narration which he used in Baraka and Samsara movies. For instance, one of the stages of Samsara has taken place at a prison. A crowded group of prisoners is introduced while dancing with a rhythmic music. Music is used as an alienation effect 6 Monat means simple and indivisible union in philosophy. Godfrey Reggio associates his narration to (Cine-monad) in his interview at Nonfics.com. Refer to http://nonfics.com/godfrey-reggio-visitorsspecial-effects-driven-documentary-slow-motion-versus-time-lapse access: 05.10.2016). 7 Refer to http://nonfics.com/godfrey-reggio-visitors-special-effects-driven-documentary-slow-motionversus-time-lapse access: 05.10.2016). 8 Refer to http://www.cinemien.nl/sites/pers_persmappen/6371_persmap.pdf and (Dorhmehl, 2012: 23). 189 NON-VERBAL DOCUMENTARIES AND HEILD (2014) MOVIE  Barış Tolga Ekinci  at this stage. On one hand the hard and cold structure is introduced. On the other hand, dancing prisoners are shown. The stage which has taken place in prison is not a fictional arrangement. The prisoners have oriented to dance in a well disciplined manner instead of sports. Sadness, happiness, freedom, imprisonment, order and disorder nested during the whole stage. Table 3: Ron Fricke’s filmography Filmography Chronos (1985) Sacred Site (1986) Baraka (1992) Samsara (2011) Music Ambient sound Speech Non-diegetic musics Non-diegetic musics Non-diegetic musics Non-diegetic musics Ambient sounds Ambient sounds Ambient sounds Ambient sounds No verbal item No verbal item No verbal item No verbal item Some movie makers who have inspired from the movies of Godfrey Reggio and Ron Fricke, publishes their “non-verbal” movies and discuss on them on the web site called “http://www.spiritofbaraka.com/”. These directors are especially inspired from the movie Baraka and tried to establish both short-length and feature film. The common point of these movies is their “non-verbal” narration9. Petur K. Gusmundsson’s Heild (2014) movie will be researched in the essay. Any sound element besides natural sounds have not used in the movie. The movie is one of the recent example of “non-verbal” documentaries. Heild (2014) Petur K. Gudmundsson10’s Heild documentary is composed of shootings from urban and pastoral life of Iceland. There is not any appearent (traditional) story and verbal 9 According to Darren Lambert; “The web site currently contains details of any films that fit into the genre that the site celebrates. Some of the films idea’s vary greatly, but all of the films share the same underlying theme. There are no actors, scripts or plots. Every image is from the real World. The site will continue to grow, including any films, old or new, that are bought to my attention” (http://www.spiritofbaraka.com/about access: 18.07.2017). 10 Petur Kristjan Gudmundsson started making the film Heild after having been in a tragic accident in Austria that left him paralyzed from his waist down. With only half a body fully functioning he still decided to embark on his life’s largest project. He drove over 50.000 km around Iceland to film the country’s most amazing locations. With the help of friends and family members, who sometimes had to literately carry him on their backs over highlands and mountains (where it was impossible to get around 190 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin narration in the movie. The movies production has taken more than three years. The movie is composed of nine chapters: Winter, Spring, Aurora Night, Eruption, Summer, Nightlife, Inside a Volcano, Autumn, Finale. The movie is distributed via internet and DVD11. Petur K. Gudmundsson describes the process of making the film this way: “I have completed Iceland´s first full-feature, non-narrative film. It has taken over three hard years to make. 2.5 years out shooting in Iceland, and 1.5 years of editing and post-production. This is by far the biggest project TPS has ever produced. The film has a whopping length of 70 minutes and was set out to present Iceland in a way it has never been presented before, using many elements of higher-end cinematography. This goal has been accomplished by shooting in known- and more remote locations around the whole island, using motioncontrolled time-lapse, super slow-motion, aerial material along with many other techniques… this + a very time-consuming editorial work has taken three years, around 50.000 km and an extremely low budget of about 65.000$ (estimated) due to myself doing most of the work. And now finally... we will premiere, as of now most likely in Háskólabíó or Smárabíó, Rvk, Iceland. Right Now we are attending meetings with various cinemas, + other firms and organizations who might be interested in and benefit from this project, as it is perfect for Icelandic tourism exploitation, presenting Iceland in this non-verbal way, allowing humanity as a whole to experience and feel the power of this magnificent country. The new Theatrical Trailer along with a Heild premiere date will be here and everywhere online, very shortly. For now, I am retired. Thank you all, the journey has been great. Petur K....12”. The opening sequence of Heild movie begins with the birds eye view images of earth from a satellite. In the opening sequence, images are accompanied with a “non-verbal” background music and ambient sounds which have added afterwards. The musics are established as an important narration method in the movie. Thus, in the opening credits in a wheel chair or on crouches) his vision started becoming http://www.heildfilm.com/info/ access: 16.07.2017). 11 Refer to http://www.heildfilm.com/info/ access: 16.07.2017). 12 Refer to http://www.trailerparkstudios.net/heild-is-ready access: 16.07.2017). reality. Refer to 191 NON-VERBAL DOCUMENTARIES AND HEILD (2014) MOVIE  Barış Tolga Ekinci  of the movie, the creators of the music is shown before the production team 13. After the satellite images, shooting from the sky comes next. After these scenes the images of the people dealing with winter sports are shown accompanied by natural sounds and background musics. After this stage, scenic images appear and the rhythm of the music decreases. In these kind of scenes, slow-motion shootings are commonly used. The movements of the camera, slow-motion shootings, the movements of people and objects in the frame are floating harmonically with the rhythm of the music. Similarly, repeating background music is used in the scenes where the natural and scenic images exist. However, natural sounds are usually dominant in these scenes. Figure 1: Opening sequence of the movie The story of the movie progress differently from the traditional documentaries. For instance; nature images, skating or surfing people’s shootings, the images which introduce urban and pastoral life are edited parallelly. Also, neither dialogues nor voiceover narration has not been used in these scenes. Instead of dialogues and voice-over narration, music is used in these scenes. However, the rhythm of the music varies from one scene to another. For instance, while the rhythm of the music decreases, natural sounds foreground. The shooting which display moon, stars and the sky are mostly composed of night shootings. The rhythm of the music increase from one plan to another in order to obtain the tension. Similarly, natural sounds which increase the 13 The original musics of the movie belong to Professor Kliq and Olafur Arnalds. 192 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin tension is preferred with the night shootings of volcano images: For example; eruption of a volcano, vomit and the noise of a destructed rocks. Figure 2: Ambient sounds and musics Figure 3: Ambient sounds and musics Natural sounds and music is usually telescoping at the scenes of natural facts in the movie. In addition to this, natural sounds are edited such as a part of the music or a lyric added to the music. For example, wind sound, rustling and waterfall sounds etc. 193 NON-VERBAL DOCUMENTARIES AND HEILD (2014) MOVIE  Barış Tolga Ekinci  The scenes of the movie are mostly outdoor. On the contrary, there are indoor scenes in the movie as well. For example, people are shown having fun at a nightclub. However, the mise of the scene is so dark and the rhythm of the music supports the atmosphere. In this scene, the (talking) voice of the people is reduced and music is foregrounded which is different from traditional documentaries. By this way, the scene is presented as a dream sequence. The movie is ended with a scene which shows the stars and the space giving chapter to the first sequence of the movie. The rhythm of the music increases and combines with natural sounds in these scenes. Figure 4: Interior scenes and musics Conclusion The effects of “non-verbal” narration and music to the story are examined in the study in “non-verbal” documentaries. Thus, Heild movie is exemplified. Heild movie is one of the most recent examples of “non-verbal” documentary type. In the research; innovations of narration developed in documentary cinema is examined. The “nonverbal” narration methods which initially experimented in Koyaanisqatsi and Baraka movies are used by a lot of moviemakers nowadays. For instance, a lot of amateur and professional movie makers publish their trials of similar narration techniques applied to short and long featured films at the web site called “http://www.spiritofbaraka.com/”. The common point of these movies is their dependence on “non-verbal” narration and new display techniques. For example, natural sounds and musics are used instead of 194 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin dialogues and voice-over narration in these movies. For this reason, traditional narration, traditional framing, traditional acting and editing techniques are not applied. The stories of the movies are composed of the recordings of the moment and the situation within life. Directors such as Petur K. Gudmundsson are questioning the real world via image and convert and enrich the reality with the facts that they have produced. “Non-verbal” documentaries and Heild which has investigated in research, are the appearing part of the iceberg. However, the non seeming part of the iceberg should be examined as well as the appearing part because the reality in cinema is presented as a concrete appearance which is indicated by force. Pure reality is masked under the non seeming part of the iceberg. “Non-verbal” documentaries and Heild movie can be handled as a critisicm and result of the non seeming part of the iceberg. Thus, “nonverbal” documentaries are showing that the unnecessity of the speech in order to show the magical and complex structure of the world. The form of “non-verbal” documentary and search for perfect realism puts forth the search for new narration techniques because in this new form documentaries their own narration technique is established while a subtle reality is created. “Non-verbal” narration which is researched in the context of search for new narrations in the documentaries can be observed in other examples of cinema, too. References Adalı, B. (1986), “Belgesel Sinema”, Hil Yayınları, İstanbul, pp. 1-131. Clarke, J. (2012), “Sinema Akımları: Sinema Dünyasını Değiştiren Filmler”, (Çeviren: Çağdaş Eylem Babaoğlu), Kalkedon, Yayınları, İstanbul, pp. 1220. Dorhmehl, L. (2012), “A Journey Through Documentary Film”, Oldcastle Books, England, pp. 1-160. Kılıçbay, B. (2004), “Televizyonun Müziği: Bir Eklemlenme Öyküsü”, (Derleyen: Cem Pekman ve Barış Kılıçbay), Görüntünün Müziği ve Müziğin Görüntüsü, Pan Yayınları, İstanbul, pp. 53-71. 195 NON-VERBAL DOCUMENTARIES AND HEILD (2014) MOVIE  Barış Tolga Ekinci  Onaran, O, (2004), “Sinemada Müzik Kullanımı ve Bir Örnek: Uzak”. (Derleyen: Cem Pekman ve Barış Kılıçbay), Görüntünün Müziği ve Müziğin Görüntüsü, Pan Yayınları, İstanbul, pp. 11-23. Özkoçak, Y. (2014), “Sesli Sinema”, Derin Yayınları, İstanbul, pp. 1-338. Özön, N. (2008), “Sinema Sanatına Giriş”, Agora Kitap, İstanbul, pp. 1-323. Raskin, R. (1992), “Varieties of Film Sound: A New Typology”, Romansk Inst. (Pré) publications: 132, April, 32-48. Rotha, P. (2000), “Belgesel Sinema”, (Çeviren: İbrahim Şener), İzdüşüm Yayınları, İstanbul, pp. 1-320. Sözen, M. (2013), “Estetik Bir Öğe Olarak Sinemada Ses Tasarımı ve Örnek Bir Film Çözümlemesi”, Turkish Studies International Periodical for The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume, 8/8, Summer, 2097-2109. Vardar, B. (2009), “Sinemada Ses ve Müzik”, Es Yayınları, İstanbul, pp. 1-100. Web References http://www.cinemien.nl/sites/pers_persmappen/6371_persmap.pdf http://www.heildfilm.com/info/ http://www.imdb.com/name/nm0294825/ http://nonfics.com/godfrey-reggio-visitors-special-effects-driven-documentary-slowmotion-versus-time-lapse http://www.spiritofbaraka.com/ http://www.trailerparkstudios.net/petur-k-gudmundsson-talking-on-tedx-reykavik 196 NEW HUMOUR CULTURE EXAMPLES FROM DIGITAL MEDIA: ZAYTUNG, LISTELIST AND ONEDIO Burcu Akkaya Telci 11 NEW HUMOUR CULTURE EXAMPLES FROM DIGITAL MEDIA: ZAYTUNG, LISTELIST AND ONEDIO Burcu Akkaya Telci Abstract There are various ways to communicate. These could be vocal, silent, written, visual or physical. Humour, which is a very strong way to communicate, is a means of expression to convey a feeling, thought or message by adding wit and jest to it. Probably, it has been the only way to tell kings the truth in the history of the mankind. In Turkish culture, humour first appears as jokes and anecdotes in oral tradition; it is also possible to see examples of it in novels and poems in the following years. Later on, comics and humour writing has gained a wide audience especially in periodical forms (magazines). Within recent years in Turkey, the circulation of comic strip magazines has surpassed that of newspapers’. The internet has set borders aside; its independence of time and space has taken readers under its influence. By the effect of transformative powers of technology, nowadays modern communication technologies overtake media that contents humour publishing as well. The understanding and culture that has been seen in published humour magazines is commonly being maintained, transformed and improved today by websites such as Zaytung, Onedio.com and Listelist. This study summarizes the humour culture in Turkey within the framework of magazines from its historical development to its condition to present day and it looks into the new understanding of newshumour that is usually found in online platforms. In these websites, it can be seen that news are conveyed with a witty and humorous language. In this context, it is possible to say that humour has opened up a new contradictive space for itself in digital medium and created its own culture. Key words: Humour, news with humour elements, humour culture of digital publishing Introduction to Humour Throughout the history, humans have developed different ways to communicate. First humans had been in a kind of communication that developed spontaneously and 197 NEW HUMOUR CULTURE EXAMPLES FROM DIGITAL MEDIA: ZAYTUNG,  LISTELIST AND ONEDIO  Burcu Akkaya Telci consisted of signs and gestures around the times when they lived in touch with nature. They used smoke and animals like pigeons to communicate. They draw on walls in caves. Gradually, along with empirical culture, the use of intelligence and creativity has increased and evolved into cuneiform scripts on clay tablets from drawings in caves. Communication technologies have developed from clay tablets in Sumerian times to the electronic tablets of our age. In today’s simulation world one of the most powerful ways to communicate is humour. Humour is an effective form of communication that is used to convey a feeling, thought or a message by adding wit and jest to it. Humour means ‘güldürü’ in Turkish. The same notion is described as joke, jest, anecdote and sport in Ottoman-Turkish dictionary. In Turkish culture, humour can be seen in anecdotes that arise from oral tradition as well as in stories, novels or poetry. In Latin,”Satura” means “a bowl filled with various fruits” or “a colourful bowl”. For the first time, the Roman poet Ennius named his four books “saturae” because of their variety in content in terms of entertaining, didactic poems. Another Roman poet Luculius named his satirical poems “saturae” and thus the word gained a new meaning: satirical poem! Satirical expression is described as “taking someone or something on by exposing them to laughter of the reader, finishing somebody off with words”. Satire is a war fought with words and pencil (Baypınar, 1978). In our age being humorous is one of the prominent communicational skills and people who make good jokes are considered to be smart. In addition to that, one of the important necessities of good communication is catching attention of the target audience. Speakers, writers or caricaturists are considered to be effective and attentioncatching communicators when they use humorous components. Sometimes, humour arises from unexpected situations whereas other times it provides joy by mimicking what is absurd and bad. In ancient times, snake symbolized the “bad” and it was made to drink wine so that it would not fit into its hole and this situation created the source of laughter. Hearing these stories people had fun and celebrated their victories over evil; thinking that they are safe and free. “In Anatolia these kinds of stories have been told and transferred from generations to generations. A mice, eating too much cheese at the cellar only to get fat and eventually get caught by the humans have turned into an anecdote and was not forgotten for several thousand years (Öngören, 1998: 17)”. Deriving pleasure from cruelty and torment has continued in middle Ages 198 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin in Europe after the Ancient Greece. The idiom “pulling someone’s leg” meaning making fun of, joke about and entrapping someone comes from the indulgence of entailing someone. (Öğüt Eker, 2014: 56-7). Any kind of funny pictures, a meaningful comic, or a gig that makes you laugh and think are elements of humour. Humour is a form of communication that brings up funny points of life. It is the art of comic, speech and writing that makes people laugh. However, due to the fact there are so many descriptions of feeling of humour it is hard to describe and analyse as a monolith. Improving technology and life conditions have caused different kinds of humour to arise. People have met printed humour thanks to the widespread existence off press in daily life. Oral humour was pushed to background. With the rise of printed humour, the communities who were entertained with mimic racy and parody have lost their function; humourists took jobs as writers or drawers in printed humour publishing. (Yardımcı, 2010) Irish author George Bernard Shaw, who was awarded with Nobel and Academy prizes, says that “My way of joking is to tell the truth. It's the funniest joke in the world” and he adds “If you want to tell people the truth, make them laugh, otherwise they'll kill you” (Mc Ghee). Humour has the power to convey the truth. It is such a power that when it is hard to be direct, the truths are conveyed by humour, with a certain degree of ‘softening’ so to speak. Printed humour magazines have become more popular with the modern age. In magazines there are political caricatures, critical comic strips as well as pieces that make people question and laugh at the same time. Since the Ottoman Empire political satire has kept its importance. The comedy journals of the past have become humour magazines over time. Nowadays, interactive digital publishing channels that combine news, videos and comics have taken the humour culture to another level that is suitable for the technical nature of the digital age. Giving news with a humorous concept specially on digital media is a transformed new form of humour culture. Journalism with Humour Elements in Electronic Media Telegraph is the first step to the new communication technologies. Telegraph meaning “that which writes at a distance” has opened the way for fast communication. Telegraph 199 NEW HUMOUR CULTURE EXAMPLES FROM DIGITAL MEDIA: ZAYTUNG,  LISTELIST AND ONEDIO  Burcu Akkaya Telci is based on the Morse alphabet that is invented by American inventor Samuel Morse in UK and it is accepted as a milestone in the history of communication. Even though it can be considered primitive compared to today’s conditions, it was still a step to digital communication that brought up brand new culture to people’s lives without they realize. They have switched to electronic media culture (as quoted by Baldini in Aslan, 2008: 163). The use of telegraph has eliminated dependence on time and space. Before the telegraph, information could travel only as fast as trains or ships. News and photographs reached from one place to another after hours or days of journey. According to Postman, the power of the telegraph lied in its capacity to carry the message rather than gathering or analysing it. In some sense it can be likened to Twitter that is trapped in 140 characters. McLuhan agrees that telegraph creates constriction in language. Around the same years the invention of the photography has contributed to articulation. As more people has Internet access and as using the Internet become a more routine part of people’s daily activities , accessing news online became increasingly became commen place. The Online movement posed a clear treat to newspapers (King, 2011:78). In Turkey, especially in recent years, the number of shares and clicks on social media has surpassed the circulation number of newspaper. To say it in Ümit Atabek’s, words as quoted by his book Yeni İletişim Teknolojileri ve Medya “The internet has dazzled everyone. Like every other communications technology did in its time, the internet has the potential for important social transformations (Atabek, 2005: 65)”. The Internet has generated a variety of new news sites- online versions of traditional media, new media news providers such as Google, Yahoo, personal blogs and other individual sites( Williams, 2011:160). Nowadays, just like the modern communication technologies and the internet overtake the printed press and media, websites such as Zaytung, Onedio.com and Listelist maintain, transform and improve online humour culture. These websites’ articles are frequently shared on social media accounts and increase its audience. Their understanding of journalism combines news with humour. Among these three websites, however Zaytung should be considered differently. Zaytung only mocks existing news and does not actually convey “real news”. Whereas Onedio and Listelist add humorous elements to make it fun to read and give them a critical point of view. These websites do not only inform people about news but also make them laugh and relax at home, work or street – anywhere they have access to the internet. Actually the consumption of the humour can be explained as a cultural choice. 200 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin “Media discourse analysts have, on the one hand, been aware and critical of the role of amusement in the media for a long time (e.g., the humorous and lighthearted presentation of serious content, the trends towards “infotainment”, etc.), but, on the other, there has been little systematic research into the uses of humour in the modern media (Chovanec & Ermida:4).” The link between information and entertainment has been blurred especially since the last two decades (Eşitti & Işık).” This can be seen with the example of Zaytung in Turkey. Some people thinks that it is real. “Until the mid-20th century, humour has been related with informing, persuasion, teaching and being successful (Yardımcı, 2010)”. In addition, it was argued to be effective in interpersonal communication (Williams, 1997: as quoted in Yardımcı, 54). Considered in this context, it is impossible to think humour not existing in journalism. Humour has become a fundamental part of news organs for years now. In traditional printed journalism humour pages have appeared and a transition from humour magazines to humour journalism has taken place; thus humourists have reached a wider audience. This switch to new media, without doubt has influenced the number of people who know and follow humourists. To emphasize, humour is a very effective way of spreading information. It has a mysterious impact and this increases even more where it is shared. For instance, one may merely smile at a funny TV show when watching it alone, whereas their reaction can be enlarged to laughter and euphoria to the same content when surrounded by others (Wanzer, Booth-Butterfield as quoted in Meyer). A Short History of Zaytung: In United States in 1988 a website called The Onion was established by two college students to make absurd and funny news. It has become widely known around 2006, and now has 7.5 million visitors and 40 million clicks. Zaytung (the Turkish pronunciation of the German word Zeitung which means newspaper) has set off with similar goals, looking up to The Onion. Its slogan is “Honest, Unbiased, and Wicked News”. The founder of the website Hakan Bilginer says “One day when I was really bored I thought of founding a website like The Onion. After I found Zaytung I showed it to couple of my friends and later on when a writer mentioned it in Ekşisözlük, it has suddenly become famous” (Milliyet Newspaper). 201 NEW HUMOUR CULTURE EXAMPLES FROM DIGITAL MEDIA: ZAYTUNG,  LISTELIST AND ONEDIO  Burcu Akkaya Telci Picture 1: A screenshot from Zaytung’s homepage, 28 April 2016. A Short History of ListeList It is a media entrepreneurship that aims to make its readers laugh, surprised and learn something new at office, school or home and it conveys its messages photographs and striking headlines. They describe their policy as follows: “Listelist.com has something right to say and make a creative list in any subject; that’s why listelist.com cannot have a single focus can never have. It is not recommended for those under 18 to visit the website. Actually everything in these lists is made up and unreal.” It is possible to submit lists to become a writer. It has around 50 writers. Listelist correspondent Canan Naz Kayalar explains the policy and the way the website works in a personal interview made with her: “Internet is such a world that unlimited data is found... We have not had hard time to adapt it as a generation born in this world. Internet has inundated our lives so we have learnt everything about it as it developed. Even the smallest businesses have chosen the internet as the easiest way to advertise and this choice brings up new job possibilities. One of them is making money on the internet. There are many websites that share similar contents like Listelist and Onedio. Even though they work simple it takes time and effort to make it work. It is important to gain people’s 202 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin trust...Nobody follows someone or believe the things they hear from them if they are not trustworthy. This is why the main goal of the popular websites is to leave a positive impression on people, a kind of self-promotion. It is all about being liked and accepted. After all these, it has to analyse the public very well to maintain its image. As individuals are always changing and improving, these websites should follow the hot agenda very closely and should now about everything that is happening on the internet. When people visit these websites they should feel as if the writer is “one of them”. Community should be the base and an objective point of view should be followed without siding with any groups within the society. There are disadvantages of the internet as well as its advantages. This endless world sometimes may cause troubles. For instance, sometimes writers are attacked because of something they write on these kinds of websites. They are heavily criticised. People who choose this job should learn to be able to deal with this; there are only limited things that we can intervene. People can become whoever they want to be on the internet. Picture 2: A Screenshot from the website’s homepage, 28 April 2016 203 NEW HUMOUR CULTURE EXAMPLES FROM DIGITAL MEDIA: ZAYTUNG,  LISTELIST AND ONEDIO  Burcu Akkaya Telci A Short History of Onedio Onedio, considers itself as the first and only social content platform. It was founded in August 1, 2012. The user can reach the popular news, photo galleries and videos on the internet from one source while taking fun quizzes on this website which considers the new media and the communication dynamics of this new age. People can also contribute to website’s content. Picture 3: A Screenshot from the website’s homepage, 28 April 2016 The Relation among Laughing, Thinking and Humour In Larousse dictionary laughing is described as facial muscle movements along with more or less loud voices that express feeling of happiness. Before anything else laughing is a kind of pleasure. However, this pleasure can be mixed with pain under certain circumstances when accompanied by absurdity and mocking (Smadja, 2013: 13). Some theories are based on the feeling of priority of the laughing subject, over the object being laughed at which trivialises it. 204 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Architect and journalist Aydın Boysan answers “What does humour mean?” as “the art of making someone think.” According to his description the purpose of humour is intellectual, it addresses to human intelligence. It does not aim for a smile on the face; a smile is just a result. Humour is the art of the intellect. At the roots of humour there is advice and consultation. Humour is that criticizes while making laugh and think; it requires a quick wit. (Maarif Newspaper). Humour is the ability to evaluate funny and meaningless parts of life. Even when there are flaws and weaknesses, humour can cause laughter. (Yardımcı, 2010) In many sources humour is used in a meaning that is close to ‘farce’, ‘slapstick’, ‘hilarious’, ‘funny’, ‘comedy’ and ‘laughter’. Humour can result in laughter but laughter is not a condition for humour (Boysan, 2016:4). John Morreall, in his book ‘Taking Laughter Seriously’ tackles laughing in two different contexts as ‘humorous’ and ‘nonhumorous’; he emphasizes that in theory there is no agreement on basic descriptions of laugher (Morreall, 1997: 5). Humour and comedy which brought a critical point of view of societies started with Dionysus festivals and Aristophanes’ plays at the Ancient Greece and they have been maintained in Middle Ages with jesters and carnivals. Internet has found a replacement for this kind of entrainment too: these are the websites that people upload their funny videos. In old Turkish tradition these fun elements were provided by Karagöz, Orta Oyunu and Köy Seyirlik; the types of plays that aimed to entertain common people in a traditional way. Humour is a part of rhetoric that consists of influential speech and powerful writing. News and newspapers have never been away from humour. When there are caricaturists in newspapers, the news on TV had comic artists too, for years. For instance, when the scandals about political bribing have brought up in United States by investigative reporters called Muckraking, Thomas Nast, the illustrator of the Harper’s Weekly have drawn caricatures about them. Whenever New York Times wrote about this corruption, Nast has visualized the claims with his drawings. William Tweed, in his famous reaction that engraved itself in American media history says that “I don’t care about what this newspaper writes. Most of my voters don’t know how to read or write. They only know it when they see these damn pictures” (Tunçdemir 2014, Amerika Bülteni). This event shows the importance of journalism and the influence the caricatures have on society. 205 NEW HUMOUR CULTURE EXAMPLES FROM DIGITAL MEDIA: ZAYTUNG,  LISTELIST AND ONEDIO  Burcu Akkaya Telci The first humour magazine in the Ottoman Empire was called Diyojen (1870). It was named after the famous philosopher Diogenes who lived in Sinop around two thousand years ago. Inspired by his famous words “Yes, stand out of my sun.” The magazine has been shut down many times for being an opposing voice. Turkish humour magazines and newspapers have been continued with the publishing such as Edep Yahu, Kukuruk, İğne, Püsküllü Bela, Gramafon, Yeni Geveze, Karagöz, Boşboğaz ile Güllabi, Kalem, Cem, İncili Çavuş, Hokkabaz, Zuhuri, Cingöz, Şakacı, Davul, Kara Sinan, Zevzek, Çimdik…(Öğüt Eker, 2014). It is important to emphasize that not only the caricatures but also funny articles were published in humour magazines. However, a humour website Zaytung does not have caricatures but it conveys caricaturized situations and events. It makes the readers think while laughing. The following news can be given as a recent example. Vedat Özdemiroğlu who has been working in humour magazines for years says in an interview that humour has a thousand ways of saying a thing far from tense dialogue, without hue and cry, without humiliation and hubris. (Eğilmezler Boylan, 2016:157). Picture 4: Zaytung, 15.07.2016, A district’s (called Bağcılar) residents of İstanbul are in revolt and asked: Why do not our ditrict did not name a university yet? 206 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Unlike Zaytung, Onedio has funny tests under some of its categories. It is possible to see a funny reference to present happenings. One example titled “Can You Find Nusret (the Salt Bae) among these meat?” is below, Picture 5: “Can You Find Nusret (the Salt Bae) among these meat?” as an Onedio content Caps and gifs are also important elements of new media humour. In Onedio it is possible to see an example of this under the title of “Tastes like Homemade Baklava – Special for Ramadan: 23 Funny Caps” the post, dated 3 July 2016; it is obvious that how new media has transformed the traditional way we make jokes. 207 NEW HUMOUR CULTURE EXAMPLES FROM DIGITAL MEDIA: ZAYTUNG,  LISTELIST AND ONEDIO  Burcu Akkaya Telci Picture 6: Dr. Canan Karatay: Drop (refuse) that baklava! Onedio content This new understanding of humour always creates new content thanks to the opportunities of the technology and they quickly become viral. One of the most important features is that they are interactive. You can instantly react to these thanks to emojis with reactions such as “Like”, “Love”, “Wow, “Angry” and “Sad” etc. As it’s seen in the picture that humour depends on the culture-specific discourses, stereotypes and symbols that surround these topics in a given local and historical context (Andrew, 2012). Medical Dr. Canan Karatay is the symbol of healthy nutrition in Turkey. 208 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin An example from Listelist Picture 7: Teachers when waiting for assignments, when assigned, after 1 year of working, 5 years after the assignment. Jokes are usually based on stereotypes. Many scientific studies that deal with the benefits of laughter verify these results. Laughter stimulates body to secrete a naturel antihistamine. It activates the T-cells that function like antibiotics. This helps to boost the immune system and to fight infections. Boosting the immune system prevents many diseases. Laughter decreases pain, anxiety and depression. It almost functions like a whole body massage. It is a good exercise for respiratory, abdominal, back, legs and face muscles. It activates intestines and other visceral organs. It is also proven that laughter has a positive impact on controlling the blood glucose level. It increases selfconfidence and gives mental stamina to resolve the encountered conflicts. Charlie Chaplin, one of the masters of the humour, says that "comedy is a serious study”. Apparently, the new media must have chosen using humour to convey the news because of these reasons. Media and humourists were never apart and the digital platforms maintain this tradition with caps & etc. 209 NEW HUMOUR CULTURE EXAMPLES FROM DIGITAL MEDIA: ZAYTUNG,  LISTELIST AND ONEDIO  Burcu Akkaya Telci Evaluation and Conclusion Smiling is a kind of communication that functions like a bridge among humans. It has a quickening effect on interpersonal communication. One of the functions of the media is to entertain. The social media and digital media; by its nature, does this very effectively. Humour has the power to eliminate the barriers. Communication with humour, whether it is printed or verbal, is an effective way to convey the knowledge. It is a language that everyone can understand. It is possible to see its impacts in history too. Many subjects that are hard to convey in writing have reached the people thanks to caricatures. Humour and press have never been far away from each other. Sometimes caricatures, sometimes humour writing has nourished the humour culture. It has already taken its place in the new media, developing and transforming accordingly. Both websites that give news without being dull and boring and platforms like Instagram, Twitter and Facebook where funny caps are frequently shared have become a common way to spread news. Considered within this context, with the developing technology the culture and understanding of the humour has changed and reshaped by the internet. It is possible to reach the conclusion that humour has created new spaces for itself when moving from printed press to digital media. When printed press was more influential it was the caricaturists and humourists who got more attention. However, nowadays in online humour writers and caricaturists are more in the background and advertisements are more at the front. It must be a discussion is it ethical to make everythings’ humour? News is something serious but digital media transformed it to a new humorous digital culture for more click by caps and etc. It is not comics magazines, it is not humour contented real news but it is something new feeded by news. It is a new space on digital platforms. A new form of getting information and at the same time entertainmant. 210 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin References Books Andrew P, “Laughter is the best medicine: The construction of the old age in ageist humor”, in Language and Humour in the Media, Cambridge Scholars Publishing, ISBN (10): 1-4438-3894-2, ISBN (13): 978-1-4438-3894-8. Atabek, Ü. vd., (2005) Yeni İletişim Teknolojileri ve Medya, Bia Yayınları, Boysan Aydın, (2016) Paldır Güldür Mizah Söyleşileri, Türkiye İş Bankası Yayınları, Chovanec, J, Ermida I (2012), Language and Humour in the Media, Cambridge Scholars Publishing, ISBN (10): 1-4438-3894-2, ISBN (13): 978-1-44383894-8. Eğilmezler Boylan M., (2016) Güldürme Beni Mizah Üstüne Ciddi Söyleşiler, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları Kuruoğlu H. ve Boz M, (2016) Medya ve Mizah, Ankara, Nobel Yayınları King E. and Chapman J, (2012) Key Readings İn Journalism, Rourledge Taylor and Francis Odabaşı, Y, (2013) Tüketim Kültürü Yetinen Toplumdan Tüketen Topluma, Sistem Yayıncılık, Öğüt Eker, G, (2014) İnsan Kültür Mizah Eğlence Endüstrisinde Tüketim Nesnesi Olarak Mizah, Grafiker Yayınları, Sanders, B, (2001) Kahkahanın Zaferi -Yıkıcı Tarih Olarak Gülme, çev. Kemal Atakay, İstanbul, Ayrıntı yayınları Smadja E,( 2013) Gülmek, Çev. S. Naz Erim, Bağlam Yayınları, Yakar, F (2013) Mizahın gücü, Kabataş yayınevi 211 NEW HUMOUR CULTURE EXAMPLES FROM DIGITAL MEDIA: ZAYTUNG,  LISTELIST AND ONEDIO  Burcu Akkaya Telci Morreal, J. (1997), Gülmeyi Ciddiye Almak, Çev: Kubilay Aysevener, Şenay Soyer, İstanbul, Pandora yayınevi Williams K, (2011), International Journalism, SAGE Publications Ltd. Periodicals Baypınar, Yüksel, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi Cilt: 29 Sayı: 1.4 Sayfa: 031-037 Yayın Tarihi: 1978 Baypınar Yüksel, “Hiciv Kavramı Üzerine Bir İnceleme”, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/26/1048/12644.pdf Eşitti Ş, Işık, M, https://www.academia.edu/8952014/SATIRIC_INFOTAINMENT_AS_ A_NEW_TYPE_OF_CRITICAL_JOURNALISM_IN_THE_CASE_OF _TURKISH_WEBSITE_ZAYTUNG, Date of Access, 15.05.2017 Yardımcı, 2010, “Mizah Kavramı ve Sanattaki Yeri”, Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 3/2, 1-41, http://dergipark.ulakbim.gov.tr/usaksosbil/article/viewFile/5000035921/5 000034843 http://www.birikimdergisi.com/birikim-yazi/3891/toplumsal-elestiri-soylemi-olarakmizah-ve-gulmece#.VyC31PmLQdU Tabares, j., 2009, “Humor: A Powerful Communication Tool?”, the Old Schoolhouse Magazine http://www.laughteronlineuniversity.com/norman-cousins-a-laughterpain-case-study/ McGhee, P., “Humor Improves Communication”, www.LaughterRemedy.com Meyer, J. C., 2000, “Humor as a Double-Edged Sword: Four Functions of Humor in Communication”, http://econoca.unica.it/public/downloaddocenti/MEYER%20%20FOUR 212 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin %20FUNCTIONS%20OF%20HUMOR%20IN%20COMMUNICATI ON.pdf, Date of Access, 21.10.2016 Newspapers and Internet Sites Akçok, Baran, “Mizah Dergilerinin Toplum Üzerindeki Etkisi”, http://www.bilgiustam.com/mizah-dergilerinin-toplum-uzerindeki-etkisi/ Arsoy, Tülay, “Gülmenin Faydaları nelerdir?”, http://www.bilgiustam.com/gulmeninfaydalari-nelerdir/ Boysan Aydın, Bursa Gazeteciler Cemiyeti söyleşisi, http://bgc.org.tr/soylesiler/ayd%C4%B1n-boysan.html Maarif Gazete, “Maarif Gazete, Mizah nedir? Ne demektir?”, http://www.maarifgazete.com/kitap/mizah-nedir-ne-demektirh24429.html http://amerikabulteni.com/2014/09/09/ Milliyet gazetesi, http://www.milliyet.com.tr/fotogaleri/44202-yasam-en-yaratici-50turk/9) http://blog.kia.com.tr/sanat/turk-mizahinin-onculeri-kimlerdi 213 NEW HUMOUR CULTURE EXAMPLES FROM DIGITAL MEDIA: ZAYTUNG,  LISTELIST AND ONEDIO  Burcu Akkaya Telci 214 Part III Gender Studies & Media LOCAL PRESS AND WOMEN WORKERS IN THE CONTEXT OF GENDER INEQUALITY Erhan Arslan, Berna Arslan 12 LOCAL PRESS AND WOMEN WORKERS IN THE CONTEXT OF GENDER INEQUALITY TOPLUMSAL CİNSİYET EŞİTSİZLİĞİ BAĞLAMINDA YEREL BASIN VE KADIN ÇALIŞANLAR Erhan Arslan Berna Arslan Abstract The local press is in a far more important position than other mass media because of the city-specific stabilizing nature of the local community, it also has an active role in social life.In some cases, although local press seems to be a means of propaganda by local administrators and political opponents; it is undoubtedly in the central position to the relations between rulers and people in that region. Also local press fulfills important missions in the settlement of urbanization, accelerating local cultural dynamics, announcing the voices of civil society organizations. While the local press fulfills its function in this central position for urban life; the balance in their own internal dynamics is also important. Because, when the balance of the gender distribution of local press employees deteriorates against women, it is inevitable that a male-dominated discourse emerges. Lack of a large number of female employees in the local press - although increasing in numbers over the last years - and horizontal / vertical discrimination, brings along a male dominated discourse. In local press; transparent walls preventing woman to take place in economy, politics and other services at key points, and glass ceilings preventing their rise in press businesses make the distribution of labor in this area more problematic. In addition, this leads to a series of chained problems ranging from the problematic representation of women in the media to the reflection of sexist stereotypes in discourses. With reference the problemlematic structure mentioned above, this study aims to reveal viewpoint of women workers in the media, in the context of local press. The sample of the study is constituted by female employees in the local press of Eskişehir and Mersin. A questionnaire survey was conducted with a face-to-face interview technique with 39 women media workers, who wanted to contribute to the work, working in these two newspapers. The 217 LOCAL PRESS AND WOMEN WORKERS IN THE CONTEXT OF GENDER INEQUALITY  Erhan Arslan, Berna Arslan  questionnaire, which consists of 25 questions, aims to reveal demographic breakdowns, career outlooks, professional issues as women media workers, future expectations, advantages and disadvantages of being a woman in the media. Keywords: Local Press, Women in the Media, Women Journalists, Gender. Giriş Kültürel ve geleneksel yapıdan kaynaklanan toplumsal cinsiyet eşitsizliği ülkemizde de kadınların iş gücüne katılımında en sorunlu alanlardan biridir. Kadınların farklı iş kollarında yeterince yer alamamalarının başlıca nedenlerinden biri ataerkil yapı bir diğeri ise fırsat eşitsizliğidir. Ataerkil toplum düzeni içinde kadın geleneksel rollerinin dışında bir varlık göstermek istediğinde, halen erkeğin izni ve denetimine tabii olmaktadır. Diğer taraftan ise, işgücü politikalarında kadın çalışan sayısının düşük olması, kadını sadece ev ekonomisi ile sınırlamıştır. Anne ve eş rolünün ön planda olması nedeniyle kadının işgücüne aktif katılımı, farklı davranış biçimleriyle engellenerek kamusal hayattan soyutlanmaya çalışılmıştır. Kadın, 20. yüzyıldan itibaren üretici sıfatıyla ekonomik yaşamda varolmaya ve aynı zamanda da mücadeleye başlamıştır. Kadın işgücünün artması, kadın haklarının tarışılmaya başlamasını beraberinde getirmiştir. Bu tartışmalar günümüze dek devam etmesine rağmen; kadınerkek eşitliği konusunda yaşanan sorunların çözümüne belirleyici bir katkı sağlayamamıştır. Son yıllarda uygulanan cinsiyet eşitliği politikaları kadınların işgücü piyasasındaki konumlarını değiştirecek yönde olsa da halen beklenen düzeyde bir eşitlik sağlanabilmiş değildir. Oysa Anayasanın eşitlik ilkesine ek olarak 4857 sayılı İş Kanunun 5. Maddesinde açıkça belirtildiği üzere “…dil, din, ırk, cinsiyet vb. ayrımı yapılamaz” hükmü bulunmaktadır. Dünya Ekonomik Forumu’nun Cinsiyet Eşitsizliği Raporu (2017)’na göre Türkiye kadın erkek eşitliği bakımından 144 ülke arasında 131. sırada yer almaktadır. Ekonomik katılım kategorisindeki global verilere göre ise bugünkü koşullar olduğu gibi devam ederse işyerlerinde kadınlar ve erkekler arasındaki ücret eşitliği 217 yıla kadar sağlanamayacaktır (WEF- GGGR 2017: viii). Kadınların maruz kaldıkları benzeri sorunlar medya sektöründe de kendini göstermektedir. Kadın çalışan sayısının gün geçtikçe artmasına rağmen, medyadaki erkek egemen yapı henüz kırılabilmiş değildir. Kadın gazetecilerin yönetim kadrolarında yer alamamaları beraberinde kadın odaklı haberlerin temsillerindeki 218 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin sorunu ortaya çıkarmaktadır. Bir başka sorun ise, haber üretim sürecinde kadın gazetecilerin “soft news” olarak nitelendirilen sağlık, magazin, anne-çocuk, astronomi vb. haberlerde görevlendirilmeleridir. Dünyada ve Türkiye’de yaşanan bu sorun yaygın basında olduğu gibi yerel basının da temel sorunları arasındadır. Demokratik yaşamın gelişmesine katkı sağlamak rolü olduğu düşünülen yerel basında çalışan profili yine erkek egemen bir yapıdan oluşmaktadır. Çalışmanın genel amacı da, yerel basındaki kadın çalışanların mevcut çalışma koşulları içinde yaşadıkları sorunlarını ve beklentilerini ortaya koymaktır. Araştırma Eskişehir ve Mersin İli yerel basın kadın çalışanları ile sınırlandırılmıştır. Her iki ilin farklı coğrafik bölgede ve farklı kültürel yapı içinde olması sorunlar arasında karşılaştırma yapma olanağı sağlamaktadır. Dolayısıyla bu çalışma ile toplumların yapısal ve kültürel özelliklerinin örgüt yapılanmasına, yönetim biçimlerine ve bireysel davranışlara olan etkisi ile gazetecilik pratiklerindeki yansımaları da sorgulama alanı içinde değerlendirilmiştir. Toplumsal Cinsiyet ve Medya Günümüzde kadın işgücüne yönelik beklentilerde geleneksel bakış açısı hakimdir. Bu toplumsal cinsiyet odaklı yaklaşımlar nedeniyle kadının öncelikli rolü halen; eş, anne, ev kadınlığı ile sınırlıdır. Ataerkil toplumlarda egemen olan geleneksel ideolojinin cinsiyetçi iş bölümü, kadınların çoğunu toplumsal üretimden uzak tutmaktadır ve kendilerine küçük yaştan itibaren öğretilip benimsetilen toplumsal cinsiyet davranış ve düşünce kalıplarına göre beceriler edinmesine neden olmaktadır (Arat: 1994, 43). Karabıyık 2010 yılı TÜİK verilerini kullanarak; Türkiye’de kadın istihdamına yönelik yaptığı araştırmada kadının çalışma hayatındaki profilini ortaya koymaktadır. Bu istatistiki verilere göre kadın işgücünün genel ve mesleki eğitim düzeyinin düşük olduğu vurgulanmaktadır. Çalışmada eğitim olanaklarının arttırılarak kadınların iş gücüne katılımının sağlanması ve istihdamın arttırılması bireysel ve toplumsal açıdan sürdürülebilir kalkınmanın gerçekleşmesinde önemli bir unsur olduğu belirtilmiştir (Karabıyık, 2012, 232). Toplumsal kalkınmanın sağlanması kadınların iş gücüne katılım oranının yükselmesi ve toplumsal yaşamın her alanında (eğitim, kültür, sanat, bilim, ekonomi, vb.) erkek ile eşit bir düzlemde varolması ile mümkündür. Kadınların geçmişe oranla, işgücü piyasasında daha fazla yer almaları kadın-erkek eşitliği konusunda yaşanan sorunları ortadan kaldırmamış aksine kadınlara yönelik ayrımcılığın bu alanda da ortaya çıkmasına alt yapı hazırlamıştır. Medya sektörü de bundan payını 219 LOCAL PRESS AND WOMEN WORKERS IN THE CONTEXT OF GENDER INEQUALITY  Erhan Arslan, Berna Arslan  almış ve yoğun bir kadın çalışanın olduğu sektörlerden biri olan medya endüstrisi ayrımcılığın en fazla yaşandığı sektörlerden biri olmuştur (Kuyucu: 2013, s.30). Pekin’de 1995 yılında düzenlenen Birleşmiş Milletler Genel Kurulu Dördüncü Dünya Kadın Konferansı’nda kabul edilen “Pekin Deklerasyonu Eylem Platformu” sözleşmesinde kadın hareketleri ulusal politikalara dahil edilmiştir. Bu sözleşme ile ilk kez hükümetler, kadının güçlenmesini ve toplumsal konumunun yükselmesini sağlamak, kadın-erkek eşitliğini geliştirmek ve toplumsal cinsiyet algısını temel politika olarak benimseyerek ulusal eylem planları hazırlanması konusunda yükümlü kılındı. Sözleşmenin en önemli özelliği de eylem platformunda belirlenen 12 temel alandan* bir tanesinin “Kadınlar ve Medya” başlığı altında kabul edilen stratejik hedeflerdir. Pekin Platformu’nda bu stratejik hedeflere ulaşabilmek için hükümetlere; medyada karar mekanizmalarında eşit temsil için kadının eğitimi ve istihdamının güçlendirilmesi, toplumsal cinsiyet bakış açısının medya politikalarına yerleştirilmesi, kadın haber ağlarının desteklemesi ve ifade özgürlüğüyle uyumlu bir biçimde medya özgürlüğünün garanti altına alması önerilerinde bulunulmuştur. Sivil toplum örgütlerine yönelik önerilerde ise medya izleme gruplarının kurulması, bilgi teknolojilerinin etkin kullanımı, sivil toplum kuruluşları, kadın örgütleri ve profesyonel medya dernekleri arasında ağ kurup ortak programların düzenlenmesi kararı alınmıştır. 9. Maddede belirtildiği üzere; Kadın-erkek eşitliğinin özellikle “Bütün insan haklarının ve temel özgürlüklerin vazgeçilemez, ayrılamaz ve bölünemez bir parçası olarak kadınların ve kız çocuklarının insan haklarının tam uygulanmasını güvence altına almayı taahhüt etmesidir.” (https://www.tbmm.gov.tr/komisyon/kefe/docs/pekin.pdf). Toplumsal cinsiyet eşitliğinin geliştirilmesi çerçevesinde, ilgili kurumlar ve kadın örgütlerinin de desteğiyle 2008 yılında hazırlanan Kadın ve Medya Ulusal Eylem Planı'nda 3 ana hedef belirlendi: * Konferans eylem platformunda belirlenen 12 temel alan; Kadınlar ve Yoksulluk, Kadınların Eğitim ve Öğrenimi, Kadınlar ve Sağlık, Kadınlara Yönelik Şiddet, Kadınlar ve Silahlı Çatışma, Kadınlarve Ekonomi, Yetki ve Karar Alma Sürecinde Kadınlar, Kadınların İlerlemesinde Kurumsal Mekanizmalar, Kadınların İnsan Hakları, Kadınlar ve Medya, Kadınlar ve Çevre, Kız Çocuk.( https://www.tbmm.gov.tr/komisyon/kefe/docs/pekin.pdf). Hükümetlerin, sivil toplum örgütlerinin ve özel sektör temsilcilerinin belirtilen bu alanlarda neler yapmaları gerektiği ayrıntılı olarak belirtilmiştir. Böylelikle ilk kez hükümetler bu sözleşme ile ulusal politikalarına ilişkin taahhütlerde bulunmuşlardır. 220 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin • • • Medyada toplumsal cinsiyet eşitliği duyarlığının geliştirilmesi ve medyadaki cinsiyetçiliğin dönüştürülmesi için sektörde çalışan kadınların ve potansiyel çalışanların farkındalıklarını artırmak. Medya sektöründe çalışan kadın oranını ve karar alma noktalarında temsiliyetleri artırmak. Kadınların internet ve bilgisayar gibi yeni iletişim teknolojilerini de kapsayacak şekilde tüm iletişim araçlarına erişimi ve bu araçları kullanabilirliğini artırmak. 2000 yılında Dördüncü Dünya Kadın Konferansı’ndan sonraki beş yıllık sürecin bir değerlendirmesi niteliğindeki Pekin+5 Siyasi Deklarasyonu toplanmış ve Sonuç Belgesi oluşturulmuştur. Bu belgedeki “Kadınlar ve Medya” bölümü; Yerel, ulusal ve uluslararası kadın medya ağlarının kurulması, küresel bilgi yayılımına, görüş alışverişine ve medya çalışmalarında aktif kadın gruplarına destek verilmesine yardım etmiştir. Uluslararası alanda gerçekleştirilen ve günümüze dek süren bir çok iyileştirme çabalarına Türkiye de kayıtsız kalmamıştır. Medyada kadın temsiline yönelik; Anayasada kadın erkek eşitliğine ilişkin yasal düzenlemeler, taraf olunan uluslararası antlaşmalar ve Avrupa Birliği’ne uyum çerçevesinde gerçekleştirilen düzenlemeler ile bu sürece ulusal düzeyde de aktif katılım sağlanmıştır. BM İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nden başlamak üzere BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi, BM Siyasi ve Medeni Haklar Uluslararası Sözleşmesi, BM Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Avrupa Sosyal Şartı ve Avrupa Sınır Ötesi Televizyon Sözleşmesi hükümlerine uyma kararları alınmıştır. Bu kararlar uyarınca da toplumsal cinsiyet eşitliği bağlamında Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nda, Türk Medeni Kanunu’nda, Türk Ceza Kanunu’nda, İş Kanunu’nda önemli değişiklikler yapılmıştır. Günümüzde halen Eylem Planları doğrultusunda iyileştirme çalışmaları devam etmektedir. Medya sektöründe kadınların yaşadığı ayrımcılık şu noktalarda ön plana çıkmaktadır: kadın çalışan sayısındaki yetersizlik, kadınların yönetim kademelerinde yer alamaması, haber kategorilerinde eril ve dişil söylemin varlığı ekonomi, politika, spor haberlerinin erkek gazeteciler tarafından üretilmesi, sağlık, moda, magazin gibi haberlerin ise kadın gazeteciler tarafından üretilmesi-. Bu ayrımcılık ise nihayetinde haber diline yansmaktadır ve kadının; anne-eş, cinsel obje, mağdur olarak temsiliyetine neden olan erkek egemen bir yapılanmanın 221 LOCAL PRESS AND WOMEN WORKERS IN THE CONTEXT OF GENDER INEQUALITY  Erhan Arslan, Berna Arslan  oluşmasına yol açmaktadır. Günümüz medyasının toplumsal cinsiyet bağlamında yaşadığı en önemli sorunlardan biri de budur. Yerel Basın Günümüzde Türkiye’de medya sektöründe yaygın ve yerel anlamda yayın yapan birçok basın ve yayın kuruluşu mevcuttur. Türkiye İstatistik Kurumu’nun Temmuz 2017’de yayınladığı yazılı medya istatistiklerinde; yayımlanan gazetelerin %90,7’sinin yerel, %6,6’sının yaygın (ulusal), %2,6’sının ise bölgesel yayın yaptığı belirtilmiştir. Dergilerin ise, %54,8’i yaygın (ulusal), %39,3’ü yerel, %5,8’i bölgesel yayın yapmaktadır. Gazetelerin toplam tirajının %82'sini yaygın (ulusal), %16,5'ini yerel ve %1,5'ini bölgesel yayımlanan gazeteler, dergilerin ise %71,6'sını yaygın (ulusal), %24,3'ünü yerel ve %4'ünü bölgesel yayımlanan dergiler oluşturmaktadır (www.tuik.gov.tr: 2017). Gazetelerin %90,7’sinin yerel yayın yaptığı ülkemizde yerel basın işlevleri ve yapısı bakımından mercek altına alınarak, sorunlarının tespit edilmesi ve bu sorunlara çözüm önerileri geliştirilmesi adına çalışmaların yapılmasını zorunlu kılmaktadır. Yerel basın birçok işlevinin yanısıra demokratik bir toplum düzeni sağlanması ve geliştirilmesi bakımından da hayati bir rol oynamaktadır. Yerel düzlemde yönetenler ve halk arasındaki organik bağın kurulması, karşılıklı beklentilerin iletildiği tartışma platformunun oluşturulması ve yerel halkın sesinin geniş çapta yaygın basına taşınması anlamında yerel basın önemli görevler üstlenmektedir. Girgin yerel basının bu işlevlerini üç ana başlık altında toplamıştır (Girgin: 2007, 177178): • Yöneten-yönetilen ilişkisi çerçevesinde kamu hizmetlerinin sağlıklı ve doğru biçimde halka duyurulması. Ayrıca yönetenin halk adına denetlenmesi ve kamuoyu yaratılması yerel basının üzerindeki sorumluluklardan biridir. • Beldelerde yerel yönetimlerin hizmetlerinin duyurulmasıyla birlikte Yerel yönetim–yurttaş ilişkisinin sağlanması yerel basının önemli işlevlerinden birisidir. Yaygın basının işlevlerinden olan eğitim işlevi, yerel basında toplumsal kimliği ile önem kazanır. Ulusal iradenin doğru ve amaca uygun yansımasında gerekli demokrasi kültürünün yerleştirilmesi, yerel basının en önemli işlevlerindendir. • Yerel basın bu önemli işlevleri yerine getirme çabası içindeyken aynı zamanda birtakım sorunlar ile de mücadele etmektedir. İstanbul basınının 1970’li yıllardan itibaren ofset 222 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin teknolojisini kullanmaları ve renkli baskıya geçmeleri, Anadolu’nun en ücra köşelerine kadar basım ve dağıtım olanaklarına kavuşması yerel basını olumsuz etkilemiş ve eski gücünü, etkinliğini yitirmeye başlamıştır (Tokgöz: 2001, 10). Yerel basın karşı karşıya kaldığı sorunlar bakımından yaygın basına göre bazı farklılıklar göstermektedir. Vural, yerel basının sorunlarını, yerel basını etkileyen iç ve dış faktörler başlığı altında incelemiştir. İç faktörler; kadro, teknoloji, yönetim ve organizasyon yapısı, çalışma koşulları, ilke ve politikalar, içerik, ekonomik güç; dış faktörler ise; okur, yerel yönetim, ekonomideki gelişmeler, reklam verenler, rekabette olduğu diğer yayın kuruluşları, bulunduğu coğrafi bölge, kentin yapısal ve kültürel özellikleri olarak sıralanmıştır (Vural:1999,140). Bunlara ilaveten, tiraj sorunu, reklam gelirlerinin azlığı, nitelikli personel eksikliği, çalışanlar arasında cinsiyet ayırmcılığı, sahiplik yapısı, haber kaynakları ile olan ilişkileri, ajansa bağımlı yayıncılık, yaygı basının bölge ekleri, basım ve dağıtım sisteminde yaşanan sorunlar gibi, nicelik ve nitelik bakımından çeşitli sorunlarla karşı karşıyadır. Yerel basının toplumsal sorumluluk bağlamında yerine getirmekle yükümlü olduğu görevleri ile yönetim ve organizasyon yapısının uyum içinde olması beklenir. Oysa yaygın basının temel sorunları arasında bulunan cinsiyete dayalı ayrımcılık yerel basında da kendini göstermektedir. Kadın çalışan sayısının erkeklere oranla çok düşük olduğu yerel gazetelerde kadınlar çoğunlukla büro ortamında görev yapmaktadırlar. Yönetim kadroları ise, yine erkek egemenliğindedir. Gazetecilik mesleği ağır çalışma koşulları altında gerçekleştirilen bir meslektir. İnsanlar için hayat devam ettiği sürece bu meslek 7 gün 24 saat kesintisiz haber üretmeyi gerekli kılar. Bu ağır çalışma koşulları kadını bu meslekten uzak tutan en önemli nedenlerden biri olmuştur. Yerel basın için de aynı durum uzun yıllar devam etmiştir. Oysa günümüzde teknolojinin ilerlemesi çalışma koşul ve şartlarındaki iyileşmeler, eğitim düzeyinin yükselmesi ve dolayısıyla kültürel yapının gelişmesi toplumda kadın erkek eşitliğinin sağlanmasına yönelik yapılan çalışmalar yerel basında kadın istihdamında artış sağlamıştır. Kadınların meslekte sayısal olarak artış göstermesi, kadın çalışan olarak yaşanılan sorunlara yeni bir boyut getirmiştir. Özellikle; mobbing, taciz, haber kaynağına ulaşmak zorluğu, haber üretim sürecinde maruz kaldığı ayrımcılık, ücret politikalarındaki eşitsizlik, yönetim kadrolarına yükselmelerindeki engeller kadınların bu sektörde yaşadığı sorunların başında gelmektedir. Bu sorunların; sivil toplum kuruluşları, meslek örgütleri, akademisyenler ve bizzat sorunları yaşayan kadın çalışanlar tarafından farklı platformlarda tartışılarak çözüm önerilerinin geliştirilmesi önem taşımaktadır. 223 LOCAL PRESS AND WOMEN WORKERS IN THE CONTEXT OF GENDER INEQUALITY  Erhan Arslan, Berna Arslan  Araştırma Yöntem Yerel basında görev yapan kadın çalışanların; demografik karakteristiklerini, sektöre bakış açılarını, sorunlarını ve beklentilerini ortaya koyabilmek bu çalışmanın temel amacını oluşturmaktadır. Bu amaç doğrultusunda şu temel varsayımların sınaması gerçekleştirilmiştir: a) Diğer iş kollarında olduğu gibi basında da toplumsal cinsiyet eşitsizliği bakış açısından hareketle işgücü rolleri dağıtılmaktadır. b) Basın sektöründe kadın çalışan olmak dezavantajlıdır. c) Basın sektöründe maaş konusunda denge kadınlar aleyhinedir. d) Diğer sektörlerde olduğu gibi basında da kadınlar cam tavan/duvar ile karşılaşmaktadırlar. e) Kadın basın çalışanları, kadın yöneticiler tarafından yönetilmeyi tercih etmektedirler. Söz konusu bu amaç ve varsayımlar doğrultusunda farklı iki bölgede yüzyüze görüşme tekniği ile anket uygulaması gerçekleştirilmiştir. Eskişehir ve Mersin illerindeki gazeteler bu çalışmanın yerel basın örneklemini oluşturmaktadır. Örneklemin belirlenmesinde gazetelerin; farklı bölgelerde faaliyet göstermesine, kurumsallaşmış basın işletmelerinin olmasına ve en az 5 yıldır yayımlanıyor olmasına dikkat edilmiştir. Söz konusu iki ilde, sürekli olarak yayımlanan günlük ya da haftalık gazetelerde görev yapan 39 kadın çalışanla 25 sorudan oluşan bir anket gerçekleştirilmiştir. Yerel basındaki departmanlar arasındaki geçirgenlik ve esneklik nedeniyle, gazetelerdeki ankete katılım konusunda gönüllülük gösteren tüm çalışanlara - fikir işçisi ve idari personel- anket uygulanmıştır. Anket formu, örneklem kitlesi üzerinde uygulanmadan önce veri kalitesini arttırmaya yönelik olarak; örneklemin %10’luk kısmında öntesti yapılmıştır. Hatalı soru tespiti, cevaplama zorluğu, cevap kategorileri vb. unsurlar öntest bağlamında değerlendirilerek, anket formunun son hali oluşturulmuştur. Anketlerden elde edilen veriler ise bilgisayar ortamına aktarılarak istatiksel olarak değerlendirilmiştir. Verilerin analizinde sırasıyla şu temel sorulara yanıt aranmıştır: a) Yerel basındaki kadın çalışanların demografik karakteristikleri nelerdir? b) Basın sektöründe kadın çalışan olmanın avantaj/dezavantajları nelerdir? c) Kadınların yönetici olmak konusundaki düşünceleri nelerdir? d) Kadınların basın sektöründe daha fazla yer al(a)mamalarının nedenleri nelerdir? 224 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Bulgular Eskişehir ve Mersin illerinde gerçekleştirilen saha çalışmasında toplam 39 kadın basın çalışanı ile görüşülmüştür. Görüşmelerde fikir işçisi ve idari personel ayrımı yapılmamıştır. Yerel gazetede farklı servislerde çalışan ve ankete katılma konusunda gönüllük gösteren kadın çalışanların düşünceleri 25 soruluk anketle irdelenmiştir. Yerel basındaki kadın çalışanların demografik karakteristikleri Yerel basında çalışan kadın çalışanların yaş dağılımı değerlendirildiğinde her iki ilde de benzer bir dağılımın olduğu görülmektedir. Tablo 1’de de görüldüğü üzere, özellikle 26-35 yaş aralığındaki %74.8’lik oran yerel basın çalışanlarının genç bir kitleden oluştuğunu göstermektedir. Kadınların 35 yaşından sonra basın sektöründen kopması toplumdaki “anne ve eş rolleri”nin baskın olmasından kaynaklandığının da bir göstergesidir. Ayrıca 46 yaş ve üstü yaş grubunun yerel basın kadrolarında yok denecek kadar az yer alması dikkat çekicidir. Bu durum; deneyimli, yöneticilik liyakatını elde etmiş ve mesleğe yeni atılan genç kadroların rol modeli olabilecek kadın çalışanların yerel basında yer alamaması sonucunu doğurmaktadır. Tablo 1. Kadın çalışanların yaş dağılımı Yaş Grubu 18-25 26-35 36-45 46-55 56 ve üstü Toplam Eskişehir 1 14 4 19 Mersin 3 15 1 1 20 Toplam 4 29 5 1 39 Yüzde 10.3 74.3 12.8 2.6 100 Yerel basında kadın çalışanların eğitim durumları değerlendirildiğinde (tablo 2); lisans mezunlarının ağırlıklı olarak ön plana çıktığı görülmektedir. Lisans mezunlarının oranı %43.6’dır. Ayrıca lisans ve önlisans bir arada değerlendirildiğinde üniversite mezunu kadın çalışan sayısı %69.2 gibi önemli bir orana ulaşmaktadır. Söz konusu bu oran yerel basındaki kadın çalışanların eğitim bağlamında nitelikli bir yapıda olduğunu göstermektedir. Eğitim durumlarına göre dağılım iller bazında irdelendiğinde ise 225 LOCAL PRESS AND WOMEN WORKERS IN THE CONTEXT OF GENDER INEQUALITY  Erhan Arslan, Berna Arslan  üniversite mezunu kadın çalışan sayısının Eskişehir’de %78.9, Mersin’de ise %60.0 oranlarında olduğu görülmektedir. Tablo 2: Kadın çalışanların eğitim durumlarına göre dağılımı Eğitim Durumu İlköğretim Lise Ön lisans Lisans Lisans üstü Toplam Eskişehir 1 3 5 10 19 Mersin 1 7 5 7 20 Toplam 2 10 10 17 39 Yüzde 5.2 25.6 25.6 43.6 100 Kadın çalışanların medeni durumlarına göre dağılımı değerlendirildiğinde; yerel basında bekar kadın çalışanların sayısının daha fazla olduğu görülmektedir (tablo 3). Kadın çalışanların %69.2’si bekar, %30.8’i ise evlidir. İller bazında değerlendirildiğinde ise Mersin’de evli kadın çalışan sayısının Eskişehir’e göre daha fazla olduğu dikkati çekmektedir. Yerel basında bekar kadın çalışan sayısının bariz olarak yüksek olmasının temel sebebi evlilik sonrasında “anne ve eş rolleri”nin yarattığı baskı ile işten ayrılmaların artması olarak değerlendirilebilir. Bu öngörüyü kadın çalışanların yaş dağılımındaki (tablo 1) oranlar da destekler niteliktedir. Yerel basında kadın çalışanların özellikle genç kadrolardan oluşması söz konusu durumla paralellik arz etmektedir. Ayrıca kadın çalışanların çocuk sahibi olma durumlarına göre dağılımlarına bakıldığında %71.8’inin çocuk sahibi olmadığı; Mersin ilinde çocuklu kadın çalışan sayısının ise Eskişehir’e göre dafa fazla olduğu dikkati çekmektedir. Mersin’de çocuklu kadın çalışan sayısı %35.0, Eskişehir’de ise %21.1’dir. Oranlardan yola çıkılarak bir genelleme yapıldığında, evli ve çocuklu olmanın alanda istihdam konusunda -yerel basının çalışma koşullarından kaynaklı olarak- olumsuz bir durum yarattığı söylenebilir. Tablo 3: Kadın çalışanların medeni durumlarına göre dağılımı Medeni durumu Evli Bekar Toplam 226 Eskişehir 4 15 19 Mersin 8 12 20 Toplam 12 27 39 Yüzde 30.8 69.2 100 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Çalışmaya katılan kadın çalışanların gazetelerdeki görev dağılımı incelendiğinde; kadınların en fazla grafiker (%31.2), muhabir (%28.9) ve reklamcı (%11.2) olarak görev üstlendikleri görülmektedir. Tablo 4’deki iller bazında değerlendirmede dikkati çeken nokta; Eskişehir’de grafiker (10 çalışan), Mersin’de ise muhabir (10 kişi) olarak görev yapanların ön plana çıkmasıdır. Ayrıca her iki ilde de yönetici kadrosunda çok az sayıda kadının görev yaptığı söylenebilir. Bu durum “cam tavan” görüşünü doğrular niteliktedir. Diğer yandan reklam departmanında görev yapan kadınların sayısının %11.2 düzeyinde kalması, kadınların medya sektöründe daha çok reklam departmanında istihdam edildiği görüşü yerel basınla ters düşmektedir. Ayrıca tablodaki rakamlardan da anlaşılacağı üzere kadın çalışanlar yerel basında birden fazla görevi yerine getirmektedir. Söz konusu durum, kadın çalışanlarda iş stresini arttırmakla beraber uzmanlaşmayı ve konsantrasyonu da önemli oranda olumsuz yönde etkilemektedir. Tablo 4: Kadın çalışanların görevlerine göre dağılımı Görevi Muhabir Grafiker Reklam Yazı işleri müdürü Haber editörü Muhasebe Büro görevlisi Sayfa editörü Köşe yazarı Toplam Eskişehir 3 10 2 1 2 1 1 1 1 22 Mersin 10 4 3 1 1 1 1 1 1 23 Toplam 13 14 5 2 3 2 2 2 2 45 Yüzde 28.9 31.2 11.2 4.4 6.7 4.4 4.4 4.4 4.4 100 Not: Bu soruda birden fazla seçenek işaretlenmiştir. Kadın çalışanların basın sektöründe kaç yıldır görev yaptıkları değerlendirildiğinde (tablo 5); 1-5 arasındaki hizmet yılının %51.3’lük bir oranı oluşturduğu görülmektedir. 6-10 hizmet yılı aralığında ise %30.7’lik bir bölüm yer almaktadır. Her iki periyot bir arada değerlendirildiğinde yani hizmet yılı 1-10 arası olarak toplandığında tüm kadın çalışanların %82.0’ının hizmet yılının 10 yılı aşmadığı görülmektedir. Basın sektöründeki deneyimi 10 yılın üzerinde olan kadın çalışanların toplam oranı sadece %18.0’dır. Bu oranlar; yerel basında genç ve görece daha az deneyimli kadın çalışanların 227 LOCAL PRESS AND WOMEN WORKERS IN THE CONTEXT OF GENDER INEQUALITY  Erhan Arslan, Berna Arslan  görev yaptığını ortaya koymaktadır. Kadının belirli bir yaştan sonra kendisine biçilen geleneksel rolleri üstlenmek zorunda kalması ya da daha iyimser bir öngörüyle daha iyi iş olanakları nedeniyle yerel basında uzun soluklu görev yapamaması durumu bazı olumsuz sonuçları da beraberinde getirmektedir. Tablo 5: Kadın çalışanların medya sektöründeki hizmet yılı Hizmet yılı 1-5 6-10 11-15 16-20 21 ve üstü Toplam Eskişehir 8 6 3 2 19 Mersin 12 6 1 1 20 Toplam 20 12 4 2 1 39 Yüzde 51.3 30.7 10.3 5.1 2.6 100 Yerel Basındaki Kadın Çalışanların Mesleğe Ilişkin Değerlendirmeleri Ve Beklentileri Kadınların yerel basında çalışma nedenleri değerlendirildiğinde (tablo 6), “mesleği sevmek” %59.1’lik oranla ilk sırada yer almaktadır. Basın sektörü kadınlar için her ne kadar zor olarak değerlendirilse de; bu alanda çalışan kadınların mesleklerini sevdiklerini söylemek olanaklıdır. Ayrıca diğer çalışma nedenleri arasında %22.7 ile “alınan eğitimle ilgili olması” ikinci ve “yakınlarının da bu mesleği yapması” ise %9.1 ile üçüncü sırada yer almaktadır. Tablo 6: Yerel basında çalışma nedeni Çalışma nedeni Alınan eğitimle ilgili olması Mesleği sevmek Yakınlarının da bu mesleği yapması Başka bir alanda iş bulamamak Mesleğin saygınlığı Toplam Eskişehir 4 12 Mersin 6 14 Toplam 10 26 Yüzde 22.7 59.1 2 2 4 9.1 1 1 20 2 24 1 3 44 2.3 6.8 100 Not: Bu soruda birden fazla seçenek işaretlenmiştir. 228 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Kadınların “medya sektöründe sürekli çalışmak” konusundaki düşünceleri incelendiğinde; bu konuda olumlu bir düşüncenin ön plana çıktığı görülmektedir. Tablo 7’de de görüldüğü üzere ankete katılan kadınların %69.2’si bu sektörde sürekli çalışmaya sıcak bakmaktadır. Kadın çalışanların sadece %7.7’si bu konuda olumsuz görüş belirtirken, %23.1’i ise kararsız olduklarını ifade etmiştir. Olumsuz görüş bildirenler ile kararsızların sürekli çalışmayı istememek konusundaki düşünceleri değerlendirildiğinde nedenler arasında sırasıyla; “maddi tatminsizlik” (%30), “daha iyi gelecek isteği” (%30), “sosyal hakların yetersizliği” (%15), “çalışma koşullarının zorluğu” (%15), “kariyer şansının olmaması” (%5) ve “kadınlara yönelik uygunsuz davranışlar” (%5) yer almaktadır. Tablo 7: Basında sürekli çalışmak düşüncesi Sürekli çalışma Evet Hayır Kararsızım Toplam Eskişehir 11 2 6 19 Mersin 16 1 3 20 Toplam 27 3 9 39 Yüzde 69.2 7.7 23.1 100 Yerel basında görev yapan kadın çalışanların maaşları çoğunlukla asgari ücret seviyesinde seyretmektedir. Ayrıca kadınların maaş konusunda bir takım adaletsizliklere maruz kaldıkları düşünülse de; yerel basında çalışan kadınların %84.6 gibi önemli bir bölümü bu konuda –ücret adeletsizliği- bir sıkıntılarının olmadığını ifade etmektedir (tablo 8). Ankete katılanların sadece %15.4’ü erkekler ile kadınlar arasında maaş konusunda bir adaletsizliğin olduğunu vurgulamaktadır. Tablo 8: Maaş konusunda adaletsizlik yaşanma durumu Adaletsizlik durumu Evet Hayır Toplam Eskişehir 4 15 19 Mersin 2 18 20 Toplam 6 33 39 Yüzde 15.4 84.6 100 Medya sektöründe kadın çalışan olmanın avantajları sorgulandığında; ankete katılanların %64.0’ı kadın olmanın herhangi bir avantaj sağlamadığını ifade etmektedir. Kadın çalışanların 14’ü (%36) ise bazı konularda kadın olmanın kendilerine avantaj 229 LOCAL PRESS AND WOMEN WORKERS IN THE CONTEXT OF GENDER INEQUALITY  Erhan Arslan, Berna Arslan  yarattığını söylemektedir. Tablo 9’da da görüldüğü üzere avantajlı konular arasında ilk sırada “mesai saatlerinin erkek çalışanlara göre daha esnek olması” yer almaktadır. Kadın çalışan olmanın avantajlı yönleri olduğunu belirtenlerin yarısı bu noktaya vurgu yapmaktadır. Ayrıca sırasıyla “haber kaynaklarına kolay ulaşabilme” (%28.6), “nöbetler konusundaki avantaj” (%14.3) ve “işe girmekte kolaylık” (%7.1) avantajlı durumlar olarak kadın çalışanlar tarafından ön plana çıkartılmaktadır. Tablo 9: Basın sektöründe kadın çalışan olmanın avantajları Avantaj İşe girmekte kolaylık Mesai saatleri erkek çalışanlara göre daha esnek Nöbetler konusundaki avantaj Haber kaynaklarına kolay ulaşabilme Toplam Eskişehir - Mersin 1 Toplam 1 Yüzde 7.1 3 4 7 50.0 1 2 6 1 2 8 2 4 14 14.3 28.6 100 Basın sektöründe kadın çalışan olmanın dezavantajının olmadığını ifade eden sayısı toplam 19’dur. Bu sayının illere göre dağılımı ise şöyledir: Eskişehir: 12, Mersin: 7. Söz konusu rakamlar Mersin yerel basınında çalışan kadınların daha fazla dezavantajlı durumla karşı karşıya kaldıklarını ortaya koymaktadır. Dezavantajı olmadığı yönünde görüş bildirenlerin dışında; 20 kadın medya çalışanı ise 6 farklı konuda dezavantajlı durum olduğunu ifade etmiştir. Söz konusu dezavantajlı durumlar içerisinde her iki ilde de en fazla ön plana çıkan konu tablo 10’da da görüldüğü üzere “Ev ve iş hayatı arasındaki dengeyi kurmakta yaşanan zorluklar”dır. Kadını evi ve işi arasında bir ikileme düşüren bu konu dezavantaj olarak görülen durumların %55.6’lık bir bölümünü oluşturmaktadır. Bu ikilem aslında toplumda kadına çizilen rolün bir baskısı olarak ortaya çıkmaktadır. Kadını “ev kadını” ve “anne” olarak görme refleksi iş hayatındaki kadının omuzlarına “ev-iş dengesini kuramamak” gibi bir yükü yüklemektedir. Ayrıca Mersin yerel basınında çalışan kadınların “çevrenin olumsuz baskısı”nı (%18.5) ikinci sırada bir dezavantaj olarak belirtmeleri de dikkat çekicidir. Bu dezavantajlı durumun, Eskişehir yerel basınında çalışan kadınlar için bir sorun teşkil etmediği görülmektedir. Diğer dikkat çekici bir sonuç ise “haber kaynakları tarafından taciz edilme durumu”dur. Kadın çalışanların %11.1’lik bir bölümünün dezavantaj olarak belirttiği -belki de karşı karşıya kaldığı- bu onur kırıcı sorun, hukuki yollardan da çözüme muhtaç bir vakadır. 230 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Tablo 10: Basın sektöründe kadın çalışan olmanın dezavantajları Dezavantaj Haber kaynakları tarafından taciz edilmek Çevrenin olumsuz baskısı Ev ve iş hayatı arasındaki dengeyi kurmakta yaşanan zorluklar Erkek çalışanlara göre daha az maaş almak Reklam verenlerle yaşanan problemler Ciddiye alınmamak Toplam Eskişehir Mersin Toplam Yüzde 1 2 3 11.1 - 5 5 18.5 6 9 15 55.6 1 - 1 3.7 - 1 1 3.7 8 2 19 2 27 7.4 100 Not: Bu soruda birden fazla seçenek işaretlenmiştir. Yerel basındaki kadın çalışanların, geleceğe ilişkin kariyer planlamalarında yöneticiliğe yükselmek ihtimali konusunda net bir düşünceye sahip olduklarını söylemek olanaklı değildir (tablo 11). Kadın çalışanların %46.2’si bu soruya evet yanıtını verirken, ankete katılanların yarıdan fazlası ise bu konuda olumlu görüş belirtmemiştir. Hayır ve kararsızların toplamı %53.8’dir. Tablo 11: Yönetici kadrosuna yükselme ihtimali Yükselme ihtimali Evet Hayır Kararsızım Toplam Eskişehir 8 9 2 19 Mersin 10 5 5 20 Toplam 18 14 7 39 Yüzde 46.2 35.9 17.9 100 Çalışmada yöneltilen sorulardan biri de “Kadın yöneticilerle çalışmak ister misiniz?” sorusudur (tablo 12). Bu soruya Mersin yerel basınında çalışan kadınların daha yüksek oranda olumlu cevap verdiği görülmektedir. Mersin yerel gazetelerinde çalışan kadınların yaklaşık yarısı (9 kişi) kadın bir yönetici ile çalışmak istediklerini belirtmiştir. Bu sayı Eskişehir yerel basını için sadece 3 kişi ile sınırlı kalmıştır. Ayrıca toplam oranlara bakıldığında dikkat çekici bir durum ortaya çıkmaktadır. Ankete katılanların 231 LOCAL PRESS AND WOMEN WORKERS IN THE CONTEXT OF GENDER INEQUALITY  Erhan Arslan, Berna Arslan  sadece %30.8’i kadın yöneticilerle çalışmak konusunda olumlu görüş beyan etmiştir. Diğer yandan bu soruya “hayır” ve “kararsızım” yanıtını verenler olumsuz kategoride değerlendirildiğinde ortaya %69.2 gibi yüksek bir oran çıkmaktadır. Aynı soru üzerinden nedenler araştırıldığında; “evet bir kadın yöneticiyle çalışmak isterdim” yanıtını verenlerin neden çalışmak isterdiniz?” sorusuna verdikleri yanıtlar arasında şu noktalar ön plana çıkmaktadır: kadın yöneticiler; daha hümanistler, ideailistler, sistematikler ve kadın yöneticilerle anlaşması daha kolay. Hayır cevabını verenlerin ise nedenleri arasında; kadınların çok duygusal olması, kadınlara karşı daha az hoşgörülü olmaları, duygusal davranmaları, huzursuzluk yaratmaları, zor olmaları ve daha önce yaşanan olumsuz deneyimler ön plana çıkmaktadır. Görüldüğü üzere aslında yerel basında olması gereken kadın dayanışması yerine kadınların hemcinslerinin yöneticiliğine karşı negatif bir tutumu söz konusudur. Tablo 12: Kadın yöneticilerle çalışmak isteği Kadın yönetcilerle çalışmak Evet Hayır Kararsızım Toplam Eskişehir Mersin Toplam Yüzde 3 4 12 19 9 3 8 20 12 7 20 39 30.8 17.9 51.3 100 Basın sektöründe yönetici olarak görev yapmak ister miydiniz? sorusuna ankete katılanların yaklaşık yarısı (%48.7) evet, diğer yarısı (%51.3) ise hayır yanıtını vermiştir (tablo 13). Aslında bir önceki soruyla birlikte değerlendirildiğinde ortaya çıkan sonuç manidardır. Yerel basındaki kadın çalışanlar hemcinslerinin yönetici konumuna gelmeleri konusunda çok olumlu düşüncelere sahip değilken; kendilerinin yönetici olmaları konusunda daha istekli oldukları görülmektedir. Neden yönetici olmak istedikleri konusunda ise yönetmek daha avantajlı, yetenekliyim, yaşam koşullarım değişir ve birçok yöneticiden daha iyiyim gibi hususlar ön plana çıkmaktadır. Yönetici olmak konusunda olumsuz görüş beyan edenler ise bunun nedenleri arasında; yöneticiliğin çok zor ve stresli olduğunun, sorumluluğunun fazla olduğunun ve daha fazla vakit ayırması gerektiğinin altını çizmektedir. 232 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Tablo 13: Yönetici olarak görev yapmak isteği Yönetici olmak isteği Evet Hayır Toplam Eskişehir Mersin Toplam Yüzde 8 11 19 11 9 20 19 20 39 48.7 51.3 100 Kadınların basın sektöründe daha fazla yer al(a)mamalarının temel nedenleri arasında “kadınların aile yaşantısında üstlendikleri rolün daha ağır olması” ilk sıradaki (%29.3) neden olarak ön plana çıkmaktadır. Kadına çizilen toplumsal roller bu noktada da olumsuz etkisini göstermekte ve kadın ile iş hayatı arasında yüksek bir duvar oluşturmaktadır. Ayrıca tablo 14’de de görüleceği üzere “sektörde erkek egemen bakış açısının hâkim olması” da önemli oranda (%27.6) kadınların bu sektörde daha fazla yer almalarını engeller niteliktedir. “Zor ve stresli olmasından dolayı kadınların basın sektörünü tercih etmemeleri” ise bu konudaki üçüncü sıradaki neden olarak ortaya çıkmaktadır. Tablo 14: Kadınların basın sektöründe daha fazla yer alamamalarının nedenleri Nedenler Sektörde erkek egemen bakış açısının hâkim olması Kadınların basın sektöründe yeni olmaları Kadınların aile yaşantısında üstlendikleri rolün daha ağır olması Kadının yönetsel yeteneklerine karşı ön yargının olması Zor ve stresli olmasından dolayı kadınların basın sektörünü tercih etmemeleri Kadın gazeteci sayısının az olması Kadın yönetici sayısının az olması Toplam Eskişehir Mersin Toplam Yüzde 3 13 16 27.6 2 2 4 6.9 12 5 17 29.3 3 1 4 6.9 4 6 10 17.2 1 1 26 3 2 32 4 3 58 6.9 5.2 100 Not: Bu soruda birden fazla seçenek işaretlenmiştir. 233 LOCAL PRESS AND WOMEN WORKERS IN THE CONTEXT OF GENDER INEQUALITY  Erhan Arslan, Berna Arslan  Sonuç ve Değerlendirme Yerel basında görev yapan kadın çalışanların; demografik karakteristiklerini, sektöre bakış açısını, sorunlarını ve beklentilerini ortaya koyabilmek bu çalışmanın temel amacını oluşturmaktadır. Çalışmadan şu sonuçlar elde edilmiştir: Yerel basında çalışan kadınların yaş grupları dağılımında, kitlenin genç bir kitle olduğu dikkati çekmektedir. Özellikle de 26-35 yaş aralığında bir yoğunluk söz konusudur. Kadınların orta yaşa adım attıklarında “anne ve eş rollerinin baskın olması nedeniyle çalışma hayatından koptukları gözlenmektedir. Söz konusu çıkarımı kadın çalışanların evli/bekar olma durumları da destekler niteliktedir. Çünkü kadın çalışanların %69.2’si bekar iken sadece %30.8’i evlidir. Bu durum; deneyimli, yöneticilik liyakatını elde etmiş ve mesleğe yeni atılan genç kadroların rol modeli olabilecek kadın çalışanların yerel basında yer alamaması sonucunu doğurmaktadır. Yerel basında görev yapan kadınların eğitim durumları irdelendiğinde, kadın çalışanların eğitim durumlarının yüksek seviyede olduğu görülmektedir. Lisans mezunlarının oranı %43.6’dır. Ayrıca lisans ve önlisans bir arada değerlendirildiğinde üniversite mezunu kadın çalışan sayısı %69.2 gibi önemli bir orana ulaşmaktadır. İller bazında değerlendirildiğinde ise Eskişehir yerel basınında Mersin’e göre daha fazla üniversite mezunu kadın çalışan vardır. Yerel basındaki kadınların görev dağılımları incelendiğinde; kadınların bazen birden fazla görevi yerine getirmek zorunda olduğu görülmektedir. Her iki ilin ortak değerlendirilmesinde; kadınların en fazla grafiker (%31.2), muhabir (%28.9) ve reklamcı (%11.2) olarak görevler üstlendikleri görülmektedir. Fakat iller bazında yapılan değerlendirmede Mersin’de kadınların daha çok muhabir olarak görev yaptıkları dikkati çekmektedir. Aslında bu sonuçlar kadınların medya sektöründe daha çok reklam departmanında istihdam edildiği görüşünü yerel basın bağlamında çürütmektedir. Yerel basındaki kadın çalışanların %82.0’ının hizmet yılının 10 yılı aşmadığı görülmektedir. Sektördeki deneyimi 10 yılın üzerinde olan kadın çalışanların toplam oranı sadece %18.0’dır. Bu oranlar; yerel basında genç ve görece daha az deneyimli kadın çalışanların görev yaptığını ortaya koymaktadır. Kadının belirli bir yaştan sonra kendisine biçilen geleneksel rolleri üstlenmek zorunda kalması ya da daha iyimser bir öngörüyle daha iyi iş olanakları nedeniyle yerel basında uzun soluklu görev yapamaması durumu bir dizi olumsuz sonucu da beraberinde getirmektedir. Bunlardan birincisi, genç çalışanların bu deneyimlerden faydalanama durumudur. Kadınların uzun süreli yerel basın kuruluşlarında görev yap(a)mamaları, deneyimlerin ve sözlü tarihin o basın kuruluşuna sonradan dahil olan gençlere aktarılamaması durumunu ortaya çıkartmaktadır. İkincisi kadınların -zaman içerisinde elde ettikleri- deneyim ve bilginin klavuzluğu ile kurumun 234 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin örgüt şemasındaki üst kademelere tırmanma yolculuğu; çalışma süresindeki kısalık nedeniyle çoğu kez yarıda kalmaktadır. Üçüncü olumsuz sonuç ise kadınların yerel basında uzun süreli görev yap(a)maması daha fazla kadının bu sektörde yer almasını sağlamak konusunda öncü olmak durumunu da sekteye uğratmaktadır. Basın sektörü kadınlar için her ne kadar zor olarak değerlendirilse de; bu alanda çalışan kadınların mesleklerini sevdiklerini söylemek olanaklıdır. Kadınların yerel basında çalışma nedenleri değerlendirildiğinde, “mesleği sevmek” %59.1’lik oranla ilk sırada yer almaktadır. Benzer olumlu bir durum kadınların “medya sektöründe sürekli çalışmak” konusundaki düşüncelerinde de ortaya çıkmaktadır. Ankete katılan kadınların %69.2’si bu sektörde devamlı çalışmaya sıcak bakmaktadır. Kadın çalışanların sadece %7.7’si bu konuda olumsuz görüş belirtirken, %23.1’i ise kararsız olduklarını ifade etmiştir. Aslında bu sonuç yerel basında çalışan kadınların yaş dağılımları ile beraber okunduğunda; orta yaşın üzerinde çalışan kadın sayısının az olmasının mesleğin tatmin etmemesinden ya da alanda sürekli çalışmak konusundaki isteksizlikten kaynaklanmadığını ortaya koymaktadır. Elde edilen bulgular, “basın sektöründe maaş konusunda denge kadınlar aleyhinedir” yönündeki varsayımı destekler nitelikte değildir. Kadın çalışanların %84.6 gibi önemli bir bölümü maaş adaletsizliği konusunda bir sıkıntılarının olmadığını ifade etmektedir. Basın sektöründe kadın çalışan olmanın avantajları ve dezavantajları değerlendirildiğinde; “mesai saatlerinin erkek çalışanlara göre daha esnek olması” en önemli avantaj, “ev ve iş hayatı arasındaki dengeyi kurmakta yaşanan zorluklar” ise ilk sıradaki dezavantaj olarak ön plana çıkmaktadır. Diğer iş kollarında görüldüğü gibi basın sektöründe de kadın ev ve iş hayatı arasında bir takım ikilemleri yaşamak zorunda kalmaktadır. Elbetteki söz konusu durum kadın için çizilen ve dayatılan rollerle doğrudan ilgilidir. Her iki ilde de yönetici kadrosunda çok az sayıda kadının görev yaptığı söylenebilir. Bu durum ise “cam tavan” görüşünü doğrular niteliktedir. Kadınların iş yaşamında yükselmesi konusundaki engeller basın sektöründe de kendini göstermektedir. Kadınların geleceğe ilişkin kariyer planlamalarında yöneticiliğe yükselmek ihtimali bile net değildir. Diğer ilgi çekici bir nokta ise kadınların hemcinsleri tarafından yönetilme fikrine pek sıcak bakmamaları durumudur. Kadın yönetici tarafından yönetilme düşüncesine “hayır” ve “kararsızım” yanıtını verenlerin toplam oranı %69.2’dir. Dolayısıyla “kadın basın çalışanları, kadın yöneticiler tarafından yönetilmeyi tercih 235 LOCAL PRESS AND WOMEN WORKERS IN THE CONTEXT OF GENDER INEQUALITY  Erhan Arslan, Berna Arslan  etmektedirler” varsayımının bu bulgular ışığında doğru olmadığı da görülmektedir. Öte yandan kadınların basın sektöründe daha fazla yer alamamasının birincil nedeni; “kadınların aile yaşantısında üstlendikleri rolün daha ağır olması”dır. Bu noktada da yine kadına yüklenilen -anne, eş, ev kadını vb. - rollerin iş hayatının önüne set çekmesi durumu ortaya çıkmaktadır. Araştırma sonucu elde edilen bulgular ışığında; • • • • • • Basın sektöründe çalışan kadın sayılarının ayrıntılı olarak istatistiksel verilerinin oluşturulması, Özellikle 35 yaş üzeri kadın çalışanların yerel basından kopma nedenlerinin ayrıntılı olarak araştırılması, Basında karar veren konumunda yer alan kadınların sayısının arttırılması, Deneyim elde etmiş kadın çalışanların basın kuruluşlarında istihdamının mutlaka sağlanması, İlgili mesleki örgütlerde kadın temsiliyetinin arttırılarak, bu örgütler vasıtasıyla medyada kadın çalışanların sorunları üzerine odaklanılması, • Kadının omuzlarındaki; engelli ve yaşlı bakım sorumluluğunu evin dışarısına taşıyacak politikaların geliştirilmesi, Basın kuruluşlarının, ilgili mesleki örgütlerle işbirliği yaparak; kadın çalışanlarına çocuk bakımı konusunda destek noktalarının oluşturması, Yatay ve dikey ayrımcılığın önüne geçilmesi ve • Sosyal hakların ve mesai saatlerinin iyleştirilmesi gerekmektedir. • Unutmamak gerekir ki; kadının medya içeriklerinde eşitlikçi bir kurguda temsili ancak kadının bu alandaki kurumlarda eşitlikçi bir yapıda istihdamı ile mümkün olabilecektir. Kaynakça Arat, N., (1994), Türkiye’de Kadın Olmak, Say Yayınları, İstanbul Gezgin, S. (2007) “Türkiye‟de Yerel Basın”, Türkiye’de Yerel Basın, Ed. Suat Gezgin, İstanbul, İ.Ü. İletişim Fakültesi Yayınları ISBN: 978-975-404-785-1, s.177-178. 236 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Karabiyik, İ.,(2012), Türkiye’de Çalışma Hayatında Kadın İstihdamı, Marmara Üniversitesi İ.İ.B.F Dergisi, Cilt 32, s. 231-260 Kuyucu, M, (2013), Medyada Kadın Olmak: Medya İşletmelerinde Çalışan Kadınların Sorunları, UHBAB, Güz Dönemi Cilt: 2 Sayı: 6 ID.92K:100 www.uhbabadergisi.com. Erişim: 15.11.2017 Tokgöz, O. (2001), “Türkiye‟de Yerel Medya‟nın Yapısı ve Örgütlenişi”, İletişim Dergisi, Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Yayını, 2001/9, s.5-39. TÜİK. (2017), Yazılı Medya İstatistikleri 2016, www.tuik.gov.tr. Erişim: 15.10.2017 Pekin Deklerasyonu Eylem Platformu, (1995). https://www.tbmm.gov.tr/komisyon/kefe/docs/ pekin.pdf. 10.09.2017 Vural, A. M., (1999), Yerel Basın ve Kamuoyu, Eskişehir, Anadolu Üniversitesi Yayınları No. 1141. WEF- GGGR (2017) The Global Human Capital Report 2017, https://www.weforum.org/reports/the-global-human-capital-report2017.Erişim:20.11.2017 237 LOCAL PRESS AND WOMEN WORKERS IN THE CONTEXT OF GENDER INEQUALITY  Erhan Arslan, Berna Arslan  238 REPRODUCTION OF TRADITIONAL MOTHERHOOD MYTH IN TEKNOSA ADVERTISING Filiz Bilgin Ülken, Anıl Dal Canbazoğlu 13 REPRODUCTION OF TRADITIONAL MOTHERHOOD MYTH IN TEKNOSA ADVERTISING GELENEKSEL ANNELİK MİTİNİN YENİDEN ÜRETİMİ: TEKNOSA ANNELER GÜNÜ REKLAMI Filiz Bilgin Ülken Anıl Dal Canbazoğlu Abstract On one side, the capitalist masculine thought attributes divineness to the woman who is mother, on the other side it locks her between four walls, and gives her the responsibility of turning these four walls into a nest. It is expected that the woman devotes herself to child and home caring by receiving her approval in a hegemonic frame. It legitimizes these obligations by conceptualizing them as an extension of the biological sex of a woman, as a natural result and even as an instinct. This study which aims to open up the problematic whether the motherhood practices shaped in patriarchal thought is a situation wanted naturally and motivationally by women or obligations imposed by gender roles for discussion is on the side that the motherhood is a social and cultural fiction and cannot be explained by natural impulse of gender acceptances. Therefore, in ascribed gender roles, the differences accepted to exist inevitably between man and woman are not natural but constructed. The advertisement which is a fact discussed inseparably from the values of the society in which it exists is unavoidably fed by the culture, myths, values and beliefs of this society and also it reproduces and reflects all of them. Positioning mother in the media texts as more altruist, more responsible, and more self-sacrificing than the father has re-legitimized the domestic and maternal roles of women which is accepted as traditional and natural. The aim of the study, in which it is discussed that how maternity is constituted in texts of advertisement and how the myth of “maternity” is both produced and reproduced, is to examine how 239 REPRODUCTION OF TRADITIONAL MOTHERHOOD MYTH  IN TEKNOSA ADVERTISING  Filiz Bilgin Ülken, Anıl Dal Canbazoğlu “maternity” notion takes place and reflected in advertisements in context of gender role models and stereotypes specific to the advertisement of “Teknosa – Mother’s Day”. In this study, which criticized the reproduction of the traditional maternal myth, semiotics method is used in analysis. Utilizing Umberto Eco's semiotics and Barthes' concepts of flat meaning, side meaning and myth, it is tried to analyse how "traditional mother" is constructed and how it is produced repeatedly. Keywords: Gender, Motherhood, Myth, Advertisement, Semiotics. Giriş Reklamda kadının kullanımı öteden beri tartışılagelen bir konu olmuştur. Kadının reklamlarda farklı kullanımları arasında, toplumsal cinsiyet rol modelleri ve kalıp yargıların bu reklamda vücut bulmuş hali olan “annelik” temsilinin kullanımı bu çalışmanın kapsamını oluşturmaktadır. Bu çalışmada, toplum tarafından bireylere yüklenen, bir başka ifadeyle dikte edilen cinsiyet temelli rollerin uygunluğunu annelik ve anneliğe yüklenen roller özelinde tartışmaya açmak hedeflenmekte ve annelik durumunu, kadının doğurganlık potansiyelinden hareketle merhamet, fedakârlık, güven, sadakat, koruma ve adanmışlık gibi bir dizi toplumsal cinsiyete ilişkin rol ve kalıp yargılar atfedilerek kadının öncelikle anne olmasının, anne olunca da bu özelliklere sahip bir anne olmasının, yüceltildiği ve aksinin “sorun” ifade ettiği bir toplumsal çerçevenin varlığı eleştirilmektedir. Toplumsallaşma süreciyle kadın cinsiyetine özgü normal nitelikler olarak doğallaştırılan, gelenekselleştirilen ve meşrulaştırılan annelik kurgusunu, Teknosa Anneler Günü reklamı özelinde ele alan bu çalışmada sözü geçen reklam, göstergebilimsel analiz yoluyla incelenmektedir. Reklamda annelik mitinin nasıl işlendiği ve hangi toplumsal ve kültürel kodlarla temellendirildiği, medyanın politik mücadelenin taraflarından biri olduğunu, bu nedenle toplumsal cinsiyet bağlamında oluşturduğu içeriklerin üretimine yönelik sorumlu bir duruşa da sahip olması gerektiğini savunan feminist eleştirel yaklaşım çerçevesinde tartışılmaktadır. 240 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Toplumsal Cinsiyet Bağlamında Annelik Toplumsal cinsiyet (gender) kavramı 1968'de, toplumsal cinsiyetin biyolojik cinsiyetten (sex) nasıl farklı olabileceğini göstermek için Robert Stoller tarafından ortaya atılmıştır. Yetmişlerin başlarında Ann Oakley sayesinde popüler olan bu ayrım, 'cinsiyetin' biyolojik olarak kurulmasına karşı, psikolojik 'erkeklik' ve 'kadınlık' fenomeni olarak toplumsal cinsiyetin kültürel olarak kurulduğuna dikkat çekmeye yaramıştır (Segal,1992: 98). Dolayısıyla cinsiyet kavramı kadın ve erkek olmanın biyolojik farklılıklarına işaret ederken toplumsal cinsiyet kavramı toplumsal ve kültürel olarak inşa edilen kadınlık ve erkeklik rollerini kapsamaktadır. Bireylerin sosyalleşmesinde ve beraberinde toplumsal cinsiyet rollerini içselleştirmesinde aile, eğitim, din, kitle iletişim araçları gibi Althusser’in devletin ideolojik aygıtları olarak değerlendirdiği kurumlar ön planda yer almaktadır. Eş deyişle bireyden beklenen toplumun ve bu kurumların onayladığı ve dolaşıma soktuğu değerleri kabullenmesidir. Toplumsal cinsiyeti kader haline getiren hiçbir sabit kategoriden söz edilemeyeceğini vurgulayan Arpacı (2013: 131) da toplumsal cinsiyet inşasının, beden, cinsiyet ve kimlik kategorilerine sabitleyen iktidar ilişkilerinin normatif işleyişi içerisinde gerçekleştiğini vurgulamaktadır. Kamusal ve özel alan ayrımının, kadın ve erkek ilişkilerine de yansıdığı 19. yüzyıl burjuva toplumunda kadın özel alana hapsedilirken; kamusal alan erkeğin önceliğine bırakılmıştır. Kadınlığın annelikle, anneliğin kadının doğasında olduğu varsayımıyla doğalmış gibi gösterilerek, eşitlenmesi de bu ayrımın temelinde yer alır. II. Dünya Savaşı yıllarında, erkeklerin büyük kısmı cepheye gittiği için kadınlar çalışmak zorunda kalmıştır. Savaştan sonra ise kadınlardan yine evlerine ve ev işlerine dönmeleri beklenmiş; evine tekrar çağrılan kadının, sevecen anne ve ilgili eş olması gerekmiştir. 1960’lı yılların feminist hareketleri, kadının geleneksel cinsiyet rollerinin sorgulanmasını beraberinde getirmiş, annelik ve eşlik konumları yoğun olarak tartışılmaya başlanmıştır. 1980’li yıllarda da feminist hareket toplumsal cinsiyet rolleri nedeniyle oluşan cinsiyet ayrımcılığını eleştirmeye devam etse de neo-liberal muhafazakâr söylem, kadının ev içi ve annelikle ilgili geleneksel ve doğal olduğu varsayılan rollerine yeniden meşru bir yaygınlık kazandırmıştır. (Aydın ve Bilgin Ülken, 2015: 126) 241 REPRODUCTION OF TRADITIONAL MOTHERHOOD MYTH  IN TEKNOSA ADVERTISING  Filiz Bilgin Ülken, Anıl Dal Canbazoğlu Toplumsal cinsiyet kalıpları içinde belirlenen anneliğin kadına atfedilen kutsal bir özellik ve yükümlülük olarak kabullenildiği kapitalist eril düşünce, kadını evin içine kaparken evi, yuva yapma ve çocuk bakımının tüm sorumluluğunu gönüllü olarak üzerine almasını ondan beklemektedir. Bu anlayış, kadından üstlenmesi beklenen annelik görev ve sorumluluklarını kadının biyolojik cinsiyetinin bir uzantısı, doğal bir sonucu hatta içgüdüsü olarak görmektedir. Çeler (2013: 174), bu durumu şöyle anlatır: “18. yüzyılın sonları ailenin yapısıyla ilgili zihinsel bir devrimin gerçekleşmesine tanık olur. Annenin imajı, rolü ve önemi son derece derin bir dönüşümden geçmeye başlar. Günümüze kadar varlığını koruyacak bir söylem yaratılarak kadına her şeyden önce bir anne olduğu hatırlatılmaya başlanır. Anneye görev duygusu hatırlatılacak, suçluluk duygusu aşılanmaya çalışılacak ve tehdit edilecektir. Böylece bugüne kadar süren efsanenin de temelleri atılmış olur: Annelik içgüdüsü!” Annelik ideolojilerinin en temel işlevi, annelik içgüdüsü miti üzerinden tüm kadınların anne olmayı istediği ve eninde sonunda anne olacağı algısını yaratmasıdır. Bu algının kabulü için anneliği “kutsal” ilan eder ve bu “görevin” içselleştirilmesi için uğraşır. Annelik, zaten kadının içinden gelen bir içgüdüdür söylemiyle beraber genellikle duygularla ilişkilendirilerek kurgulanır; aksi halde annelikle bebek bakıcısı arasındaki fark muğlaklaşacaktır. Özcü bakış açısından bu çok “doğal” görünür: Tam manasıyla kadın olmak demek, anne olabilmek demektir. Annelik içgüdüseldir, dolayısıyla her kadın anne olmak ister ve fizikî kusuru olmayan her kadın anne olacaktır da. Hamile kaldığı andan itibaren çocuğuyla bir bağ geliştirmeye başlayan anne adayı kadın, hamileliğin tüm sıkıntılarına katlanır, doğumunu gerçekleştirir ve yorucu da olsa, memnuniyetle çocuğuyla ilgilenir. Annenin tüm bunları yapmasını sağlayan yine annelik içgüdüsüdür. Bu içgüdü kadınlığa içkin olduğundan, kadınlar anneliği zaten bilir, erkekler gibi bebek bakımını öğrenmeye ihtiyaçları yoktur. Bu yüzden, çocuğun bakımından öncelikli olarak anne sorumludur; zaten öyle olması gerekmeseydi bebeği içinde taşıyan ve beslemek için göğüsleri olan taraf “kadın” olmazdı (Sever, 2015: 7374). Gillmore, kadına doğurma görevi biçilirken erkeğe onların güvenliğini ve geçimini sağlama görevinin düşmesinin, belki de bulunabilecek en “evrensel” kadınlık ve erkeklik tanımını verdiğini ifade etmektedir. (akt. Sever, 2015: 73-74). Eril ideolojinin bu tanımlarıyla birlikte ideal sevgili, ideal eş, ideal anne olmak gibi sistematikleştirilmiş roller de medyada ve toplumsal çevre içinde her gün yeniden üretilir ve kadının bu baskı odaklarından kaçması pek de mümkün değildir (İnceoğlu ve Kar, 2010: 74). 242 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Anneler, bireysel olarak kişilikleri, sevdikleri ve sevmedikleri şeyler, yetenekleri, beklentileri gibi çeşitli konularda ve sosyo-kültürel ve kişisel bağlamda farklılaşsa da annelik ideolojilerinin yarattığı beklentiler tüm anneleri aynı şekilde anne olmaya zorlar (Porter, 2010: 7). Reklamlarda Annelik Kültürel bir olgu olan reklam, içinde var olduğu kültürden bağımsız düşünülemez. Reklam ve kültür arasındaki etkileşim, kültürün reklama yansıması, reklamın da kültürü yansıtmanın yanı sıra söz konusu kültürü yeniden üretmesi şeklinde gerçekleşmektedir. Egemen olan düşünce ve kültürün biçimlendirdiği var olan anlamların pekiştiricisi, o anlamların çoğaltıcısı ve kimi zaman da yeni anlam yaratıcısı işlevini yerine getiren reklam, bu işleviyle kapitalist ideolojiye hizmet etmektedir. Bu noktada var olan ideolojiyi ve ideolojinin arzu ettiklerini doğruluk, uygunluk açısından sorgulamamakta, eleştirmemekte; olduğu gibi alıp yansıtmaktadır. Egemen ideolojinin kadın imajlarını yaratma ve yayma konusunda en ustalaşmış ideolojik aygıtları, edebiyat ve kitle iletişim araçlarıdır (Tekeli, 1982: 342). Kadınların kitle iletişim araçlarında “fedakar anne”, “sadık, iyi eş” kalıplarında ve erkek egemen söylemlerce tanımlanmış toplumsal cinsiyet kimlikleriyle yer almaları da bunun bir göstergesidir (Saktanber, 1993: 212). Kitle iletişim araçları, “kadınlarla ilgili ideolojik açıdan çarpıtılmış oldukça sınırlı sayıda basmakalıp imgeler” kullanmaktadır (Timisi, 1998: 407). Bu imgeler, kadınların bağımlılığını ve ikincil konumunu pekiştiren bir ideolojiye hizmet etmekte ve kadınların eve ve aileye ilişkin rollerinin önceliğini vurgulamaktadır (Timisi, 1998: 407). Bir kitle iletişim aracı olan reklamlarda cinsiyet rolleri ile ilgili imgeler oldukça fazladır. Mamay ve Simpson, yaptıkları araştırmada kadınların, “annelik”, “ev kadınlığı” ve “güzellik” şeklinde üç kavramda sunulduklarını saptamıştır (Akt. Oğuz, 2000: 40). Annelikle ilgili rolde yemek hazırlama, mutfak alışverişi, çocuk bakımı vb. görevler hep kadına aittir (Karaca ve Papatya, 2011: 483). Popüler kültürün, kadını, sürekli “ev kadını, pasif, iyi ahlaklı ve güzel” olarak betimlemesi, kadınların medyadaki görüntülerinin; eş, anne, evlat, arkadaş rolleri ya da sekreterlik, hemşirelik gibi geleneksel kadın meslekleri ve seks aracı temsilleri olması, kadınların kimlik inşalarında evi, anneliği, evliliği önemli ve cazip unsurlar haline getirmektedir. Dolayısıyla kadınların ev kadını ve anne olarak toplumsallaşmalarına, popüler kültür ürünlerinin sundukları basmakalıp kadın imgeleri ile yardımcı oldukları 243 REPRODUCTION OF TRADITIONAL MOTHERHOOD MYTH  IN TEKNOSA ADVERTISING  Filiz Bilgin Ülken, Anıl Dal Canbazoğlu vurgulanmıştır (Akt. Karaca ve Papatya, 2011:496). Reklamlarda, cinsiyetlere özgü normal nitelikler olarak gelenekselleştirilen kadın-anne duruşu, anneliğin inşasının oluşturulması sürecinde kalıp yargıları görev bilinciyle birleştirmektedir (Akt: Arıcı, 2015: 272). Toplumda kadına ve anneye biçilen rol bellidir. Anne, toplumsal cinsiyet rol ve kalıp yargılarına uygun davranan “iyi eş ve anne” olarak kadındır. Anneler çocuklarına karşı yüzyıllardır uygun görüldüğü biçimde şefkatli, ilgili, anlayışlı, güler yüzlü davranan, fedakar, kendini çocuklarına adamış varlıklardır. Toplumsal olarak kabul gören ve dahası toplum tarafından arzu edilen bu durumunun söylemsel kuruluşu, reklamlardaki geleneksellik, fedakarlık, titizlik, özveri, ev merkezlilik gibi birtakım kodlar içermekte, tüketime yönelik bir meta ve bir “annelik kurgusu” haline gelmektedir (Bal, 2014: 62). Söz konusu metinlerdeki annelik miti, ataerkil sistem içerisinde toplumsal yaşamda karşılığı bulunan değerlerle ilişkilendirilerek konumlandırılmakta, aynı zamanda sürekli olarak benzer metaforların kullanımıyla benzer anlamların üretildiği cinsiyetlendirilmiş emek süreçlerini, toplumsal rol ve sorumlulukların doğallaştırılmış ayrıştırıcı niteliğini, kamusal ve özel olarak isimlendirilen alanlardaki ayrımı meşrulaştıran bir anlam bütününü inşa etmektedir (Bal, 2014: 63). Reklam metinlerinde annelik durumu, kadınlık ve annelik içgüdüsünden kaynaklanmak zorunda olan bir duygusallık ile ön plana çıkarılmakta, annelik genellikle özel alanında, yani evin içinde mutlu, memnun, sorumlu, domestik ve baskın (çocukları üzerinde) olarak resmedilerek doğalmış gibi sahnelenmekte ve kitlesel dolaşıma sokularak, kadınların kendilerine biçilen bu rolü içselleştirmesi beklentisiyle meşrulaştırılmaktadır. Reklamların, söz konusu “annelik kurgusu”nu, “kamuoyu tarafından kabul görmüş yaşam tarzı” olarak yeniden ve yine üreterek tüketime sunması, kadınların bu rolleri içselleştirmesini mümkün kılmaktadır. Yöntem Reklam filmi 12 sahneden oluşmaktadır. Her bir sahnede ayrı bir hikaye anlatılmıştır, fakat her sahnede anne ile teknoloji arasında bir bağıntı oluşturulmuştur. Çalışmada, reklamın her sahnesi ayrı bir metin olarak ele alınmış ve göstergebilim çerçevesinde analiz edilmiştir. 244 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Kültürel kodlar, gelenekler ve metni anlam süreçlerine göre düzenlenmiş işaret sistemleri diye nitelenen her şey göstergebilimin inceleme alanına girmektedir. Anlamlı bütünleri, bir başka deyişle gösterge dizgelerini betimlemek, göstergelerin birbirleriyle kurdukları bağıntıları saptamak, anlamların eklemleniş biçimlerini bulmak için kullanılan göstergebilim, reklamı anlamlama sürecinde işe koşulan bir yöntemdir. Bir göstergede, gösterenle gösterilen arasındaki ilişkinin kurulmasına anlamlama denir. Bir göstereni gördüğümüz ya da işittiğimiz zaman, onun gösterileni yani ne anlama geldiği zihnimizde oluşmaktadır. Anlama süreci de böylece başlamaktadır. Analiz 1. sahnede anne koltukta uyuklarken görülmektedir. Ev karanlıktır, yalnızca annenin hemen yanında bulunan lamba loş bir ışık yaymaktadır. Annenin başı uykuya daldığında düşmektedir. Ancak bekleyiş içindeki anne, başı düşer düşmez yani tam uykuya dalacakken gözünü açmaktadır. İlk gözünü açtığında ekranın sağ alt köşesinde “STAND-BY MODU” yazısı belirir. Gönderge Sistemleri: Oğlu için kaygılanan, sorumlu, kontrolcü anne; elektrikli aletlerin hazır halde beklediği uyku modu da denilen stand-by modu ile bağdaşlaştırılan geleneksel anne. Mit: Kontrolcü anne Çözümleme: Gece eve geç gelen oğlunu koltukta uyuklayarak bekleyen anne ile başlayan sahnede oğlu eve gelmeden rahatça uyuyamayan ve oğlu için kaygılanan anne teması işlenmiştir. Annenin gecelik giymiş olması saatin geç olduğuna ancak annenin uyku için hazırlanmış olmasına rağmen oğlu gelmeden uyuyamadığına gönderme yapmaktadır. Annenin geceliğinin üzerine el örmesi krem rengi bir yelek giymesi O’nun geleneksel bir kadın olduğunu göstermektedir. Ev ortamının loş olması ve annenin uyuklaması saatin geç olduğuna gönderme yapmaktadır. Elişi örgü yelek ve evin loşluğu annenin -yine geleneksel anne imajının olmazsa olmazı- “tutumluluk”la da bağlantılıdır; annenin yeleği hem evin yeterince sıcak olmadığını hem de annenin giysi ihtiyacını gidermede kısmen de olsa görece pahalı sayılabilecek hazır giyimi tercih etmediğini gösterir. Ayrıca anne, yanık vaziyetteki o tek lambayı da uyumamasını sağlayacak rahatsız edici bir unsur olarak kullandığı için “mecburen” açık tutmaktadır. 245 REPRODUCTION OF TRADITIONAL MOTHERHOOD MYTH  IN TEKNOSA ADVERTISING  Filiz Bilgin Ülken, Anıl Dal Canbazoğlu Annenin tetikte ve teyakkuz halinde bekleyişini kolaylaştırma amaçlı kullandığı anlaşılan diğer bir uyarıcı da sağındaki sehpanın üzerinde duran boş çay bardağıdır. Annenin sahiplenmiş olduğu geleneksel annelik rolünün, ısınmak ve uyumak gibi temel ihtiyaçlarının da önünde olduğu gösterilmektedir. Annenin gözlüğünün hala boynunda asılı duruşu uyumak için tam bir hazırlık yapmadığına göndermedir. Uykuya daldığında başı düşen annenin hemen gözlerini açması O’nun huzursuz bir bekleyiş içinde olduğunu göstermektedir. Sahnede annenin bu bekleyişi elektrikli aletlerde bulunan ve uyku modu da denilen stand-by moduna benzetilmektedir. Bu modda aletlerin ışığı yanmakta ve aletler hazır halde beklemektedir. Reklamdaki anne de çocuğunu kontrol eden, onun için kaygılanan ve sorumluluk duyan geleneksel bir kadın olarak gösterilmektedir. 2. sahnede oğul kapıyı açıp eve girerken görüntülenir. Oğul ayakkabılarını çıkarırken “ben geldim” der. Annenin uyanıp gözlerini açması ve kapıya doğru bakmasıyla sağ alt köşede “KİMLİK DOĞRULAMA TEKNOLOJİSİ” yazısı belirir. Hemen ardından gülümseyerek “Sen mi geldin oğlum” der ve ışığı kapatır. Gönderge Sistemleri: Oğlu için kaygılanan, sorumlu, kontrolcü anne; Eve kimin girip çıktığını kontrol eden evin sahibi anne; teknolojik aletlerde bulunan kimlik doğrulama teknolojisiyle bağdaştırılan eve hâkim geleneksel anne. Mit: Kontrolcü, sevecen kaygılı anne, eve hâkim anne Çözümleme: Bir önceki sahneyle bağlantılı olan bu sahnede kapının açılmasıyla hemen uyanan ve kontrol eden anneyle birlikte oğlunun eve gelişiyle rahatlayan yine kontrolcü ve sorumlu anne teması işlenmiştir. Kapının açılmasıyla annenin gözlerini hemen açarak kapıya doğru bakması evinin, dolayısıyla çocuğunun güvenliğini düşünen sorumlu anneye gönderme yapmaktadır. Oğlunun sesini duymasıyla yüzünde beliren gülümseme ise hem evinin hem de oğlunun artık güvende olmasıyla annenin rahatlamasına gönderme yapmaktadır. Annenin uykulu bir şekilde yansıtılması ise yorgun olmasına rağmen oğlu eve gelmeden uyuyamayan anneye gönderme yapmaktadır. Oğlunun gelmesiyle ışığı kapatması ise annenin hem tutumluluğuna hem artık rahatladığına ve huzurla uykuya dalabileceğine işaret etmektedir. 3. sahnede anne, turuncu el örmesi bir yelekle mutfakta tencere içindeki yemeği karıştırırken görüntülenmektedir. Oğul ise masada oturmaktadır. Oğulun önünde boş 246 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin bir tabak ve kaşık, çatal bulunmaktadır. Masada bir kişilik servis bulunmaktadır. Oğul “Ne zaman yemek yiyeceğiz?” diye sorar. Anne ise gülümseyerek “pişince” diyerek cevap verir. Aynı anda sağ alt köşede “3MS TEPKİ SÜRESİ” yazısı belirir. Gönderge sistemleri: Kendi ihtiyaçlarını karşılayamayan oğul; mutfağın hâkimi anne; teknolojik aletlerdeki tepki süresinin annelerde bulunduğuna işaret eden hazırcevap anne. Mit: Hazırcevap anne; çocuğunun ihtiyaçlarını karşılayan geleneksel anne; anneye bağımlı oğul; fedakâr anne; sabırsız oğul, sabırlı ve sebatkar anne. Çözümleme: Oğulun masada oturarak yemeğin hazır olmasını beklemesi, kendisinin yemek hazırlama aşamasına katılmadığına ve annesine bağımlı olduğuna gönderme yapmaktadır. Masada bir kişilik servis bulunması annenin kendisini çocuğuna adadığına ve kendisini düşünmediğine işaret etmektedir. Sofranın hazır oluşu ve oğulun sıkılmış olduğu halde bekliyor oluşu anneye bağımlılığa işaret etmektedir. Annenin el örmesi turuncu yeleği geleneksel anneye gönderme yapmaktadır. "Ne zaman yemek yiyeceğiz” sorusu ve annenin “pişince” cevabını hemen kabullenip önüne dönerek beklemeye devam etmesi yine oğulun anneye bağımlılığına işaret etmektedir. Annenin ayakta tencerenin içindeki yemeği karıştırıyor oluşu ve sofrayı önceden hazırlamış olduğu vurgusu annenin bunu her zaman yaptığına işaret etmektedir. Oğulun "ne zaman yemek yiyeceğiz” sorusuna annenin anında gülümseyerek verdiği “pişince” cevabı çok kısa bir zaman dilimi olan milisaniye (MS) teknolojisiyle bağdaştırılmış ve annenin hazırcevaplığına gönderme yapılmıştır. Oğulun sabırsız tavrına karşılık annenin sevecen ve şefkatle karışık, hafif de olsa bıkkın ve öfkeli ancak tebessüm de içeren hazırcevaplığı, hem bu durumun daha önceden de sıkça yaşanmış ve kanıksanmış bir durum olduğuna hem annenin sabırlı ve sebatkâr bir anne oluşuna işaret etmektedir. 4. sahnede gözlük takan anne flu bir ortamda televizyon izlemekte ve zaping yapmaktadır. Oğlan ise tekli koltukta oturmakta ve ceplerinde telefonunu aramaktadır. Oğul, “Anne benim telefonum nerede ya” der. Annenin görüntüsü netleşir. Anne hemen zaping yapmayı bırakır ve biraz doğrularak gözleriyle araştırır. Aynı anda sağ alt köşede “OPTİK ZOOM” yazısı belirir. Gözleriyle araştırdıktan sonra odaklanır ve “bak büfenin rafında” diyerek eliyle işaret eder. Anne tekrar flulaşır. Oğlan koltuğa yaslanarak ve hafif gülümseyerek ayağa kalkar. Anne tekrar netleşir. Televizyon izlemeye devam eder. 247 REPRODUCTION OF TRADITIONAL MOTHERHOOD MYTH  IN TEKNOSA ADVERTISING  Filiz Bilgin Ülken, Anıl Dal Canbazoğlu Gönderge sistemleri: Tertipli, düzenli anne. Aranan bir şeyi hemen bulan, çözüm üreten geleneksel anne. Dağınık, anneye bağımlı oğul. Mit: Sorunları çözen anne Çözümleme: Sahnede annenin flu görünmesi önceliğinin oğlunda olmasına gönderme yapmaktadır. Annenin kazağının kolunun kıvrılmış olması evde her an ortaya çıkabilecek bir işi yapmaya hazır geleneksel bir kadın olduğunu göstermektedir. Annenin, reklam boyunca kendisine vakit ayırdığı tek şeyi yaparken, yani televizyon izlerken oğlunun bir sorusu üzerine hemen yaptığı şeyden vazgeçmesi ve rahatça uzandığı koltuktan hemen dik ve oturur bir pozisyona geçerek gözleriyle etrafı taraması, oğlunun isteklerini her şeyden önde tuttuğunu göstermektedir. Oğulun kendi özel eşyasını dahi annesine sorması ve yanıtı aldığında bunu normal karşılaması bu durumun sıklıkla gerçekleştiğine işaret etmektedir. Annenin yanıt verdikten sonra aynı ciddiyetle televizyon izlemeye devam etmesi de yine bu davranışın olağan olduğunu ve genellikle yaşandığını göstermektedir. Annenin bu sahnede gözlüklü olması gözlerinin iyi görmediğini vurgulamaktadır. Gözleri iyi görmediği halde oğlunun göremediği telefonu bulması çözüm üreten, her şeye hakim anne rolüne gönderme yapmaktadır. Optik zoom teknolojisi ile odaklanılan konu mercekler yardımıyla yakınlaştırılabilmektir. Bu sahnede annelerin içsel olarak bu teknolojiye sahip olduklarına ve aranan nesneyi hemen bulduklarına vurgu yapılmaktadır. 5. sahnede kazağının kolları kıvrılmış anne mutfakta çalışmaktadır. Oğul hazırlanmış dışarı çıkarken “Anne ben çıkıyorum” der. Aynı anda sağ alt köşede “ERKEN UYARI SİSTEMİ” yazısı belirir. Anne O’na arkası dönük, çalışmaya devam ederken “Yavrum içine fanila falan giy üşüteceksin sonra” der. Oğul ise “Tamam anne ya” der ve çıkar. Gönderge sistemleri: Çocuğunu ondan çok düşünen geleneksel korumacı anne: Çocuğunu tanıyan erkenden uyararak önlem almaya çalışan anne Mit: Koruyucu anne; Tedbirli anne Çözümleme: Annenin mutfakta çalışıyor görünmesi bu durumun genel bir hal olduğuna işaret etmektedir. Annenin saçlarının hafif dağınık şekilde arkadan toplanmış hali kendini işine kaptırdığına ve kendisini geri plana attığına işaret etmektedir. Annenin arkası dönük olduğu halde oğlunun kendisinin istediği gibi giyinmediğini 248 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin anlaması oğlunu çok iyi tanıdığına gönderme yapmaktadır. Oğluna dönmeden kaygılı bir yüz ifadesiyle “Yavrum içine fanila falan giy üşüteceksin sonra” demesi yine oğlunu çok iyi tanıdığına ve oğlunun kendini koruyamadığına gönderme yapmaktadır. Annenin kaygılı yüz ifadesi oğlunun hastalanmasından korktuğunu ve O’nu korumaya çalıştığını göstermektedir. Oğulun ise “tamam anne ya” demesi bu tür uyarıların çok sık yapıldığına ve bu durumdan sıkıldığına işaret etmektedir. Oğulun annenin söylediğini yapmaması ve evden dışarı çıkması annesinin sözünü dinlemediğine işaret etmektedir. Sağ alt köşede beliren “ERKEN UYARI SİSTEMİ” yazısı, bu uyarı sistemine içsel olarak sahip olan annenin geleceği gördüğüne ve oğlunu hasta olmadan önce uyarmış olmasına işaret etmektedir. 6. sahne oğulun hasta yatağından doğrularak hapşırmasıyla başlar. Hemen ardından anne, elindeki bardağı göstererek içmesi için eliyle oğluna işaret eder. Aynı anda sağ alt köşede “ANTİ-VİRÜS PROGRAMI” yazısı belirir. Oğul içeceği içer. Anne gülümser. Gönderge sistemleri: Geleceği gören anne; doktor görevi üstlenmiş anne Mit: Çocuğunu iyileştirmeye çalışan geleneksel anne; anneler bilir Bir önceki sahneyle bağlantı kurulan bu sahnede annesinin “Yavrum içine fanila falan giy üşüteceksin sonra” uyarısını dikkate almayan çocuğun hastalanmış olması annenin geleceği tahmin ettiğinin göstergesidir. Oğulun üzerinde battaniye ile yatıyor oluşu ve hapşırması hastalandığının göstergesidir. Annenin oğlunun hemen yanı başında oturuyor olması onunla ilgilendiğine ve duruma hakim olduğuna işaret etmektedir. Annenin yüzündeki zorlayıcı bir ifadeyle ve eliyle “hadi” diye işareti, hazırlamış olduğu içeceğin içilmesi gerektiğine ve bunun kararını oğluna bırakmayacağına gönderme yapmaktadır. Oğulun memnuniyetsiz yüz ifadesi, içmek istemediğinin ancak zorunlu olduğunun göstergesidir. Oğulun içeceği içtikten sonra annenin sevecen ve rahatlamış yüz ifadesi, görevini ve sorumluluğunu yerine getirmiş annenin mutluluğuna ve oğluna dair şefkatine gönderme yapmaktadır. Ayrıca bu yüz ifadesinden “Ben sana dememiş miydim?” okuması da yapılabilir. Annenin sahne sonundaki tebessüm eden ve rahatlamış ifadesi, aynı zamanda kendisi için biçilmiş olan geleneksel anneliği özümsemiş olduğunu ve görevini layıkıyla yerine getirmiş olmanın kıvancını da taşımaktadır. Anne, kendisini hakim ve değerli anne, oğlunu bağımlı çocuk kılan durumun devamından da hoşnuttur. 249 REPRODUCTION OF TRADITIONAL MOTHERHOOD MYTH  IN TEKNOSA ADVERTISING  Filiz Bilgin Ülken, Anıl Dal Canbazoğlu 7. sahnede oğul, odasında yatağın altında bir şeyler ararken görülmektedir. Yatağın altında bir tenis topu ve teknosa bantlı bir paket bulunmaktadır. Oğul aranırken annesine “Anne” diye seslendiği anda görüntüye diğer odada ütü yapan annesi girer. Oğul “Benim mavi” dediği anda anne gülümseyerek ütü yapmaya devam eder. Oğul “çorabım nerde?” derken gülümsemeye devam eder. Çocuğun sorusu bittiğinde anne ütü yapmaya devam ederek cevap verir. “Üstten ikinci çekmecede” dediğinde ekranda “SESLİ NAVİGASYON SİSTEMİ” yazısı sağ alt köşede belirir. Hemen ardından görüntüye çekmeceyi açan oğul girer. Anne “sağda” dediğinde Oğul sağa bakar, anne “altta hemen” dediğinde oğul elini uzatır ve çorabı alır. Bu sahnenin bitimine kadar “SESLİ NAVİGASYON SİSTEMİ” yazısı sağ alt köşede durmaya devam eder. Gönderge Sistemleri: Tertipli, düzenli anne; teknolojik bir cihaz olan navigasyon (yer, konum bulma ve yönlendirme) cihazı gibi her şeyin yerini en ince detayına kadar bilen geleneksel anne; anneye bağımlı oğul. Mit: Derleyen, toparlayan anne Çözümleme: Oğulun yatağın altına bakmasıyla başlayan 7. sahnede geleneksel dağınık, eşyalarının yerini bilmeyen çocuk ile çocuğun dağınıklığını toplayan, eşyaların yerini en ince detaylarına kadar bilen anne teması işlenmiştir. Çocuğun çorabını yatağının altında araması, yatağın altında bir tenis topu ve bir paketin olması onun dağınık olduğunun göstergesidir. Çorabının yerini annesine sorması, çocuğun kendi eşyalarının yerini bilmediğinin, kendi eşyalarını kendisinin toplamadığının yani bu alanda bir hakimiyetinin olmadığının, bir başka deyişle annesine bağımlı olduğunun göstergesidir. Annesinin ise her hangi bir çorabın değil özellikle mavi çorabın yerini detaylı bir şekilde tarif etmesi ile oğulun eşyalarını annenin dikkat ve titizlikle topladığına yani oğulun eşyaları üzerinde annenin hakimiyetine gönderme yapılmaktadır. Oğul annesine çorabın yerini sorduğunda annenin gülümseyerek cevap vermesi, annenin bu duruma alışkın olmasının yanı sıra bu durumdan bir şikayetinin olmamasının (aksine, bir önceki sahnede olduğu gibi, kendisini hakim ve değerli anne, oğlunu bağımlı çocuk kılan durumun devamından hoşnut olduğunun) göstergesidir. Annenin eşyanın yerini ayrıntılı bir şekilde tarif etmesi, teknolojik bir cihaz olan navigasyon (yer, konum bulma ve yönlendirme) cihazı ile bağdaştırılmıştır. Bir başka deyişle gelenekselin sistemi ile teknolojik olanın sistemi eşleştirilmiş, eski ile yeni arasında benzeşiklik bağı kurulmuş, teknolojiyle pek ilgili olmadığı varsayılan kuşağın aslında kendisinin başlı başına 250 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin teknoloji olabileceğine gönderme yapılmıştır. Son sahnede de dış sesin verdiği mesaj (teknoloji de ne varsa anneler de de o var) bu göndermeyi pekiştirmektedir. 8. sahnede anne elinde çömlek görünümlü dökme demirden bir tencere ve bir kepçe olduğu halde gülümseyerek ve yürüyerek “Yemek hazır” diye seslenir. Anne “hadi” derken ses yankılanmaya başlar, anne uzak çekimle masaya tencereyi koyarken görülür ve aynı anda “SURROUND SES SİSTEMİ” yazısı sağ alt köşede belirir. Ardından oğul odadan gelirken görüntülenir. Oğul masaya oturduğunda yakın çekimle annenin çocuğun tabağına çorba koyduğu görülür. Oğulun tabağı almasıyla bu sahne biter. Gönderge Sistemleri: Her şeyi hazırlayan anne; teknolojik bir cihaz olan surround ses sistemi (her bir yanı saran ses sistemi) gibi sesini her yere duyuran geleneksel anne; anneye bağımlı, hazıra konan oğul. Mit: Geleneksel, yemek yapan, sofrayı hazırlayan anne Çözümleme: Çömlek görünümlü tencerede servis edilen çorba, annenin reklam boyunca vurgulanan gelenekselliğine gönderme yapmaktadır. Sofraya bir kaşık bile getirmeyip hazıra konan oğul ve bundan hiç de mutsuz olmayan tersine mutluluk duyan anne, adanmışlığın temsilidir. 9. sahnede anne (sırtlığına koyu mavi renkli koruyucu örtü serilmiş olan) kanepede örgü örerken görüntülenmektedir. Annenin gözünde gözlükleri vardır. Kanepenin arkasındaki oğlu eğilerek annesini öper ve “Anne” der. Daha sonra oğul kanepeye annesinin yanına oturur ve annesine doğru bakıp gülümseyerek “seni biriyle tanıştıracağım” der. Anne irkilerek örgü yapmayı bırakır fakat örgüsünü elinde tutmaya devam eder, gözlüğünü çıkarırken “Ne?” der, gözlüğü elinde oğluna doğru döner, “Kimmiş O?” diye sorar. “Nerde tanıştınız” diye sorarken kamera uzak çekim alır ve “ARAMA MOTORU” yazısı sağ alt köşede belirir. Anne “Okulda mı” derken kamera yakın çekim alır, “internetten mi?” diye sorarken kamera uzak çekim alır, bu esnada oğul bir şeyler demeye çalışırken görüntülenir. Kamera tekrar yakın çekime geçer, anne sağ elindeki gözlüğünü sallayarak sorar “Nerelilermiş?”, gözlüğünü diğer yana sallayarak devam eder “İyi bir aileden mi?” bu sorunun ardından oğul gözlerini kapayarak kafasını sallar. Oğul kafasını geriye doğru atarken anne gözlüğünü sallamaya devam ederek yeni bir soru ekler “Peki burcu ne?”. Oğul da kafası koltuğa yaslı derin bir nefes alır. Kamera uzak çekime geçer oğul annesine bakmaktadır, anne gözlüğünü sallayarak “Ahh” der, 251 REPRODUCTION OF TRADITIONAL MOTHERHOOD MYTH  IN TEKNOSA ADVERTISING  Filiz Bilgin Ülken, Anıl Dal Canbazoğlu “Hiçbir şey” derken hem oğul hem de anne kafasını karşıya bakacak şekilde çevirirken anne “anlatmıyorsun ki sen” diyerek devam ederken oğul derin bir nefes alarak başını tekrar kanepeye doğru yatırır. Gönderge Sistemleri: Meraklı anne; teknolojik gelişmelerle ortaya çıkan hemen her konuda başlık ve içeriğe, pek çok sorunun cevabına sahip olan arama motorlarının çalışma sistemine sahip, bilgilenmek için pek çok soru soran geleneksel anne, geleneksel oğlunu kıskanan oğlan annesi; anne karşısında pasif kalan oğul. Mit: Örgü ören geleneksel anne, geleneksel “kaynana” adayı Çözümleme: Annenin ard arda ve hızlı bir şekilde oğlunun sevgilisi ile ilgili sorular sorması oğlu ile ilgili her ayrıntıya hakim olmak istemesine gönderme yapmaktadır. Arama motoruna benzetilen annenin, oğlunun sevgilisi olduğunu öğrendiği anda başlayan davranışları “geleneksel kaynana”nın temsilidir. Genellikle oğlan annelerine atfedilen niteliklerin işlendiği bu sahnede, atfedilen bu nitelikler, mizah kullanılarak sevimlileştirilmek ve doğallaştırılmak istenmiştir. 10. sahnede anne üzerinde 3 bardak limonata olan tepsiyle yürürken arkadan yakın çekim görüntülenmektedir. Kamera karşıdan uzak çekim aldığında çiçekli bir balkonda masada oturmuş genç bir kadın ve oğul görülür. Oğulun sağ eli yanağına dayalı karşısındaki kadına bakmakta ve gülümsemektedir. Kadın arkadan görülmektedir, elinde cep telefonu vardır. Aynı anda anne elindeki tepsiyle onlara yaklaşmaktadır. Anne masaya geldiğinde kamera, oğulun çapraz karşısından yakın çekime geçer, anne direkt oğulun karşısındaki kadına bakmaktadır, oğul da karşısındaki kadına yine eli yanağında bakmakta ve gülümsemektedir. Anne otururken kamera oğulun karşısındaki kadını evin içinden yakın çekim alır, kadın elindeki telefon çenesinin hizasında tam karşıya bakmaktadır. Kamera oğulun arkasından yakın çekime geçer. Anne, elinde telefon olan kadına yaklaşır ve tepsiyi önüne koyar, kadın bakışlarını anneden tepsiye indirir, oğulun eli hala yanağındadır. Telefonlu kadın sağ elini uzatarak bardaklardan birini alır ve “Teşekkürler” derken kamera evin içinden kadrajda sadece anne ve kadın olacak şekilde çekime geçer. Telefonlu kadın bardağı aldıktan sonra telefonuna bakar, bu sırada anne de teşekküre cevap olarak kafasını sallar. Anne oğlunun yanına otururken kamera anne ve oğlun arakasından çekime geçer, genç kadın oğula bakarak gülümser ve tekrar telefonuyla ilgilenmeye başlar. Çocuğun eli yine yanağındadır. Kamera oğulun karşı çaprazından yakın çekime geçer, anne ve oğul karşılarındaki kadına bakmaktadır. Kadın 252 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin sol dirseğiyle oğlunu dürter. Kamera genç kadının tam karşısından anne ve oğulun arkasından yakın çekime geçer, anne ve oğlunu netler, genç kadın bulanık şekilde elinde telefonla görüntülenmektedir, “YÜZ TANIMA SİSTEMİ” yazısı sağ alt köşede belirir. Anne sol eliyle yüzünü kapatarak ve gülümseyerek oğluna sessizce “hiç gözüm tutmadı bu kızı” derken oğlan elini yanağından çeker, genç kadın anneye bakar, anne cümlesini bitirdiğinde kamera yine oğulun karşı çaprazından çekime geçer. Oğul sessizce “Anne yaaaa anne” der. Anne oğluna yaklaşmış, kafasını hafif yukarı kaldırmış, gülümserken; genç kadın yine bulanık bir şekilde telefonuyla oynarken, oğul ise annesine bakarken görüntülenir. Oğul elini yine yanağına götürürken kamera tekrar anne ve oğlun arkasından yakın çekime geçer. Bu defa genç kadın netleştirilir, anne ve oğul bulanıklaştırılır. Genç kadın oğula bakarak gülümser ve tekrar telefonuna bakmaya ve oynamaya başlar. Kamera tekrar oğulun karşı sağ çaprazından çekime geçer, anne eli çenesinde, oğul ise eli yanağına dayalı, her ikisi de kıza bakarken gülümsemekte olarak görüntülenir. Oğul anneyi omzuyla dürter ve sahne biter. Gönderge Sistemleri: Geleneksel oğlunu kıskanan önyargılı oğlan annesi; teknolojik gelişmelerle ortaya çıkan yüz tanıma sistemi (burada yüz tanıma sistemi yan anlamıyla kullanılmıştır) gibi anında tepki veren anne Mit: Geleneksel kaynana adayı, gelin-kaynana çatışması Çözümleme: Anne limonatayı ikram ederken, genç kadın çok kısa bir an anneyle göz teması kurmaktadır. Bu anda da anne, genç kadını tanıma amaçlı süzerken genç kadın bunu farkeder ve hemen gözlerini indirerek limonatayı göz teması kurmadan alır ve sunulan bu ikramı usulen ve neredeyse “hiç gereği yoktu, olmasa da olurdu” gibisinden kuru bir teşekkürle kabul eder. Burada müstakbel gelinini vücut dilini izleyerek tanımaya çalışan bir kaynana ve onun bu çabasını fark ettikten hemen sonra ipleri elinde tutmaya çalışan bir gelin adayı vardır. Öyle ki müstakbel gelin, kaynanasıyla girdiği çatışmadan zaferle çıkmanın yolunu, ikram esnasında yüz vermediği kaynanasına karşı gösterdiği tavrın aksine sevgilisine (oğula) çok kısa bir an da olsa tebessümle bakarak onu halen elinde tuttuğuna güven getirdikten sonra ilk baştaki her şeyle ilgisiz sadece telefonla ilgili konumuna döner. Burada adeta bir gelin kaynana iktidar savaşı vardır. 11. sahne bir kapağın açılması ve annenin telefonla konuşurken bir yandan da dolabın içine uzanmasıyla başlamaktadır. Anne telefondaki kişiye “Senin moralin bir şeye mi bozuk?” derken bir yandan dolabın içindeki elektrikli karıştırıcıyı alır ve ekranda “SES 253 REPRODUCTION OF TRADITIONAL MOTHERHOOD MYTH  IN TEKNOSA ADVERTISING  Filiz Bilgin Ülken, Anıl Dal Canbazoğlu TANIMA SİSTEMİ” yazısı sağ alt köşede belirir. Anne kapağı kapatırken kamera uzak çekime geçer, anne bu sırada elinde elektrikli karıştırıcı ile ocağa doğru yönelirken “Olsun oğlum, sana kız mı yok” der ve çorbayı karıştırmaya başlamasıyla sahne biter. Gönderge Sistemleri: Geleneksel oğlan annesi; teknolojik gelişmelerle ortaya çıkan ses tanıma sistemi (burada ses tanıma sistemi yan anlamıyla kullanılmıştır) gibi anında tepki veren anne, evladına düşkün, oğlunun halini sesinden bile tanıyan anne Mit: Çalışkan anne, Geleneksel kaynana adayı Çözümleme: Gelenekselleşmiş oğlan annesi tavrının resmedildiği bu sahnede anne, bir oğlan annesi yani bir kaynana adayı olarak normalleştirilmiş, toplum tarafından kabul görmüş oğlunun tarafını tutma davranışını sergilemektedir. Annenin, adanmışlık ve bağlılıkla, sorgusuzca oğlunun haklı olduğunu düşündüğü, biricik oğlunu kimselere layık görmediği “sana kız mı yok?” diyerek oğlunu teselli etmeye çalışmasından anlaşılmaktadır. Anne ve oğul arasındaki bağ o kadar güçlüdür ki anne, oğlunun yüzünü, halini, tavrını görmeden; telefondan bile onun ne durumda olduğunu anlayabilmektedir. 12. ve son sahne yakın çekim bir albümün sayfasının çevrilmesiyle başlar. Anne “Bak 99 senesi bu Ayvalık” derken kamera, yakın çekim anne ve oğulu çekmektedir. Annenin gözünde gözlükleri vardır. Kamera uzak çekime geçer, anne ve oğlu kanepede oturmaktadır. Anne ve oğulun kucağında albüm vardır. Anne sağ eliyle bir fotoğrafı göstermektedir, oğul ise sağ eliyle annesinin omzunu, sol eliyle de albümü tutmaktadır. Anne sağ işaret parmağıyla fotoğrafı gösterirken anlatmaya başlar “Komşunun oğlu Mehmet’le” dediğinde kamera yakın çekime geçer, anne net, oğul ise bulanık olarak görüntülenir ve ekranda “100 TERRA BAYT HAFIZA” yazısı sağ alt köşede belirir. Anne “Nergis Hanımların erik ağacına çıkarken sen düş” der ve kamera bir önceki planın tam ters açısından biraz uzaklaşarak anne ve oğulu annenin sağ çaprazından görüntülemeye başlar. Bu sefer oğul net, anne bulanık olarak görüntülenir. Her ikisi de fotoğrafa bakmakta ve gülümsemektedir. Anne anlatmaya devam eder “Bi de getirdiler ki seni” derken oğul anneye bakar sonra anne “kolu çıktı diye” derken yine fotoğrafa bakar. Sonrasında kamera zoom out yaparak biraz daha uzaklaşır anne ve oğul sesli güler, fotoğrafa bakmaya devam ederler, anne sağ eliyle gözlüğünü çıkarır, kafasını sallayarak “Kolun molun çıkmamıştı amaaa” der, bu sırada oğul anneye bakar. Sonrasında anne kafasını sallayarak ve fotoğrafa bakarak “benim aklım çıkmıştı” der. 254 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Oğul anneye bakmaktadır. Sonrasında kamera fotoğrafa bakan anne ve oğulu annenin sağ çaprazında uzak çekimle gösterir. Anne “Ne çabuk büyüdün” derken oğul anneye bakar. Kamera annenin okşadığı fotoğrafa yakın çekim yapar, fotoğrafta oturan ve gülen bir bebek görülmektedir, anne “Küçücüktün” der. Kamera tekrar annenin sağ çaprazından uzak çekime geçer, oğul anneye sarılır, anne de oğluna sarılırken kamera oğulun arkasından çekime geçer. Anne gözleri kapalı, ağlamaklı oğlunun omzunu koklarken dış ses girer “Teknolojide ne varsa”der. Kamera anne tarafından çekime geçer, oğul iki koluyla sıkıca annesine sarılmaktadır, dış ses “annelerde daha fazlası var” der. Kamera tekrar oğulun arkasına geçer, ekranın sağ alt köşesinde “twitter simgesi ve sonteknolojiannem” belirir, annenin başı oğlunun omzunda sarılırken görülmektedir. Dış ses “Teknosa son teknoloji annelerimizin anneler gününü”der, “kutlar” derken “packshot” ekrana gelir. Gönderge Sistemleri: Teknolojik gelişmelerle ortaya çıkan hafıza sistemleri (burada hafıza hem düz hem yan anlamıyla kullanılmıştır) gibi birçok bilgi depolayabilen anne Mit: Evladının üstüne titreyen geleneksel anne Çözümleme: Son sahnede, adanmışlığın, evladı hayatın merkezi yapmanın duygusal tonda işlenişi görülmektedir. Anne her ayrıntıyı daha dünmüş gibi hatırlamaktadır, çünkü kendini oğluna vakfetmiştir ve bu adanmışlık, duygusallaştırılarak yüceltilmektedir. Anne, küçüklüğünden beri oğlunun sağlığı, ihtiyaçları, mutluluğu ile ilgilenmekte ve bu durumdan mutluluk duymaktadır. Bu son sahnede anne ve oğulun bir mutlu son tavrıyla birbirlerine sarılması bu durumun devam edeceğinin göstergesidir. Sonuç “Annelik durumunun” teknoloji ile bağıntılandırılarak ve gündelik yaşama işaret eden somut çağrışımlar kurularak anlamlandırıldığı bu reklamda, anne özel alanındaki temsil değeriyle sorumlu, domestik (ev içi kadınlık), baskın (ev sınırlarında), fedakar, adanmış ve çalışkan olarak resmedilmektedir. Annenin bu durumdan mutlu ve memnun gösterilişi, resmedilen anneliğin kadının doğasında bulunduğuna ve içgüdüsel olduğuna vurgudur. Bu yolla anneye biçilen roller, doğallaştırılarak, dahası yüceltilip idealize edilerek meşrulaştırılmaktadır. Reklam, kadına biçilen bu rolleri, toplumsal değerleri tüketim pratikleri içerisinde dolaşıma sokmakta, yine ve yeniden üretmektedir. 255 REPRODUCTION OF TRADITIONAL MOTHERHOOD MYTH  IN TEKNOSA ADVERTISING  Filiz Bilgin Ülken, Anıl Dal Canbazoğlu Toplumda var olan yerleşik anlamları, inançları, değer ve mitleri kullanan reklamcılıkta, anneliğe ilişkin toplum tarafından kabul görmüş değer, tutum, davranış ve inançlar, sembol ve kodlara dönüştürülüp yeniden üretilmekte ve tüketime sokulmaktadır. Annelik mitinin fedakar, titiz, özverili, işlevsel ve geleneksel değerler temelinde kurgulandığı ve yaşam tarzına evrilerek yerleşik anlamları yeniden yinelendiği reklamda “ideal, arzu edilen annelik” tarif edilmekte ve “ideal anne” algısı şekillendirilmektedir. Bunların eksik olduğu bir annelik durumunun düşünülmesi ihtimali bile imkansızdır. Eş deyişle, reklam, ideal anne olma zorunluluğunu pekiştirmektedir. Kadının anne olmayı istememe gibi bir hakkı olmadığını ve hatta anne olunduğunda “tam kadın” olunduğunu dile getiren annelik ideolojileri ideal anneyi de tanımlamakta ve kutsallaştırmaktadır. “Ev işi” olarak tabir edilen ve hatta “kadın işi” denilerek küçümsenen hiçbir işi yapmayan erkek ve oğlunu her şeyin, herkesin, hatta kendisinin bile üstünde tutan adanmış oğlan annesi rolleri, mizah ve duygusallık kullanılarak sempatikleştirilip normalleştirilmektedir. İdealize edilen annenin ise toplumsalın dayattığı verili annelik pratiklerinden ve ev içi sorumluluklarından kaçması veya kaçma düşüncesinin ihtimali bile söz konusu olmamaktadır. Geleneksel anlatılarda kadına yüklenen ev içi sorumlulukların “Teknosa-Anneler Günü” reklamında da benzer şekilde kurulması ve babanın ev içinde bir figür olarak bile var olmayışı reklamın toplumsal cinsiyet rollerini meşrulaştırıcı rolünü gözler önüne sermektedir. Roller, sorgulanmamakta ve geleneksel annelik miti tekrar tekrar üretilmektedir. Kaynakça Arıcı, A. (2015). Arıcı, “Oksimoron Bir Gösteren Olarak Reklamlarda Anne”, 20. Ulusal Pazarlama Kongresi (10-13 Haziran, 2015), 269-277. Arpacı, M. (2013), “Modernitenin Eşiğinde Toplumsal Cinsiyet Rejimi: Pastoral İktidar, Beden Politikaları ve Evlilik”, Doğu Batı, Sayı: 63 (Kasım, Aralık, Ocak 2012-13), Ankara, Doğu Batı Yayınları, 131-146. 256 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Aydın, B. Ve Bilgin Ülken, F. (2015), “ Bir Anne-Oğul Mücadelesi: Kevin Hakkında Konuşmalıyız Filminin Analizi, İletişim Dergisi, sayı: 22, sayfa: 119-141. Bal, S. (2014). Reklamların Eskimeyen Yüzü “Muhteşem Annelik”: Anneler Günü Reklamları Örneği. Ankara Üniversitesi İLEF Dergisi, 1(2). Çeler Z. (2013), “Annenin Serüveni: Kadının Anne Olarak Toplumsal Kurgulanışı”, Doğu Batı, Sayı: 63 (Kasım, Aralık, Ocak 2012-13), Ankara, Doğu Batı Yayınları, 165-181. İnceoğlu, Y. Ve Kar, A. (2010), “Yeni Güzellik İkonları: İnsan Bedeninin Özgürlüğü mü, Mahkumiyeti mi?” Kadın ve Bedeni, Der. Yasemin İnceoğlu, Altan Kar, İstanbul, Ayrıntı Yayınları, 65-90. Karaca, Y. Ve Papatya, N. (2011). “Reklamlardaki Kadın İmgesi: Ulusal Televizyon Reklamlarına İlişkin Bir Değerlendirme”, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 16-3, 479-500. Oğuz Yaktıl, G. (2000), “Cinsiyet Rolleri İle İlgili Stereotiplerin Televizyonda Sunumu”, Kurgu Dergisi, Sayı 17, 35-43. Porter, M. (2010), “Focus on Mothering”, Hecate, Sayı: 36, Santa Lucia, Hecate Press, 5-16. Saktanber, A. (1993), “Türkiye’de Medyada Kadın: Serbest, Müsait Kadın veya İyi Eş Fedakar Anne”, Kadın Bakış Açısından Kadınlar, Hazırlayan: Şirin Tekeli, İletişim, İstanbul. Saktanber, A. (1993), “Türkiye’de Medyada Kadın: Serbest, Müsait Kadın, veya İyi Eş, Fedakar Anne,” (içinde) 1980’ler Türkiye’sinde Kadın Bakış Açısından Kadınlar, Haz: Şirin Tekeli, İletişim Yayınları, İstanbul, 209-221. Segal, L. (1992), Ağır Çekim: Değişen Erkeklikler Değişen Erkekler, çev. Volkan Ersoy, Ayrıntı, İstanbul 257 REPRODUCTION OF TRADITIONAL MOTHERHOOD MYTH  IN TEKNOSA ADVERTISING  Filiz Bilgin Ülken, Anıl Dal Canbazoğlu Sever, M. (2015), “Kadınlık, annelik, gönüllü çocuksuzluk: Elisabeth Badinter’den Kadınlık mı Annelik mi?, Tina Miller’dan Annelik Duygusu: Mitler ve Deneyimler ve Corinne Maier’den No Kid üzerinden bir karşılaştırmalı okuma çalışması”, Fe Dergi: Feminist Eleştiri Cilt 7, Sayı 2, 72-86. Tekeli, Şirin (1982), Kadınlar ve Siyasal Toplumsal Hayat. İstanbul: Birikim Yayınları. Timisi N. (1998), “Medya ve Kadın: Temel Sorun Noktaları”, (içinde) 20. Yüzyıl Sonunda Kadınlar ve Gelecek, Edt. O. Çiftçi, TODAİE, No: 285, Ankara, 407-425. 258 BRINGING MOTHERHOOD FORWARD AS A SOCIO-CULTURAL FACTOR IN THE EXCLUSION OF WOMEN FROM WORKING LIFE IN TURKEY Tuğba Gücenmez 14 BRINGING MOTHERHOOD FORWARD AS A SOCIO-CULTURAL FACTOR IN THE EXCLUSION OF WOMEN FROM WORKING LIFE IN TURKEY TÜRKİYE’DE KADININ ÇALIŞMA YAŞAMINDAN DIŞLANMASINDA BİR SOSYO-KÜLTÜREL ETKEN OLARAK ANNELİĞİN ÖNE ÇIKARILMASI Tuğba Gücenmez Abstract Working is both a need and necessity for women. Working life providing status, social security and union rights brings the problem of social exclusion for women in their social relations because of genderbased division of labor and discrimination. Social exclusion of women who have to be adopted as an individual in the society, is an issue which restrains them from integrating with social, economic, politic and cultural system. Women have worked and endeavored for the persistence of society during the whole periods of history. In the rural places, women get more tired than men by working, on the one hand, on farm and, on the other hand, at home caring for the children, the sick and elder ones and engaging in houseworks. However they don’t receive recompense for their works. The situation is not different in cities. Women make double effort both at home and work place. In the working life, women is accepted as subsidiary labor because of their gender roles. The cultural identity of women is, conventionally, constructed on the base of motherhood. According to this understanding, the first and primary duty of women is to give birth and to care for their children. Her not being participating in the working life as a result of giving birth is not important for her; but for the society. Because her giving birth to a child and caring for him/her is only possible with her attention and morality. So, women can take place in society via her children. This view still sustains its importance without any class distinction. Motherhood is a biological property of women. To sacralize this property and hence to exclude her from 259 BRINGING MOTHERHOOD FORWARD AS A SOCIO-CULTURAL FACTOR IN THE  EXCLUSION OF WOMEN FROM WORKING LIFE IN TURKEY  Tuğba Gücenmez social life is an inequity. This study will emphasize the idea that achieving and protecting socioeconomic independance of women should be a priority for every society and that motherhood does not pose an obstacle for her working. Keywords: Working Life, Social Exclusion, Motherhood. Giriş Tarih boyunca dünyanın her yerinde kadınlar üretim ve yeniden üretim süreçlerinde siyasal, ekonomik ve toplumsal dönüşümlerde çok önemli role sahip olmuşlardır. Sosyal ve ekonomik refahı yükseltmeyi hedef edinen kalkınma çalışmaları içerisinde toplumsal cinsiyet eşitsizliği öne çıkar. İktisatçılar açısından kalkınma niceliksel büyüme temellidir. Sosyologlar içinse kalkınma ekonomik büyümenin yanında sosyal ve kültürel eşitsizliğin giderilmeye çalışıldığı niteliksel bir toplumsal süreçtir. Bu noktada da kadınların okullulaşma, işgücüne katılma oranları ve hane içi emekleri dikkate alınmalıdır. 1970’lerin ikinci yarısında hane içi emeğin piyasa düzeyinde “değersiz” kabul edilmesinden dolayı feminist araştırmacılar bu konuya eğilmişlerdir. Ev ve bakım işlerinin “kadın işi” denilerek normalleştirilmesinde ve kadınların üzerine bırakılmasında erkek egemenliğinin güçlü bir şekilde hissedilmesine ilişkin birçok tartışma yapılmış ve hala da yapılmaktadır. Az gelişmiş toplumlarda hane içi emek (yemek yapma, temizlik, çocuk-yaşlı-hasta bakımı, kırsalda tarlada çalışma, odun toplama gibi işler…) süreklilik göstermektedir. Bu toplumlarda aile görece geniş ölçeklidir. Birbirleriyle akraba olan bireylerin ortak yaşamaları, üretmeleri ve tüketmeleri söz konusudur. Feministler bu ortak yaşama alanı içerisinde yaşın ve cinsiyetin eşitsiz güç ilişkilerine yol açtığını iddia etmektedirler. Erkek sözünü geçirmek ve kendini üstün göstermek için kadınlar ve çocuklara yeri geldiğinde fiziki şiddet uygulamaktadır. Gelişmiş toplumlarda ise kadınlar her ne kadar ücretli çalışsalar da bu durum onların hane içinde çalışmalarına bir engel teşkil etmez. Küresel kapitalizmle birlikte kadının işgücüne katılma oranı artmış, çekirdek aile yaygınlaşmaya başlamıştır. Bu durum, az gelişmiş ve gelişmiş ülkelerdeki demografik yapıyı etkilemiştir. Doğurganlık oranları düşmüş, çocuk sayısı azalmış, yaşlı nüfus artmıştır. Sanayi Devrimi ile birlikte kadın bir yandan kapitalist emek süreci içinde sömürünün odağında yer alırken, diğer yandan kadın toplumsal yeniden üretim sürecinin aktif bir 260 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin öznesi olarak ev içinde emek harcamakta ancak onun harcadığı bu emek “görünmez, değersiz, karşılıksız” emek olarak nitelendirilmiş ve hala da nitelendirilmektedir. Ev içinde kadın emeği için kullanılan bu sıfatlar işgücü piyasasında mevcut ücretli kadın emeği için de geçerlidir. Kadının ataerkiye dayanan toplumdaki ikincil konumu işgücü piyasalarında da işlemektedir. Ayrıca kapitalist üretim süreci bu aynı cinsiyetçi ayrımı yeniden üretmektedir. Çoğunlukla formel sektörde ve sosyal güvencesi olan, yüksek ücretli işlerde erkekler hakimken kadınlar daha çok enformel sektörde çalıştırılmaktadır. Kadına çalışma yaşamında uygulanan bu ayrımcılık kendini, istihdam oranlarında kadın varlığının azlığı, erkeklerden daha düşük ücret almak, daha düşük statüde yer almak gibi sonuçlarla göstermektedir. Ayrıca, işgücü piyasasında yatay ve dikey ayrışma gibi engeller, enformel sektörün getirdiği güvencesizlik ve kısmi zamanlı çalışmaya hapsolma gibi sorunlar da kadının işgücü piyasasında tutunmasını zorlaştırmaktır. Dolayısıyla kadın hem evde hem de işte harcadığı emeğin karşılığını alamamaktadır. Kadının doğurganlık özelliğinin sosyo-kültürel bir faktör olarak kamusal alanla bütünleşmesinin önünde engel teşkil etmektedir. Bu durum, aile ve bireylere biçilen toplumsal cinsiyet rolleri üzerinden şekillenmiş ve kalıcı bir hal almıştır. Özellikle, kadının çalışma hayatına girmesinde annelik belirleyicidir. Kadının Çalışması ve Kadın İstihdamında Kültürel Bir Kilit Nokta: Aile Aile, kadın istihdamının şekillenmesine hem kültürel hem de sosyo-ekonomik bir zemin teşkil eder. Örneğin ailede kadının kamusal alanda yer almasında ve dolayısıyla çalışmasına ilişkin kararlar alınmasında ataerkil-geleneksel anlayış hâkimdir. Bu anlayış çerçevesinde kadın çalışma hayatına girebilir ve girdiğinde de emeğinin niteliği bu anlayışa göre belirlenir. Kadının çalışma kararı almasında tek faktör aile değildir. Ancak, kurumsal yapısı itibariyle kadın emeği üzerinde belirleyicidir. Örneğin, kadının giyiminden beslenmesine, eğitiminden sosyal ve siyasi tercihlerine kadar aile etkilidir. Hatta, ataerkil-geleneksel anlayışa göre, kadının işgücü piyasasında nasıl, nerede ve ne kadar yer alacağına karar vermesinde aile baskındır. Dolayısıyla, kadın daha fazla ayrımcılığa maruz kalır ve üzerine cinsiyetçi roller yüklenir. Aile içinde var olan toplumsal cinsiyete dayalı işbölümü ve bireylerin hiyerarşik konumları nedeniyle, ailenin devamlılığını sağlamaya yönelik üretim, yeniden-üretim gibi faaliyetler ile var olan gelirler ve kaynaklar aile bireyleri arasında eşitsiz olarak dağıtılmaktadır (Dedeoğlu, 2000: 141). Ataerkil-geleneksel yapı tarafından bakıldığında, aile, ataerkinin yaşatıldığı ve toplumsal cinsiyete dayalı işbölümünün, akrabalık ilişkilerinin ve bu ilişki ağı 261 BRINGING MOTHERHOOD FORWARD AS A SOCIO-CULTURAL FACTOR IN THE  EXCLUSION OF WOMEN FROM WORKING LIFE IN TURKEY  Tuğba Gücenmez üzerinden bireylerin konumlandırıldığı bir kurumdur. Aile bireylerinin günlük üretim ve tüketim faaliyetleri de toplumsal cinsiyete dayalı olarak gelişmektedir. Ekonomik işbirliğinin sağlanamaması, eşitsiz güç ilişkilerini beslemektedir. Söz konusu eşitsiz güç ilişkileri, sınırlı kaynakların kullanımında ortaya çıkar ve dikkati hane reisi olan erkeğe çeker. Erkeğe yüklenen evi geçindirme görevi üzerinden diğer aile bireylerinin, özellikle çocukların, sosyalizasyonu da tamamlanmaktadır. Aile, bireylerle toplum arasında kültürel ve sosyal bir köprü görevi de görmektedir. Aile bireylerinin topluma adapte olma süreçleri değişkendir ve toplumsal roller bağlamında gerçekleşmektedir. Bu nedenle, bir bireyin sosyal kimliğinin oluşmasında bazı roller öne çıkmaktadır. Toplumsal cinsiyet, sosyal ilişkilerin nasıl ortaya çıktığı ve dönüştüğü/(bireyi)dönüştürdüğü açısından önemlidir. Örneğin, toplumsal cinsiyet kalıp yargıları ve klişelerine göre erkeğin en önemli rolü ailenin geçimini sağlamak, aile ile ilgili önemli kararlar alınırken izin mercii olmak vb. iken, kadının en önemli görevi çocuklarını büyütmek, ev işleriyle uğraşmak, hasta, yaşlı bakımını yerine getirmek ve böylece aile yaşamının devamlılığını sağlamaktır (Moya, Expósito ve Ruiz; 2000: 825 dan aktaran Günay ve Bener, 2011: 158). Bireyler, ailenin sosyo-kültürel yapısı ve alınan eğitime göre toplumsal cinsiyet rollerini benimserler. Ataerkil-geleneksel yapı ile uyumlu bir şekilde, erkekler kadınlara nazaran ev dışında, kamusal alanda daha fazla yer alır. Erkekler, eğitim, siyaset, hukuk vb. alanlarda güçlü pozisyonlarda daha fazla görülmektedir. Kadınların da –yine- ev içi işler yapması beklenmektedir. Böylece, kadınlar özel alanla sınırlandırılmaktadırlar. Özel ve kamusal alan birbirinden belirgin çizgilerle ayrılan, bağımsız alanlardır. Kadının kamusal alandan dışlanması, Antik Yunan’a kadar dayanmaktadır. Yunan mitolojisinde, genel anlamda kadınsız bir dünya kurgulanarak erkek çocukları savaşçı birer birey olarak yetiştirilirken, kız çocukları da genel olarak ev kadınlığı ve annelik konusunda yetiştirilmiştir (Karaaslan,2014: 164). Dolayısıyla, kadınların genç yaşta evlendirilmesi ve anne olmaları normalleştirilmiş, sosyal hayattan uzaklaştırılmışlardır. J. J. Rousseau’nun da erkekleri üstün tür gören ve kadınların erkeklere hizmet etmesi gerektiğini savunan söylemleri vardır. Kadınların dünyaya geliş amaçlarının sadece doğurmak olduğunu vurgulamaktadır. Aynı şekilde, İngiliz iktisatçı Alfred Marshall, kadınların yüksek ücretli bir işte çalışmaları halinde annelik ve ev kadınlığı görevlerini arka plana atacaklarını söylerken, Pigou, Edgeworth ve Jevons da kadının çalışma hayatına katılmasının aile ilişkilerine 262 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin zarar vereceğini savunmaktadır (Toksöz, 2011: 88-89). Bu yaklaşımın temelini oluşturan ataerki, ailenin refahının sürdürülmesinden kadını sorumlu tutmaktadır. Kadının çalışmaması gerektiğini savunan, kadını özel alana hapseden düşüncelere örnekler çoğaltılabilir. Özetle, kadının emeği üzerinden gerçekleşen sömürü ataerkilgeleneksel yapının çıkarınadır. Benzer düşünceler, bugün de etkilidir. Küresel kapitalizmle ile birlikte aile bireyleri yeniden üretilen toplumsal cinsiyet rollerine uyumlu olarak yetiştirilmektedir. Bugünün sosyo-ekonomik şartlarında, artık kadının çalışması ailenin geçimi için gerekli kabul edilmeye başlanmıştır. Ancak, kadın hala ev işlerinden kopamamıştır. Buna göre, kadın çifte emek sarf ederek kamusal-özel alan dengesini, üstelik ataerkil-geleneksel anlayışa göre, sağlamak zorundadır. Sosyo-Kültürel Dışlanma Aracı Olarak Annelik Ataerkil-geleneksel yapı, kadını işgücü piyasasından alıkoymaktadır. Kadınlar çalışma yaşamı, eğitim, sağlık, sosyal güvenlik, siyaset ve sivil toplum örgütleri gibi genel olarak toplumsal yaşama katılım sağlayan diğer alanlarda da toplumsal cinsiyet veya ayrımcılık temelli çeşitli engellerle karşılaşmaktadırlar (Çakır,2008: 26). Bu engellemeler, kadına yüklenen “annelik” görevi üzerinden kadının kamusaldan dışlanma amacına hizmet etmektedir. Dolayısıyla, ataerkil-geleneksel anlayışa uygun bir şekilde kadın özel alana ait kalır, sosyal yaşamdan uzak ve kopuk yaşamak zorunda bırakılır. Doğurganlık, kadının biyolojik bir özelliğidir. Doğurganlık özelliğinden kadına “annelik” kimliği inşa edilmiş ve sosyo-kültürel anlamda kutsanmıştır. Kadın anne olduğunda, kendi bedeni ve hayatı üzerinde –çoğunlukla çocuk sahibi olmadığında da olduğu gibi- söz sahibi değildir. Kadın, toplum için doğurmuştur. Toplumun değerlerini yaşatacak nesilleri doğurmak ve büyütmekle sorumlu olan kadın özel ve kamusal alanda artık “annelik” sıfatıyla varlık gösterecektir. Kadın çalışma hayatına girdiği takdirde de, erkekten daha kötü çalışma koşullarında, daha düşük ücretle çalışmakta ve erkekten daha az sosyal hak ve güvenceye sahip olmaktadır. İşveren açısından işe alınırken doğurganlık özelliğinden dolayı tereddütle yaklaşılan ve işten çıkarma söz konusu olduğunda ilk işten atılan olan kadın, çalışma hayatından annelik ya da anne olma ihtimali üzerinden dışlanmaktadır. 263 BRINGING MOTHERHOOD FORWARD AS A SOCIO-CULTURAL FACTOR IN THE  EXCLUSION OF WOMEN FROM WORKING LIFE IN TURKEY  Tuğba Gücenmez Kadınların çalışma hayatından dışlanmasında kuşkusuz birçok neden vardır. Geleneksel değerlerin ve ataerkil aile yapısının kadını çalışmaktan alıkoyduğu, ya da çalışmamanın kadınların kendi tercihleri olduğu yönündeki açıklamalar, çalışma yaşamından dışlanmayı analiz etmede önemli olmakla birlikte yetersiz kalmaktadır (Ecevit,1995: 120). Dünyada ve Türkiye’de kadın işsizliği ve yoksulluğu artmaktadır. Bu artışın sebepleri yine ataerkil-geleneksel yapıda aranmalıdır. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) ’nün 2017 yılı Dünyada İstihdama Sosyal Bakış, yönetici özetinde cinsiyetler arasındaki fırsat eşitsizliği ve yarattığı gelir adaletsizliği, meslek edinmede ayrımcılık, ücret farklılıkları vb. sorunların sürdüğüne değinilmektedir. Örneğin, güvencesiz istihdam biçimleri Afrika, Asya ve Pasifik ve Arap Devletlerinde kadınlar arasında daha yaygın biçimde görülmektedir. 1 Aynı özette, özellikle Arap ülkeleri ve Kuzey Afrika’da kadınların iki kat fazla oranla işsiz kaldıkları belirtilmektedir. Söz konusu ülkelerde de ataerkil-geleneksel anlayışın gereği olarak erkeklerin kadınlar üzerinde egemenlik kurma çabasının kültür ve siyasete yansıdığından bahsedebiliriz. Bu ülkelerde de kadın, özel alana tamamen mahkum edilmiş, belirli bir sınır içerisinde yaşamaktadır. Aynı şekilde, annelik üzerinden sosyal statüye sahip olmakta, çocukları ile topluma adapte olabilmektedir. Türkiye’de ise, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) ’nun 15 Aralık 2017 tarihinde açıkladığı Eylül 2017İşgücü İstatistikleri ‘ne göre, genç nüfus (15-64 yaş) için işsizlik oranı toplamda %10.8, erkekte %8.7, kadında %15.2 olarak gerçekleşmiştir. Buna karşılık, işgücüne katılma oranı kadınlarda 2016 yılında 37.4 iken 2017 yılında 38.6’dır. Bir başka istatistiksel çalışmada da, evlilik ve buna bağlı olarak anneliğin kadının çaçlışma hayatından uzaklaşmasına vurgu yapılmaktadır. Hane halkı İşgücü Araştırması 2008 Şubat Dönemi Sonuçları’na göre daha önce bir iş sahibi olup, söz konusu dönemde evlilik nedeniyle işgücü dışında olanların oranı %9,2’dir. Emeklilik (%29,2) ve sağlık nedeniyle (%15,8) işten ayrılma oranlarından sonra evliliğin üçüncü sırada gelmesi dikkat çekici bir sonuçtur (Çakır,2008: 33). İşten ayrılma sebepleri arasında çocuk sayısı ve iş yerinde kreş ve emzirme odaları gibi çocuk bakım birimlerinin olmaması da etkilidir. Annenin akşam veya gündüz belirli bir saatten sonra evde olması ve 1 http://embargo.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---europe/---ro-geneva/---iloankara/documents/genericdocument/wcms_542307.pdf (Erişim Tarihi: 17.12.2017). 264 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin çocuklarıyla ilgilenmesi gerektiği düşüncesine göre de çalışma saatlerinin uyumsuzluğu da kadının işten ayrılma nedenleri arasındadır. Aynı sebeple, kadının eşinden izin alması gerektiği görüşü de işe girme ve işten ayrılma kararında belirleyicidir. Annelik kitle iletişim araçları ve sosyal medya üzerinden de desteklenmektedir. Bir kadının tüm varlığının çocuktan ibaret varsayılması, anne olunduğu takdirde toplumda daha görünür kılınacağı empoze edilmektedir. Bu politika da, kadını iş hayatından uzak tutmaktadır. Evi geçindirenin erkek olduğu ve kadının çalışmasına gerek olmadığına işaret edilmektedir. Sonuç Sonuç itibariyle kadın, her zaman ataerkiye bağımlı bırakılmıştır. Ataerkil-geleneksel yapının koyduğu kurallar ve oluşan değerler dahilinde statü ve konum sahibi olmuştur. Kadınların sosyal, ekonomik ve kültürel alanda yer almalarına engel olan her koşul ortadan kaldırılmalıdır. Kadının çalışmasının, üretkenliğini ekonomik alanda kullanmasının, toplumsal ve siyasal yaşama katılmasını kolaylaştıran şartlar yaratılmalıdır. Bu nedenle kadınların çalışma yaşamına girmelerini kolaylaştıracak her türlü hukuki, resmi ve sivil girişimler desteklenmelidir. Özellikle eğitim düzeyinin yükseltilmesi, kadınların işgücü piyasasındaki konumlarını güçlendireceği gibi, insan sermayesindeki farklılıklardan kaynaklanan gelir, statü ve konum farklılıklarını azaltmanın ön koşulu olarak görülmektedir (Çakır, 2008: 42). Biyolojik özelliğinden gelen doğurganlık, toplumsal cinsiyet politika aracı olarak kullanılmamalıdır. Doğurganlık ve annelik kimliği kadının özellikle çalışma hayatından dışlanma nedeni olamamalıdır. Kadının aileden ve toplumdan bağımsız sosyo-kültürel birey olduğu kabul edilerek eşitlikçi ve toplumsal cinsiyet rollerinin yeniden kurgulandığı mekanizmalar geliştirilmelidir. Annelik kimliğinin çalışma hayatında kadın için bir tehdit ya da güvencesizlik kaynağı olarak görülmemesi için iş yerlerinde kreşlerin ve emzirme odalarının sayısı artmalıdır. Kadının annelik yaparken çalışma performansının da devam edebileceğini destekleyen uygulamalar gerekmektedir. 265 BRINGING MOTHERHOOD FORWARD AS A SOCIO-CULTURAL FACTOR IN THE  EXCLUSION OF WOMEN FROM WORKING LIFE IN TURKEY  Tuğba Gücenmez Kaynakça Çakır, Ö. (2008). “Türkiye’de Kadının Çalışma Yaşamından Dışlanması”, Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı: 31, ss.25-47. Dedeoğlu, S. (2000). “Toplumsal cinsiyet rolleri açısından Türkiye'de aile ve kadın emeği”, Toplum ve Bilim Dergisi, Sayı: 86, ss. 139-170. Ecevit, F.Y. (1995). “Kentsel Üretim Sürecinde Kadın Emeğinin Konumu ve De ğişen Biçimleri”, iç. Şirin Tekeli (Ed.) 1980’ler Türkiye’sinde Kadın Bakış Açısından Kadınlar, İletişim Yayınları, , 3. Baskı, ss.117-128. Günay, G. & Bener, Ö. (2011). “Kadınların Toplumsal Cinsiyet Rolleri Çerçevesinde Aile İçi Yaşamı Algılama Biçimleri”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl:15, Sayı: 3, ss. 157-171. Karaaslan, D. (2016), “Antik Yunan’da Kadın Olmak”, Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt:1, Sayı:2, ss. 159-174. Toksöz, G. (2011). Kalkınmada Kadın Emeği, İstanbul: Varlık Yayınları. www.embargo.ilo.org www.tuik.gov.tr 266 15 WOMEN JOURNALISTS IN LOCAL PRESS (MERSIN LOCAL PRESS SAMPLE) YEREL BASINDA KADIN GAZETECİLER (MERSİN YEREL BASIN ÖRNEĞİ) Ayla Yunusoğlu Eroğlu Berna Arslan Abstract The concept of gender is an area of debate in which individuals are burdened with different roles of femininity and masculinity, even in their socio-economic structures, especially in the cultural structure of the society they are in. Particularly in patriarchal societies, the fact that women's living space is limited to home rather than public sphere is isolating women from working life. Today, a maledominated society structure manifests itself in every layer. The media is one of the main sectors which is prominent with its male dominant structure. The media sector, which has many functions such as educating, informing, socializing and creating public opinion, is the most important institution contributing to the progress of democratic life. The fact that women journalists are much less compared to male journalists is a problem in the context of gender inequality in such a sector that awaits solution. In light of all these problems, this study focuses on the problems of women journalists working in the local press of Mersin province. The research was carried out in order to reveal the profile of women reporters working in Mersin agencies and to determine the problems they have experienced, especially those of gender origin. The sample of the research consists of female journalists who work for 9 local, daily newspapers in Mersin and Mersin agencies of mainstream press. A questionnaire was conducted in order to reveal the demographic structure of women journalists and occupational activities determined by likert scale as a data gathering tool. In addition, it was aimed to reveal the problems experienced by female journalists with their own expressions with in - depth interview technique. Keywords: Communication, Mass Media, Gender, Local Press, Women Journalists. 267 WOMEN JOURNALISTS IN LOCAL PRESS (MERSIN LOCAL PRESS SAMPLE)  Ayla Yunusoğlu Eroğlu, Berna Arslan  Giriş Kitle iletişim araçları işlevleri bakımından toplumsal yaşamda son derece önemli bir role sahiptir. Günümüz gazeteciliğinde önemli rol oynayan gazeteler, dergiler, radyo ve televizyon gibi kitle iletişim araçları, haberleşme görevini üstlenmektedirler. Bu araçlar, insanlara yakın ve uzak çevrelerinde olup bitenleri haber olarak vermeye, insanların çeşitli sorunlarının çözümlenmesine de yardım etmeye çalışmaktadırlar. Kitle iletişim araçları bireylerin aynı zamanda eğlence ihtiyacını da karşılamaktadırlar. “Toplumda satılan malların tanıtımını da büyük ölçüde üstelenmişlerdir. Gazeteler, dergiler, radyo ve televizyon ister gazeteciliğin temel işlevi olan haber verme işlevini görsünler, isterse eğlendirsinler, isterse reklam yapsınlar, kitlelerin bir bakıma gözü kulağı olmak durumundadırlar” (Tokgöz, 1987: 4). Kitle iletişim araçları, bilgi aktarımının yanında bireylerin ve toplumun yapısında sosyal davranış değişiklikleri oluşturmaktadır. Bu araçlar, bireylere yeni yaşam modelleri sunmakta, böylelikle yeni beklentilerin, duyguların, düşüncelerin, değerlerin, inançların ve tutumların oluşmasını sağlamaktadırlar. Kısacası kitle iletişim araçları toplumsal değişimin önemli dinamiklerinden biri haline gelmiştir. Yerel basın, yerel yönetimlerle vatandaşlar arasında bir köprü görevi üstlenmektedir. Yerel basın toplumda demokrasi bilincinin gelişmesi ve ülke genelinde yayılmasında büyük önem taşımaktadır. Bu konuda Gürses, şunları ifade etmiştir (2015: 11): “Yerel halkın yönetimlere temsilcileri ve sivil toplum örgütleri kanalıyla katılması, onu etkilemesi, yönlendirmesi ve böylece katkı sağlaması, yerel yönetimleri daha güçlü kılar. Bu nedenle, yerel demokrasinin sağlıklı işleyişinde baş aktörlerden biri olan yerel basın, yerel halkın demokrasi kültürünü geliştirmede ve yerel demokratik işleyişe katılmalarında yaşamsal bir işleve sahiptir.” Gelişmiş ülkelerde yerel basına verilen önem çok büyüktür. Çünkü demokrasinin yerelden ülke geneline yayılmasında yerel basın başrolü oynamaktadır. Yerel basın, halkın iradesini doğru ve nesnellik ölçütlerinde yansıtması, öte yandan halkın istemlerini yetkililere sağlıklı bir şekilde iletmesi ve en önemlisi yerel halkın kendini yönetenler hakkında kararlar verebilmesi için doğru bilgilendirilmesi, demokratikleşme sürecinin sağlıklı ilerlemesi bakımından önemlidir (Gürses: 2015, 9). 268 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Halkın beklentileri doğrultusunda yerel basın haber verme, kamuoyunu yansıtma, eğlendirme, eğitim, tartışma ve diyalog, yakınlaştırıcı ve bütünleştirici ile kültürel işlevler yüklenmektedir. Bir il, ilçe de mahallede yaşayan birey, bulunduğu yer hakkında bilgi edinmek isteyeceği için, yerel basının haber verme işlevi büyük önem taşımaktadır. Çünkü yaygın basının yereldeki temsilcikleri, yerelde meydana gelişmeleri kısıtlı bir şekilde kullanmaktadır. Bugün Anadolu ya da taşra basını olarak adlandırılan yerel basın, ulusal gazeteler gibi ayakta kalma mücadelesi vermektedir. Bu mücadelesinde teknolojik, ekonomik, etik yönetim organizasyon ve insan kaynakları sorunları yaşamaktadır. Bu sorunların yanı sıra yerel basında çalışan kadın gazeteciler, erkek meslektaşlarından farklı sorunlar da yaşamaktadır. Bu sorunlardan bir tanesi de kadın çalışanların yaygın basında olduğu gibi yerel basında da sayıca az olması ve erkek egemen medya yapılanması içinde haber üretim sürecinde yaşanan sorundur. Mersin İli yerel basınında kadın gazetecilerin mesleki yeterliliklerini incelemek, hem haber üretim sürecinde hem de organizasyon yapısı içinde yaşadıkları sorunları ve bu meslekte karşılaştıkları durumları ortaya koyabilmek bu çalışmanın genel amacını oluşturmaktadır. Mersin İli yerel basın çalışanlarının sayısı bu alanda hizmet veren basın kuruluşları ve internet haberciliğine bağlı olarak artmaktadır. 2000’li yıllara dek erkek muhabirlerin sayısının Mersin’de daha fazla olduğu gözlemlenirken, 2017 yılında kadın muhabirlerin sayısının eskiye oranla hem sayılarının hem de meslekte karşılaştıkları sorunlarının daha da arttığı gözlenmektedir. Kadın gazeteci sayısının artması toplumsal cinsiyet eşitliği bağlamında olumlu olarak değerlendirilmesine rağmen kadınların bu sektörde yaşadıkları sorunlar göz önünde bulundurulduğunda bu sorunlar sektör adına çözüm üretilmesi gereken sorunların başında gelmektedir. Araştırmanın kuramsal bölümünde; toplumsal yaşamda iletişimin önemi üzerine durulmuş ve Türkiye’de Yerel Basının işlevlerinden özellikle demokrasiye olan katkısı tartışılmıştır. Araştırmanın uygulama bölümünde ise Mersin ili kadın gazetecilerin genel profilini çizmek, yaşadıkları sorunları ve karşılaştıkları durumları ortaya koyabilmek amaçlanmıştır. Bu bağlamda, yerel basın, yaygın basının bölge ekleri ve haber ajanslarında aktif olarak çalışan kadın gazetecilere anket uygulanmış, ayrıca derinlemesine görüşme gerçekleştirilmiştir. Derinlemesine görüşme tekniği ile kadın gazetecilere yöneltilen sorularda meslekte karşılaştıkları özel durumlar sorgulanmıştır. 269 WOMEN JOURNALISTS IN LOCAL PRESS (MERSIN LOCAL PRESS SAMPLE)  Ayla Yunusoğlu Eroğlu, Berna Arslan  Elde edilen veriler sonuç bölümünde yorumlanarak, Mersin İli kadın gazetecilerin genel durumlarına yönelik çözüm önerileri geliştirilmiştir. 1. Kitle İletişim Araçlarının Toplumsal Yaşamda Önemi İletişim araçları, insanoğlunun dünyayı algılamasında, başkalarını etkilemesinde, tüm yaşantısında büyük önem taşımakta ve rol oynamaktadır. Dolaysıyla iletişimi anlamadan insanların hayatlarını anlaması, sürdürmesi imkânsız hale gelmektedir. “Öte yandan her insan toplumu, bilgi, inanç, sanat, ahlak hukuk, gelenek ve göreneklerden ve insanın toplumun üyesi olarak elde ettiği bütün yeteneklerden oluşan bir kültüre sahiptir. Toplumu oluşturan bireyler bu kültürü sosyalleşme yolu ile kazanırlar. Sosyalleşmenin sağlanması için de kişiler ve toplumsal gruplar arasında iletişim zorunludur. Başka bir deyişle iletişim toplum için yaşamsal bir süreçtir”( Atabek, 1998: 283). İnsanların toplum içinde yaşamaları, birbirleri ile etkileşime zorlamaktadır. Bu etkileşim ise ancak iletişim aracılığıyla gerçekleştirilir. İnsanlar, bilgi, inanç, sanat, ahlak gelenek, göreneklerden ve toplumun bir üyesi olduğu için elde ettiği yeteneklerden oluşan bir kültüre sahiptir. Birey, bu kültürü sosyalleşme yoluyla kazanmaktadır. Sosyalleşmenin olabilmesi de ancak iletişimin sağlanması ile mümkün olmaktadır. Toplumsal iletişimi, bir toplumun üyelerinin ortak maddi ve manevi etkinlikleri dolayısıyla aralarında oluşan bağlantıları doğrudan ve dolaylı yollarla göreceli olarak toplumun bütününde gerçekleştirilen süreçler olarak tanımlayabiliriz (Atabek, 1998:297). Kişilerin günlük hayatlarında ilgili duydukları konular hakkında bilgi edinmeleri, yorum ve eleştiride bulunmaları en doğal hakları arasında yer almaktadır. Bu süreç, topluma ve bireylere olayların duyurulması ile mümkündür. Bu duyurma işlevi ise kitle iletişim araçlarıyla gerçekleştirilmektedir. 1.1. Yerel Basın ve sorunları Yerel basın, günümüzde kitle iletişimi açısından toplumun öncelikli araçları arasında yer almaktadır. Nezih Demirkent’in “Türkiye’de demokrasinin güçlenmesini isteyenler yerel medyaya destek vermelidir.” sözü yerel medyanın önemini vurgulamaktadır. Yerel basın, özgür ve bağımsız demokrasilerin vazgeçilmez koşulu olarak görülmektedir. Demokrasilerde çok seslilik, düşünce özgürlüğü ve yönetimlerin halk tarafından 270 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin desteklenmesi şarttır. Demokrasinin kurumsal hale gelebilmesi için yurttaş katılımının sağlanması, yurttaşın bilgi edinebilmesi ve bu bilgiyi yaşamında kullanabilmesine bağlıdır. Yerel basın, yurttaşa enformasyon sağlamada önemli bir işleve sahiptir. Yerelde yaşanan sorunların çözümü ancak yurttaş katılımının olduğu bir demokrasi ile mümkün olabilmektedir. Yerel basının güçlü olduğu yerlerde yurttaş hakları daha iyi savunulur, bu yerlerde demokrasi, insan hakları ve özgürlüklerden de söz edilmektedir. Yerel yönetimlerin karar alma süreçlerine yurttaşlarının katılımının sağlanması, bilgilendirilmesi, bilinçlendirilmesi gerekmektedir. Bu bağlamda “Yerel basın çalışanı demokrasiye ve siyasi katılımın sağlanmasına; fotoğraf makinesi, kamerası ve tarafsız kalemi ile hizmet eder” (Arslan B, 2010:140). Yerel basın, yurdun bazı yerlerinde özellikle büyük kentler dışındaki yerleşim birimlerinde il, ilçe ve belediyelerde günlük, haftalık veya daha fazla aralıklarla, yayınladıkları bölgenin haber, olay ve sorunlarını dile getiren halkın isteklerini ilgililere iletmeyi hedefleyen yazılı basın organlarıdır. (Vural, 1996:1060). Yerel basın, “Anadolu basını” ya da “Taşra Basını” olarak isimlendirilmektedir. Günümüzde yerel basın, kitle iletişimi açısından toplumun en önemli aracı haline gelmiştir. Geniş kitlelere hitap eden kitle basının aksine yerel basın, yereldeki olaylara değinir. Bunu yaparken ise, ulusal basında yeterince yer almayan, birkaç satırla geçiştirilen olayları enine boyuna inceler ve genişletir. Yerel basın, o bölgede yaşayan insanların her türlü sorunlarını dile getirmekle kalmaz, bu sorulanların çözüm önerilerini de gündeme getirir. “Yerel gazeteler okuyucuya daha yakındır. Gazete okuyucusu, gazete sayfalarında kendinden bir şeyler görmek ister.” (Bodur, F. 1997:48). Kamusal çıkarların korunması ve gözetilmesi konusunda ulusal basında görev yapan gazetecilere göre kıyaslandığında yerel basın çalışanları daha etkin bir görev üstlenmektedir. Yerelde görev yapan gazeteciler aynı zamanda yerel yönetimlerin bir denetleyicisi rolünü üstlenmişlerdir. Halkın beklentileri doğrultusunda yerel basının işlevleri, “Haber verme, kamuoyunu yansıtma, eğlendirme, eğitim, tartışma ve diyalog, yakınlaştırıcı ve bütünleştirici ile kültürel işlevleri” olarak sıralayabiliriz. Yerel basın bir taraftan toplumsal anlamda işlevlerini yerine getirme mücadelesi verirken bir taraftan da çok farklı sorunlarla karşı karşıyadır. Bu sorunları teknolojik, ekonomik, etik, yönetim organizasyon, insan kaynakları sorunu olarak sıralanabilir. “Pek çok yerel basın kuruluşunca gazetelerin hazırlık aşamasında gerek duyulan yeterli bilgisayar, dijital fotoğraf makinesi, ses kayıt cihazları hatta masa üstü yayıncılık ve sayfa düzeni 271 WOMEN JOURNALISTS IN LOCAL PRESS (MERSIN LOCAL PRESS SAMPLE)  Ayla Yunusoğlu Eroğlu, Berna Arslan  tasarım yazılımları, grafik yazılımları dahi satın alınamamaktadır” (Nalcıoğlu Ulusoy, 2007:198). Yaygın basın yeni teknolojiye uygun makine ve donanımlarla çalışmaktadır. Gazetecilik bir nevi zamanla yarış olduğu için yaygın basın kuruluşlarının çalışanları için her türlü teknolojik donanım imkânı sağlanır. Ancak bu durum yerel basında aynı değildir. Yerel basındaki teknolojik yetersizlik, gazetecinin haber izlenmesi, üretimi aşamalarında kullanmak zorunda olduğu araç gereçten başlamakta, baskıda sürmekte, dağıtımda sonuçlanmaktadır (Girgin, 2001:179). Teknolojideki yetersizlik, gazetenin içeriğinden, sayfa düzenine, baskı ve dağıtımına pek çok olumsuzluğu doğurmaktadır. Ekonomik nedenlerden dolayı yeni dijital baskı sistemlerine geçemeyen bazı yerel gazetelerin baskı kalitesi nedeniyle tiraj sorunu yaşamaktadır. Yerel gazetelerin yaşadığı teknolojik sorunların kaynağı genellikle ekonomik temellidir. Yerel gazetecilikte güçlü bir ekonomik yapı, sermaye yatırımından geçmektedir. Ancak güçlü bir sermaye yatırımı olan yerel gazeteler, objektif ve özgür haber yapabilme olanağına kavuşmaktadır. Yerel gazetelerin önemli gelir kaynakları, resmi ilanlar ile kongre, tüzük ve zayi ilan gelirlerinin yanı sıra reklamlardan elde ettikleri gelirlerdir. Yerel basında görev yapan gazeteciler, ekonomik nedenlerden dolayı yaptıkları haberleri yaygın basına da vermektedirler. Dolayısıyla yapısal sorunların yanı sıra etik sorunlar da yaşanmaktadır. Yerel basındaki en büyük etik sorunlarından biri de organizasyon yapısındaki görev dağılımıdır. “Anadolu’da yayımlanan gazetelerin önemli bir bölümünün sahip ve yazı işleri müdürlerinin soyadları aynıdır. Kadrolarında yer alan fikir işçilerinin büyük bölümü ise gazete sahiplerinin ya yakını, ya da işyerlerinde çalıştırdıkları işçilerdir. Bunların fiilen gazetecilik yapmadıkları bilinir. Ayrıca ne yazık ki, gazete sahipleri bu kişiler için beyanname imzalayarak, sarı basın kartı almalarına öncülük etmektedirler.” (Girgin, 2009:176) Yerel basında uzmanlaşma olmadığı için, muhabir hem polis-adliye, hem spor, kültürsanat, ekonomik gibi tüm alanlarda haber yapmaktadır. Oysa bir yerel gazetede çalışanların azlığı bölümlerin çeşitlenmesi olduğu kadar bağımsızlığını da etkilemektedir. Muhabirler her türlü haberde görevlendirildikleri için üst ve ast ilişkileri biçimsel olmayan ilişkilere dönüşebilmektedir. Ekonomik olarak kısıtlı imkânlar içerisinde hayatta kalma mücadelesi vermeye çalışan pek çok yerel medya kuruluşu ihtiyacın altında eleman çalıştırılmaktadır. Yerel basında çalışan çoğu kişi, düşük ücretli 272 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin kalifiye olmayan elemanlardan oluşmaktadır. Özellikle bazı yerel gazetelerin aile şirketi olması bu durumu doğurmaktadır. Eleman yetersizliğinden dolayı gün içerisinde yerel gazeteciler birden çok haberi takip etmek durumunda kalmakta, doğal olarak bu durum da haberde kaliteyi azaltmaktadır. 2. Mersin İli Kadın Gazeteciler Profili 2.1. Araştırmanın Yöntemi ve Modeli Bu çalışma araştırma konusuna temel teşkil edecek kuramsal bilgilerin yer aldığı literatür taramasının yanı sıra varsayım sınamasına ilişkin olarak da anket ve derinlemesine görüşme tekniği ile gerçekleştirilen uygulamayı kapsamaktadır. Araştırmanın kuramsal çerçevesi kapsamında kitle iletişim araçları ve toplumsal yaşamdaki önemi değerlendirilmiştir. Basının işlevleri açıklanarak gazetecilerin yaşadıkları sorunlar ele alınmıştır. Çalışmanın uygulama aşamasında Mersin İli Yerel Basınında, ulusal basının bölge temsilciliklerinde ve haber ajanslarında çalışan kadın gazetecilere anket uygulanmıştır. Anket kadın gazetecilerin demografik yapısını ve likert ölçekle belirlenen meslek etkinlikleri ile ilgili sorulardan meydana gelen iki bölümden oluşmaktadır. Ayrıca anket sonunda derinlemesine görüşme tekniği ile gazetecilerin yaşadıkları sorunlar daha kapsamlı ve kendi ifade biçimleriyle ortaya konulmak istenmiştir. 2.2. Örneklem Araştırmanın örneklemini Mersin İli yerel basınında gazetecilik yapan kadın gazeteciler oluşturmaktadır. Basın İlan Kurumu’ndan alınan verilere göre kentte resmi ilan alan 8 gazete bulunmaktadır. Bu gazetelerde 3 kadın 5 erkek editör, 12 kadın ve 20 erkek muhabir görev yapmaktadır. Mersin İlinde yerel basındaki bu sonuç, medyanın erkek egemen olduğunun bir göstergesidir. Mersin İlinde günlük olarak faaliyet gösteren 9 yerel gazete (Haberci, Mersin Kadın, Güney Gazetesi, Yeni Güney, Çukurova, Akdeniz, Hakimiyet, Mersin gazetesi ve İmece Gazetesi) ile yaygın basının Mersin temsilciliğinde görev yapan kadın gazeteci ile birlikte toplam 10 kadın gazeteci gönüllü olarak çalışmaya katılmışlardır. 273 WOMEN JOURNALISTS IN LOCAL PRESS (MERSIN LOCAL PRESS SAMPLE)  Ayla Yunusoğlu Eroğlu, Berna Arslan  2.3. Veri Toplama Tekniği Bu çalışmada Mersin İli yerel basında çalışan kadın gazetecilere yönelik yapılan anketlerde sorulacak sorular, Türkiye genelinde yerel basında yaşanılan sorunlar ve çalışanların karşılaştıkları genel durumlar göz önünde bulundurularak hazırlanmıştır. Bu konuda yapılan literatür taraması ile daha önce benzer çalışmalarda sorun olarak tespit edilen konular örnek alınmıştır. Araştırmada anketin yanı sıra uygulanan derinlemesine görüşme tekniği ile kadın gazetecilerin yaşadıkları sorunları ve karşılaştıkları durumları kendi ifadeleri ile belirtmeleri sağlanmıştır. Bu şekilde anket yöntemi ile elde edilen veriler derinlemesine görüşme tekniği ile desteklenmiş ve daha ayrıntılı bilgilere ulaşılması sağlanmıştır. 2.4. Bulgular Ve Yorum 2.4.1. Mersin Yerel Basınında Kadın Gazetecilerin Demografik Özellikleri Mersin ili yerel basınında çalışan kadın gazeteciler yaşları bakımından değerlendirildiğinde 7 gazeteci 20-35 yaşları arasında, 3 gazeteci ise 36 yaş ve üstü olduğunu ifade etmiştir. Mersin İli kadın gazetecilerin genç nesil gazetecileri temsil ettikleri gözlenmiştir. Kadın gazetecilerin eğitim durumları sorgulandığında1 lisansüstü,5’i lisans, 1’i ön lisans ve 3’ü ise lise mezunu olduklarını belirtmiştir. Lisans mezunlarından 4 gazeteci İletişim Fakültesi mezunu olduklarını, bunlardan biri aynı zamanda Sosyal Bilimler Enstitüsü Kadın Araştırmaları Bölümü’nde yüksek lisans yaptığını, ön lisans mezunu ise Radyo TV Yayıncılığı alanında eğitim aldığını ifade etmiştir. Dolayısıyla Mersin İli kadın gazeteciler alanda eğitim almış olan bir grubu temsil etmektedirler. Bu alanda eğitim almış olmak haberlerin niteliği ile doğrudan ilişkili olduğu göz önünde bulundurulduğunda yerel basının genel sorunları bakımından değerlendirildiğinde insan kaynakları adına yaşanılan eğitimli insan gücü sorununu aza indirgediği varsayılabilir. 2.4.2. Mersin Yerel Basınında Kadın Gazetecilerin Mesleki Tecrübeleri Meslekte geçen süre gazetecilik pratikleri açısından son derece önemlidir. Bu meslekte tecrübe ve deneyim sahibi olmak toplumsal sorunların ifade edilmesinde ve kamuoyu oluşturmada habercilik adına tercih edilen bir durumdur. Tecrübeleri bakımından 274 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin değerlendirildiğinde 10 yıl ve üzeri çalışan sayısı ile 1 ila 5 yıl arasında çalışanların sayısı eşit dağılmıştır. Yerel basında kadın gazetecilerin mesleki tecrübeleri ele alındığında meslekte uzun yıllar görev yapan gazetecilerin olması dikkat çekicidir. Meslekte 20 yıl ve üstü görev yapan kadın gazeteci sayısı 3, 10 yıl ve üstü çalışan gazetecilerin sayısı 2, 14,5 yıldır gazeteci olan 1, 3 yıl çalışan kadın gazeteci sayısı 1, 1,5 yıl çalışan gazeteci sayısı 1 ve meslekte 9 aydır çalışan kadın gazeteci sayısı ise 1’dir. Kararsızım Katılmıyorum Kesinlikle Katılmıyorum Kadın gazeteciler her türlü haberde görevlendirilmektedirler Haber takibinde erkek gazetecilerin daha avantajlı olduğunu düşünüyorum Polis-adliye haberlerinden erkek gazeteciler görevlendiriliyor. Spor haberlerinde kadın gazeteciler görevlendirilmiyor. Kültür-sanat haberlerinde kadın gazeteciler görevlendiriliyor. Eğitim haberlerinde kadın gazeteciler görevlendiriliyor Kadın gazetecilerin resmi kurumlar tarafından akredite konusunda nadiren tercih edildiğini düşünüyorum. Kadın gazetecilerin kadın sorunlarına yönelik haberlerin işlenmesinde daha duyarlı olduklarını düşünüyorum. Katılıyorum Haber Üretim Süreci İle ilgili Düşünceleriniz Tamamen Katılıyorum Tablo 1:Kadın Gazetecilerin Meslekte Karşılaştıkları Sorun ve Durumlar 3 4 1 2 - 2 1 2 3 2 2 4 1 1 1 2 5 1 2 - 4 4 - 2 - 5 3 - 2 - 2 2 1 3 2 8 2 - - - Araştırmada haber üretim sürecinde kadın gazetecilerin yaşadıkları sorunların neler olduğu konusunda düşünceleri öğrenilmek istenilmiştir. Likert ölçekleme kullanılarak cevaplar “tamamen katılıyorum”, Katılıyorum”, Kararsızım”, katılmıyorum”, “kesinlikle katılmıyorum” şeklinde verilmiştir. 275 WOMEN JOURNALISTS IN LOCAL PRESS (MERSIN LOCAL PRESS SAMPLE)  Ayla Yunusoğlu Eroğlu, Berna Arslan  Bu kapsamda “Kadın gazeteciler her türlü haberde görevlendirilmektedirler” ifadesine 7gazeteci olumlu yanıt vermiştir. Mersin kadın gazetecileri tüm haber kategorilerinde görevlendirildiklerini belirtmişlerdir. Bu durum kadın-erkek ayrımcılığı yapılmaması bakımından olumlu olarak değerlendirilebileceği gibi farklı bir açıdan yaklaşıldığında ise yerel basında az sayıda çalışanın olması ve gazetecilerin alanda uzmanlaşmaması bu sonucu oluşturmaktadır. Kadın gazeteciler, haber takibinde erkek gazetecilerin daha avantajlı olduğunu düşünmemektedir. Haber takibinde erkek gazetecilerin daha avantajlı olduğunu belirten kadın gazeteci sayısı 3, kararsız 2 gazeteci ve bu ifadeye katılmadığını belirtenlerin sayısı 5’dir. Bu durum Mersin İlinde kadın ve erkek gazeteciler arasında haber takibi bağlamında zorlu rekabet yaşanmadığının bir göstergesi olarak değerlendirilebilir. Mersin ili yerel basınında kadın gazeteciler her türlü haberde görevlendirilmelerine rağmen, farklı haberlerin takibinde kadın-erkek gazeteci arasında tercih söz konusu olduğunda kadınların tercih edilmedikleri ortaya çıkmıştır. “Polis-adliye haberlerinde erkek gazeteciler görevlendiriliyor” ifadesine 6 kadın katıldığını bildirirken, 1 kişi kararsız, 2 kişi bu ifadeye katılmadığını ifade etmiştir. Dolayısıyla polis-adliye haberlerinde erkek egemen bir habercilik anlayışı hâkimdir. Spor haberciliği de Mersin’de erkek gazeteciler tarafından takip edilmektedir. “Spor haberlerinde kadın gazeteciler görevlendirilmiyor” ifadesinde 7 kişi katıldığını belirtmektedir. Yaygın basında olduğu gibi yerel basın ölçeğinde de kültür-sanat haberlerinde kadın muhabirler görevlendirilmektedir. 8 kadın muhabir “Kültür-sanat haberlerinde kadın gazeteciler görevlendiriliyor” ifadesine katıldığını belirtmiştir. Mersin’de resmi kurumların gazeteciler arasında akredite konusunda toplumsal cinsiyet ayrımı yapmadığı gözlenmektedir. “Kadın gazetecilerin resmi kurumlar tarafından akredite konusunda nadiren tercih edildiğini düşünüyorum” ifadesine 5 kişi katılmadığını belirtirken,1 kişi de kararsız kalmıştır. Kadın gazeteciler haber kaynağı resmi organlar olduğunda sorun yaşamamaktadır. Araştırmada kadın gazeteciler kadın sorunlarına yönelik haberlerin işlenmesinde erkeklere oranla daha duyarlı olduklarını ifade etmişlerdir. 10 kadın gazeteci bu konuda olumlu bildirimde bulunmuştur. Tablo 2: Kadın Gazetecilerin “Çalışma Koşulları” İle İlgili Düşünceleri 276 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Kararsızım Katılmıyorum Kesinlikle Katılmıyorum Kadın gazetecilerin çalışma koşullarının erkek gazetecilere göre daha ağır olduğunu düşünüyorum. Kadın ve erkek gazetecilerin maaşlarının eşit olduğunu düşünmüyorum. Kadın gazetecilerin meslek yaşamlarında mobbinge uğradığını düşünüyorum. Haber kaynaklarının kadın gazetecilere bazen tacizde bulunduğunu düşünüyorum. Mobbingi kadın gazetecilerin kadın meslektaşlarına uyguladığını düşünüyorum. Mobbingi erkek gazetecilerin kadın meslektaşlarına uyguladığını düşünüyorum. Kadın gazeteciler arasında yoğun bir rekabet yaşanıyor. Kadın gazeteciler ile dayanışma içindeyiz. Kadın gazetecilerin doğum, yakınlarının ölümü vb. durumlarda izin kullanma konusunda yasal haklarından yararlandıklarını düşünmüyorum. Ulusal gazetelerde çalışan kadın gazeteciler yerel gazetelere daha çabuk yükselebilir. Yerel gazetede çalışmak için mesleki eğitim almaya gerek yoktur. Katılıyorum Çalışma Koşulları İle ilgili Düşünceleriniz Tamamen Katılıyorum Emrah Doğan, Ercan Geçgin 4 3 - 2 1 2 1 1 2 4 3 1 3 3 - 3 5 - 2 - 1 2 2 4 1 2 2 3 3 - - - 2 7 1 2 3 6 3 1 2 1 1 1 1 6 2 1 - 1 1 1 4 3 Araştırmada “Çalışma Koşulları” ile ilgili kadın gazetecilerin düşüncelerine de yer verilmektedir. 7 kadın gazeteci çalışma koşullarının erkek meslektaşlarına göre daha ağır olduğunu ifade etmiştir. Örneklemi oluşturan gazeteciler; Mersin’de çalışan kadın ve erkek gazetecilerin gelir durumlarında herhangi bir ayrımcılık yapılmadığı kanaatini taşımaktadır. Farklı iş kollarında kadın-erkek çalışanlar arasındaki en önemli sorun maaşlar arasındaki adaletsizlik iken, Mersin yerel basınında çalışan kadınların bu konuda haksızlığa uğramadıklarını belirtmiş olmaları Mersin yerel basını için olumlu bir imaj yaratmaktadır. 277 WOMEN JOURNALISTS IN LOCAL PRESS (MERSIN LOCAL PRESS SAMPLE)  Ayla Yunusoğlu Eroğlu, Berna Arslan  Kadın gazetecilerin meslek yaşamlarında mobbinge uğrayıp uğramadıklarına ilişkin soruda 4 gazeteci mobbinge uğradığını, 3 gazeteci uğramadığını belirtirken, 3 kişi kararsız olduğunu ifade etmiştir. Kadın gazeteciler haber üretim süreçlerinde sorun yaşamadıklarını ifade ederken, yönetim organizasyon yapısından kaynaklanan psikolojik şiddete maruz kalmaları toplumsal sorumluluklarını yerine getirirken, içinde bulundukları bu durumun haber diline yansıyabileceği endişesini de beraberinde getirmektedir. Mobbingin kadın gazeteciler arasında uygulanıp uygulanmadığına ilişkin soruda; 3 gazeteci kadın meslektaşları tarafından mobbinge uğradığını ifade etmiş, 2 gazeteci kararsız olduğunu belirtmiş ve 5 gazeteci ise mobbinge uğramadıklarını ifade etmiştir. “Mobbingi erkek gazetecilerin kadın meslektaşlarına uyguladığını düşünüyorum” ifadesine 4 gazeteci tamamen katılırken, 3 gazeteci kararsız kalmış, 3 kişi ise bu ifadeye katılmadığını belirtmiştir. Bu durum mobbing konusunda bir sorun olabileceğini işaret etmektedir. Mersin ili yerel basınında kadın gazetecilerin erkek meslektaşları veya yöneticileri tarafından mobbinge maruz kalmaları ağır çalışma koşullarını daha da güçleştirmektedir. Toplumsal cinsiyet eşitsizliğinde kadının meslek yaşamında karşılaştığı önemli sorunlardan bir diğeri de tacize uğramalarıdır. Araştırmaya katılan kadın gazetecilerin 8’ihaber kaynakları tarafından tacize uğradıklarını belirtmişlerdir. Toplumsal yaşamda bir taraftan kadınlık gururunu kıran bir taraftan ise yasal olarak suç sayılan bu durum, kadın gazetecilerin yasal düzlemde çözümlemeleri gereken bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Günümüzde gazetecilik koşullarında rekabet ön plana çıkmış ve bu durum gazeteciler arasındaki ilişki durumunu etkilemiştir. Bu konuda yapılan sorguda Mersin yerel basınında kadın gazeteciler arasında rekabet yaşanmadığı (10) ifade edilirken, bu görüşü destekler biçimde kadın gazetecilerin dayanışma içinde olduklarına yönelik (9) bildirimde bulunulmuştur. Kadın gazeteciler, doğum ve yakınlarının ölümü halinde izin kullanma gibi konularda da yasal haklarından yararlandıklarını ifade etmişlerdir. Bir başka sorguda ise kadın gazeteciler ulusal gazetelerde daha çabuk yükselebildiklerini belirtmiştir. “Ulusal gazetelerde çalışan kadın gazeteciler yerel gazetelerde çalışan gazetecilere göre daha çabuk yükselebilir” ifadesine 7 kadın gazeteci katıldığını ifade etmiştir. Yerel basında çalışanların sayılarının az olması ve erkek egemen bir yönetim yapısının bulunması gerçeğine paralel, Mersin ili özelinde de kadın gazeteciler cam tavanlara maruz kalmaktadırlar. Yerel gazetelerde çalışan kadınların eğitim almış olmaları gerektiğini düşünen 7 kadın gazeteci bulunmaktadır. Buna rağmen 2 gazeteci 278 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin de eğitimin gerekli olmadığı kanaatindedir. Örneklemi oluşturan gazetecilerin 4 tanesi iletişim fakültesi mezunu, 1 tanesi ise yüksek lisans mezunudur. Dolayısıyla Mersin yerel basını kadın gazetecileri özelinde nitelikli insan gücüne sahiptir. 2.4.3. Derinlemesine Görüşme Yöntemi Çalışmada anket tekniği dışında “Derinlemesine Görüşme Yöntemi” de kullanılmıştır. Gazeteciler isimlerinin açıklanmasını istemedikleri için A,B,C,D,E,F kişisi gibi harflerle tanımlanmışladır. Dünya Gazetesi Mersin Temsilcisi Fahriye Kutlay Şenyurt ismin açıklanmasına izin vermiştir. Gazetecilerin cevapları izinleri doğrultusunda ses kayıt cihazına kaydedilerek deşifre edilmiştir. Derinlemesine görüşme kapsamında evli ve çocuklu gazetecilere farklı bir soru yöneltilmiştir. Sorular kişilerin gazetedeki görevleri dikkate alınarak yöneltilmiştir. Derinlemesine görüşme yönteminde gazetecilere yöneltilen sorular aşağıda verilmiştir: Evli olduğunuzu belirttiniz. Çocuğunuz var mı? Evli ve çocuklu olmak meslek hayatınızı nasıl etkiledi? Medya sektöründe kadın çalışan olmanın avantajları ve dezavantajları nelerdir? Kadın yöneticilerle çalışmak ister misiniz? Neden? Kadınların medya sektöründe daha fazla yer almamalarının nedenleri sizce nelerdir? Yerel basında kadın gazeteci olmanın sahada yarattığı sorunlar nelerdir? Çalıştığınız gazetede yönetici olsaydınız neyi değiştirirdiniz? Yerel basında çalışan gazetecilerin daha iyi şartlarda ve konumda görev yapabilmeleri için bireysel olarak önerileriniz nelerdir? Araştırmada görüşleri öğrenilmeye çalışılan 10 gazeteciden 8’i medya sektöründe kadın çalışan olmayı avantajlı bulmadığını söylemiştir. B kişisi bu konuda “Aslında çok fazla avantajı olduğunu düşünmüyorum. Sonuç itibariyle medya sektöründeyim. Erkek ya da kadın fark etmiyor tamamen insanla, insan ilişkileriyle ilgili, kadın ya da erkek olmamız 279 WOMEN JOURNALISTS IN LOCAL PRESS (MERSIN LOCAL PRESS SAMPLE)  Ayla Yunusoğlu Eroğlu, Berna Arslan  bir şeyi değiştirmiyor. İşler, haber kaynağımla kurabileceğim ilişkilere bağlı olarak yürüyor. İnsanların güvenini, dikkatini, ilgi alanlarını bilmek; kendinizi bu alanda biraz daha eğitmek, ileriye götürmek gerekiyor. O yüzden kadın olmak çok fazla avantaj değil”. Çalışmada B kişisi medya sektörünün “insanı” temel aldığı için kadın ya da erkek olmanın bir şeyi değiştirmediğini belirtmiştir. Gazeteci, haber kaynaklarından bilgi almanın “güvene dayalı” olduğunu vurgulamıştır. Medya sektöründe kadın olmayı 2 gazeteci avantajlı bulmuştur. Kadın gazeteci olmanın avantajlarının neler olduğuna yönelik sorulan soruya kadınların yapısal özellikleri gereği “daha nazik” olduklarını belirten F kişisi bu durumu şu cümlelerle ifade etmiştir: “İnsanlar, kadın olduğum için bana daha nazik ve hoşgörülü yaklaşabiliyorlar ve sorularımı cevaplıyorlar. Yani bir erkeğin gidip de ne oldu, başınıza bir şey mi geldi diye soru sormasından, bir kadının “ne oldu” şeklinde bilgi almaya çalışması daha kolay oluyor bence.” Bir diğer gazeteci ise kadınlara daha “hürmetkar” davranıldığını, kadın olunduğu için “saygı” duyulduğunu ifade etmiştir: “Kadın olmanın avantajı var. Öncelikle saygı görüyorum. Haber kaynakları başta olmak üzere kadına biraz daha saygılı ve hürmetkâr davranıyorlar. Rahat bir şekilde görevini yapabiliyorum. ”Kadın gazeteci olmayı “dezavantajlı” bulan 8 kişi bunun ardında “Toplumsal cinsiyet eşitsizliği ve mobbingin” yattığını belirtmiştir. D kişisi ise, “röportaj sırasında haber konusu dışında başka konularda konuşmak isteyenler oluyor. Bazen de haberi takip ettiğimizde erkek meslektaşlarımızın arkasında kalıyor, görüntü ve ses kaydı almakta zorlanıyoruz” ifadeleriyle yaşadıkları zorlukları dile getirmişlerdir. B kişisi, haber kaynaklarının kadın gazetecilere daha ilgisiz davrandıklarını ve onları önemsemediklerini bu anlamda dezavantajlı olduklarını söylemiştir. B: “Toplumumuzda ne yazık ki kadınlar erkeklerle eşit görülmediği için bazı alanlarda haber yaparken çok sık olmamakla birlikte farklı değerlendirilebiliyorum. Kadın olduğum için farklı gözle bakılabiliyor. Ya da gazetecilikte önemsenmeyebiliyorum. Erkekler gazetecilere oranla bizlere daha ilgisiz davranabiliyorlar. Bu konuda Dezavantajları olabilir.” Gazetecilerin ifadelerinden de açıkça görüldüğü üzere yerel basın çalışanları da toplumsal cinsiyet eşitsizliğine maruz kalmaktadırlar. Gazeteciler haber üretim sürecinde her kategorideki habere ulaşamamalarını dezavantaj olarak kabul etmektedirler. Her fırsatta bu konuyu vurgulamaktadırlar. Örneğin; F kişisi, haber müdürlerinin kadın gazeteciyi polis-adliye haberine göndermek istemediklerini belirtmiştir. “Kadın gazeteci olmanın dezavantajları arasında polis-adliye haberini takip etmemize fırsat verilmemekte hâlbuki habere gittiğimizde gayet başarılı olabiliriz.” G kişisi ise kadın olmanın toplum tarafından zaten dezavantajlı görüldüğünü 280 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin ifade etmiştir. G kişisi kadınlara güven duyulmadığını, bunun nedenini de; kadınların evlendiklerinde toplumsal cinsiyet rollerinin ön planda olabileceği ihtimali düşüncesiyle medya sektöründe kalıcı görülmediklerine bağlamıştır. G kişisi bu konudaki eleştirilerini şu şekilde belirtmiştir: “Sürekli öğütüyor sektör. Kadın gazetecilerin dezavantajları öncelikle güven duyulmuyor çalıştıkları gazetede. En önemli sorun da ‘taciz’. Bunun için zaman zaman pes etmemek için direnmeniz gerekiyor. Çünkü ne yazık ki hemen hemen hepimiz yaşadık bunları. Ama direnebilen kalıcı oluyor.” Dünya Gazetesi Mersin Temsilcisi Fahriye Kutlay Şenyurt evli ve çocuklu bir gazeteci. İşi gereği şehir dışına ya da yurt dışına çıkarken özellikle anne olmanın zorluklarının yaşandığını ifade etmiştir: “Çocukların belli bir yaşa kadar anneye ihtiyacı var. Aileye ihtiyacı var. O açıdan belli bir yaşa kadar en azından ana sınıfına kadar veya kreşe kadar mutlaka çocuklarımızın fizyolojik bakımıyla, beslenmesi ve güvenliğiyle ilgilenmek durumundayız. Bundan dolayı da tabi ki çocuklu olmanın sıkıntılarını kadın gazeteciler olarak yaşadık. Çocuklar 3- 4 yaşına geldiği zaman onları da güvenilir, iyi eğitim veren kreşlere ve anaokuluna veriyoruz. Bu arada orada da ufak sıkıntılar yaşandığında babaya değil, anneye ulaşmak istedikleri için mesleğimizde de sıkıntılar yaşadı. Ama hem anneliği hem de gazeteciliği bir arada götürmek zorundayız.” Kadın gazeteciler ağırlıklı olarak kadın yöneticilerle çalışmak istemektedir. Kadın yöneticilerle daha rahat konuşabildiklerini, yaşadıkları sıkıntıları anlatabileceklerini, kadınların “daha anlayışlı” olduğunu savunmuşladır. Bu durum, ankette yöneltilen “rekabet” ve “dayanışma” sonuçlarıyla da örtüşmektedir. Görüşmede kadın gazetecilerin çoğunluğu kadın yöneticilerle çalışmak istediğini belirtmiştir. 1 Gazeteci yöneticinin cinsiyetinin önemli olmadığını, 1 gazeteci de kadınların hemcinsleriyle anlaşamadıklarını dile getirmiştir. E kişisi bu konuda “Başka bir sektörde kadın yöneticiyle çalıştım ama şöyle bir sıkıntı var. Özellikle yönetici ile çalışan arasında birbirini çekememezlik yaşanıyor.”8 gazeteci, kadınların kadınları daha iyi anladığını, olaylara daha anlayışlı bakabildiklerini, erkeklerin daha katı olduğunu belirtmiştir. F kişisi bu konuda “Ben kadınların daha detaycı olduğunu yani gazeteciliği çok daha iyi yapabildiğini düşünüyorum. Kadın yöneticilerin avantajı, daha esnek olabilirken erkekler bazı olaylara daha katı bakabiliyor. Bir kadın, hele de anneyse yaklaşımı çok çok daha duygusal oluyor. Bir de kadın yöneticiyle çalışmak, aynı zamanda düzen, temizlik ve disiplini de getiriyor. İkisiyle de çalıştım ama kadınları tercih ederim.” sözleriyle meslekte bir kadın dayanışması oluşturmuştur. 281 WOMEN JOURNALISTS IN LOCAL PRESS (MERSIN LOCAL PRESS SAMPLE)  Ayla Yunusoğlu Eroğlu, Berna Arslan  Kadın gazeteciler, kadınların medya sektöründe daha fazla yer almamalarını çeşitli nedenlere bağlamaktadırlar. Bu konuda G kişisi “ataerkil aile yapısına” vurgu yaparak “Benim ailem de gazeteci olmam yerine öğretmenlik mesleğini seçmemi istedi.” ifadesini kullanmıştır. Meslek seçimindeki toplumsal cinsiyet ayrımcılığı medya sektöründe de kendini göstermektedir. Özellikle Türkiye’de aile yapısı içindeki ataerkil yapılanma, kadının medya sektöründe yer almamasının nedenlerinden biridir. F kişi ise gazeteciliğin çok yorucu görüldüğünü, sahada çalışması gerektiği için tercih edilmediğini söylemektedir. F kişi diğer nedenleri ise şöyle anlatmaktadır: “Yaşadığımız sıkıntılar var. Mobbing, taciz, düşük ücret. Kadınlar bunları da görüyorlar ve duyuyorlar. Böylelikle gazeteciliği kadın için zor bir meslek olarak algılıyorlar.” Kadınların medya sektöründe yer almamaları konusunda H kişisi ise cam tavana gönderme yaparak “Kadınlara yükselme şansı verilmiyor. Kadınlar evlenir, çocukları olur mesleği bırakırlar düşüncesi ile güvenilmiyorlar.” ifadelerini kullanmıştır. -“Peki, çalıştığınız gazetede yönetici olsaydınız neyi değiştirirdiniz? sorusuna kadın çalışanların tamamı “erkek egemen bakış açısı”, “iş yükü”, “gazetenin ekonomik yapılanması”, “ajans bağımlılığı”, “gazetedeki işbölümü eşitsizliği” gibi yanıtlar vermiştir. A kişisi bu konuda: “Gazetelerde bazen iki farklı görev bir kişi tarafından yapılıyor. Herkesin görevlerini ayrı ayrı yapmasını isterdim ki daha doğru ve düzenli sonuçlanabilsin.” sözlerini söylemiştir. Bu durum yerel basının yaşadığı ekonomik sıkıntılardan kaynaklanan sorunların başında gelmektedir. Basın İlan Kurumu gelirleri, zayi, kongre, tüzük, reklam gibi ilanlar dışında bir ekonomik girdi sağlayamayan yerel basın yöneticileri az sayıda gazeteciyi çalıştırmak durumunda kalmıştır. Bu sorun yerel basının ajansa bağımlı habercilik yapmasını zorunlu kılan başka bir soruna neden olmaktadır. Gazete yönetim kadrolarındaki erkek egemen yapılanma meslek örgütlenmelerinde de gözlenmektedir. Mersin Gazeteciler Cemiyeti’nin başkanlığı uzun yıllardır erkek gazeteciler tarafından yapılmaktadır. Bu durumu Dünya Gazetesi’nden Fahriye Kutlay Şenyurt şu şekilde değerlendirmektedir: “Yerel Basında kadın gazetecilerin sayısının az olması seçimlerde rekabet gücünü olumsuz etkilemekte ve kadın gazeteciler meslek örgütlerinde yönetici olamamaktadırlar. Erkek gazeteciler yönetim kadrolarında hemcinslerini tercih ediyorlar.” Mersin ilinde yerel basında kadın çalışanların az olması mesleki örgütlenmelerde yeterince temsil edilemedikleri sorununu da beraberinde getirmiştir. 282 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Sonuç ve Öneriler Mersin ili yerel basın kadın gazeteciler yaş dağılımları bakımından genç nesil gazetecilerdir. Eğitim seviyeleri bakımından da hem iletişim fakültesi mezunlarının olması hem de lisansüstü çalışmalar yapan gazetecinin olması Mersin ilindeki yapılanmayı güçlendirmektedir. Söz konusu durum; kadın gazeteciler bağlamında; nitelikli ve mesleki etik değerler ışığında gazetecilik yapıldığı algısı oluşturmaktadır. Tüm bu niteliklere sahip olunmasına rağmen toplumsal yapıdaki cinsiyet eşitsizlikleri yerel basında haber üretim sürecinde kendisini göstermektedir. Erkek egemen bir sektörün yansıması olan yerel medya da yine ekonomi, polis-adliye, politika haberleri erkek gazetecilerin işi olarak kabul edilmektedir. Dolayısıyla Mersin ili yerel basınında da bu yargının değişmediği gözlenmiştir. Haber üretim süreci sorgulamasında kadın gazetecilerin, kadın sorunlarına yönelik haberlerin işlenmesinde daha duyarlı davrandıkları gözlemlenmiştir. Gazetecilerin hepsinin bu yöndeki olumlu görüşleri bu durumun önemli bir göstergesidir. Çalışma koşulları bağlamında kadın gazeteciler mobbinge uğramaktadırlar. Mersin ilindeki kadın gazetecilerin aralarında rekabet yaşanmadığı ve dayanışma içinde oldukları gözlemlenmiştir. Gazeteciler, ulusal gazetelerde çalışan kadın gazetecilerin yerel gazetelerde çalışan kadın gazetecilere göre daha çabuk yükselebildiklerini düşünmektedirler. Kadın muhabirlere yöneltilen hem anket sorularında, hem de derinlemesine görüşmede haber kaynakları tarafından bazen tacize uğradıklarını ifade etmişlerdir. Kadın gazeteciler için bu durum önemli bir sorun olmakla birlikte aynı zamanda da onur kırıcıdır. Kadın gazeteciler, kadın yöneticilerle çalışmak istemektedirler. Bu durumu kadın yöneticilerin anlayışlı yaklaşımına bağlamaktadırlar. Kadın gazeteciler, gazetecilikte evli ve çocuklu olmanın zorluklarını yaşadıklarını ancak bu durumun mesleklerini yapmalarına engel olmadığını belirtmişlerdir. Bu gazetecilerin mesleklerinde 20 yılı aşmaları bu durumun anlamlı bir göstergesi olmuştur. Kadın gazeteciler medya ve meslek kuruluşlarında yönetim kademelerinde yeterince temsil edilmediklerini belirtmişledir. Sadece 3 kadın gazetecinin basın kuruluşunda yönetici olması ve meslek kuruşlarında hiç yöneticinin bulunmaması yönetim kademesinde de erkek egemen yapının hâkim olduğunu göstermiştir. Farklı işkollarında yaşanılan ücret dağılımındaki eşitsizlik Mersin Yerel Basınında yaşanmamaktadır. 283 WOMEN JOURNALISTS IN LOCAL PRESS (MERSIN LOCAL PRESS SAMPLE)  Ayla Yunusoğlu Eroğlu, Berna Arslan  Mersin İli yerel basın kadın çalışanları özelinde gerçekleştirilen bu çalışmadan elde edilen veriler ışığında iyileştirilmesi gereken alanlar şu şekilde tespit edilmiştir: -Mersin ili gazetecilerinin tamamına yönelik öncelikli olarak toplumsal cinsiyet algısı koşunda eğitim seminerlerini düzenlenmesi ve kadın gazetecilerinin meslekte başarılı olamayacağı konusundaki algının yıkılması gerekmektedir. -Kadın gazetecilerin yönetim kadrolarında yer almaları için fırsatların yaratılması gerekmektedir. Yönetim kadrolarında kadın çalışanların yer almaları, yaşadıkları sorunları azaltacak ve köklü çözümler sunacaktır. -Demokrasinin kökleşip yerleşmesinde en önemli görevi üstlenen yerel basında ağır koşullar altında çalışan gazetecilerin ekonomik koşulları da iyileştirilmelidir. Ekonomik yönden bağımsız bir medya haber başta olmak üzere her alanda daha nitelikli bir gazetecilik yapılmasını olanaklı kılacaktır. -Yerel gazetelere yönelik iletişim fakültesi mezunlarını istihdam etmeleri konusunda yasal düzenlemelerin yapılması gerekmektedir. - Yerel basın kuruluşlarının kadın muhabir istihdam etmeleri sağlanmalıdır. Böylelikle, her yerel gazetede kadın gazeteci çalışması sağlanmalıdır. -Kadın gazeteciler başta olmak üzere yerel gazetelerde çalışanlara meslek içi eğitimler verilmeli, kendilerini geliştirmeleri konusunda gazeteciler desteklenmelidir. Kaynakça Arslan, B. (2010). “Yerel Basında Sivil Toplum Kuruluşlarının Temsili ve Sivil Toplum Kuruluşlarının Yerel Basını Değerlendirmesi”, Yeni Düşünceler Dergisi, İzmir: Ege Üniversitesi İletişim Fakültesi Yayınları, Sayı:5, Sayfa:137-160 Atabek, N., DAĞTAŞ, E. (1998). Kamuoyu ve İletişim, Anadolu Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Merkezi, Eğitim, Sağlık ve Bilimsel Araştırma Çalışmaları Vakfı No: 139 s.283-297 284 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Bodur, F. (1997). Yerel Basında Yönetim ve Örgüt Yapısı. TC Anadolu Üniversitesi. Girgin, A. (2001). Türk Basın Tarihi'nde Yerel Gazetecilik, İnkılâp Yayınları. Girgin, A. (2009). Türkiye’de Yerel Basın ve Resmi İlan. İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Yayınları, 176 Gürses, F. (2015). Demokrasi, Yurttaşlık ve Yerel Basın: Yurttaş Katılımında Yerel Basının Önemi. Nalcıoğlu, Belkıs Ulusoy (2007). Türkiye’de Yerel Basın Suat Gezgin (Editör). “Türkiye’de Yerel Medya Çalışanları, Yerel Medyanın Sorunları ve Çözüm Önerileri”. İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Yayınları. Tokgöz, O., (1987), Temel Gazetecilik, Ankara Üniversitesi Basın Yayın Yüksekokulu Yayınları: 8 Vural, A. M. (1996). Yerel Kamuoyunun Kitle İletişim Aracı Olarak Yerel Basın. Yeni Türkiye Medya Özel Sayısı, 2(12), 1053-1067. 285 WOMEN JOURNALISTS IN LOCAL PRESS (MERSIN LOCAL PRESS SAMPLE)  Ayla Yunusoğlu Eroğlu, Berna Arslan  286 A CRITICAL APPROACH TO THE USE OF FEMINIST DISCOURSE IN ADVERTISEMENTS: “NIKE - KNOW US LIKE THAT” Filiz Bilgin Ülken, Pelin Özüölmez 16 A CRITICAL APPROACH TO THE USE OF FEMINIST DISCOURSE IN ADVERTISEMENTS: “NIKE - KNOW US LIKE THAT” REKLAMLARDA FEMİNİST SÖYLEMİN KULLANILMASINA ELEŞTİREL BİR BAKIŞ: “NIKE – BİZİ BÖYLE BİLİN” Filiz Bilgin Ülken Pelin Özüölmez Abstract That the gender studies enable to question discrimination against women and the women within society create awareness on their economic, political, cultural and social rights awake also interest of the industry as a rising value. That the gender awareness and feminism become an affirmative subject day by day make the subject popular and being discussed with commercial concern. For the industry, advertising is a significant tool used to change the attitude of the target group positively towards themselves and products and to increase their sales. While the qualifications of product like quality and durability were emphasized in the advertisements of Fordism, with the post-Fordism it is focused on the problem of identity rather than the qualities of the product. The industry promises privileges, status and identity to its target group via advertisements. In consumption societies, in which people create an identity by means of what they consume rather than they produce, the products consumed also carry symbolic meanings. From this point of view, consumption is not only need-oriented but also an effort of attaining identity and status constituted with indicators. On the basis of presupposition that gender is a notion constructed socially and culturally, it would not be wrong to say that mass media has an important place in this construction process. Advertisements, a source of income especially for mass media, have a significant role in forming our gender acceptance. It can be said that advertisements as an emerging value reproduce traditional patriarchal feminine roles. However, besides the 287 A  CRITICAL APPROACH TO THE USE OF FEMINIST DISCOURSE IN ADVERTISEMENTS: “NIKE - KNOW US LIKE THAT”  Filiz Bilgin Ülken, Pelin Özüölmez advertisements in which women are represented in their traditional roles, it has been also come across with the advertisements in recent years that represent women as subjects. One of these examples is the advertisement of "Nike - Know Us Like That" which builds its topic on antagonism of traditional and modern. With the notion of 'myth', Barthes emphasizes that the meanings of visual image is need to be analysed at the cultural dimension so that the civic culture could be understood better. Accordingly, he develops semiological method incontrovertibly. Therefore, in this study, "Nike" advertisement questioning the cultural values of the gender building process will be examined by Barthes' semiological method. Keywords: Gender, Feminism, Women, Advertisement, Semiology. Cinsiyet ve Toplumsal Cinsiyet Ayrımı Yaygın bir bakışla kadın ve erkek olmak üzere kategorilendirilen cinsiyet meselesinin toplumsal yanı günümüzde tartışılan bir olgu haline gelmiştir. Bu tartışma toplumsal cinsiyet kalıp yargıların sorgulanmasına zemin hazırlamış olup aynı zamanda toplumsal cinsiyet farkındalığına önemli ölçüde katkı sağlamıştır. Ancak cinsiyet olgusunun biyolojik ve toplumsal yanı birbiri ile ilişki içinde olmakla birlikte ayrı olarak değerlendirilmeye muhtaçtır. Dolayısıyla bu ayrımı daha belirgin kılan tanımlamalar arasında cinsiyet kavramı ‘sex’, toplumsal cinsiyet kavramı ise ‘gender’ olarak literatürde yer bulmaktadır. Bu bağlamda, “batı çalışmaları, cinsiyet ve toplumsal cinsiyet kavramlarını birbirinden ayırır. Bu terimler eş anlamlı olmamakla birlikte; kadınlar ve erkekler arasındaki anatomik ve kültürel farklılıkları tanımlamaktadır. Önemli farklılıklar şöyledir: ‘sex’ biyolojik cinsiyeti, ‘gender’ ise sosyal bir yapıyı işaret eder. Gender, genetik ve biyolojik olarak da toplum tarafından yeniden üretilirken sex, kalıcıdır. Gender, zaman içinde ve ve kültürden kültüre değişirken sex bireye özgüdür. Gender’ın ise sosyal, ilişkisel bir niteliği vardır” (Neculaesei, 2015: 32). Dolayısıyla toplumsal cinsiyet kavramı bireyin daha doğmadan sahip olduğu biyolojik cinsiyetinin toplumsal düzeyde temsiline gönderme yapmaktadır. Toplumsallaşmış olan cinsiyet ile biyolojik cinsiyet ayrımının doğru tanımlanması önemlidir. Toplumsal cinsiyette bireyin çevresi ile içinde yaşadığı kültür tarafından cinsiyetine yüklenen anlamlar söz konusudur. Kadın veya erkek olmak değil, kadınlığın ve erkekliğin nasıl yerine getirilmesi gerektiği üzerine varılan uzlaşımlar esas belirleyenler olarak bireyin karşısına çıkmaktadır. Butler, bu uzlaşımı doğrudan kültür bağlamında imlemektedir: “Toplumsal cinsiyeti ‘inşa’ eden ‘kültür’ kültürel bir yasa ya da yasalar dizisi üzerinden kavrandığında toplumsal cinsiyet, eskiden ‘biyoloji kaderdir’ formülasyonunda olduğu denli belirlenmiş ve sabitlenmiş oluyor. Bu sefer biyoloji değil kültür kader oluyor” 288 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin (Butler, 2010: 53). Bu nedenle de toplumsal cinsiyet, kadın ve erkek kişisinin içinde bulunduğu kültürel ortamın gereklerine uygun biçimde davranmasını öngörmektedir. Beraberinde de toplum, bireyden cinsiyetine göre belirli davranış kalıplarını yerine getirmesini beklemektedir. “Toplumsal cinsiyetler her zaman için bir yüzey tabelası, içsel derinlik, gereklilik ya da öz yanılsamasını doğuran ve bir şekilde büyülü, nedensel biçimde ifade edilen kamusal bedende ve onun getirdiği anlamlandırmadır” (Butler, 2007: 43). Dolayısıyla Butler’a göre, belirli kurallar dizisi etrafında kuşatılmış olan kamusal beden, bireyin özne olarak kendisini etkin bir şekilde ifade edebilmesinin önünde engel olarak durmaktadır. Butler aynı zamanda toplumsal cinsiyet rol ve davranışlarını tek başına varlığı üzerinden değerlendirmez. Birey ancak ait olduğu kültürün toplumsal cinsiyet rollerini eyleme dökerse bu edimin anlamlı kılınabileceğini savunur. Bu bağlamda toplumsal cinsiyetin performatif yanına ayrıca parantez açar. “Toplumsal cinsiyet, önsel bir öznenin ifa etmeyi seçtiği bir temsil değildir; toplumsal cinsiyet, göründüğü özneyi bir etki olarak oluşturması anlamında ifaya ve temsile dayalıdır, yani performatiftir” (Butler, 2007: 32). Scott ise, toplumsal cinsiyet olgusunu kavramsal karşılığı üzerinden toplumsal uzlaşımlar olarak ele almaktadır. “Dilbilgisinde cins kelimesi, olguları sınıflandırmanın bir yolu olarak, doğuştan gelen özelliklerin nesnel bir tanımından ziyade toplumsal olarak üzerinde uzlaşılan ayrımlar sistemi şeklinde kavranır” (Scott, 2007: 3). Bu ayrımlar, genel cinsiyet kabulleri olan kadın ve erkeğin toplumda nasıl davranış geliştirmesi gerektiğine yönelik ortak bir kanı oluşturulmasına hizmet etmektedir. Scott aynı zamanda kadın ve erkeğin dışında da cinsiyetler olabileceğinin altını çizer. Egemen yaygın görüş cinsiyeti iki başlık altında değerlendirse de Scott üçüncü bir kategorinin varlığından bahseder. “Toplumsal cinsiyet, kelimenin dilbilgisi ile olan bağlantısı hem çok aşikardır hem de sınanmamış olasılıklarla doludur. Aşikardır çünkü dilbilgisel kullanım eril ya da dişil tanımından kaynaklanan şekle ilişkin kuralları içerir; sınanmış olasılıklarla doludur çünkü Hint-Avrupa ailesine mensup birçok dilde üçüncü bir kategori vardır: Cinsiyetsiz ya da Nötr” (Scott, 2007: 3). Böylelikle Scott, lezbiyen, gay, eşcinsel, transseksüel gibi olasılıkların göz ardı edilmemesi gerektiğinin ayrıca altını çizmektedir. Cinsiyet Belası adlı çalışmasında Butler, toplumsal cinsiyetin ‘yaratılmış’ bu ikili doğasını eleştirel biçimde ele almaktadır. “Cinsiyetler morfoloji ve kuruluş itibariyle sorunsuzca ikiliymiş gibi görünse bile, toplumsal cinsiyetin de ikiyle sınırlı kalmasını varsaymamız için herhangi bir sebep yoktur. İkili bir toplumsal cinsiyet sistemini varsaymak, toplumsal cinsiyet ve cinsiyet arasında mimetik bir ilişki, bir 289 A  CRITICAL APPROACH TO THE USE OF FEMINIST DISCOURSE IN ADVERTISEMENTS: “NIKE - KNOW US LIKE THAT”  Filiz Bilgin Ülken, Pelin Özüölmez yansılama ilişkisi olduğu, toplumsal cinsiyetin cinsiyeti aynaladığı ya da cinsiyet tarafından başka şekillerde kısıtlandığı inancını korumaktır” (Butler, 2010: 51). Cinsiyetlere göre belirlenen farklı roller, davranışlar ve sorumluluklar ataerkil kültürün temel belirleyenleri arasında yer almaktadır. Ancak ataerkil kültürde kadın ve erkek arasında toplumsal düzeyde bir takım farklılıkların cinsiyetler arası eşitsizlik düzeyinde ortaya çıkması olağan olarak kabul görmüş, kadın haklarına yönelik mücadelelerin sesleri duyulana dek uzunca bir dönem eleştirilmemiştir. Oysa ataerkil yapının sorgulanması ile birlikte kadınlara ve erkeklere kültürel olarak biçilen bir takım rollerin yerine getirilmesinin gerekliliği üzerinde düşünülmesi gerekmektedir. Connell, bu bağlamda cinsiyet rolü teorisini açımlarken kadınlara ve erkeklere yüklenen rollerin farklı tipleri olduğunu vurgulamaktadır: “Rol kavramlarının toplumsal cinsiyet uyarlamalarının çoğu farklı tipte oluyor. Bu uyarlamaların ana fikri ise erkek veya kadın olmanın anlamı kişinin cinsiyetiyle belirlenen genel bir rolün canlandırılmasıdır, yani ‘cinsiyet rolü’. Buna bağlı olarak, belirli bir bağlamda her zaman için iki cinsiyet rolü mevcuttur: ‘Erkek rolü’ ve ‘kadın rolü’. Daha az yaygın olmakla birlikte ‘erkeğin rolü’ ve ‘kadının rolü’ ya da ‘eril rol’ ve ‘dişil rol’ de aynı anlamda kullanılmaktadır” (Connell, 1990: 78). Bu roller kadına ve erkeğe toplumsal olarak yüklenen sorumlulukları içermektedir. En genelde kadına yüklenen annelik rolü, onun yerine getirmesi gereken görevleri listelemektedir. Erkek için ise benzer rol babalık için geçerlidir. Babalar hane içi ve hane dışı görevlerin ağırlıklı olarak iktisadi boyutundan sorumlu tutulmaktadırlar. Bu durum cinsiyetler arası eşitsizliği üretirken kadınların farklı biçimlerde tahakküm altına alınmasının önünü açmaktadır. Cinsiyetler Arası Eşitsizlik, Feminizm ve Reklam İlişkisi Ataerkil kültürün sistemli bir şekilde ilerleyebilmesi için kadınlara ve erkeklere kimi durumlarda ortak gibi görünen ancak birbirinden farklı çeşitli roller yüklenmiştir. Bu rollerin uygulanmaya konulmasında kadına biçilen en önemli rolün bakım hizmetleri olduğu görülmektedir. Bu kültüre göre kadınlar, hane içinde yaşayan diğer bireylerin – ki bu bireyler, ailenin birinci ve geniş aile ise ikinci dereceden üyelerini de kapsamaktadır – bakım ihtiyaçlarının giderilmesinden sorumludur. Bu bakım hizmetleri arasında kıyafetlerinin temiz ve düzenli tutulması, yeme gereksinimlerinin karşılanması, yaşanılan ortak alanların düzenli olarak gözden geçirilmesi ve buna benzer işlerin öncelikli olarak yerine getirilmesi gibi işler söz konusudur. Temelde cinsiyete biçilen roller birey daha doğmadan önce içine doğacağı aile tarafından 290 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin şekillendirilmektedir. Doğacak çocuğa yönelik yapılan alışverişler ve alınan eşyalar renklendirme çalışmalarının bir ürünü olarak ortaya çıkmaktadır. Kız çocuklarına çoğunlukla hassas, narin, duygusal anlamları ile yüklü olan pembe uygun görülürken; erkek çocukları için ise ciddiyet, resmiyet ve saygınlığın sembolü olan mavi yakıştırılmaktadır. Beraberinde kız çocuklarına yine rollerine ve toplum beklentilerine uygun olarak genellikle yine hassaslığı ve duygusallığı çağrıştıran isimler yakıştırılmaktadır. Bunlar arasından kırılgan ve savunmasız göndermelere sahip çiçek isimlerinin bulunması tesadüfi değildir. Ancak erkek çocuklarına gelindiğinde toplumsal beklentilere uygun olarak gücü, sertliği ve üstünlüğü temsil eden isimlerin kullanılması bireyin kimliğine olan etkileri bakımından dikkate alınmalıdır. Bebeğin konuşma edimini kazanmaya başlamasıyla konuşulan dilin cinsiyetlere nasıl göndermelerde bulunduğu da kültürel inşa sürecinde oldukça önemli bir yerde durmaktadır. Bu bağlamdan hareketle, “Dil, Lacancı kuramda merkezi bir konumdadır; çocuğun simgesel düzene girişinde kilit bir rol oynar. Dil aracılığıyla öznenin toplumsal cinsiyeti inşa edilir” savı cinsiyet rollerinin kazanılması sürecinde kilit bir rol oynamaktadır. (Scott, 2007: 27). İçinde doğduğu kültürün kodlarıyla yetiştirilen çocuklar cinsiyet rollerini en yakınları olan ebeveynleri ve eğitim ortamında referans aldıkları eğitimcilerinden öğrenmektedirler. Bu bağlamda çocuklar ya da gençler ailelerinden olduğu kadar okul ortamlarındaki egemen olan davranış ve düşünce kalıplarından etkilenerek içinde bulundukları düşünce dünyasını içselleştirmektedirler. Bu öğrenme süreci hayat boyu devam ederken okuldan sonra çalışma yaşamında da ağırlıklı olarak sosyal yaşamdaki roller üzerinden farklı bir yolla tezahür etmektedir. Erkek egemen değerlerin hakim olduğu kültürel yapı içerisinde kadınların iktisadi kazançlarını elde ederlerken ağırlıklı olarak yine toplumsal rollerine uygun iş alanlarında yoğunlaştıkları dikkat çekmektedir. Eğitim fırsatlarının da eşitsizlik ile sonuçlanması beraberinde kadınların dezavantajlı olarak ikincil işlerde çalıştırılması olağan bir sonuç olarak görülebilmektedir. Cinsiyetler arası gelir dağılımındaki eşitsizlik de kadınların çalışma yaşamında karşılaştıkları en büyük sorunlardan biridir. “Kadınlar beceri istemeyen, emek yoğun, el emeği ağırlıklı, hafif, parça birleştirmeye dayalı ve üretim sürecinin hazırlık ve bitirme işlerinde çalışırken; erkekler, beceri gerektiren, kapital yoğun işlerde, makine kullanımında, ağır, bütünü oluşturma da ve üretim sürecinin esas üretim aşamalarında çalışırlar” (Ecevit, 1998:278). Ancak kadının konumunun iyileştirilmesi ve gerek eğitimde fırsat eşitliğinin sağlanmaya başlanması gerekse toplumda cinsiyet eşitliğine yönelik bilinçlendirme çalışmalarının yaygınlaşması ile bu durum yavaş yavaş çözülmeye başlamıştır. “İnsan sermayesinin en önemli unsuru olan eğitim ile gelir ve gelir dağılımı arasındaki ilişki konusunda yapılan öncü çalışmalar 291 A  CRITICAL APPROACH TO THE USE OF FEMINIST DISCOURSE IN ADVERTISEMENTS: “NIKE - KNOW US LIKE THAT”  Filiz Bilgin Ülken, Pelin Özüölmez 1960 yılından başlamış olup, günümüze dek süregelmiştir. Bu çalışmalarda eğitim ile gelir arasındaki ilişki saptanmaya çalışılmış ve özellikle kadınlarda eğitim düzeyi arttıkça işgücüne katılımın arttığı bununla birlikte gelirde cinsiyet eşitsizliğinin azaldığı görülmüştür” (Gürler ve Üçdoğruk, 2007: 572). Bu iyileştirmelerde feminist çalışmaların önemi yadsınamayacak ölçüde büyüktür. Erkek egemen yapının eleştirilmeye başlandığı ve buna bağlı olarak cinsiyet eşitsizliğine yönelik ilk hareketler literatürde feminist dalgalar üzerinden tanımlanmaktadır. Ancak Donovan, bu kıpırdanmaların Batı Avrupa tarihinde 15., 16. ve 17. yüzyıllarda başladığını öne sürmektedir. Bu eşitlik mücadelesinde kadınlar siyasal, ekonomik, kültürel, biyolojik, sağlık ve eğitim haklarına yönelik arayışlarda bulunmuşlardır. “Bugün feministlerin ilgilendiği konuların pek çoğu –tecavüz, cinsel şiddet ve kadınlara karşı şiddet- o zaman da kadınların ele aldıkları konulardı. O zaman da kadınlar adil bir eğitim, onurlu ve rasyonel özneler olarak saygılı bir muamele taleplerini ifade ediyorlardı” (Donovan, 2013:15). Donovan, bu taleplerin o dönemde ve ilk aşamada ciddiye alınmadığını dile getirse de 18. yüzyıl İngiltere’sinde birinci dalga feminist hareketi ile bu isteklerin daha güçlü bir şekilde duyurulabildiği görülmüştür. Ağırlıklı olarak siyasal alanda hak mücadelesine girişen birinci dalga feminizm hareketinin kısmen de olsa başarıya ulaştığı söylenebilir. “Birinci dalga feministlerin başlıca amaçları oy kullanma hakkını elde etmek, yasal ve sivil haklara ulaşmak ve eğitim görme olanağının tanınması gibi konuları içermiştir. Özgürlükler ve her alanda eşitlik gibi diğer meselelerde tartışılmakla birlikte, oy hakkının elde edilmesinden sonraya bırakılmıştır” (akt. Altınbaş, 2006: 22). 1960’lı yıllara kadarki dönemde etkili olan birinci dalga feminizm bu tarihten sonra yerini ikinci dalga feminizm hareketine bırakmış ve eşitsizliğin biyolojik değil toplumsal cinsiyet düzeyinde gerçekleştiğinin ayırdı vurgulanmıştır. Bu bağlamda, “kadınlar yasalarla tanınmış eşit koşullara karşın, erkeklerden farklı yaşamsal pratiklere sahiptir. Kadınlar, uymaları beklenen toplumsal normların biyolojik cinsiyetlerinin değil, ataerkil sistemin ürünü olduğunu fark ederler. Bu durum Simone De Beauvoir ‘İkinci Cins’ adlı kitabında, ‘Kadın doğulmaz, kadın olunur’ sözüyle sloganlaşır” (Kolay, 2015: 8). İkinci dalga feminizm kadın bedenine yönelik özel alan sorunsalına birinci dalgadan daha fazla eğilmiştir. Özel ve kamusal alanda karşılaşılan eşitlikten yoksun yaklaşımların kaynağına inilmeye çalışılan bu dönemde kadın hareketleri varlığını daha belirgin kılmak için çeşitli yollar aramıştır. “İkinci dalga feministler yalnızca kuram üretmediler, örgütlendiler ve kurumsallaştılar da. Tecavüz kriz merkezleri, sığınaklar, kadın çalışmaları programları, feminist yayınlar, küresel politik örgütlenmeler gibi pek çok feminist kurum varlığını büyüyüp 292 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin çeşitlendirerek sürdürüyor” (Donovan, 2013: 15). Ancak 1990’lı yıllara gelindiğinde ikinci dalga feminizm üçüncü dalganın bazı aydınlanmacı düşünürleri tarafından eleştirilmeye başlamıştır. Üçüncü dalga feminizmi 1990’ların başlarında ikinci dalga feminizmin pratiklerine ve algılardaki yanlışlıklara karşı bir tepki olarak doğmuştur. Bu tepki genellikle feminizmin sadece üst, orta sınıf beyaz kadınlara indirgenen bakış açısınaydı ve bu tepkiyle kadın hareketlerinin geniş düzlemde yayılması amaçlanmıştı. Üçüncü dalga feminizm kadınlarının düşünsel algıları, ikinci dalga feminizm kadınlarının düşüncelerinde yer alan tek tip evrensel bir kadınlık algısını reddederek, kadın sorunlarının sadece beyaz kadınların sorunları olmadığını, kadın sorunlarıyla evrensel düzlemde bireysel olarak ilgilenilmesi gerektiğini vurgulamaktadırlar (Taş, 2016: 171). Hooks (2012: 29), bu bakış açısıyla kadınlar arasındaki ırk ayrımını reddeder ve kız kardeşlik anlayışına vurgu yapar. Böylelikle her türlü ayrımcılığı ortadan kaldırmaya yönelik tutumu ile kadınlar arasındaki dayanışma ve birlikteliğin birleştirici gücü üzerinden tahakküm ilişkilerinin karşısında konumlanır. Ona göre, “şayet kadınlar, baskı altındaki gruplar içinde yer alan başka kadınlar üzerinde tahakküm ve sömürüye olanak tanıyan iktidarlarından vazgeçmeye bireysel bir zeminde istekli olmasalardı, ırk ve sınıfın çizdiği sınırların ötesinde bir ‘kız kardeşlik’ asla mümkün olmazdı”. Dolayısıyla erkek tahakkümüne karşı kadınlar, sahip oldukları dil, din, ırk, yaş ve eğitim gibi farklılarının birleştirici gücünden yararlanmalıdırlar. “Kadınlar aileleri için karar verme ve aile bireylerini kontrol etme yetkisine sahip olabilirler. Ancak bu rolü elde etmek ve ataerkil baskınlığını yenmek için kadınlar arasında işbirliği gereklidir” (Ng’umbi, 2017: 93). Ancak devam eden yıllarda ikinci dalga feminizmin önermeleri tamamen reddedilmemekle birlikte, alana tartışılması gereken yeni konuların eklenmesi uygun görülmüştür. Böylelikle üçüncü dalga hareketi literatürde kendine yer bulmuştur. “Liberal feminizm, Marksist feminizm, radikal feminizm, sosyalist feminizm ve psikanalitik feminizm gibi ikinci dalga feminist yaklaşımlar modernitenin modernist bir eleştirisini yapar. Buna karşın, postmodern feminizm, psikanalitik Fransız feminizmi, postyapısalcı feminizm, yapıbozumcu feminizm, çokkültürcü feminizm, postsömürgeci feminizm, postmarksist feminizm gibi -"postfeminizm"- olarak da adlandırılan üçüncü dalga feminist yaklaşımlar, postmodernizm, postyapısalcılık, yapısöküm, postkolonyalizm, çokkültürcülük ve maduniyet çalışmaları gibi çağdaş okullardan etkilenen ve modernite sonrası okulları temel alan modernite karşıtı bir eleştirel duruşu hayata geçirmeye çalışırlar” (Bozok, 2009: 281). Alana yönelik tartışmalar sürerken Donovan, Feminist Teori adlı çalışmasında 2008 sonrası içinde bulunan dönemi ise 293 A  CRITICAL APPROACH TO THE USE OF FEMINIST DISCOURSE IN ADVERTISEMENTS: “NIKE - KNOW US LIKE THAT”  Filiz Bilgin Ülken, Pelin Özüölmez dördüncü dalga feminizm olarak adlandırmaktadır. Ancak Donovan (2013: 16), dördüncü dalgayı geçmiş feminizmin çok daha güçlü biçimde canlanması ve yeniden formüle edilmesi olarak görmektedir. Donovan’ın ve aydınlanmacı düşünürlerin dördüncü dalga feminizm olarak tanımladıkları bu dönem aynı zamanda feminizmin kapsayıcı ve demokratik yanının daha iyi anlaşılmaya başlandığı bir süreci de beraberinde getirmiştir. Böylelikle feminizm daha çok birey tarafından olumlanmaya başlanmış ve bu düşünce hareketi, daha geniş kitlelere sesini duyurabilme fırsatı yakalamıştır. Ancak kapitalizmin hüküm sürdüğü bu süreçte feminizm de popüler kültürden nasibini almıştır. Son yıllarda feminist düşünce bir satış aracı olarak görülmeye ve ürün ya da hizmet pazarlamasına yönelik hazırlanan tanıtımlarda artan bir oranda kullanılmaya başlanmıştır. Kimi reklamlarda ise toplumsal cinsiyet farkındalığının tam olarak anlaşılamaması geleneksel ataerkil cinsiyet rollerinin yeniden üretilmesine neden olmaktadır. Tekeli (1982: 342), kitle iletişim araçlarını egemen ideolojinin kadın imajlarını yaratma ve yayma konusunda en ustalaşmış ideolojik aygıtlardan biri olarak görür. Kitle iletişim araçları, kadınlarla ilgili ideolojik açıdan çarpıtılmış oldukça sınırlı sayıda basmakalıp imgeler kullanmaktadır. Bu imgeler, kadınların bağımlılığını ve ikincil konumunu pekiştiren bir ideolojiye hizmet etmekte ve kadınların eve ve aileye ilişkin rollerinin önceliğini vurgulamaktadır (Timisi, 1998: 407). Timisi’nin 1998’de dile getirdiği kitle iletişim araçları tarafından kullanılan basmakalıp imgeler günümüzde hala sıklıkla kullanılmakta ve yeniden üretilmektedir. Kitle iletişim araçları arasında anlam yaratma bakımından ön planda olan ve içinde var olduğu egemen kültürden bağımsız düşünülemez olan reklam, var olduğu kültürün aynası işlevini görürken bir yandan da bu kültürü yine ve yeniden üretmektedir. Reklamın bu ideolojik yapısını Lull (2001: 24), reklamcıların yalnızca ürünleri ve hizmetleri pazarlamadığına, tüm bunların yanında imajları ve çok katmanlı düşünsel sistemleri de pazarladığına vurgu yaparak anlatmaktadır. Baudrillard (1997: 61) da benzer şekilde çağdaş tüketicinin ürünleri değil, sunumları tükettiğini ileri sürer. Reklam tekrara dayanan özelliği ve anlam yaratma biçimleri ile tüm anaakım (liberal) kuramların ortak çabası olan var olan egemen sistemin devamında önemli bir işlev üstlenmektedir. Bu bağlamda reklamlarda kullanılan feminizm temasının incelenmesi ve cinsiyete dair kodların açımlanması gerekliliği önem kazanmaktadır. 294 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Yöntem Çalışma, bir okuma eylemi olan göstergebilimsel analiz yöntemi kullanılarak incelenmiştir. Kıran (1999: 93), bu okuma eyleminin daha yoğun, daha duyarlı hem de daha metedolojik bir çabayı gerektirdiğini vurgulamakta ve göstergebilimin var olduğu kabul edilen yapıyı ayrıştırarak, bozarak, çözerek yeniden kurma ve yeniden yapılandırma eylemi olduğunun altını çizmektedir. Eşdeyişle göstergebilimin konusu anlam ve anlamlandırmadır. Reklamlar da ürünleri tüketiciler için bir şey ifade eder hale getirmek amacıyla yeni anlam yapıları oluşturur. Dolayısıyla reklam göstergebilimin konusu olan anlam yaratma sürecidir. Bu çalışmada da Nike – Bizi Böyle Bilin reklam filmi 7 sahneye ayrılarak ve her sahne ayrı bir metin olarak ele alınarak incelenmiştir. Toplumsal cinsiyet üzerinden reklam ve endüstri arasındaki ilişki Roland Barthes’ın göstergebilim yöntemi üzerinden değerlendirilmiştir. Barthes, görsel imajları, içinde yaşanılan kültürle ilişkilendirmekte ve kodları bu bağlamda çözümlemektedir. Ataerkil kültüre yönelik eleştirel bir dil kullanılan Nike – Bizi Böyle Bilin reklamında da cinsiyet kodlarının yeniden üretilip üretilmediği inceleme açısından oldukça önemli bir yerde durmaktadır. Bu bağlamda Barthes, imajları kültür dolayımında anlamlandırma sürecine dâhil etmekte olup ‘yan anlam’ ve ‘düz anlam’ kavramları ile iletilen kodların daha anlaşılır kılınmasına olanak sağlamaktadır. Çalışmada yer alan mitler de geleneksel ataerkil cinsiyet rollerinin kadını toplumda konumlandırdığı roller üzerinden oluşturulmuştur. Böylelikle etki değeri yüksek olan bu tür reklamların ardalanında yer alan anlamlar, kültürel kodlar ile birlikte kolaylıkla anlaşılabilme olanağına kavuşmaktadır. Gün geçtikçe popüler hale gelen feminizm olgusunun endüstri ile girdiği sorunlu ilişki de kullanılan bu yöntemle daha görünür kılınabilmektedir. “Nike – Bizi Böyle Bilin” Reklam Analizi 1. Sahne Dış ses: Bizi bilirsiniz güzeliz biz. Sahne, dört kişilik bir çekirdek ailenin toplu fotoğraf çektirme hazırlığı ile belirir. Anne ve baba ile önlerine yerleştirdikleri iki ayrı sandalyede oturan oğlu ve kızı, tripodun üzerindeki zaman ayarlı fotoğraf makinesinin karşısında konumlanmışlardır. Baba bu 295 A  CRITICAL APPROACH TO THE USE OF FEMINIST DISCOURSE IN ADVERTISEMENTS: “NIKE - KNOW US LIKE THAT”  Filiz Bilgin Ülken, Pelin Özüölmez esnada eşini ve oğlunu objektife bakmaları için uyarmaktadır. Fotoğrafın hemen öncesinde ağzı kapalı olarak hazır bekleyen genç kız, dişlerini gösterecek kadar açık bir biçimde gülümser ve flaş patlar. Boks sporu için tasarlanan ağız korumalığı bu gülümseme esnasında dikkatleri çeker. Oturduğu yerden kalkan genç kızın bir anda üzerindeki günlük kıyafetler sporcu atletine ve şortuna dönüşür. Sporcu görünümüne dönüşen genç kız fotoğraf makinesinin bulunduğu tripodu itip düşürerek kum torbasını yumruklamaya koyulur. Kadın kum torbasını yumruklamadan hemen önce düşen tripodun kırılma sesi güçlü bir şekilde duyulur. Gönderge Sistemleri: Aile büyüğü babasının talimatlarına uyan, sessiz, uyumlu genç kız; aile fotoğrafının içinde geleneksel ataerkil toplumsal rollerine uygun biçimde yer alan genç kızın özne olduğunun farkına varması ile dönüştüğü bireysel kimliği. Mit: İyi aile kızları ‘hanımefendi’ olur. Çözümleme: Reklam çalışmasının ilk sahnesinde geçmişten günümüze klasik bir aile geleneği olarak süregelmiş olan ve aile birliğini temsil eden fotoğraf çektirme eylemi görülmektedir. Mekanda bulunan eşyaların seçimi, düzenlenişi ve giyilen kıyafetler ailenin orta sınıf gelir düzeyine sahip olduğunu yansıtmaktadır. Dört kişiden meydana gelen aile üyelerinin fotoğraf makinesi önündeki konumlandığı hiyerarşik yapı, aile bireyleri arasındaki egemen kültür hakkında da fikir vermektedir. Şekil itibariyle baba ve anne ayakta iken kız ve erkek olmak üzere iki genç yetişkin evlatlar ebeveynlerinin önlerinde vaziyet almışladır. Davranışlarından zaman ayarlı fotoğraf makinesini kendisinin ayarlamış olduğu anlaşılan baba, eşine ve çocuklarına yönelik takındığı tutum ile ‘aile reisi’ olduğunu hissettirmekte ve otoritesini görünür kılmaktadır. Bu durum ise ailenin belirli bir düzen dolayımında konumlandığı görüntünün yanı sıra aynı zamanda kadının eşine bakarak talimat beklemesi ve oğulun baba uyarana kadar kendinden emin olmadığı izlenimi vermesi ile anlaşılmaktadır. Ancak eş ve oğul babadan talimat beklerken kızlarının omzunun başından beri dik durması ve babanın talimatlarına zorunlu bir şekilde uyuyor görünmesi kadının bireysel varlığına vurgu yapılması bağlamında önemlidir. Otoriter baba, flaş patlamadan önce gülümsemeleri için aileyi uyarırken kızları bu esnada yüzüne yapay bir gülümseme takınır ve dişlerinin önünde ağız korumalığı belirir. Söz dinliyor gibi görünen kız oturduğu yerden kalkar ve aile hiyerarşisini pekiştiren fotoğraf makinesinin tripodunu devirir. Kızın bu tavrı içinde bulunduğu ikincil konumu reddetmesi ve buna tepki oluşturması bağlamında önemli bir davranıştır. Tripodun çıkardığı kırılma sesi de bireyselleşen genç kadının 296 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin içinde bulunduğu geleneksel yapıyı kırmasına işarettir. Kızın üzerindeki geleneksel kıyafetler ise birden sporcu atletine ve şortuna dönüşerek kızın kum torbasının önünde erkeklere atfedilen boks sporunu yapmasına uygun bir hal alır. Dizlerinin altına doğru sarkan elbisesi, salaş hırkası ile gösterişsiz bir görünüme büründürüldüğü gözlenen, ailenin ‘hanım hanımcık’ biricik kızı, geçirdiği fiziksel ve bireysel dönüşümü ile kendisine dayatılan bu edilgen toplumsal role adeta başkaldırmaktadır. Müziğin ritmi de kızın bu dönüşümünü desteklemektedir. Başlarda negatif bir ses duyumu yaratacak şekilde yalnızca minör tonlardan oluşan piyano sesi kızın bireysel dönüşümüne paralel olarak ritimle desteklenmektedir. Müzikte ‘girl’ yani ‘kız’ kelimesinin kadın vokal tarafından vurgulu bir şekilde seslendirilmesi, kadının konumunu güçlendirmek için destekleyici bir unsur olarak kullanılmıştır. Reklam filmi boyunca bir kadın tarafından seslendirilen dış seste duyulan ‘Bizi bilirsiniz güzeliz biz’ sözleri ise geleneksel kalıp yargılar üzerinden kadının cinsel çekiciliğine ve nesne pozisyonuna kinayeli bir gönderme yapmaktadır. Kadının flaş patlamadan hemen önce gülümserken dişlerinin önüne yerleştirdiği ve dış güzelliğini örten ağız koruma aparatı bu anlatımı desteklemektedir. Bu nedenle belirli bir biçim üzerinden kadınların, güzellik kavramı bağlamında tanımlanması eleştirilmektedir. Böylelikle artık özne olarak kendini gerçekleştirebilen, ayakları üzerinde durabilen, tek başına karar alıp uygulayabilen ve fiziksel gücünü de öne çıkaran yeni bir kadın görülmektedir. 2. Sahne Dış ses: Ellerimizde böyle ince ve narindir. Mekan olarak mutfakta bulunduğu anlaşılan kadın tezgahta hamur işi ile uğraşmaktadır. Ellerindeki unu çırpan genç kadın giymiş olduğu mutfak önlüğünün üzerinden sıyrılmasıyla bir anda sporcu kadın görünümü kazanır. Bu esnada ellerindeki unlar da halter barını kaydırmayı önleyen pudraya dönüşür. Genç kız daha sonra barı kavrayarak tüm gücüyle bağırarak halter sporuna başlar. Gönderge Sistemleri: Geleneksel ataerkil toplumsal cinsiyet rolleri ile uyumlu bir şekilde mutfakta hamur işi ile uğraşan ve evin bakım hizmetini yerine getiren genç kadın; bu kadının davranışsal dönüşümünün ardından bedensel gücünün farkına varması. 297 A  CRITICAL APPROACH TO THE USE OF FEMINIST DISCOURSE IN ADVERTISEMENTS: “NIKE - KNOW US LIKE THAT”  Filiz Bilgin Ülken, Pelin Özüölmez Mit: Hamur işleri gibi mutfak uğraşları ince ve narin yapılı elleriyle kadınlara uygun bir etkinliktir. Çözümleme: Toplumsal rollerin zıtlıklar üzerinden anlatıldığı reklam filminin bu bölümünde kadının geleneksel ataerkil iş bölümüne gönderme yapılmaktadır. Bu iş bölümüne göre kadınlar hanenin ve aile üyelerinin bakım hizmetlerinden sorumlu tutulmaktadırlar. Bakım hizmetleri ise ağırlıklı olarak yemek, temizlik, çocuk, hasta ve yaşlı bakımı gibi ücretsiz iş güçlerinden oluşmaktadır. Sahne üst açıdan mutfakta hamur işi ile uğraşan bir kadının ellerini undan arındırması ile açılmaktadır. Kadının çerçevede gösterilen bu konumu aynı zamanda bir zayıflık vurgusu olarak da değerlendirilebilmektedir. Üzerindeki önlük, işini ustalıkla yaptığının ve kadının yerinin mutfak olmasına işaret etmektedir. Ancak kamera hareketinin profesyonel bir şekilde tilt yapması ile üst açıdan alt açıya geçilmesi kadının tanımlanan zayıflığını anlam kaybına uğratmıştır. Böylelikle teknik açıdan güçlülük vurgusu desteklenmiştir. Beraberinde kadının unlu ellerinin yerini kaydırmayı önleyen pudralı eller almış ve üzerindekiler de sporcu kıyafetine (üzerinde büyük harflerle NIKE yazılı) dönüşmüştür. Bu değişimlerden sonra kadın yine erkeklere atfedilen bir spor dalı olan halter barını kaldırırken görülmektedir. Kadın bu yolla kendisine yakıştırılan geleneksel toplumsal rolleri ile uygun görülen mekansal aidiyetin dışına çıkarak kararlarını istediği yönde uygulayabilme gücünü tek başına gerçekleştirmiştir. Kadının güçlü bir şekilde bağırması ise kararlılığına ve güçlülüğüne bir gönderme olarak yorumlanabilir. Müzik kullanımı kadının kendi dönüşümünü gerçekleştirdiği anlarda söz ve ritim ile desteklenmiştir. Dış sese bakıldığında, ‘Ellerimizde böyle ince ve narindir’ sözleri geleneksel ataerkil kültürde bakım hizmetlerini en iyi biçimde yerine getirebileceğine inanılan kadının, bu rolüne yine kinayeli bir yaklaşım kazandırmıştır. Reklam filminde bakım hizmetlerini yerine getirebilen eller; hassas, narin ve zayıf olmasının dışında yaratılan anlam ile birlikte gücü temsil eden bir araca dönüşmüştür. 3. Sahne Dış ses: Ha, bu arada söylemiş miydim? Altını çok severiz ve yakışır da… 298 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Kuyumcu mağazasında bulunan satıcı, kürk yakalı siyah elbiseli genç kadına elinde bulunan altın kolyeyi denetmeye çalışmaktadır. Ancak kadın, erkek satıcı tarafından boynuna yaklaştırılan altın kolyeyi takmayı reddeder. Bu esnada genç kadın altınların yerleştirildiği kuyumcu vitrinine doğru ilerler. Kapı formunda hareket ettiği görülen vitrini ellerini kullanarak iki yana açar. Genç kadın rafların arasından geçer. Arkasında kalan ve kapanırken içerisinde ödüllerin yer aldığı raflara dönüşen altın vitrini de ortadan kaybolur. Mekan bir anda ödüllerin bulunduğu bir ortamla yer değiştirir. Üzerindeki giyişi kürk yakalı siyah elbiseden nike logolu eşofmana dönüşen kadının da bu esnada elinde bir altın madalya görülür. Genç kadın reddettiği altını bu sefer madalya olarak elleriyle boynuna kendisi geçirir. Hemen ardından fotoğraf makinelerinin flaşları patlar. Gönderge Sistemleri: Geleneksel değerlerle örtüşen altını hem aksesuar hem de bir yatırım aracı olarak gören kadın; ataerkil toplumlarda çalışma yaşamında daha aktif katılım sağlayan erkeğin satıcı olarak müşteri konumundaki kadını ikna çabası ve kadının altını yatırım aracı olarak değil temsili bir değer olarak görmeye başlaması ile ilgili dönüşümü. Mit: Kadınlar altını sever. Çözümleme: Altın, kadınların hem geleceklerini garanti altına almalarının hem de güzel ve varlıklı görünmelerinin bir sembolü olarak geçmişten günümüze süregelmiştir. İktisadi gelirleri kendi ellerinde olmayan kadınların ekonomik dayanağı olarak görülen altının bu işlevi kadınların yaşamlarında önemli bir konumda durmaktadır. Fakat altına duyulan güven, kadının yaşamını sürdürmek için bir başkasına olan bağımlılığını pekiştirmekte ve ayaklarının üzerinde tek başlarına durmalarının önünde görünmez bir engel yaratmaktadır. Çoğunlukla iktisadi gücü kendi ellerine alarak doğrudan kendi emeği ile ekonomik gelir elde edebilen kadınlar ise geçinmek için bir başkasına bağımlı olmanın da önüne geçebilmektedirler. Durum kimi zaman eş ya da bir başka yakını tarafından kadının gelirine el konulması şeklinde tersine seyretse de kadının ekonomik kazanç elde etmesi özellikle zor zamanlarında kararları tek başına alabilmesi açısından oldukça önemlidir. Reklam filminin bu sahnesinde de altının anlamı başarı göstergesi üzerinden ele alınmıştır. Geleneksel değerlerle kendini ifade etmenin bir aracı olan altın, kadın tarafından reddedilmekte ve sporda birincilik derecesini temsilen bir kazanım ve 299 A  CRITICAL APPROACH TO THE USE OF FEMINIST DISCOURSE IN ADVERTISEMENTS: “NIKE - KNOW US LIKE THAT”  Filiz Bilgin Ülken, Pelin Özüölmez güçlenme olarak kabul görmektedir. Böylelikle kadın kendisine dayatılan ataerkil kültürü besleyen bu geleneksel değeri elleriyle kapıyı açıp reddederek kendi varlığını, tek başına kazandığı başarısı üzerinden gerçekleştirmektedir. Dolayısıyla bu sahne de kadının boynuna geçirdiği altın madalya kadının özsaygısına gönderme yapmaktadır. Geleneksel altın takıları takmayı reddederek kapıyı güçlüce açması, üzerindeki kıyafetlerin geleneksel kıyafetlerden nike logolu modern hatlı bir eşofmana dönüşmesi ve başı dik ve sertçe kameralara poz vermesi kadının gücüne ve değişim iradesine işaret etmektedir. Dış sesin ‘altını çok severiz’ sözleri altın üzerinden geleneksel ve modern karşıtlığına gönderme yapmaktadır. Bu bağlamda altın, maddi değer olarak değil kazanılmış bir başarı üzerinden olumlanmaktadır. 4. Sahne Dış ses: Bir kenarda sessiz sakin kendi halimizde otururuz. Kafe olduğu anlaşılan bir mekanda geleneksel motiflerle süslenmiş bluz giymiş genç bir kadın, yaşlı bir kadının nasihatlerini “oturarak” ve “uslu” bir şekilde dinlemektedir. Oturdukları masanın üzerinde dolu bir çay bardağı ve kahve fincanı bulunmaktadır. Başını öne eğmiş ve her halinden sıkılmış olduğu gözlenen genç kadın, başını kaldırıp karşısında konuşan yaşlı kadınla göz teması kurar ve başını yeter artık anlamında sallayarak aniden ayağa kalkar. Kadın daha sonra hakem kulesinde “oturur” vaziyette tenis karşılaşmasını yönetirken görülür. Gönderge Sistemleri: Genellikle herhangi bir konu üzerinde uzlaşamayan/şikâyetçi, konuşmayı seven, gündüzleri yakınları ile bir araya gelen (çalışma yaşamında yer almayan) ve karşısında düşüncelerini saklayan, sessiz kalan kadın. Kendisine yakıştırılan pasif konumunun yerine karar mekanizması bağlamında etkin bir alanda konumlanan kadın. Mit: Kadınlar kendilerine ayrılan köşelerinde sessizce oturmalıdır. Çözümleme: Bu sahne, kendisine gergin bir şekilde nasihat vermeye çalışan yaşlı bir kadını dinlemek zorunda hisseden genç bir kadınla açılmaktadır. Genç kadın, kendisine nasihat veren yaşlı kadını, konuşmadan ve başı öne eğik halde, istemeden de olsa 300 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin olumlayan beden hareketleriyle dinlemektedir. Böylelikle geleneksel değerlerin yaş hiyerarşisi çerçevesinde durumdan sıkılsa da susması ve dinlemesi beklenen genç kadın, köşesinde sessizce kendisinden bekleneni yerine getirmektedir. Masada çay bardağı ve kahve fincanı olması ve kadınların bu paylaşımları gün içerisinde yerine getirmesi, kendilerinin çalışma yaşamından da uzak olduğu izlenimini uyandırmaktadır. Böylelikle kadınların boş uğraşlarına yönelik geleneksel kalıp yargılar yeniden üretilmiş olmaktadır. Ancak, sahnenin devamında genç kadın, başını kaldırıp sürekli konuşan yaşlı kadının gözlerine bakar ve başını hayır anlamında sallayarak aniden ayağa kalkar. Genç kadın böylelikle kendisinden beklenen rolün dışına çıkarak karşıt harekette bulunur. Bu yeni anlama göre zıtlık yine kadının oturması üzerinden kurulmaktadır. İki sahnede de kadın oturmakta ancak ilk sahnede pasif, dinleyen, kabullenen kadın sonraki sahnede aktif, dinlenen, denetleyen, hakim kadına dönüşmüştür. Planlar arasındaki görsel anlatımda önemli bir fark vardır. Devam eden planda kadın hakem kulesinde ve sporcu kıyafetleriyle bir tenis karşılaşmasını yönetirken görülmektedir. Dolayısıyla genç kadın bu dönüşümü ile birlikte etkin bir konumda karar mercii olarak görev yapmaktadır. Böylelikle kadınların hiçbir şey yapmadan günlerini geçirmelerinin yerine nitelikli iş alanlarında verimli bir şekilde çalışabilecekleri hatırlatılmaktadır. Dış ses bu durumu destekler biçimde yine kinayeli olarak geleneksel ataerkil kültürün kalıp yargılarını ‘bir kenarda sessiz sakin kendi halimizde otururuz’ sözleri ile eleştirmektedir. 5. Sahne Dış ses: Etrafı çekip çeviririz. Genç kadın evindeki kütüphanenin önünde konumlanmış ve elinde bulunan iki kitabı yerleştirmeye çalışmaktadır. Kitabın birini uygun bulduğu aralığa koyduktan sonra diğerini elinden bırakır. Kütüphane birden zemin vaziyetini alır ve genç kadın kütüphanenin üzerine basarak bulunduğu yerden hızla basketbol sahasına doğru ilerler. Üzerindeki günlük giysilerin birden sporcu kıyafetlerine dönüşmesi ile genç kadın, süren bir basketbol maçında takımın içinde aktif bir biçimde oynarken görülür. Rakipten yakaladığı pas ile genç kadın basketbol topunu sektirerek basket atması için kendi takımından oyuncu arkadaşına topu gönderir. Gönderge Sistemleri: Ait olduğu mekanın ev olduğu geleneksel ataerkil değerlerle örtüşen, bakım hizmetlerini yerine getiren, düzen sağlayan kadın; kendisinin ait olduğunu hissettiği temel mekan olan evi ikincilleştiren kadının, bakım hizmetlerini 301 A  CRITICAL APPROACH TO THE USE OF FEMINIST DISCOURSE IN ADVERTISEMENTS: “NIKE - KNOW US LIKE THAT”  Filiz Bilgin Ülken, Pelin Özüölmez yerine getirmektense kendisinin birey olarak aktif bir biçimde yer aldığı işle olan uğraşısı. Mit: Kadınlar evlerini derleyip toplama görevini yerine getirmelidir. Çözümleme: Geleneksel ataerkil kültürde iş bölümü olgusu ağırlıklı olarak cinsiyetlere göre düzenlenmiştir. Buna göre kadınların asli görevi ev işi uğraşları olan yemek, temizlik ve bakım hizmetlerine yönelik iken erkekler bu kurumun iktisadi boyutundan sorumlu tutulmaktadırlar. Böylelikle eve ekonomik kazanç sağlayan erkekler iken kadınlar tüm günlerini görünmeyen emek olarak nitelendirilen bu uğraşlara gösterdikleri çabalarla geçirmektedirler. Dolayısıyla kadınlar, somut ve doğrudan bir ekonomik kazanç elde edemezken hane ekonomisine tasarruf odaklı ve dolaylı olarak katkı sağlamaktadırlar. Ancak bu dolaylı katkı da çoğu zaman göz önünde bulundurulmamaktadır. Reklam filminin bu sahnesinde de evini düzenleyen genç bir kadın görülmektedir. Elindeki kitapları tek başına raflara yerleştiren kadın, kendisinden beklenen ataerkil iş bölümüne uygun rolü yerine getirmektedir. Bu durumu eleştirel bir dille ele alan sahnede genç kadın uğraştığı işi aniden bırakarak ve hatta bu işin üzerine basarak geleneksel rolü reddeder ve bir anda hızla basketbol sahasına doğru koşmaya başlar. Basketbol maçının ortasında ekip çalışmasının bir parçası olan bu kadın, üzerinde spor kıyafetleri ile rekabetin ve uzlaşımın bir arada olduğu spor aktivitesinin içinde aktif olarak yer alır. Dış ses, ‘Etrafı çekip çeviririz’ sözü ile de kadınların yapabileceklerinin hane içindeki uğraşlarla sınırlı kalamayacağını ironik olarak hatırlatmaktadır. Çünkü genç kadın dahil olduğu basketbol maçında aktif rol almakta, sözleri ve el işaretleriyle oyunu yönlendirmektedir. 6. Sahne Dış ses: Öyle herkesin içinde kahkaha filan da atmayız. Lütfen, yapar mıyız hiç (!) (kahkaha atar) Sahne, boyları uzundan kısaya doğru sıralanmış beş genç kadının çerçevelenmiş fotoğrafının görüntüsüyle başlamaktadır. Çerçeve bir anda aşağı doğru kayar ve aynı beş 302 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin kadın bu defa önden arkaya beşli bir düzen içinde dans etmektedir. Senkronize olarak sergiledikleri hareketlerini tamamladıktan sonra kadınlar birbirlerine bakarak yüksek sesle kahkaha atarlar. Gönderge Sistemleri: Hiyerarşiye uygun davranan, uyumlu, sessiz, ‘hanımefendi’ kadınlar; içinde bulunduğu durumdan memnun olmayan ve hiçbir şey yapmadan arka arkaya sıraya dizilen kadınlar. Devamında senkronize olarak uyumlu bir şekilde dans ederek kendilerini konumlandıran ve yüksek sesle kahkaha atarak ataerkil kültürün dayattığı davranış modellerinin dışına çıkan kadınlar. Mit: Kadınlar herkesin içinde yüksek sesle kahkaha atmamalıdır. Çözümleme: Geleneksel ataerkil kültür giyimlerinden ait olduğu mekanlara, uğraşlarından davranışlarına kadar kadınların her türlü alanlarına sızmıştır. Dolayısıyla kadınlar bu kültüre göre erkek egemen yapının gereklerine uygun bir şekilde davranmakla yükümlü kılınmıştır. Kültürün uygun görülen davranışları arasından yaygın olanları; üzerine vazife olmadan konuşmaması, yakınlarına hizmet etmesi ve en önemlisi özellikle kalabalık ortamlarda yüksek sesle gülmemesinin gerekliliği şeklinde özetlenebilmektedir. Reklam filminin bu sahnesinde aile fotoğrafı olduğu düşünülen çerçevenin içinde genç kadınlar boyları uzundan kısaya olacak şekilde sıralanmışlardır. Bu sıralanış yerleşik, hegemonik geleneksel kurallara bir göndermedir. Fotoğraf çerçevesinin sallanıyor oluşu ve hızla aşağı doğru kaydırıldığında en öndeki genç kadının elinin görülmesi çerçeveyi kadının tuttuğuna ve istediği zaman geleneksel kodlara gönderme yapan çerçeveyi elinden bırakacağına işaret etmektedir. Çerçevenin düştükten sonraki çıkardığı kırılma sesi ise yine kadının kendi iradesiyle geleneksel kodları yerle bir edebileceğini göstermektedir. Çerçevenin kırılması ile fotoğraftaki hallerinden oldukça değişmiş olarak görülen bu beş genç kadın, kendi düzenledikleri sıralama doğrultusunda senkronize olarak dans etmektedir. Dolayısıyla her birinin saçları arkalarından bağlı, yakaları kapalı, mutsuz olduğu anlaşılan kadınların önceki halleri rahat spor kıyafetleri (nike logolu) eşliğinde dans ederken savrulan açık saçları ile yer değiştirmektedir. Dans figürleri de bu bağlamda dikkat çekmekte olup sergilenen dönüşüm, geleneksel ataerkil kültürün dayatmış olduğu kurallar silsilesine bir başkaldırış olarak değerlendirilebilmektedir. Sahnenin sonunda kadınların hep birlikte yüksek sesle kahkaha atmaları da bu başkaldırışın önemli eylemlerindendir. 303 A  CRITICAL APPROACH TO THE USE OF FEMINIST DISCOURSE IN ADVERTISEMENTS: “NIKE - KNOW US LIKE THAT”  Filiz Bilgin Ülken, Pelin Özüölmez Dış seste duyulan ‘öyle herkesin içinde kahkaha filan da atmayız. Lütfen, yapar mıyız hiç?’ sözleri ise kadınların keyifli oldukları anı aralarında sessizce paylaşmaları gerektiğini savunan egemen düşünceyi ironik olarak eleştirmektedir. Dış sesin kahkahasıyla reklamdaki kadınların kahkahası eşzamanlıdır. Reklamdaki kadınların, kadınların kahkaha atmasına yönelik baskıcı egemen düşünceyi protestosu, eşzamanlı kahkahalarıyla temsil edilirken dış ses de kahkahasıyla betimleyici tavrından uzaklaşarak reklam kadınlarıyla aktif olarak eylem birliği yapmıştır. 7. Sahne Dış ses: Siz bizi bilirsiniz. Değil mi? Pembe ağırlıklı yumuşak hatlı mobilyalar ve süs eşyaları ile duvarda asılı olan yine pembe aksesuarlar ve şarkıcı posterlerinden mekanın, kız çocuğuna ait olduğu anlaşılmaktadır. Çerçevede boş bir kız çocuğu odası görülürken odanın içerisinde bulunan her şey birden tavandan üzerine basılan nike logosunun bulunduğu ayakkabı ile yerle bir olur. Ancak daha sonra bu odanın minyatürlerle doldurulmuş bir oyuncak olduğu, genç bir kadının parçaladığı nesneye bakması sayesinde anlaşılır. Genç kadın ellerini iki yana doğru açar ve “yapacak bir şey yok” ifadesi takınarak koşmaya başlar. Bu esnada arkasında onlarca genç kadın belirir ve hep birlikte karanlık mekandan aydınlığa doğru koşarlar. Gönderge Sistemleri: Geleneksel ataerkil değerlerin toplumsal rollerine uygun bir biçimde tasarlanmış ve içinde pembe renklerini barındıran aksesuarlar ile süslenmiş bir kız çocuğu odası; hassasiyeti, narinliği, inceliği ve duygusallığı temsil eden renklendirme çalışmasının kendini gerçekleştiren kadın kimliği üzerine yansımaları. Mit: Kızlara yakışan renk pembedir. Çözümleme: Renklere kimi kültürler farklı anlamlar yüklemiştir. Geleneksel ataerkil kültür ise toplumsal cinsiyet olgusunu öncelikle kızlar ve erkeklerin hane içi yaşam alanlarında uygulamaya koymaktadır. Bu kültüre göre kızlara hassas, narin, kırılgan ve duygusal anlamları yükleyen pembe rengi kullanımı uygun görülürken; erkeklere resmiyet, mesafe, ciddiyet ve gücü temsilen mavi rengi yakıştırılmaktadır. Dolayısıyla renklerin temsiline göre cinsiyetlerin davranış kalıpları da toplumsal olarak şekillendirilmeye çalışılmıştır. 304 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Reklam filminin son sahnesinde de kız çocuklarına küçük yaşlarından itibaren dayatılan bu rollerin eleştirilmesi söz konusudur. Reklam anlatımına göre kızlara atfedilen bu roller onları savunmasız ve sınırlayıcı kılmaktadır. Buna tepki olarak pembe eşyalarla donatılmış genç kız odasının tam ortasına tavandan giren nike logolu spor ayakkabı ile mekan yerle bir edilmektedir. Bu sahnede de yine kadın kendine biçilmiş rolleri ezip geçerek özgürlüğe kapı aralamaktadır. Bunu yapanın sonraki planda genç bir kadın olduğu anlaşılmaktadır. Kadının alaycı bir endişeyle ellerini iki yana açarak ‘yapacak bir şey yok’ anlamındaki tavrının hemen ardından yüzündeki endişenin kaybolması, bu ayrımcı düşüncenin yıkılması gerektiğinin ve ayağıyla yıkıcı olsa da geleneksel kodların üzerine basılmasının meşruluğunu ifade etmektedir. Reklam filminin sonunda ise aynı kadının önündeki tüm bariyerleri kaldırdığı ve aydınlığa doğru koştuğu görülür. Bu öncü kadının ardından diğer kadınlar da aydınlığa doğru koşmaktadır. Mekanın yakın çekiminde dış ses “siz..” der ve susar; mekan parçalandığı anda dış ses sözüne “…bizi bilirsiniz” diye devam eder ve yine susar; kadın ezip parçaladığı minyatür odaya sahte bir mahcubiyetle tepeden bakarken dış ses “değil mi” diyerek sözünü bitirir. Dış sesin “siz” şeklindeki hitabının egemen ataerkil düşünceye yönelik olduğu pembe genç kız odasının yakın çekimiyle vurgulanmıştır; “…bizi bilirsiniz” sözünün reklamdaki kadının mekanı ayağının altına alarak parçaladığı sahneyle birlikte söylenmesiyle “biz aslında hiç de bildiğiniz gibi değiliz” mesajı verilmektedir; bu mesaj, reklamın sonundaki “bizi böyle bilin” sözüyle pekiştirilmiştir. Dış sesin son olarak kinayeli bir şekilde “değil mi” diyerek sözünü tamamladığı anda reklamdaki kadın ezip parçaladığı mekana tepeden bakmaktadır. Bu sahnede, reklamdaki kadın tarafından hem egemen ataerkil düşüncenin genç kadın temsiline tepeden ve alaycı bakılmakta hem de mekanı parçalayan kadın güçlü bir dev gibi resmedilmektedir. Aynı şekilde kadının yüzündeki sahte mahcubiyetle, yaptığından pişman olmadığı; devamında takındığı alaycı endişesiyle de mekanın parçalanmış olmasından doğabilecek endişenin aslında egemen düşünceye ait olduğu, bu durumdan genç kadının endişe duymadığı gösterilmektedir. Kısaca tüm sahnelerde kadını özgürleştirmenin en önemli yolun, onu sınırlandıran her türlü yaptırımdan kendisinin kurtulabileceği düşüncesinden geçtiği vurgulanmaktadır. Böylelikle reklam sonunda kalıp yargılara karşıt bir söylem olan ‘bizi böyle bilin’ cümlesi ekranda belirirken ardından görülen Nike markasının JUST DO IT (Sadece yap) sloganı da bu düşünceyi destekleyen bir işlev sunmaktadır. 305 A  CRITICAL APPROACH TO THE USE OF FEMINIST DISCOURSE IN ADVERTISEMENTS: “NIKE - KNOW US LIKE THAT”  Filiz Bilgin Ülken, Pelin Özüölmez Sonuç Toplumsal cinsiyet meselesi bugün dahi ataerkil yapının gücünü koruduğu alanlarda kadınların eşitlik ideallerine ket vuran en önemli sorun olarak karşımızda durmaktadır. Cinsiyete dayalı fırsat eşitliğinden yoksun bırakılan kadınlar zaman içerisinde haklarını kazanmış ve edindikleri eğitimler sayesinde çalışma yaşamında anahtar pozisyonlara ulaşabilmişlerdir. Böylelikle eşitsizlik bağlamında sorun tam olarak çözülemese de önemli bir yol kat edilebilmiştir. Spor ürünleri üzerine satış gerçekleştiren Nike firmasının Bizi Böyle Bilin reklam filmi oyuncuları her biri kendi alanında kariyer yapmış kadınlardan oluşmaktadır. Bu kadınlar ağırlıklı olarak Nike firmasının kurumsal kimliğine uygun olarak başarılı sporculardan oluşmaktadır. Bu isimler arasında Türk Milli Basketbol oyuncusu Işıl Alben, Milli Tenisçi İpek Soylu, Milli Triatlet Esra Gökçek, Kikboksçu Funda Diken Alkayış, Çisil Sıkı önderliğinde Dans Fabrika dansçıları ile oyuncular Dilan Çiçek Deniz ve Elvin Levinler yer almaktadır. Ataerkil cinsiyet rollerini yerine getirmekte zorlanan kadınların hikayelerinin konu alındığı reklam filminin temasını özgürlük ve başarı oluşturmaktadır. Ancak reklam filmi bir yandan egemen ataerkil toplumsal cinsiyet rollerini eleştirel bir dille ele alırken bir yandan da ironik dille kaleme alınan reklam sözleri ile bu rollerin yeniden üretilmesine kapı aralamaktadır. Reklamda neredeyse geleneksel olandan modern olana dönüşümün gerçekleştiği her sahnede kadınların giysilerinin ve ayakkabılarının üzerinde nike logosunun görünmesi reklamda hedeflenen temel unsurun satış önceliği olduğunu ve feminizm bir bakıma bu satışın bir aracı konumu haline de dönüştürüldüğünü göstermektedir. Bu bağlamda kadınların haklarına yönelik olarak gerçekleştirdikleri mücadeleleri, sermaye sahiplerinin ekonomik fayda üzerinden değerlendirdiği görülmektedir. Kadın haklarına yönelik bu tutum, endüstrinin bir kar aracı haline dönüşmeye başlamış ve feminizm ürün satış ve pazarlama noktasında gittikçe yükselen bir trend olma yoluna girmiştir. Oysaki feminizm idealleri, araçsallaştırılmaktan oldukça uzak bir bağlamda anlaşılmaya ve üzerinde düşünülmeye ihtiyaç duymaktadır. Endüstrinin feminizmi, popüler kültürün bir parçası haline dönüştürmeye çabaladığı bu süreçte pazarlanan ürünler, kadın haklarına yönelik mücadelenin asıl amaçlarına gölge düşürmektedir. Sonuç olarak feminizm kadınların ve erkeklerin biyolojik farklılıkları olduğunu onaylamaktadır ancak bu farklılıkların kadın ve erkek cinsiyetleri üzerinde bir tahakküm 306 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin ilişkisinin gerekçesinin olamayacağını vurgulamaktadır. Kadın, erkek ve ‘nötr’ olarak tanımlanan cinsiyet farklılıkları yalnızca toplum tarafından üretilmektedir. Böylelikle erkeğin kadın üzerinde kurduğu tahakküm ilişkisi bilinçli ya da bilinçsiz olarak toplum bireyleri tarafından da normal olarak kabul görüp, içselleştirilmektedir. Bu eşitsiz ilişkilerin sürekliliği kadını dezavantajlı ve ikincil bir konuma dahil ederek nesiller boyu devamını sağlamaktadır. Bunun sonucunda kadınlar diğer bireylere bağımlı kılınan bir hayat döngüsü içerisine yerleştirilir ve maruz kaldıkları eşitlikten yoksun davranışların farkında dahi olamayabilirler. Toplumsal cinsiyet eşitsizliğine yönelik bu tutumlar ancak eğitim fırsatları ile birlikte farkındalık geliştirilerek anlamlandırılabilir. Endüstri boyutunda her ne kadar feminizm ve toplumsal cinsiyet eşitsizliğine yönelik bilinçlendirme çalışmaları gerçekleştiriliyor gibi gözükse de bu faaliyetler kapitalizmin doğası gereği esas amaç olan ürün ya da hizmetin tanıtımının önüne geçememektedir. Böylelikle feminizm, yükselen bir değer haline gelmesi nedeniyle gün geçtikçe farklı amaçlar doğrultusunda ele alınan bir araç haline dönüşmektedir. Kaynakça Altınbaş, D. (2006). Feminist tartışmalarda liberal feminizm. Kadın Araştırmaları Dergisi, 9, 21-52. Baudrıllard, J. (1997). Tüketim toplumu, (Çev. Hazal Deliceçaylı-Ferda Keskin). İstanbul: Ayrıntı Yayınları. Bozok, M. (2009). Feminizmin erkekler cephesindeki yankısı: Erkekler ve erkeklik üzerine eleştirel incelemeler. Cogito içinde, 58, (ss. 269-284). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Butler, J. (2007). Taklit ve toplumsal cinsiyete karşı durma. (Çev. O. Akınhay). İstanbul: Agora Kitaplığı. Butler, J. (2010). Cinsiyet belası feminizm ve kimliğin altüst edilmesi. (Çev. B. Ertür). İstanbul: Metis Yayınları. Connell, R.W. (1998). Toplumsal cinsiyet ve iktidar: Toplum kişi ve cinsel politika. (Çev. C. Soydemir). İstanbul: Ayrıntı Yayınları. 307 A  CRITICAL APPROACH TO THE USE OF FEMINIST DISCOURSE IN ADVERTISEMENTS: “NIKE - KNOW US LIKE THAT”  Filiz Bilgin Ülken, Pelin Özüölmez Donovan, J. (2013). Feminist Teori Entelektüel Gelenekler. (Çev. A. Bora, M. A. Gevrek ve F. Sayılan). İstanbul: İletişim Yayınları. Ecevit, Y. (1998). Türkiye’de ücretli kadın emeğinin toplumsal cinsiyet temelinde analizi. 75 Yılda Kadınlar ve Erkekler, 267-284. Gürler, Ö. K. ve Üçdoğruk, Ş. (2007). Türkiye’de cinsiyete göre gelir farklılığının ayrıştırma yöntemiyle uygulanması. Journal of Yasar University, 2 (6), 571589. Hooks, B. (2012). Feminizm herkes içindir tutkulu politika. (Çev. E. Aydın, B. Kurt, Ş. Özgün ve A. Yıldırım). İstanbul. Bgst Yayınları. Kıran, Z. (1999). “Sözceleme ve göstergebilim”. Dilbilim araştırmaları dergisi. İstanbul: Simurg. Kolay, H. (2015). Kadın hareketinin süreçleri, talepleri ve kazanımları. EMO Kadın Bülteni, 3, 5-11. Lull, J. (2001). Medya iletişim kültür, Çev. Nazife Güngör, Ankara: Vadi Yayınları. Neculaesei, A.N. (2015). Culture and gender role differences. Cross-Cultural Management Journal, 1 (7), 31-35. Ng’umbi, Y. C. (2017). Re-imagining family and gender roles in aminatta forna’s ancestor stones. Tydskrif vir Letterkunde, 54 (2), 86-99. Scott, J. W. (2007). Toplumsal cinsiyet: Faydalı bir tarihsel analiz kategorisi. (Çev. A.T. Kılıç). İstanbul: Agora Kitaplığı. Taş, G. (2016). Feminizm üzerine genel bir değerlendirme: Kavramsal analizi, tarihsel süreçleri ve dönüşümleri. Akademik Hassasiyetler, 163-175. Tekeli, Ş. (1982). Kadınlar ve siyasal toplumsal hayat. İstanbul: Birikim Yayınları. 308 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Timisi N. (1998). “Medya ve Kadın: Temel Sorun Noktaları”, (içinde) 20. Yüzyıl Sonunda Kadınlar ve Gelecek, Edt. O. Çiftçi, TODAİE, No: 285, Ankara, 407-425. 309 A  CRITICAL APPROACH TO THE USE OF FEMINIST DISCOURSE IN ADVERTISEMENTS: “NIKE - KNOW US LIKE THAT”  Filiz Bilgin Ülken, Pelin Özüölmez 310 REPRODUCE OF GENDER INEQUALITY IN THE “IDEAL PROFESSION” NEWS AND THE RESPONSIBILITY OF MEDIA Evin Doğan, Elif Miral Oktay 17 REPRODUCE OF GENDER INEQUALITY IN THE “IDEAL PROFESSION” NEWS AND THE RESPONSIBILITY OF MEDIA “İDEAL MESLEK” HABERLERİNDE CİNSİYET EŞİTSİZLİĞİNİN YENİDEN ÜRETİMİ VE MEDYANIN SORUMLULUĞU Evin Doğan Elif Miral Oktay Abstract Media is one of the areas where gender inequality related to participation labour force and professional life is reproduced and presented. Media restricts the choice of profession, which need determination by susceptibility, interest, skill or ability, through “sex” and “sexist roles” and it presents optimum a choice of profession which is suitable to gender roles for women. Media reiterates gender discrimination/inequality with discourses such as "The most ideal professions for women", "The professions where women are most successful" or "The most suited professions for women." This study focuses on the effect of a sexist perspective in the choice of profession and the role of media in this subject. In study, a sample consisting of newspaper news on "profession and sex" has been determined and discourse analysis was done. Idealized professions for women are defined in terms of gender roles and gender inequality is replicated through professional dissociation. Keywords: Discrimination, Gender, News, Occupation, Choice. Giriş Cinsiyet genel olarak bir kişiyi dişi ya da erkek olarak belirleyen genetik, fizyolojik ve biyolojik özelliklere işaret etmektedir. Toplumsal cinsiyet ise kadınlar ve erkekler için 311 REPRODUCE OF GENDER INEQUALITY IN THE “IDEAL PROFESSION” NEWS AND  THE RESPONSIBILITY OF MEDIA  Evin Doğan, Elif Miral Oktay toplumsal alanda yaygın olarak kabul edilen düşünce ve beklentileri, davranış kalıplarını ifade etmektedir. Bireylerin, sırf kadın ya da erkek olmaları nedeniyle nasıl davranmaları gerektiğini ve onlardan beklenen farklı sorumlulukları, görevleri ortaya koyan bir kavramdır (Zeybekoğlu, 2010:1). Toplumsal cinsiyet algısı farklılıktan öte, “eşitsizlik” üzerinde yoğunlaşmaktadır. Toplumsal cinsiyet algısı, zamansal ve mekânsal ölçeklere göre farklı biçimlerde veya oranlarda toplumsal yaşamda karşılık bulsa da, kadın ve erkeğin eşitsiz konumlandırılışı geçmişten günümüze değişmeyen sorun alanına işaret eder. Toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin anlaşılması için öncelikle kavramsal tanımlamalara dikkat çekmek gerekir. Çünkü kavramların kendisinin dahi eşitsizliğe işaret etmektedir. Cinsiyet kavramının etimolojik kökenine bakıldığında İngilizce’de “sex” sözcüğüne tekabül eden “cins” kavramından ortaya çıktığı görülmektedir. Bir kişinin biyolojik veya genetik özelliklerini ifade eden sex kavramı, tüm canlılarda erkek ve dişileri ayırt etme olanağı veren bedensel özelliklerin tümü olarak da tanımlanmaktadır. Türkçe’de ise cinsiyet kavramının biyolojik cinsiyete uygun olarak “kadın” ve “erkek” şeklinde tanımlandığı görülmektedir. Türk Dili Büyük Sözlüğü’ne göre cinsiyet, “Bireye, üreme işinde ayrı bir rol veren ve erkekle dişiyi ayırt ettiren yaradılış özelliği, eşey, cinslik, seks” şeklinde yer almaktadır. Tanımda da görüldüğü üzere cinsiyet kavramı “sex” sözcüğüne denk gelmekte ve bireyin dişi veya erkek şeklinde tanımlanmasını içermektedir. Yani Türkçe kullanımında cinsiyet biyolojik özelliklere indirgenmekte ve yaradılış özelliği olarak tanımlanmaktadır. Ancak cinsiyetin sadece biyolojik değil, toplumsal yönü de bulunmaktadır. Çünkü toplumsal alan biyolojik yapının ötesinde kadınlık veya erkeklik şeklinde cinsiyeti inşa etmektedir. İngilizce’de “gender” olarak tanımlanan toplumsal cinsiyet, toplumsal alanda ve tarihsel süreç içerisinde kadınlık ve erkekliğe yüklenen rollerle ifade edilmektedir. Bir toplumda kadın ve erkeğin toplum içindeki statüsü ve rollerini toplumsal olarak kurulan toplumsal cinsiyet rejimi belirlemektedir. Toplumsal cinsiyet, kadınların ve erkeklerin toplumdaki farklı rollerini, sosyal statülerini, ekonomik ve politik güçlerini yansıtmakta ve etkilemektedir. Toplumsal Cinsiyet Eşitsizliği ve Kadının İkincilleşmesi Toplumsal cinsiyetin kadınlığa ve erkekliğe yüklediği rol ve davranış kalıpları beraberinde cinsiyet eşitsizliği veya ayrımcılığı konusunu gündeme getirmektedir. Çünkü biyolojik alanda cinsiyet eşitsizliği değil cinsiyet farklılığı sözkonusudur. Toplumsal alanda ise cinsiyet eşitsizliği veya ayrımcılığı öne çıkmaktadır. Toplumun 312 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin kadın ve erkeğe yüklediği rol, statü veya beklentilerindeki eşitsizlik toplumsal cinsiyet eşitsizliği olarak ifade edilmektedir. Toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin nedenlerine ilişkin farklı yaklaşımlar bulunmaktadır. Toplumsal cinsiyet eşitsizliğini biyolojik farklılıklara ve doğaya bağlayan yaklaşımlar olduğu gibi, başta ataerkil yapı olmak üzere siyasal/ideolojik, ekonomik ve kültürel alanın belirleyici olduğunu savunan görüşler de bulunmaktadır. Biyolojik yaklaşımlar kadının doğurganlığı, kaslarının erkeklere göre daha güçsüz oluşu ve adet görmeleri gibi sebeplerle kadının toplumsal alanda ikincileştiğini ve cinsiyet eşitsizliğinin buradan kaynaklandığını ileri sürmektedir. Kadının ikincileşmesini veya cinsiyet eşitsizliğini “doğaya” bağlayan sözkonusu görüşler, toplumsal cinsiyet eşitsizliğini meşrulaştırdığı gerekçesiyle eleştirilmektedir. Kültürel çalışmalardan temelini alan eleştirilere göre, toplumsal cinsiyet eşitsizliği ataerkil yapı, siyaset, din, eğitim, kültür, ekonomi veya medya gibi kurumlar tarafından ortaya çıkarılmakta ve süreklileştirilmektedir. Aileden başlayarak eğitim kurumlarına, çalışma yaşamından sosyo-kültürel alanlara kadar toplumsal hayatın birçok alanında cinsiyetçi kalıplar üretilmekte, öğretilmekte, meşrulaştırılmakta ve yeniden üretime sokulmaktadır. Toplumsal hayat içerisinde sürekli kendisini yineleyerek devam eden toplumsal cinsiyet eşitsizliğine ilişkin yapılan akademik ve kurumsal çalışmalar, özellikle kadına yönelik negatif tutum ve davranışların hakim olduğu ve kadının ikincilleştirildiği eşitsizlik uygulamalarını ortaya koymaktadır. Dünya Ekonomik Forumu’nun Küresel Cinsiyet Uçurumu Raporu, Türkiye Sanayici ve İşadamları Derneği (TÜSİAD) ve Türkiye Kadın Girişimciler Derneği (KAGİDER) tarafından hazırlanan “Türkiye’de Toplumsal Cinsiyet Eşitsizliği, Sorunlar, Öncelikler ve Çözüm Önerileri” başlıklı rapor ile Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı’nın (TEPAV) hazırladığı “81 İl İçin Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Karnesi” güncel kurumsal çalışmalara örnektir. Sözkonusu çalışmalar özel alandan kamusal alana, siyasal alandan ekonomik veya kültürel alana kadar toplumsal cinsiyet eşitsizliği uygulamalarının bulunduğuna dikkat çekmektedir. Aslında özel alan kamusal alan ayrımının kendisinin dahi cinsiyet eşitsizliğini meşrulaştırdığı ve kadını ikincilleştirildiği görülmektedir. Kadını sadece ev içinde konumlandıran ve kadını sosyal yaşamın dışında tutarak, sadece aile ile sınırlı bir ilişkilenme ve üretim alanı tanıyan “özel alan” yaklaşımı cinsiyet eşitsizliğinin göstergesidir. Benzer şekilde “annelik” rolünün kutsanmasıyla kadının özel alanda sıkıştırılması veya kadının hem erkeğin, hem ailenin hem de toplumun namus ölçüsü olarak kabul edilmesi gibi yaklaşımlar da cinsiyet eşitsizliğinin özel alandaki yansımalarından birkaçıdır. Gündelik yaşam pratikleri içerisinde kadın ve erkeğe yönelik dil kullanımları da cinsiyetçi algının 313 REPRODUCE OF GENDER INEQUALITY IN THE “IDEAL PROFESSION” NEWS AND  THE RESPONSIBILITY OF MEDIA  Evin Doğan, Elif Miral Oktay etkisini göstermektedir. Dilde temsilini bulan cinsiyetçi algı, cinsiyet eşitsizliğini pekiştirmekte ve sürekli yeniden üretmektedir. “Sadık eş”, “vefalı kadın”, “kutsal anne”, “namuslu kadın”, “İffetli/bakire genç kız” tanımlamaları da toplumsal cinsiyet algısının özel alanda kadına yüklediği rol tanımlarını içermektedir. Özel alanın yanı sıra siyasal, ekonomik, toplumsal ve çalışma yaşamının içinde bulunduğu ve daha çok erkek cinsi için işlevselleştirilen kamusal alanda da benzer şekilde cinsiyet eşitsizlikleri bulunmaktadır. Siyasal yaşama katılmadan sivil örgütlenme biçimlerine, çalışma yaşamından ekonomik üretim biçimlerine, eğitimden sağlığa kadar birçok alanda toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin yansımaları görülmektedir. Siyasal alanda özellikle aktif siyaset öznesi olma/olamama yani siyasal katılma olanaklarından faydalanamama/ulaşamama toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin yansımasıdır. Seçme ve seçilebilme hakları açısından cinsler arasında eşitlik yasal alanda tanınsa da, gerek yerel gerek merkezi siyasette aynı siyasal temsil oranlarına ulaşılmaması önemli bir göstergedir. Ancak burada üzerinde durulması gereken nokta siyasal temsil açısından sadece kadın ve erkek cinsinin sayısal oranlarının eş düzeyde olması değildir. Sayısal verilerlin dışından kadının siyasal temsil haklarını kullanabilmesi, politik hak talebinde bulunabilmesi yani aktif siyaset öznesi olabilmesi önemli bir unsurdur. Ayrıca cinsiyet eşitsizliğini ortadan kaldıracak politikaların uygulanmaması da cinsiyetçi yaklaşımın siyasal alandaki yansımalarından biridir. Ekonomi veya çalışma yaşamındaki cinsiyet eşitsizliği de özellikle kadına yönelik negatif yaklaşım ve uygulamalarla karşımıza çıkmaktadır. İşe alım sürecinden, ücret politikalarına, performans değerlendirmesinden kariyer olanaklarına kadar kadın ve erkeğin eşitsiz biçimde konumlandırıldığı görülmektedir. Dolayısıyla işgücü piyasalarında veya çalışma alanında kadınlar ve erkeklerin eşitsiz şekilde varlık göstermesi, kadınların özellikle ev içi işlerde veya güvencesiz, niteliksiz, düşük ücretli işlerde çalıştırılması toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin hem nedeni, hem de sonucunu oluşturmaktadır. Bu kapsamda kadını işgücü piyasasında aktif özne olarak görme ve erkeklerle eşit çalışma koşulları ile eşit ücret politikaları cinsiyet eşitliği için önemli uygulamalar olarak görülse de, mevcut ekonomik/ideolojik yapının kapitalin gereksinimlerinin bir sonucu olduğu da kabul edilmektedir. Yani, ekonomik üretim olanaklarından eş düzeyde yararlanma gibi uygulamalar işgücü piyasasında cinsiyet eşitliği için belirleyici olarak görülse de, mevcut ekonomik yapının kadın emeğine olan ihtiyacı ve talebinin de etkisi sözkonusudur. Kadının iş hayatında daha etkin rol alması, gelişen ekonomiler için vazgeçilmez bir zorunluluk halini almıştır (Fidan, İşçi, Yılmaz, 314 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin 2017). Burada dikkat çekilmesi gereken nokta, toplumsal cinsiyet algısının bir özelliğinin de başat ekonomik-toplumsal yapıya göre değişim göstermesidir. Yani, geleneksel toplumsal cinsiyet algısı, ekonomik üretim biçimleri veya toplumsal değişimlerden etkilenmekte ve yeni söylemlerle toplumsal alana hitap etmektedir. Her yeni dönem beraberinde toplumsal cinsiyet algısını veya eşitsizliğini farklı biçimlerde veya oranlarda da olsa göstermektedir. Meslek ve Cinsiyet İlişkisi Ekonomi ve çalışma yaşamının temel unsurlarından biri meslektir. Meslek, kişinin ekonomik kazanç düzeyinin yanı sıra toplumsal statüsü ve sosyal ilişki ağını belirleyen veya etkileyen temel dinamiklerden biridir. Dolayısıyla meslek seçimi, sadece bireyin çalışma ortamını ve yapacağı işi belirlemekle kalmaz aynı zamanda, bireyin yaşayacağı çevreyi, iletişim kuracağı insanları, sosyo-kültürel ortamını dahi belirlemektedir. Bireyin tüm yaşamını şekillendirebilen meslek seçimini belirleyen unsurlar ise, bireysel faktörlerden, sosyo-ekonomik ve politik unsurlara kadar geniş bir yelpazeyi içermektedir. Bireysel faktörler içerisinde, eğitim düzeyi ve olanakları, yetenek ve yatkınlık veya aile mesleği/tercihinin yanı sıra, ekonomik kazanç/gelir düzeyi, sosyal ilişkiler ve sosyal statü gibi faktörler de etkili olabilmektedir. Siyasal ve sosyo-ekonomik yapıdan kaynaklanan eğitim düzeyi/niteliği, sosyal politikalar, geleneksel yapı, üretim biçimleri ve koşulları, istihdam düzeyi, sosyal güvenlik hakları, emeklilik sistemi, kariyer olanakları gibi faktörler de meslek tercihini belirleyen unsurlardır. Meslek tercihinde etkili olan başka bir unsur ise cinsiyet politikalarıdır. Yani toplumsal cinsiyet eşitsizliği uygulamaları, cinsiyete dayalı mesleki ayrımcılık ve çalışma yaşamında kadınlara yönelik negatif uygulamalar bireyim meslek tercihinde etkili olabilmektedir. Meslek tercihlerinde cinsiyetçi algının oluşmasının önemli bir ayağı cinsiyete dayalı mesleki ayrımcılığın kendisidir. Ülkelerin ekonomik, sosyal ve kültürel yapılarının gelişimiyle doğrudan ilişkili olan cinsiyete dayalı mesleki ayrımcılık konusu, ülkenin yetersiz ekonomik ve sosyo-kültürel yapısından kaynaklanan sorunların bir yansımasıdır (Parlaktuna, 2010: 1220). Aynı kaynak bazı mesleklerin sadece kadına veya sadece erkeğe uygun olduğuna yönelik söylem ve pratiklerin oluşmasına da neden olmaktadır. Dolayısıyla sözkonusu söylem ve pratikler aileden başlayarak eğitim kurumlarına veya medyaya kadar geniş bir alan içerisinde inşa edilmektedir. Feminist İktisat Teorisi’ne göre, mesleklerin “kadın işleri” ve “erkek işleri” olarak ayrılması yatay tabakalaşma, aynı meslekteki kadın ve erkeklerin farklı iş pozisyonlarında yer alması dikey katmanlaşma 315 REPRODUCE OF GENDER INEQUALITY IN THE “IDEAL PROFESSION” NEWS AND  THE RESPONSIBILITY OF MEDIA  Evin Doğan, Elif Miral Oktay olarak tanımlanmaktadır. Erkekler daha çok müdür, şef gibi üst kademelerde yer alırken kadınlar daha az para kazanılan, tekdüze mesleklerde, yakalı işçiler olarak çalışmaktadırlar. Görünmeyen bariyerler olarak da tanımlanan cam tavanlar, kadınların başarılarına bakmaksızın ilerlemelerini engelleyen, açıkça görülmeyen ve aynı zamanda aşılamayan engeller olarak ifade edilmektedir (Parlaktuna, 2010: 1218). Cinsiyet Eşitsizliğinin Medyada Yeniden Üretimi Kadınların ve erkeklerin toplumdaki rollerinin, sosyal statülerinin, ekonomik ve politik güçlerinin eşitsiz dağılımı, toplumsal cinsiyet eşitsizliğini göstermektedir. Toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin nedenleri farklı kaynaklara dayandırılsa da, cinsiyetçi bakış açısı veya cinsiyet algısı önemli bir faktör olarak konumlanmaktadır. Cinsiyetçi bakış açısının somut göstergelerinin yansımalarını bulduğu mecralardan biri de medyadır. Medyada, kadına yüklenen rol ve anlam toplumsal cinsiyetçi yaklaşımıyla yeniden kurgulamakta ve üretilmektedir. Cinsiyetçi/eril söylem medya aracılığıyla toplumun gündemine sunulmakta, meşrulaştırılmakta ve süreklileştirilmektedir. Medya ürünleri veya metinlerine ilişkin yapılan araştırmalar, eril söylemin veya cinsiyetçi hegemonyanın hakimiyetine atıfta bulunmaktadır. Medya fedakâr, sadık eş veya kutsal, saygıdeğer anne konumunun vurgulanması ile geleneksel kadın rollerinin pekiştirilmesi sürecini hızlandırmakta ve aynı zamanda kadının cinsel kimliğini ön plana çıkarmakta ve kadın adına oluşan olumsuz durumu artırmaktadır. Kadının medyada yer alması daha çok bu iki unsur üzerinde yoğunlaşmakta, toplumsal ve iktisadi alanda elde ettiği başarı, kazandığı önem daha az ortaya konmakta; özgür, başarılı, dinamik, entelektüel yönlerine daha az vurgu yapılmaktadır (Fidan, 2000:125). Sonuçta medya araştırmalarında ortaya konulduğu üzere, hem geleneksel, hem de yeni medya - adı yeni olsa da söylemi eskidir, cinsiyetçi söylemi geleneksel medyadan miras olarak almıştırcinsiyetçi bakış açısı ile kadını toplumsal cinsiyet rolleri içinde ‘erkeğe bağımlı’, ‘kırılgan’, ‘güçsüz’, ‘korunmaya muhtaç’ olarak tanımlamakta, cinsiyet eşitsizliğini / cinsiyet ayrımcılığını yeniden üreterek meşrulaştırmaktadır. Araştırmanın Amacı ve Yöntemi Bu çalışma, medyada toplumsal cinsiyet eşitsizliği veya cinsiyet ayrımcılığı yaklaşımının “meslek” ile ilgili haberlerde hangi biçimlerde kodlandığına odaklanmaktadır. Amaç, sadece bireyin çalışma ortamını ve yapacağı işi belirlemekle kalmayan, aynı zamanda tüm yaşamını şekillendirebilen meslek seçiminde, medyanın sunduğu cinsiyetçi söylemi 316 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin ortaya koymaktır. Araştırma kapsamında doğrudan veya dolaylı olarak “Meslek ve cinsiyet” konulu gazete haberlerinden oluşan bir çözümleme birimi belirlenmiş ve söylem analizi yapılmıştır. Araştırma kapsamında haberlerin seçilmesinin nedeni, günümüzde haberlerin normal- anormal, doğru- yanlış, kabul-ret gibi ölçütler sunmakta ve bu ölçütler çerçevesinde insanın düşün dünyası veya davranış yapısı üzerinde etkide bulunabilme özelliğinden kaynaklanmaktadır. Haber, insanların gelecekleri ile ilgili kararları almakta, öteki insanlar ve çevreyle ilişkiler kurmakta, dünyayı algılamakta, en önemli unsuru oluşturan bilgilerdir (Girgin, 2000: 77). Haber insanın yaşadığı siyasal, ekonomik, toplumsal ve kültürel ortamı veya gerçekliği yeniden kurgulamakta ve süreklilik kazanması için gerekli verileri sunmaktadır. Bireyi de aşarak toplumsalı etki alanına alan haber, toplumu yeniden tanımlamakta veya konumlandırabilmektedir. Toplum, kendi kimliğini, varoluş bilgisini edinmektedir, kendi gerçeği üzerinden karşılıklı olarak bir müzakereye girmektedir (Ertan, 2011:13). Araştırmanın evreni Türkiye’de online olarak yayınlanan ulusal gazetelerin okura sunduğu haberlerdir. Araştırmanın örneklemi gazetelerin web sitelerinde yayınlanan, doğrudan veya dolaylı olarak cinsiyetle ilgili bilgi, yorum veya değerlendirmelerin yer aldığı haberlerden oluşmaktadır. Arama motorları aracılığıyla “meslek”, “kariyer”, “çalışma yaşamı” gibi anahtar sözcükler kullanılarak tespit edilen haberler, sistematik olarak belirlenmiştir. Amaçlı ve sistematik örneklem belirleme metodunun kullanıldığı araştırma kapsamında 5 haber seçilmiş ve başlık, spot, ara başlık ve içerik incelenerek söylem analizi yapılmıştır. Van Dijk’in Eleştirel Söylem Analizi referans alınarak yapılan analizde makro yapı içerisinde yer alan ve haberin temasını oluşturan haber başlıkları, spot ve haber girişleri incelenmiş ve metnin anlamsal özelliklerini tespit etme amaçlanmıştır. Eleştirel Söylem Analizi, metin içerisinde örtük bir şekilde yer alabilen ırk, etnik kimlik ve dini aidiyetli söylemlere odaklanmayı olanaklı kıldığı için model alınmıştır (Dijk, 2012:26-28). Bu analiz yöntemi daha çok, söylem, dil ve iletişim alanlarında etkin olan ve otorite, ideoloji, sömürü, manipülasyon vs. ile hakimiyetin kötüye kullanılması gibi spesifik konulara yoğunlaşmaktadır (Dijk, 2017). Araştırmanın Bulguları Medyada yer alan haberlerin cinsiyetçi yapı içerisinde sunulduğu ve toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin haberler aracılığıyla yeniden üretildiği çeşitli araştırmalarda ortaya konulmuştur. Haberler kadına yüklenen tüm toplumsal konumlar ve söylemler sürekli olarak dolaşıma sokulmakta, normalleştirilmekte ve doğallaştırılmaktadır.(Yıldız, 317 REPRODUCE OF GENDER INEQUALITY IN THE “IDEAL PROFESSION” NEWS AND  THE RESPONSIBILITY OF MEDIA  Evin Doğan, Elif Miral Oktay 2008:137) Bu çalışmada da kadına yönelik cinsiyet ayrımcı rollerin meslek içerikli haberlerde yer aldığı ortaya konulmuştur. “Meslek ve cinsiyet” konulu haberlerin örneklem olarak belirlendiği çalışma kapsamında temel analiz biriminde, Girişimciler Derneği (KAGİDER) ve GFK Türkiye araştırma şirketi işbirliği ile gerçekleştirilen ''Kadınların İş Gücüne Katılımı Kamuoyu Araştırması''nın sonuçlarına ilişkin yayınlanan haberler yer almıştır. 14 ilde 15 yaş üstü 1313 kişi ile yapılan anket sonuçlarına dayanılarak hazırlanan haberler Anadolu Ajansı kaynak gösterilerek Türkiye, Takvim, Sabah, Habertürk ve Hürriyet gazetelerinde yayınlanmıştır. Türkiye gazetesinde haber, “Kadının ideal mesleği öğretmenlik” başlığıyla okura sunulmuştur. Haberin spotunda başlığı destekleyecek açıklayıcı bilgi verilmiş ve “Kadın Girişimciler Derneği (KAGİDER) ve GFK Türkiye’nin araştırmasından kadınların iş hayatına dair ilginç bulgular ortaya çıktı. KAGİDER ve GFK’nın araştırmasına göre, kadınlar için en ideal meslek olarak öğretmenlik ön plana çıkıyor.” ifadeleri yer almıştır. Haberlerin anlamını ortaya koyan makro yapını tematik unsuru, başlık ve haberin giriş cümlelerinden oluşmaktadır. Van Dijk’e göre, haber başlıkları genellikle güce/iktidara sahip olanlar tarafından kontrol edilmekte, alıcıların zihinsel modelleri ve hafızaları üzerinde ve dolayısıyla sosyal eşitsizlik ve tahakkümün üretilmesinde büyük bir etkisi olmaktadır. İncelenen haberde, haber başlığı “tırnak” işareti veya farklı bir simge kullanılmadan yani alıntı olduğuna dair bir atıf yapılmadan doğrudan verildiği görülmektedir. Anket sonuçlarında elde edilen bir veri, kesin bir yargı içerecek şekilde, genel-geçer bir bilgi olarak gösterilmiş ve öğretmenlik mesleği kadınlara ideal olarak sunulmuştur. Başlıkta yer alan “ideal” sözcüğü ile mesleklerde sınırlama yapılmış, kadınların yapabileceği veya başarabileceği meslekler sınırlandırılmıştır. Cinsiyetin mesleki yaşamda belirleyici/etkili bir unsur olduğu alt mesajının verildiği haberde toplumsal cinsiyet eşitsizliği yinelenmiştir. Haberin içeriğinde anket verileri aktarılmış ve “İdeal olduğu düşünülen mesleklerin başında yüzde 65.8 ile öğretmenlik geliyor. Bunu sırasıyla doktorluk, hemşirelik, memurluk, avukatlık ve bankacılık izliyor. Sekreterlik, kuaförlük, muhasebecilik ve terzilik de ideal meslek grupları arasında yer alıyor.” ifadeleri kullanılmıştır. Takvim Gazetesi’nde aynı kaynağa dayandırılarak yapılan haber benzer bir kurgu yer almış, haber başlığı olarak “Kadınlar İçin Düşünülen 10 İdeal Meslek” ifadesi kullanılmıştır. Haberin spotunda da haber kısmen detaylandırılmış “Kadınlar için düşünülen 10 ideal meslek sıralandı. Sıralamanın başında öğretmenlik geliyor” şeklinde bilgi paylaşılmıştır. Haberin içeriği ve kurgusu Türkiye gazetesinde yayınlanan haberle 318 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin paralellik göstermektedir. Ancak Takvim gazetesinde kullanılan başlıkta “düşünülen” ifadesine yer verilerek bir genelleme yapılmış ve anket bilgisi yerine toplumun genelinde var olan düşünce iması yaratılmıştır. Anket sonuçları, Sabah gazetesinde farklı başlık ve kurguyla hazırlanmıştır ancak haber içeriğinde yer alan ara başlıkta meslek ile ilgili bölüm aynı nitelikte sunulmuştur. "Kadının temel görevi çocuk doğurmak!" başlığı ile verilen haberin spotunda kadının çalışma yaşamına ilişkin erkek bakış açısı ortaya konulmuştur. Araştırma verilerinden elde edilen bir sonuç başlığa taşınmış, haber başlığı tırnak içerisinde ve ünlem işaretiyle birlikte sunulmuştur. Erkeklerin kadının çalışmasına yönelik tavrı dolaylı olarak eleştirilmiş ve kadının görevleri arasında ''çocuk doğurmak-büyütmek'', ''ev işleriyle ilgilenmek'', ''çalışmak-para kazanmak'' ve ''sivil toplumda gönüllü işler yapmak'' şeklindeki yanıtların öne çıktığı aktarılmıştır. Haberde, Takvim ve Türkiye gazetelerindeki haberlere paralel olarak “Kadınlar İçin Düşünülen İdeal Meslek: Öğretmenlik” ara başlığı kullanılmış ve ideal olduğu düşünülen mesleklerin başında yüzde 65,8 ile öğretmenlik geldiği aktarılmıştır. Takvim gazetesinde olduğu gibi “düşünülen” ifadesiyle bir genelleme yapılmış, toplumsal cinsiyet rollerine uygun öğretmenlik mesleği ön plana çıkarılmıştır. Habertürk gazetesi ise “Kadının yeri evidir anlayışı artık bitti” başlığı ile anket sonuçlarına farklı bir bakış açısı ile yaklaşmıştır. Doğrudan yorum ve çıkarsamanın yer aldığı haber başlığı, “14 ilde yapılan araştırma kadının çalışmasına bakışın değişmeye başladığını ortaya koydu. Evli ve çocuklu kadının çalışmasını destekleyenlerin oranı yüzde 75.6 çıktı” şeklindeki spotla detaylandırılmıştır. Haberde mesleklere yönelik anket sonuçlarına yer verilmemiştir, yani ideal meslek konulu veri aktarılmamıştır. Haberde evli ve çocuklu kadının çalışmasını destekleyenlerin oranı verilerek, bunun cinsiyet eşitliği için önemli bir değişim olduğu aktarılmıştır. Habertürk bu haberde meslek ve cinsiyeti ilişkilendirmese de farklı bir haberde cinsiyetleştirilmiş meslek tanımlarını kullanmıştır. Habertürk Gazetesi’nde yayınlanan 5 Ocak 2012 tarihli “Kadınlar için en iyi iş seçimleri” başlıklı haber, önceki Takvim, Türkiye ve Sabah gazetesinde yer alan haberlerdeki söyleme paralellik gösterdiği tespit edilmiştir. Haber başlığında yer alan ifade iş ve meslek seçimlerini cinsiyetleştirmiş ve kadınların başarılı olabileceği iş tanımları yapılarak, doğrudan bir sınırlama yapılmıştır. Haberin spotu doğrudan okuyucuya seslenerek hazırlanmış ve “kadına yakışan meslek” tanımı yapılarak, cinsiyet ayrımcı söylem dolaşıma sunulmuştur. Ayrıca spotun devamında çalışma ve iş dünyası, “erkek dünyası” olarak tanımlanmış, kadının mesleki gelişimi, 319 REPRODUCE OF GENDER INEQUALITY IN THE “IDEAL PROFESSION” NEWS AND  THE RESPONSIBILITY OF MEDIA  Evin Doğan, Elif Miral Oktay kariyer başarısı “kendini ispatlama” olarak sunulmuş, “Eğer 'erkek dünyası'nda kendinizi gerçekleştirmek, kariyer sahibi olmak ve çok para kazanmak istiyorsanız çağımıza uygun yeni ve önü açık meslekleri de düşünebilirsiniz” ifadesi kullanılmıştır. Eczacılık, avukatlık, idari yöneticilik, aşçılık, psikolog, cerrahlık, pilotluk, bilgisayar programcılığı, insan kaynakları yöneticiliği, fizyoterapistlik haberde yer alan “kadına yakışan meslekler” olarak sıralanmıştır. Hürriyet Gazetesi’nde anket araştırması, “Çalışma hayatında kadınlar artık çocuk da yapıyor kariyer de” başlığı ile okura sunulmuştur. Haber başlığı kadının annelik rolünün kariyer ile engellenmeyeceği, yani kadının her ikisini bir arada yapabileceği belirtilmiştir. Böylece kadına çifte rol verilerek, ikisini başarıyla yapması gerektiği mesajı aktarılmış, kadına eşitsiz bir iş ve sorumluluk yüklenmiştir. Kadınların toplumsal cinsiyet rolleri çerçevesinde ailedeki temel misyonu hatırlatılmış, kadının temel sosyal ve ekonomik faaliyetler alanları tanımlanmıştır. Haberin spotunda başlıktaki bilgi detaylandırılmış, “Kadının yeri evidir” algısının son yıllarda değiştiği belirtilmiştir. Sonuç Bu çalışma medyada yer alan haberlerde toplumsal cinsiyet eşitsizliği ve cinsiyetçi yaklaşımın hangi biçimlerde kodlandığı üzerine yoğunlaşmıştır. Özellikle meslek ve çalışma yaşamına ilişkin haberlerde cinsiyet ayrımcılığı ve toplumsal cinsiyet rollerinin yeniden üretildiği tespit edilmiştir. “Kadına yakışan meslekler”, “İdeal meslekler” tanımlamalarıyla meslekler cinsiyete dayalı olarak ayrıştırılarak, kadının yapabileceği iş ve meslekler sınırlandırılmıştır. Meslek seçimi bireyin sadece ekonomik durumunu belirlemekle kalmayan aynı zamanda sosyo-kültürel çevresini, yaşam standartlarını, iletişim dünyasını da etkileyecek yapıya sahip olan bir süreçtir. Dolayısıyla kadına yönelik meslek sınırlamaları yapmak ve “ideal meslek” tanımı yapmak, kadının sosyopolitik, kültürel veya iletişimsel dünyasına yönelik bir çerçeve sunmaktır. Kadına yönelik ideal meslek tanımı ile birlikte toplumsal cinsiyet rollerine uygun yaşam biçimi de tanımlanmış olmaktadır. Sonuç olarak, medyanın özellikle kadın ve erkek eşitsizliğinin süreklileştirilmesinde üstlendiği rolün “meslek” konulu haberlerde de yerine getirildiği görülmektedir. Örneklem kapsamında elde edilen ancak bu araştırmada inceleme birimi içerisine dahil edilmeyen “Kadın 112 çalışanları meslek hayatlarında yaşadıkları zorlukları anlattı” başlıklı haberde olduğu gibi dolaylı biçimde kadınların mesleki yaşamda yaşadıkları 320 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin zorluklar aktarılması, “Kadınlar mühendis, erkekler öğretmen sevgili istiyor” başlıklı haberde de kadın ve erkekler için ayrı meslek beklentilerinin vurgulanması meslekte cinsiyetçiliğin farklı biçimlerde de haberlerde okura aktarıldığını göstermektedir. Medyanın kullandığı haber dili ve kurgusunun cinsiyetçi kodlardan arındırılması, toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanmasında veya en azından kadının çalışma yaşamındaki rolü ve sorumluluklarına yönelik yaklaşımda eşitlikçi perspektifin oluşmasına katkı sağlayabilir. Ayrıca toplumda ve aile içinde rol ve sorumlulukların dağılımında toplumsal cinsiyet ayrımcılığının ortadan kaldırılması ve eşitlikçi bir yaklaşımın desteklenmesinde medyanın sorumluluğu yeniden ele alınmalıdır. Kaynakça Dijk, T. A. (2012), “Söylem ve İktidar”, Nefret Suçları ve Nefret Söylemi içinde, Uluslararası Hrant Dink Vakfı Yayınları, Çev: Pınar Uygun, İstanbul. Dijk, T. A. (2017) “Critical Discourse Analysis”, http://www.hum.uva.nl:80/teun/cda.htm. Fidan, F., İşçi, Ö., Yılmaz, T. (2017) “Kadın Mesleği Kavramı: Anlamlılığı Ve İçeriği”, http://cws.emu.edu.tr/en/conferences/2nd_int/pdf/Fatma%20Fidan,%20 Oznur%20Isci,%20Tuncay%20Yilmaz.pdf Fidan, F. (2000) “Kapitalizmin Gelişme Sürecinde Kadının Çok Yönlü Konumu (Medya Örneği)”, Bilgi (2), s.117-133, http://dergipark.gov.tr/download/article-file/301082, Erişim: Kasım 2017. Ertan, B., (2011), “Televizyon Haberlerinde Magazinleşme”, Radyo Televizyon Üst Kurulu Uzmanlık Tezi, Ankara. Girgin, A. (2000), “Yazılı Basında Haber ve Habercilik Etiki”, İnkılâp Yayınları, İstanbul. Parlaktuna, İ. (2010), “Türkiye’de Cinsiyete Dayalı Mesleki Ayrımcılığın Analizi”, Ege Akademik Bakış Dergisi, Cilt: 10, Sayı: 4. 321 REPRODUCE OF GENDER INEQUALITY IN THE “IDEAL PROFESSION” NEWS AND  THE RESPONSIBILITY OF MEDIA  Evin Doğan, Elif Miral Oktay Zeybekoğlu, Ö. (2010), “Toplumsal Cinsiyet Rolleri Bağlamında Türk Toplumunun Erkeklik Algısı”, ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar, Sayı: 3 (1). Yıldız, E. (2008), “Medyada Kadın ve Aile İçi Şiddetin Temsili”, Medya Analizleri içinde, Edit: Ahmet Bülend Göksel, Bilgehan Gültekin, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara. Habertürk Gazetesi, “Kadının Yeri Evidir Anlayışı Artık Bitti”, 11 Temmuz 2011, http://www.haberturk.com/ekonomi/makro-ekonomi/haber/647365kadinin-yeri-evidir-anlayisi-artik-bitti, Erişim Tarihi: Kasım 2017. Hürriyet Gazetesi, “Çalışma hayatında kadınlar artık çocuk da yapıyor kariyer de”, 11 Temmuz 2011, http://www.hurriyet.com.tr/calisma-hayatinda-kadinlarartik-cocuk-da-yapiyor-kariyer-de-18228964, Erişim Tarihi: Kasım 2017. İhlas Haber Ajansı, “Kadın 112 çalışanları meslek hayatlarında yaşadıkları zorlukları anlattı”, 8 Mart 2015, http://www.iha.com.tr/haber-kadin-112-calisanlarimeslek-hayatlarinda-yasadiklari-zorluklari-anlatti-444938/ , Erişim Tarihi: Kasım 2017. Milliyet Gazetesi, “Kadınlar mühendis, erkekler ise öğretmen sevgili istiyor”, 19 Ağustos 2012, http://www.milliyet.com.tr/kadinlar-muhendis--erkeklerise-pembenar-detay-ask-1856434/, Erişim Tarihi: Kasım 2017 Sabah Gazetesi, “Kadının Temel Görevi çocuk doğurmak!", 10 Temmuz 2011, https://www.sabah.com.tr/ekonomi/2011/07/10/kadinin-temel-gorevicocuk-dogurtmak, Erişim Tarihi: Kasım 2017. Türkiye Gazetesi, “Kadının İdeal Mesleği Öğretmenlik”, 11 Temmuz 2011, http://www.turkiyegazetesi.com.tr/Genel/a497824.aspx, Erişim Tarihi: Kasım 2017. Takvim Gazetesi, “Kadınlar İçin Düşünülen 10 İdeal Meslek”, 10 Temmuz 2011, http://www.takvim.com.tr/guncel/2011/07/10/kadinlar-icin-dusunulen10-ideal-meslek, Erişim Tarihi: Kasım 2017. 322 Part IV Cultural Studies & Cinema CYPRUS FOLK SONGS AND APHRODITE OF CYPRUS Cemaliye Direktör 18 CYPRUS FOLK SONGS AND APHRODITE OF CYPRUS KIBRIS TÜRKÜLERİ İLE KIBRISLI AFRODİT Cemaliye Direktör Abstract Aphrodite is known as the goddess of love and beauty born of the scums of Sea of Cyprus. Kornos, son of Mother Soil, cut the testicles of his father, God of Skies, with a swath. When these testicles fell to the sea, Aphrodite was born of the waves of the sea who is narrated by Heseidos as Aphrodite of Cyprus. The scums which led her birth represent the sperms that exist with orgasm after sexual intercourse. Relatedly, Aphrodite is known as the goddess of sexuality, fertility and beauty. Cyprus has a geographical feature which hosted different civilizations for years. Aphrodite, on the other hand, appears as the heritage of the ancient Greek culture. Cultural values are transferred with folk songs which travel from one mouth to another. In this paper, the perception of woman in Cypriot folk songs, were examined with Aphrodite stories. Among Cypriot folk songs, the most known 6 folk songs were examined. The first of these songs, Feslikan song, handled woman as a person with white and beautiful neck. Throughout the song, desire for the lover, excitement for her, sexual desire and fertility of woman are found. While Feslikan is sowing in the pot of the lover brings to the fore the fertile structure of woman. It resembles the fact that everywhere that Aphrodite touches turns green. If only I could get undressed and go to her cotton bed, You are my soul by Feslikan I cannot break away from you, I cannot be away from the sweet lips of the lover, You are my soul by Feslikan I cannot break away from you, While you are sleeping lap overlap I cannot stay awake brings to the fore sexuality. It is about the sexual desire felt for the woman and the unwillingness for being away from her. In let’s throw oranges to each other, the emphasis is on nomad life. In addition, the beauty of woman, desire for her and her sexuality are brought to the fore. The big orange, there is no one at home, let us embrace my lover let them take the police connotes adultery, which is similar to the forbidden love and adultery story of Aphrodite. The fruit of Cyprus, the real of beauties it can be thought that according to the narration of Heseidos, Aphrodite was born of the testicles which fell to the sea, and people qualified her as the fruit of a family; thus, it can be believed that Cypriot women are associated with Aphrodite. Do you peel orange, do you get enough of its taste, do your arms get tired with embracing just once can be interpreted as the desire 325 CYPRUS FOLK SONGS AND APHRODITE OF CYPRUS  Cemaliye Direktör  for the sexuality felt with the lover. When Cyprus folk songs are examined, it can be believed that they have similarities with the narrations of Aphrodite and that they are integrated with women and sexuality and femininity in Cyprus. Giriş Toplumu oluşturan insanlar, biyolojik olarak kadın ve erkek olarak ayrılırlar. Toplumun yazılı olmayan normlarında yer alan ayrım ise bu biyolojik ayrımı dikkate alarak bireylerin nasıl davranması gerektiği, ne gibi görevleri olduğu belirlenmektedir. Bunlar, kadınlık ve erkeklik denilen rol ve statülerden başka birşey değildir. Kadınlık ve erkeklik tamamen kültürel bir değer olarak karşımıza çıkmakta ve psikososyal bakış açısıyla değerlendirilmektedir. Kadından nelerin beklenileceği ne gibi özelliklere sahip olacağı zamana göre farklılık göstermektedir. Erkeğin üstünlüğünü ve kadının iradesinin erkeğe verildiği ataerkil yapı, birçok kültüre yerleşmiş bulunmaktadır. Tüm toplumlar, kendi kültürel yapılarını tarihsel süreç içerisinde bir sonraki nesile aktararak korumaya çalışmaktadır. Yaşanılan savaş ve göçler kültürel yapıda değişikliklere neden olsa da dini inanış ve ritüeller, törensel davranışlar, heykel ve sanat eserleri bir sonraki neslin geçmişi bilmesine yardımcı olur. Günümüzde kadın, yaş, kültür, eğitim gibi sosyoekonomik sıfatların dışında ev ve annelik ile tanımlanmaktadır (Bora, 2011). Toplumsal cinsiyet biyolojik ayrımın ötesinde bir durumdur (Giddens, 2012: 505). Toplumsal cinsiyet, bireyin kadınsı ya da erkeksi olarak tanımlanan psikososyal özelliklerle tanımlanmaktadır (Hepşen, 2010: 13). Kadınsılık ya da kadınlık, erkeksilik veya erkeklik tümüyle toplumsal ve kültürel unsurlardır. Zaman ve mekana göre farklılık gösterebilmektedir. Herhangi bir coğrafyada yaşayan bir topluluk ya da toplumun kadın ve erkekten beklediği roller, birbirinden farklı olabilmektedir. Toplumsal cinsiyet doğuştan getirilen özelliklerin dışında toplumsal yaşantının içinde Yaşanılan farklılıklardır. Dolayısıyla kültür veya aynı kültürde yaşayıp farklı bölgelerde yaşayan bireylerin farklı özelliklere sahip olması kaçınılmazdır (Kacar, 2007). Toplumsal cinsiyet rollerde ortaya çıkan cinsiyet kalıp yargıları, bireyin sosyalleşme sürecini değiştirmektedir. Toplumsal cinsiyet rolleri yaşam boyu devam etmektedir. Açık veya örtük biçimde kültür içerisinde devamlılığı sağlamaktadır. Bunların arasında edebiyat ve sanat büyük önem taşımaktadır. Edebiyat ve sanat eserleri, o kültürün 326 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin toplumsal cinsiyete bakışını anlamada aracılık etmektedir (Kızıldağ ve Voltan-Acar, 2009). Psikanalitik yaklaşım varolan biyolojik farklılığın psikososyal farklılık yarattığını vurgulamaktadır. Buna göre kadın, eksik bir şekilde dünyaya gelmiştir ve penise sahip olma arzusuyla penis kıskançlığı yaşamaktadırlar (Coutnut Janin, 2012). Buna karşın Horney, kadın ve erkek arasındaki farkın penis üstünlüğü ile erkeğin güç ve iktidar çabasına bağlı olarak ortaya çıkan tamamen psikososyal bir bakış açısı kullanmıştır (Yazgan İnanç, 2016). Horney’in ardından gelen kuramcılar, erkeğin vajene ilişkin yaşadıkları yoğun korkuyla başetmek için kadın üstünde bilinçdışı bir üstünlük kurma çabasıyla ataerkil yapıyı oluşturduğundan söz etmektedirler (Coutnut Janin, 2012). Ataerkil yapı eski çağlardan beridir hüküm sürmektedir. İnsanın yaratılmasında anlatılan yaygın hikayelerin birinde Havva Adem’i ayartıp yasak elmayı yemesi konusunda ikna etmiş ve cennetten kovulmasına neden olmuştur. Bir başka ataerkil yapı kadınların da tanrıça olduğu Yunan Mitolojisinde karşımıza çıkmaktadır. Olimposlularda baş Tanrı Zeus bir erkektir. Kadın tanrıçalar da Zeus’un buyruğunda yer almaktadırlar. Toplumsal bakışı değerlendirmek için nesilden nesile aktarılan hikaye ve şarkılar oldukça önemlidir. Bu noktada Kıbrıs’ın tarihinde kendine yer bulmuş ve günümüzde de hem hikayeler hem de yapılan anıtlarla kültür içerisinde yer almaktadır. Bu bağlamda Kıbrıs’ta kadına bakışın Afrodit ile aktarılan hikayelerle ilişkilendirilebileceği düşünülmüştür. Kıbrıs adası yüzyıllar boyunca çeşitli medeniyetlere ev sahipliği yapmış çok kültürlü yapıya sahip bir ada olarak karşımıza çıkmaktadır. Helenistik dönemle birlikte Kıbrıs’ta Afrodit etkisinin başladığı ve özellikle Baf bölgesinde önemini koruduğu görülmektedir. Toprak (Gaia), öncelikle Yıldızlı Gök’ü yaratmıştır. Ardından dişi kadınsal varlıklar olarak dağ ve yamaçları, verimsiz Denizi yaratmıştır. Ouranos (Gök) ile birleşerek de Zeus’un anası Rgeia ve babası Kronos’u dünyaya getirmiştir. Son olarak yüzer kollu, ellişer başlı üç oğlan çocuk daha dünya ya getirmiştir. , Ouranos, bu kocaman, dev yapılı çirkin oğlanları hiç sevmemiş, doğar doğmaz onları da, dişer oğullarını da Toprağa göndermiş. Gaia, Ouranos’un bu hareketini bir türlü hazmedememiş. Afrodit da penis-sever olarak dünyaya gelir. Aphrodite, Kıbrıs’a ayak basar basmaz etrafı yeşillendirme, haz duyma, aşk, câzibe, zarafet ve nezaket ile birlikte kızların fısıldayarak söylediği tatlı sözler, cilveleşmeler, gülüşmeler, oynaşmalar, kandırmalar, atlatmalar ile 327 CYPRUS FOLK SONGS AND APHRODITE OF CYPRUS  Cemaliye Direktör  birlikte sevme ve sevilmenin tadı ve büyüsü ile acısı, onun özellikleri arasında yer almıştır (Yörükan, 2000). Afrodit, Kıbrıs denizinin köpüklerinden doğan aşk ve güzellik tanrıçası olarak bilinmektedir. Heseidos (2010), Gök Tanrı ile Toprak Ana’dan deniz ve dağların yanı sıra oğulların da dünyaya geldiğini belirtmektedir. Oldukça güçlü olan bu oğullardan korkan Gök Tanrı, oğullarını toprağa hapseder. Buna oldukça kızan Toprak Ana ise oğullarından Kronos’a bir tırpan verir. Kronos da bir gece saklandığı yerden çıkarak babası Gök Tanrı’nın hayalarını keser. Denize düşen hayalardan Afrodit doğar. Kıbrıs’ın dalgalarından çıkıp Kıbrıs’a ayak basar basmaz adı da Kıbrıslı Afrodit olarak anılır. Bir başka açıklamaya göre Afrodit’in doğduğu köpükler, cinsel birleşme sonucu orgazmla ortaya çıkan spermleri temsil etmektedir (Lankila, 2009). Bun bağlı olarak Afrodit cinsellik, doğurganlık, üretkenlik ve güzellik tanrıçası olarak bilinmektedir. Afrodit ile ilgili en bilinen iki hikayede de Afrodit’in özellikleri göz önüne serilmektedir. Bunlardan birincisi Odysseia’da anlatılmaktadır. Afrodit, Zeus’un isteği ile Hefaistos ile evlenir. Ares ile Afrodit tutkulu bir aşk yaşamaktadırlar. Bunu öğrenen Hefaistos ikisini tuzağa düşürür. Gizlice Hefaistos’un evine girip Afrodit ile sevişen Ares’in yasak ilişkisi Hefaistos’un yakalaması ile gün yüzüne çıkar. Yakalanan iki aşık, kimsenin görmediği zincilerle bağlanır ve tüm tanrılar bu zinaya şahit olur (Homeros, 2005). Bir başka hikaye ise İlyada’da geçen Troya savaşı olarak karşımıza çıkmaktadır. Aşk için yapılan savaşta Tanrılar ikiye bölünmüştür. Afrodit ve Hera karşı karşıya gelseler de Afrodit Hera’yı kıramaz ve ona istediği memeliğini verir. Bir başka araştırmaya göre, bu sihirli memelik, Afrodit’in tüm özelliklerini, sevgi, aşk, cilve, sakalaşma, temsil etmektedir (Homeros, 2007). Heseidos, Afrodit’i Kıbrıslı olarak nitelendirirken; Homeros onun Zeus’un kızı olarak Olimpia’da bulunduğunu belirtmektedir. Ancak Kıbrıs tarihi incelendiğinde Yunan göçler ile Antik Yunan inanışlarının Kıbrıs’a taşındığı bilinmektedir. Bugün Baf ilçesinde yer alan Afrodit hamamı ile Afrodit’in Kıbrıs hikayeleri anlatılmaya devam etmektedir. Kültürün kuşaklararası aktarımında binaların, yapıların, hikayelerin ve de türkülerin yeri önemlidir. Bu doğrultuda kültürün yapısı söz konusu eserlerle gelecekteki nesillere aktarılmaktadır. Kıbrıs, yıllarca farklı medeniyetlere ev sahipliği yapmış bir coğrafik özelliğe sahiptir. Her gelen medeniyetle birlikte kültürel yapının da değişmesi ve kendine özgü bir yapısının olması beklenmektedir. İlk değişim Eski 328 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Yunanlıların adaya gelişi ile olmuştur. Afrodit’e tapınma Eski Yunan gelenekleri ile adaya gelmiştir. Ardından Lübnan, Fenike, Asur, Mısır, Roma, Venedik, Osmanlı, İngiliz idaresine giren ada sakinleri, yaşanılan savaşlarla kayıplar yaşansa da kültürel yapılanmaları kendine özgü nitelik kazanmıştır. Eski çağlardan günümüze oluşan bir kültürel yapı yakın geçmişteki dilden dile dolaşan türküler ile gün yüzüne çıkmaktadır. Türkü, bir kültürün özelliklerini yansıtan, o kültürde yaşayan, o kültüre mensup tüm bireylerin ortak dili olarak tanımlanmaktadır. Tüm kültürlerde yer alan türkü yada halk müziği, ortak bir bilincin eseridir (Başgöz 1992: 7-8). Bundan dolayıdır ki belli bir kültürü anlamaya yönelik halk şarkılarının incelenmesi ve türkülerin ortaya çıktığı ve de söylendiği coğrafi bölgelerde ortak kültürel bilincin yaratılması, buna ek olarak kuşaklarlararası aktarımın belirlenmesini kolaylaştırmaktadır ( Keeling 1992; Ferris 1997). “Bu çalışmada Kıbrıs Türkülerinde yer alan kadın algısı, Afrodit hikayeleri ile incelenmiştir. Kıbrıs türküleri arasında en fazla bilinen 6 adet eser; Feslikan, Dillirga, Portakal atışalım, Kıbrısım, Al yemeni mor yemeni, Dolama incelemeye alınmıştır. Araştırmanın Yöntemi Bu çalışmada Kıbrıs’ta Türkçe olarak bilinen 6 eser Afrodit hikayeleri açısından kadın algısına yönelik incelenmiştir. Bu incelemenin daha iyi olabilmesi için türkülerde yer alan ve konuyla ilişkili ifadelerin tamamına veya bir kısmına değinilmiş daha sonra bu ifadeler Afrodit hikayeleri ile benzeşen yönleri aktarılarak kadına yönelik algı açıklanmaya çalışılmıştır. Feslikan şarkısında kadın beyaz ve güzel boyunlu olarak ele alınmıştır. Şarkı boyunca sevgilinin arzulanması, ona duyulan heyecan, cinsel istek ve kadının üretkenliği bulunur. Sen gönlümde açan feslikan çiçeğim kadına kalpten duyulan sevgi dile getirilir. Feslikan ekerkan yar saksısına kadının üretken yapısı öne çıkarılır. Afrodit’in dokunduğu her yerin yeşillenmesi ile benzerdir. Soyunup da girsem pamuk koynuna, Canımsın feslikanımsın ben ayrılamam, Yarin tatlı dudağından ayrı kalamam, Canımsın feslikanımsın ben ayrılamam, Kucak kucak uyur iken ben uyanamam cinsellik ön plana çıkarılmıştır. Kadına duyulan cinsel arzu ve ondan ayrı kalmak istemeyiş söz konusudur. Feslikanda sevgiliyi arzulama, ona duyulan heyecan, cinsel istek ve kadın üretkenliği vurgulanmaktadır. 329 CYPRUS FOLK SONGS AND APHRODITE OF CYPRUS  Cemaliye Direktör  Sensin benim canım tatlı sevgilim Sen gönlümde açan feslikan çiçeğim Yar seni görünce oynar yüreğim Canımsın feslikanımsın ben ayrılamam Yarin tatlı dudağından ayrı kalamam Feslikan ekerkan yar saksısına Usul usul dolandım onun arkasına Püf deyip üfledim ben lambasına Canımsın feslikanımsın ben ayrılamam Yarin tatlı dudağından ayrı kalamam Feslikan takılmış yarin koynuna Bendo lira bağlamış güzel boynuna Soyunup da girsem pamuk koynuna Canımsın feslikanımsın ben ayrılamam Yarin tatlı dudağından ayrı kalamam Canımsın feslikanımsın ben ayrılamam Kucak kucak uyur iken ben uyanamam Dillirga’da ise sevgili badem gözleri ile güzel gözlü ve nazlı olarak nitelendirilmiştir. Güzel ve nazlı bir kadın temasının yanı sıra ilk görüşte aşk ve Dillirga köyü de tasfir edilmiştir. Kızların saçlarına çiçek takması ise süslenmesi ve çilek ile üzüm diyarı oluşu da bereket olarak düşünülmüştür. Afrodit’in aşık olacağı bir ölüye özenle hazırladığı, memeliğin yanı sıra kadın tanrıçalar tarafından hazırlanırken, çiçeklerle süslenmesi, nazlı bir yar oluşu cilve ve nezaketini temsil etmiştir. Dillirgadan gece geçtim suyundan içtim Badem gözlü bir yar gördüm kendimden geçtim Dillirganın tepeleri denize bakar Köy kızları saçlarına çiçekler takar Çilek üzüm diyarısın Nazlı bir yarsın Mavi dalgalar boyunca sen uzanırsın Portakal Atışalım’da göç yaşantısına vurgu yapılmıştır. Ayrıca Kıbrıs kadınının güzelliği, arzulanışı ve de cinselliği ön plana çıkarılmıştır. Evde yoktur birisi, getirsinler polisi ile de zina dile getirilmiştir. Kıbrıs’ın meyvasını, Güzellerin hasını Heseidos’un anlatısına göre denize düşen hayalardan olan Afrodit de halk arasında çocuğun ailenin bir meyvası 330 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin olarak nitelendirilmesi ile Kıbrıs kadınının Afrodit ile ilişkilendirildiği düşünülebilir. Portakal soyulur mu tadına doyulur mu, Bir kerecik sarmayla kolların yorulur mu sevgili ile yaşanan cinselliğin devamının arzulandığı şeklinde yorumlanabilir. Portakalın irisi evde yoktur birisi, Gel yarim sarılalım getirsinler polisi zinayı çağrıştıran bu söylem, Afrodit’in yasak aşkı ve zina hikayesi ile benzerdir. Buna ek olarak Afrodit’in özelliklerinin bir memelikte toplandığı hikaye ile örtüşebilen portakalın irisine yapılan vurgudur. Portakal atışalım beraber kapışalım Sen ordan gel ben burdan Kınrıs’ta buluşalım Kıbrıs’ın meyvasını Güzellerin hasını O kız benim olacak Ben gördüm rüyasını Portakal soyulur mu tadına doyulur mu Bir kerecik sarmayla kolların yorulur mu Portakalın irisi evde yoktur birisi Gel yarim sarılalım getirsinler polisi Kıbrısım şarkısında kadının güzelliği ile Kıbrıs’ın güzelliği ön plana çıkartılmıştır; Kıbrıs bir ada mıdır cennetten parça mıdır, Kıbrısın güzel kızı yanakları kırmızı, Akdenizin yıldızı. Yanaklarının kırımızı oluşu kadının sağlıklı oluşu dile getirilmiştir. Akdenizin yıldızı olarak nitelendirilen kadın, Afrodit’in güzellik tanrıçası ve Venüs yıldızı ile anılmasıyla bağdaştırılabilir. Lefkoşanın gençleri, Çeler hep gönüllei, Çeliktendir elleri Kıbrıs kadının yanı sıra bu şarkıda erkeğin nasıl olduğu da açıklanmıştır. erkeğin çok güçlü olduğu dile getirilmiştir. Afrodit’in hikayelerinde aşık olduğu erkeklerin, yakışıklılığı ve güçlülüğü ile ortak olabileceği düşünülmüştür. Kızların sevgisine, Vurgunum ben kıbrısım İlçelerin özellikleri ile birlikte kadının şefkatli oluşuna duyulan tutku da eklenmiştir. Ayrıca Gurbette yaşayamam ile Kıbrıs’a duyulan sevgi tekrarlanmıştır. Bu sevginin oldukça yoğun olduğuna da dikkat çekilmiştir. Kıbrıs bir ada mıdır cennetten parça mıdır Kıbrısın güzel kızı yanakları kırmızı Akdenizin yıldızı Ah kıbrısım kıbrısım Lefkoşa merkezidir 331 CYPRUS FOLK SONGS AND APHRODITE OF CYPRUS  Cemaliye Direktör  Kıbrısın şerefidir Lefkoşanın gençleri Çeler hep gönülleri Çeliktendir elleri Ah kıbrısım kıbrısım Kıbrısın her kazası Sanki altın parçası Mağusa hisarları yeşil girne dağları Bafın güzel bağları ah ne hoştur kıbrısım Kıbrısı ben bırakamam Gurbette yaşayamam İskele sahiline Leymosun içkisine Kızların sevgisine Vurgunum ben kıbrısım Al yemeni mor yemeni de Anadolu özellikleri de eklenmiştir. Yemenin kullanışı ve siyah kaş, saç ile tanımlanışı ayrıca ellerine sürülen kına, buna örnek olabilir. Buna ek olarak kadının anlatımı diğer şarkılarla benzer olarak güzel, nazlı, edalı ve üretken, Buğdayı döver, olarak karşımıza çıkmaktadır. Döndürür başı ile de kadının aşık olunabilecek güzelliği ön plana çıkarılmıştır. Al yemeni mor yemeni Yemenisi sarı Ah ne de edalı Kıbrısın kızları Elleri kınalı Yar yaraman El ele döner Buğdayı döver Nazlıca güler Köy kızları Gözleri kaşı Simsiyah saçı Döndürür başı Köy kızları 332 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Dolama’da da cinsellik, kadının şehveti, arzulanışı ve onun için herşeyi göze alış Adamı derde korlar, Senin için bir tanem, Beni zindana korlar dile getirilmiştir. Sarsam ince belinden, Öpsem dudu dilinden cinsellik ön plana çıkarılmıştır. Türk Dil Kurumunda dudu kelimesi kadın, hanım anlamında kullanımının yanı sıra kadının dişilik organı olarak da açıklanmaktadır. Kadın cinselliğinin tasviri kadının arzulanışı ve tutkusu ile aktarılmıştır. Baş döndürücü güzellik yine Afrodit’in dillere destan ve onu görenlerin büyük bir arzuyla beklediğine gönderme yapılmıştır. Ayrıca Afrodit’in ölümlülerin aşklarında yaptığı müdahalelerde de arzu ve şevkete yer verilmiştir. Dolama dolamayı Getirin bağlamayı Kimden alıştın yavrum Böyle göbek atmayı Aman aman elinden Sarsam ince belinden Öpsem dudu dilinden İki civan oyunda Elma tüter goynunda Ne güzel oyun oynar Cingane var soyunda Aman aman o kollar Adamı derde korlar Senin için bir tanem Beni zindana korlar Sonuç Türküler toplumsal açıdan bir kültürü tanımada önemli bir rol oynamaktadır. Geçmişten günümüze kadınlık kavramının Kıbrıs’taki Türkçe türkülerde nasıl taşındığı incelenmiştir. Toplumsal roller, kadının ne gibi özellikler taşıması gerektiğini ve ondan beklenilen davranış örüntülerini içermektedir. Bu doğrultuda Kıbrıs’ta ev fazla bilinen türkülerde Kıbrıslı Afrodit’in özelliklerinin varlığı dikkat çekmiştir. Kıbrıs kadınının cinsellik ve dişiliği temsil ettiği düşünülmüştür. Güzellik, dirildik ve gençlik Kıbrıs kadınlarının özellikleri arasında sayılmaktadır. Afrodit’in Sudan her çıkışında kazandığı bakireliği sayesinde cinsel arzunun sınırlanmaması söz konusu olmaktadır. Bir diğer açıdan Afrodit tutkulu bir aşık olarak tasvir edilmiştir. Ayrıca eşini aldatan, diğer bir 333 CYPRUS FOLK SONGS AND APHRODITE OF CYPRUS  Cemaliye Direktör  deyişle sadık kalamayan biri olarak anlatılmıştır. türküler arasında da kadının cinselliği, arzu ve tutkusuna ek olarak zinanın da kabul edilirliliği göze çarpmıştır. Sonuç olarak Kıbrıs kadınının türkülerde Afrodit ile özdeşleştirildiği düşünülmüştür. Afrodit hikayeleri Kıbrıslı Afrodit’in güzellik, aşk ve cinselliğine vurgu yapmaktadır. Doğuşunun anlatımında da ensest yaşantı söz konusudur. Ödipal karmaşanın içinde olan Kronos, babasını kastır ederek hayalarını denize atar. Afrodit de bu çatışmanın bir sonucu olarak denizden yaratılmıştır. Her ne kadar aşkı temsil etse da savaş ayrılmaz bir parçası olarak hikayelerde göze çarpmaktadır. Afrodit’in doğduğu inci kadar güzel Akdeniz, şarkılarla aktarılmıştır. Kadınlığın en önemli temsiliyeti olarak karşımıza çıkan Afrodit, Kıbrıs kadınlığının nasıl aktarıldığını göstermektedir. Baf bölgesinde bulunan hamamı ile Afrodit’in izleri günümüze kadar taşınmıştır. Kültürel değerlerle aktarılan toplumsal cinsiyet rolleri, kadın algısını belirlemektedir. Bu doğrultuda türkülere konu olan kadının cinselliğine vurgu yapılmakta, arzulanacak güzelliği, erkeklerin aklını başından alışı anlatılmıştır. Birçok kültürden etkilenen Kıbrıs’ın kadına yönelik algısında Eski Yunan etkisinin varlığı dikkat çekmiştir. Anadolu etkisinin varlığı sadece al yemeni mor yemeni şarkısı ile görülmüştür. Türkülerde kadın, dişilik, üreme, yaratma, cinsellik ile aktarılmaktadır. Toplumsal cinsiyet rolleri açısından kadından beklenen cinselliğini ortaya çıkarması, cilve yapması, arzulanan bir nesne olarak kendine bakıp erkeğin başını döndürecek güzelliğe sahip olmasıdır. Bu bakış açısıyla Kıbrıs kadınının Afrodit kadını olduğu düşünülmüştür. Kaynakça Bora, A. (2011). Kadınların sınıfı ücretli ev emeği ve kadın öznelliğinin inşası. İstanbul: İletişim Yayınları. Giddens, A. (2012). Sosyolojik Yöntemin Yeni Kuralları. çev. Ümit Tatlıcan-Bekir Balkız. Ankara: Sentez Yayıncılık. Hepşen, Ö. (2010). Tevrat, İncil Ve Kuran-ı Kerimde Kadın Bedeni. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Hesiodos. (2010). Tanrıların Doğuşu ve İşler ve Günler (çev. Furkan Akderin). Sosyal Yayınlar, İstanbul. 334 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Homeros. (2005). Odysseia (çev. Azra Erhat, A. Kadir), Can Yayınları, İstanbul. Homeros. (2007). İlyada (çev. Azra Erhat, A. Kadir). Can Yayınları, İstanbul. İnanç, B. Y., ve Yerlikaya, E. E. (2017). Kişilik kuramları. Pegem Atıf İndeksi, 1-339. Janin, M. C. (2012). Kadınsı ve Kadınlık. Çev: Özge Soysal-Murat Erşen) İstanbul: Bağlam Yayınları. Kacar, O. (2007). Toplumsal cinsiyet ve kadının konumu: Türkiye ‘de yakın zamanda dahi değişimi anlamak. Yayınlanmamış yüksek lisans Tezi, Kocatepe Üniversitesi, Afyon. Kızıldağ, S., ve Voltan-Acar, N. (2009). Halide Edip Adıvar'ın" Vurun Kahpeye" Adlı Eserinin Feminist Terapi Açısından Değerlendirilmesi. Kadin/Woman 2000, 10(2). Lankila, T. (2009). Aphrodite in Proclus' theology. Journal for Late Antique Religion and Culture, 3, 21-43. Pira, A. ve Elgün, A. (2000). Toplumsal Cinsiyeti İnşa Eden Bir Kurum Olarak Medya; Reklamlar Aracılığıyla Ataerkil İdeolojinin Yeniden Üretilmesi. 27 Ekim 2017 tarihinde http://www.anadolu.edu.trpdf adresinden erişildi. Yörükan, T. (2006). Yunan Mitolojisinde Aşk. İstanbul: Ebabil Yayıncılık. 335 CYPRUS FOLK SONGS AND APHRODITE OF CYPRUS  Cemaliye Direktör  336 INTERPRETATION OF THE ROUTINE OF DAILY LIFE OVER THE TYPOLOGY OF ‘OPPORTUNIST’ Ercan Geçgin 19 INTERPRETATION OF THE ROUTINE OF DAILY LIFE OVER THE TYPOLOGY OF ‘OPPORTUNIST’ GÜNDELİK HAYATIN AKIŞKANLIĞINI ‘FIRSATÇI’ TİP ÜZERİNDEN YORUMLAMAK Ercan Geçgin Abstract In the daily routine of social life, ‘opportunists’ are the social types who draw attention with their spooky and uncanny stance. They are the ones that ramble around endlessly, on the limits built upon social interactions’ possibilities of credence and insecurities. They are the ones who are libelled as twisted since they constantly invade and abuse social boundaries and threaten collective moral principles, the ones who show up at unexpected moments and have an eye on any opportunity. They are the ones who have success in their career just as much as they benefited from opportunities in their comfort zones. They are in competition with the other opportunists. They have carried the remnants of petty business to their action repertory, hence, they are sneaky; expert of small matters. To make use of an opportunity in every situation and condition is the necessity of their personality. Their lifestyle and their specialty of being an opportunist offer them the talent of acting with the habitus of an opportunist. They are experts of misleading the negative influence on them to more positive. They are the externalized reason of moral panic in the reconstruction and association of society and a reference frame in building social sensitivity. It is possible to be faced with these distressing type of person in any situation in daily life, also to come across or learn about in daily news or social media. In addition, it is also possible for any individual to become a opportunist because of the wobbly ethos of social sphere, or to be insulted if he/she refuses. In this study, to exhibit an ideal typology, it is based on the instances in the news or the representations in the fields like literature or cinema of the opportunist profile. The typification is approached by the following cases: 1. socioeconomic and sociocultural context that establish the opportunist typology; 2. the epistemology of the typology’s action repertory and social logic; 3. the 337 INTERPRETATION OF THE ROUTINE OF DAILY LIFE OVER THE TYPOLOGY OF ‘OPPORTUNIST’  Ercan Geçgin  sensitivity of the ones that are not included in this typology against to be labelled as an opportunist and their social integration arise from moral panic and the externalized function of the opportunist typology on establishing moral boundaries. In this way, it is tried to clarify the position and interaction frame of the opportunist type in the light of sociological theories of daily life. Keywords: Twisted, Moral Panic, Tactics, Opportunist, Ontological Insecurity, Daily Life. Giriş Gündelik hayat, dinamik ve akışkandır. Bu akışkanlık içerisinde yüz yüze kalınan çeşitli sahneler ve bu sahnelerde çeşitli ‘persona’lar söz konusu olabilmektedir. Sosyal hayatın devingenliği bir açıdan ‘persona’ların performanslarıyla da anlam kazanabilmektedir. Daha özel olarak sosyolojik tiplerden bahsedebileceğimiz söz konusu yüzler, hem kendi içlerinde hem de diğer yüzler ile ilişkilerde akışkanlığa ritim kazandırabilmektedirler. Bu çalışmada, Türkiye’de belli başlı bazı nitelikleri ile bilinen, anlamlandırılan, somut olarak karşılaşılan ya da karşılaşılma ihtimalli her daim mümkün olan ‘fırsatçı’ toplumsal tip üzerinde duracağız. Her toplumda karşılaşılabilen bu tipin Türkiye bağlamındaki özgüllüğünü açığa çıkartma amacıyla birkaç örnekten hareketle bu tipin sosyal sahnedeki eylem repertuarlarını serimlemeye, anlam dünyasını çözümlemeye ve yorumlaya çalışacağız. Fırsatçılığını gerçekleştirmek için doğru zamanı kollayan bu tipin toplumda ‘çakal 1 ’, ‘uyanık’, ‘kurnaz’ gibi birbirine yakın anlamlara sahip çeşitli nitelendirmeleri olduğunu biliyoruz. Daha genel anlam bu tip ‘oportünist’ olarak da bilinmektedir. Özellikle kendi çıkarı doğrultusunda, hiçbir ahlaki ilke ya da prensip kriteri gözetmeksizin fırsat anını kollaması hasebiyle fırsatçılıkla eşanlamlıdır oportünizm. Ancak Türkiye’de, gündelik hayat ilişkilerindeki temsilinden ziyade daha çok siyasal alanda kullanılan bir kavram olması ve de Türkiye’deki yaygın kullanımı hasebiyle ‘fırsatçı’ ismi tercih edilmiştir. Esasta ikisi arasında bir farklılık yoktur; halk nezdindeki yaygın kullanımı dikkate alınmıştır. İster fırsatçı diyelim ister oportünist, gündelik hayatın tüm veçhelerinde; ekonomik eylemde, siyasal davranışta, karmaşık ve devingen ilişkilerde, çalışma hayatında kısa vadeli kazançlar için çaba gösterenlerin temsili olarak bu kavramsallaştırmayı düşünmekteyiz. 1 ‘Çakal’ tipi ile ilgili Ünsaldı’nın (2014) çalışmasına bakılabilir. Çakal da fırsatçı tip gibi ideal tiplerden biridir, birbirine paraleldirler ve hatta birbirleriyle örtüştükleri kadar birbirlerini tamamlayabilmektedirler. Genel olarak sosyolojik düşün ve toplumsal tipler konusunda Ünsaldı ile yaptığımız zengin mülahazaların bu çalışmada da bir girdisi olduğunu söylemek doğru olacaktır. 338 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Fırsatçı tipine her çağda rastlamak mümkündür. Gelenekselliğin hüküm sürdüğü ortam ve çağlarda da rasyonelliğin baskın olduğu çağlarda da bu tiple karşılaşmak olasıdır. Çıkarcı veyahut pragmatist bir tutumla da nitelendirilebilir ancak her fırsatçıda bu niteliklerin bariz olduğunu da söyleyemeyiz. Zamana, mekâna, ortama, ilişkilere göre farklılıklar arz edebilir. Dolayısıyla sosyal ve kültürel göreliliklerin dikkate alınması gerekir. Türkiye’de de bu bakımdan homojen bir kültürel kişiliğin ve buna dayalı fırsatçı tipin geliştiğini tam olarak söylemeyiz; bilakis farklı kültürlerin farklı fırsatçılığı olduğunu dile getirebiliriz. Buna karşın çeşitli eğilimler açısından ve eylem biçimlerindeki benzerlikler ile sosyal öğrenmenin gerçekleştiği sosyal etkileşim biçimlerindeki habituslar bakımından analitik olarak bu tipin hem reelde hem de sosyal imgede yaşadığını görmekteyiz. Bütün bunlardan hareketle fırsatçı tipin özcü bir yaklaşımla ya da tözcü bir değerlendirme ile ele alınmasının sakıncalarını da dikkate almalıyız. Türkiye özgülünde ve somut hadiselerden, farklı temsil biçimlerinden hareketle analitik olarak fırsatçı tipini sınıflandıracağız bu çalışmada. Diğer taraftan fırsatçı tipin aklını betimlemek açısından eylem repertuarlarına değineceğiz ve devamında özellikle toplumdaki yeri ve ona yönelik tepkiler ile onun ne tür işlevler yerine getirdiğini ‘ahlaki panik’ kavramı ekseninde değerlendireceğiz bu çalışmanın sınırlılığı çerçevesinde. Ancak öncesinde konunun sosyolojik bağlamını asgari düzeyde de olsa belirlemekte fayda görmekteyiz. Sosyolojik çözümleme geleneğinde toplumda hem somut düzlemde hem de soyut imgesel düzlemde varlık kazanan tiplerin araştırma nesnesi yapıldığını görmekteyiz. En bilinenleri Dilthey’in (1999) edebi alanda işlenen tipleri ile Simmel’in (2009) sosyolojik tipleridir. Sosyolojik tipleştirmelerde Simmel ilk akla gelenler arasında sayılabilir. Onun; mübadele, çatışma, tahakküm, fahişelik, sosyallik gibi toplumsal etkileşim biçimleri ile yabancı, yoksul, cimri, savurgan, maceracı gibi toplumsal tipler üzerinden yaptığı çözümlemeler en çok bilinenler arasındadır. Ancak Simmel bunlara ilişkin derinlikli teorik izahlar ortaya koymaz. Bu tiplerin sosyal uzamdaki yerine değinir. Ama tipi toplumsal alandan soyutlamaz. Bilakis ilişkisel düzlemde ele alıp yorumlar. Teorik bir çerçeve sunmaya çalışan ise daha çok Weber gibi görünse de onun teorikleştirdiği çerçeve daha büyük ölçekteki tikelliklerdir. Ringer’in (2006:142-143) belirtmiş olduğu gibi Weber’in ideal tiplerinin çoğu tikeller arasındaki ilişkilere hitap eder; diğer bir anlatımla nedensel olarak ‘yeterli’ olduğunun tasarlandığı ilişkilerin saf kurgularıdırlar. Sözgelimi ekonomik eylemin bir biçimi olarak ‘mübadele’ ideal tipinin geliştirilmesi Weberyan anlamda olasıdır. Kuşkusuz ideal tipleştirmeler analitik ayırımlardır ve Weber’in sosyolojinin konusu ettiği ‘sosyal eylem’ kavramıyla da doğrudan 339 INTERPRETATION OF THE ROUTINE OF DAILY LIFE OVER THE TYPOLOGY OF ‘OPPORTUNIST’  Ercan Geçgin  bağlantılıdır. Yorumlayıcı sosyoloji çerçevesinde Weber (2012a:130), sosyal eylemi “hem eylemde bulunamamayı hem de pasif rızayı içeren sosyal eylem başkalarının geçmiş, şimdiki ya da beklenen gelecek davranışına yönelebilir” şeklindeki ilk maddedeki tarifiyle bu kavramı açımlamaya çalışır. Sosyal olmasının en temel niteliklerinden biri olarak başkalarının eylemine anlamlı bir biçimde yönelmesini gerekli görür.2 Onun ideal tipleştirmeleri sosyolojik düşün için önemli araçlardır. Somut karşılığı hem olan ama olmasa bile zihinsel dünyada anlamlandırılan hem de hiçbir şekilde somut tip imgesi olmasa bile sosyolog tarafından tipleştirilendir. Bir çeşit araçsal tipleştirmeler de olabilir. Kategorikleştirmeler, sınıflandırmalar da buna dâhildir. Bizim bu çalışmada ele aldığımız fırsatçı tip de Weber’in ideal tipleştirmelerine dayalı inşadır. Ancak fırsatçı tipin toplumda halı hazırda bir tezahürünün olduğu gerçeğinden hareketle bunu temellendirmekteyiz. Bu tipin gündelik hayattaki hem yeri ve eylem rejimleri hem de gündelik hayatta toplumun bu tip vasıtasıyla yeniden nasıl sınırlar inşa ettiğini anlamaya çalışacağız. Sosyolojik tipleştirmenin her şeyden önce bir temsil boyutunun olduğunu söylememiz gerekir. Söz konusu ‘fırsatçı’ tip nesnel açıdan gündelik hayatta somut karşılığı olmakla birlikte onun hakkındaki bilginin toplumsal belleğin şebekesi içerisinde soyut bir imgesinin olduğunu da vurgulayalım. Esasında bahsettiğimiz durum Schultz’un dile getirmiş olduğu ‘ortak bilgi stoğu’ kavramıyla açıklanabilir. Fırsatçı tiple yüz yüze gelinmese bile onun çeşitli hadise haberleriyle gündeme gelişi ya da buna maruz kalanlarla ilgili bilginin sürekli dolaşımda oluşu bu tipe sosyolojik bir nitelik kazandırır. Fırsatçı Tipin Eylem Repertuarını Anlamak Fırsatçı, Goffman’ın (2009) dile getirdiği dramaturjik anlamdaki toplumsal alanın sahne önlerine uygun performanslar sergiler. Kaza anında yardıma koşar, yardımseverliği ile kendini kabul ettirir ama o yardımseverlik geçici bir yüzdür sadece. Fırsatçılığını gerçekleştirmek için bir maske ve aynı zamanda bir anahtardır bu yüz. 2 Sosyal eylemin diğer kişilerle ilişkide anlamlı bir yönelime sahip olması gerektiği ile ilgili olarak Weber (2012b:737) şu örneği verir: “İki bisikletçi istemeyerek çarpıştıklarında sosyal eylem gerçekleşmiş olmaz; ancak, çarpışmaktan kaçınmaya çalıştıklarında ya da sonrasında birbirine girdiklerinde veya mesleki sulh yoluyla halletmeye çalıştıklarında sosyal eylem oluşur. Sosyal eylem nedensel açıklama için geçerli tek tip değildir. Ancak bu, yorumlayıcı sosyolojinin öncelikli amacıdır.” 340 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Misal; etrafında kimse yoksa kaza anında çaktırmadan kazazedenin cüzdanını çalmak onun en önemli maharetlerinden biridir. Sosyal benliği ve sosyal kimliği bu davranışla örtüşmeyebilir ama kendi yaşam dünyası için bu son derece anlamlıdır. Hatta kendisi gibi fırsatçılık peşinde koşan, buna dayalı rekabete giren çevresinde bu davranış alkış alma gerekçesi de olabilir. Kamusal alanın ahlaki ilkelerinde olumsuz ve istenmeyen davranış, onun kendi hayat sahnesinde alkış alabilir. Dolayısıyla fırsatçılığı fark edildiği anda ‘damgalanma’ riski çok yüksektir. Damgalandıktan sonraki hali ise daha da farklı olabilir. Goffman (2014:31) ‘damga’ terimini itibarsızlaştırılmış bir sıfata atıfta bulunmak için kullanır ve ihtiyaç duyulan bir sıfat dili olarak değil, bir ilişki dili olarak kullanır. Zira damga nitelik/sıfat ile stereotip arasındaki özel ilişkidir bir bakıma. Fırsatçı tipi de bir açıdan toplumsal imgede şekil kazanmış bir stereotiptir. Nitekim bu tiple yüz yüze gelinmese bile toplumun bilgi denetiminde, bireylerin bilgi stoğunda böylesi bir tipin sosyal alanda her an karşımıza çıkacağının verisi bulunmaktadır. Goffman (2014:30-31) karşımızdaki kişinin ne menem bir şey olduğuna dair net bir fikir olmasa bile çeşitli varsayımlara dayalı imajına ‘varsayımsal toplumsal kimlik’, söz konusu kişinin gerçekten dâhil olduğu kategoriye ise ‘fiili toplumsal kimlik’ adını verir. Sözgelimi ‘yabancı’ tipi böylesi bir varsayımsal kimliklerle alımlanır. Fırsatçı tip de toplumsal durum ya da sahnelerde birer yabancı gibi yorumlanır ve ona ilişkin yargılar, önyargılar, onun nasıl davranabileceğine ilişkin dair varsayımlardır. 3 Fırsatçı tip; kamuoyunda fırsatçı damgasıyla biliniyorsa Goffman’ın (2014:32) ifadesiyle ‘gözden düşürülmüş/itibarsızlaştırılmış’ damgalı birey olurken; fırsatçı olarak fark edilmediğinin ve bunun başkaları tarafından hemen dikkat edilebilecek bir durum olmadığın farz edilmesinde ise ‘gözden düşürülmesi/itibarsızlaştırılması ihtimal dâhilinde olan’dır diyebiliriz. İkinci ihtimalin yaygınlığı daha yüksektir zira fırsatçının en önemli niteliklerinden biri mümkün olduğunda başkaları tarafından fark edilmemesi ve damgalanmamasıdır. Ancak meselenin bir başka boyutunda; yani kendisi gibi olanlarla birlikteliğinde ise aksi istikamette itibar yarışı söz konusu olabilir. Bu halde, Becker’ın (2013:49) ‘sapkın kariyer’ dediği durum söz konusu olabilir. Nihayetinde fırsatçılık bir durum tanımıdır ve belirli ahlaki sınırların ihlalini bize verir. “Toplumsal gruplar, ihlal 3 Bu noktada toplumdaki güven ilişkisi önemli bir göstergedir. Türkiye’de insanların birbirlerine olan güvenin Avrupa’nın geneline göre daha düşük olduğunu ve bunu yeniden üreten sosyal mekanizmaların (autopoeitikleri) olduğunu veya sosyal öğrenme yoluyla içselleştirilmekte olduğunu da unutmamak gerekir. Güvensizlik ortamı, tanışıklık olsa bile her daim herkesin birbirine yabancı gözüyle bakmayla beraber anlam kazanmaktadır. Zira durumun tanımı güvensizlik koduna göredir ve insanlar esasında birbirlerine güvensizliği öğretmektedirler. Nihayetinde güvensizlik iklimi tam da fırsatçı tipin yaygınlık kazanabileceği imkânlar sunar. 341 INTERPRETATION OF THE ROUTINE OF DAILY LIFE OVER THE TYPOLOGY OF ‘OPPORTUNIST’  Ercan Geçgin  edilmesi sapkınlık olarak tanımlanan kurallar koyarak sapkınlığı yaratırlar” diyen Becker (2013:31), bir davranışın sapkın olup olmamasının başkalarının bu davranışa verdiği tepkiye bağlı olduğunu, verilen tepkinin nicel ve nitel niteliğinin sapkınlığın sınırlarını çizdiğini belirtir. Kural ihlali olarak sapkınlığın sosyolojisinde Becker (2013:43-45) ‘pür sapkın’ ve ‘gizli sapkın’ davranış türlerinden söz eder. İlkinde aleni şekilde kural çiğneyenin başkaları tarafından kodlanması söz konusudur; diğerinde ise uygun görülmeyen bir davranışı öz konusu olmuş olmasına rağmen henüz kimsenin bu davranışın farkına varmadığını, yani davranışın henüz kural ihlali olarak değerlendirilmediğini belirtmiştir. Fırsatçı tipin de toplumsal kuralların ihlaline göre konumlandığını ve başkaları tarafından nitelendirildiğini göz önüne aldığımızda farklı türlerinin karşımıza çıkabildiğini söyleyebiliriz. Becker’ın sınıflandırmasından yola çıkarak, Türkiye özgülünde fırsatçı tipin türleriyle ilgili olarak ‘pür/saf fırsatçı tip’, ‘gizli fırsatçı’ veya ‘geçici fırsatçı’ şeklinde bir sınıflandırmaya gidebiliriz. İlki fırsatçılığıyla artık sosyal çevrede bilinmektedir. Fırsat kapısını aralamış, kural ihlalinde bulunmuş ve kendisi gibi ihlalde bulunan fırsatçıların sosyal halesine dâhil olmuş kişidir. İkincisi ise örtük bir şekilde, en yakın çevresinde bile ihlalde bulunup bulunmadığının belli olmadığı durulmadaki kişidir. Kurdun puslu havayı sevmesi gibi fırsatçı tip de ister pür ister gizli olsun; tekinsiz toplumsal ortamı, güvensizliğin sisli toplumsal ilişkilerini sever. Laing’in (2012:37-59) psikoloji özelinde kişilik, kimlik, özerklik sorunları minvalinde dile getirmiş olduğu ‘(varoluşsal) ontolojik güvensizlik’ ve bununla bağlantılı ‘ontolojik özerklik eksikliği’ terimlerini fırsatçı tipin eylem rejimini ve fenomenolojisini açıklama noktasında ödünç alabiliriz. Laing (2012:41) bireyin kendini, başkalarının gerçekliğini, yaşarlığını, özerkliğini ve de kimliğini verili doğrular olarak kabul edememesi halinde kendi benliğini kaybetmeme ve kimliğini koruma yönünde başkalarını gerçek tutmanın yollarını ve tasarılarının içine gömülmek zorunda kaldığını belirtir. Laing’in ontolojik güvensizlik kavramını Türkiye’de geçerli toplumsal ilişkilere taşımamız mümkün. Zira tekinsizlik, birbirine güven duygusunun son derece yitik halde geçerli olduğu ontolojik toplumsal bir zeminde ilişkiler yürütülmektedir Türkiye’de. Ontolojik güvensizliğin psikolojisi Türkiye şartlarında toplumsallaşmış, sosyolojikleşmiştir. İnsanlar birbirlerine güvenmeyi değil, güvenmemeyi öğrenmektedir ve de öğretmektedirler. Ailedeki birincil sosyalleşme evrelerinden tutalım da ikincil düzeydeki sosyalleşmelere kadar yaygın bir sosyal öğrenme ikliminde güvensizlik içselleştirilmektedir. Elbette Türkiye’nin her bölgesinin aynı derecede tekinsizlik içerdiğini söyleyemeyiz. Metropoller ile taşra arasında tanışıklıktan dolayı bir farklılaşma söz konusu olabilir. Büyük şehirlerin bazı 342 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin semtleri diğer semtlere göre daha tekinsiz algılanabilir ya da fiili olarak da öyle olabilir. Belirli yerden gelenlere ya da farklı etnik gruplardan olanlara dair çeşitli stereotipleştirmeler de tekinsizliğe, dolayısıyla da güvensizliğe işaret olarak toplumsal zihin dünyasında yorumlanıyor da olabilir. Tüm ihtimallerin genelleştirilmiş ve genişletilmiş ontolojik güvensizliğe ödenen primlerdir. Williams’ın (1961)bir dönemin veya sınıfların farklılaşan yapısına göre motiflemeye çalıştığı ‘his yapısı’ kavramını belirli toplumsal kümelerin taşıdığı güvensizlik veya genişlemiş toplumsal güvensizlik boyutunda da düşünebiliriz. Türkiye bağlamında ontolojik güvensizliğin sosyolojikleşmiş bir gerçekliğe dönüştüğünü, istisna değil, genel bir eğilim olarak yalandığını, dolayısıyla yaşayan ve yaşatılan bir his yapısına dönüştüğünü söyleyebiliriz. Toplumsal ilişkilerde güvensizliğin ontolojik zemine dönüşmesinin getirdiği tekinsizlik, başkalarının öngörülemez şekilde davranacağı varsayımını da besler. Fırsatçı öngörülemez eylemler gerçekleştirebildiği için tekinsizliğin temsilidir. Saf fırsatçı tip kaza anında yardımsever görünür ama bunu kazazedeyi soymaya maske yapar; ki bu işte artık uzmandır, habitusu bu yönde şekillenmiştir. Riskleri de göze almıştır. Bu davranışında çevrenin ne bir iştah açıcı fırsatçılığı söz konusudur ne de bir toplumsal zorlama vardır; genellikle bireysel içsel motivasyonla yapar. Yeri geldiğinde takım halinde de gerçekleştirebilir bunu. Organize suç kategorilerine kadar uzanır takım ruhuyla fırsatçılık. Daha genel bireysel ve kolektif boyutu da olan fırsatçılık ise geçici ya da gizli dediğimiz fırsatçılığın alenileşmesi de söz konusu olabilir. Yaşanan bir sel felaketinden dolayı fabrikalardan ya da satış mağazalarından yayılan mallara yağmalamak ve bunun için rekabete girip izdiham dahi yaratmak kolektif fırsatçılığa örnek teşkil eder.4 Bu tip durumlarda fırsattan istifade etmemeyi aptallık bile sayabilir veya başka türlü rasyonelleştirmelere başvurabilir. Bir tarafıyla saf fırsatçılığa, bir tarafıyla da gizli fırsatçılığa ve hatta fırsatçılık içinde fırsatçılığa kadar gidebilen; sosyal, politik, ekonomik vd ağların etkileşiminde belirginlik kazanan en belirgin fırsatçılığın kentleşme sürecinde ortaya çıktığını söyleyebiliriz. 1960-70’li yıllarda yaygınlık kazanan hazine arazisi üzerinde gerçekleşen gecekondulaşma olgusu ve elbette bununla bağlantılı popülist yerel ve ulusal siyaset ile ekonomik ilişki ağlarının yaygınlığı, herkesin bildiği sır misali, hem açık hem gizli fırsatçılık tipinin kolektif bir karakter kazanmasına vesile olmuştu. Kentleşme olgusu üzerine çalışmalarıyla bilinen İlhan Tekeli’nin 4 2009 yılının Eylül ayı başında İstanbul’da yaşanan sel felaketi sonrasında İkitelli Basın Ekspres Yolu üzerinde, selden zarar gören fabrikalardan ve satış mağazalarından çıkan malları yağmalayanlarla ilgili haber için bkz. http://www.posta.com.tr/ve-istanbulda-yagma-basladi-haberi-1242 343 INTERPRETATION OF THE ROUTINE OF DAILY LIFE OVER THE TYPOLOGY OF ‘OPPORTUNIST’  Ercan Geçgin  MedyascopeTv’deki Şehir Hepimizin adlı programında yapmış olduğu şu güncel değerlendirme konumuz açısından son derece önemli destekleyici argümanlardandır: “Bizde şöyle bir ikiyüzlülük var: Şimdi diyelim ki insanlarla konuşuyor olsak, onlara ‘Nasıl kent istiyorsun’ desen, havası temiz diyecek, bol yeşilli diyecek, tarihi korunmuş diyecek bunların hepsini diyecek. Peki o kişinin bir arsası varsa… O arsasını üstünde bunların geçerli olmamasını isteyecek…Biz kentin nasıl olması ve değerleri hakkında iyi kötü bir fikrimiz var ama o bizim arsaya gelince, onun tam karşıtı pozisyonlarda üretiliyor. Tabi bu aslında ilginç bir özellik. Yani biz şunu istiyoruz: Bir imar düzeni olsun, herkes bu imar düzenine uysun, bir tek ben uymayayım. Bizim istediğimiz, kenti konuşma biçimimiz bu. Bu fırsatçı bir ahlaka tekabül eder. Bu toplumun her kesiminde var. Yani bu yerleşik bir ahlak. Ve bizim eylemlerimizi o isteklerimiz değil, bu yönlendiriyor. Bunun çalışabilmesi için bir koşul var. Diyelim ki biz, herkes istediğini yapar diye serbest bıraktık. Ne olur, herkes birbirinin önünde daha yüksek bina yapar ve öyle hale gelir ki orada yapılan çok büyük yatırımın toplam değeri sıfır haline gelir. O yaşanamaz hale gelir ve yok olur. Demek ki bizim fırsatçılığımızın olabilmesi için bazı açıkgözler ve büyük bir saf grubu olması gerekiyor.” https://www.youtube.com/watch?v=yL2Qi-3oRz8) Gizli fırsatçı ise saf fırsatçı kadar uzman olmasa da onunla en temel nokta olarak küçük hesap uzmanlığında buluşur. Sosyolojik açıdan küçük üretim tarzının ürünü olan bir karakterin tipleşerek kent hayatında yeniden üretiliyor olmasına dayanır. Küçük karları sahnesine ve sosyal benliğine yarar sayar. Sosyal çevresine bunu önemli bir kazanç olarak da sunabilir. Eylem repertuarının en yaygın biçiminde küçük hesaplık vardır. Bir ürünün nerede ucuz olduğunu bilmek, bu bilgiyi sosyal paylaşıma sokarak itibar kazanmak, kendi yaşam dünyasının anlamlı edimlerinden biri olarak kabul edilebilir. Bunun sınıfsal bir karakteri de olabilir elbette. Üst sınıftan biri kendi sosyal çevresinde harcamasıyla itibar görme eğilimindeyken; alt sınıftaki kendi çevresinde bilinen bir ürünün taklidini daha ucuza alma açısından itibar görebilir. Türkiye’de sınıfsal durumlar ve sosyal karakterler Batı toplumuna göre daha az nettir ve kırılgandır (ontolojik güvensizliğin batıya göre yüksek olmasına paralel olarak). Dolayısıyla eylem repertuarları daha geniş bir yelpazeye sahiptir. Diğer taraftan gizli fırsatçı eylem rejiminin yaygınlığı sıradan bireyin sıra dışı kazancından başlayabilir ve orta ve üst seviyenin rüşvet ve yolsuzluk skalasına kadar genişleyebilir. Kolay yoldan zengin olmak, köşeyi dönmek, yolunu bulmak gibi deyimlere de yansıyan davranışlar mümkün olduğunda önce örtük şekilde daha sonra birer itibarlaştırıcı koda (sosyal ve simgesel sermaye ölçüsünde) dönüştürülebilir. 344 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Türkiye özgülünde baktığımızda, fırsatçı tipin en genel özelliklerinden birinin stratejik değil taktiksel düşünmesi ve davranması olduğunu ifade edebiliriz. Ancak bunun toplumsal tabakalaşma sistemine dayalı güç ilişkilerine göre değişiklik arz ettiğini de belirtmek gerekir. Saf fırsatçı tip gündelik hayatın akışı içinde sıradan veya zayıf konumda biri de olabilir, mevkii olarak daha üst bürokraside rüşvet ve yolsuzluktan nemalanan da olabilir. Hatta sosyal ve simgesel sermayesini siyasal sermayeye tahvil ederek kendine has üslupla bunu örtebilir veyahut çok ahlakçı görünüp fırsatçılığı bastırabilir de. Taktiksel pratikler çoğunlukla gizli fırsatçı tipinde gerçekleşmektedir. Zamanı algılaması ve yorulması da taktiksel davranışa göredir. Planları günübirliktir. Ama sahayı bilir. Durumu koklar. Tecrübeleri ona belirli bir habitus da kazandırmıştır. Buna uygun bir düşünce ve eylem grameri geliştirmiştir. Nerede nasıl davranması gerektiğini az çok bilir. Güçlünün stratejilerine karşı zayıfın taktiklerinden, kurnazlıklarından, manevralarından, akıllı numaralarından söz eden De Certeau’nün (2008) yaklaşımıyla ve Scott’ın (1995) mülksüzleştirilmiş toplumsal grupların tahakküm edici yapılara karşı bir direniş biçimi olarak geliştirdiklerini öne sürdüğü ‘gizli senaryolar’la düşünmek gerekir. Taktik, De Certeau’nün (2008) ortaya koyduğu gibi, egemen olanın sahip olduğu merkezden yoksundur, mekana değil zamana bağımlıdır ve kendi çıkarını kullanabildiği zamanı kollamak için sürekli tetiktedir; ki kazançlarını muhafaza edemez zira bunları fırsata çevirmek durumundadır daima. Zayıf, çıkarı için güçlü olandan ne kopartırsam kardır hesabıyla hareket ederek taktikler geliştirir. Tüketim sahasında, dilde, söylem biçiminde ve genel olarak gündelik hayatın pratiklerinde her türlü taktiği gösterebilir ve buna dayalı zihinsel ve davranışsal gramer sahip olur. Belersiz yörüngeler çizdiği için de bir bütünsellikten uzaktır. Saf fırsatçı ne kadar ortodokssa, gizli fırsatçı da o kadar heterodokstur. Her türlü yaratıcılığı, manipülasyonu, oyun bozanlığı, üç kâğıtçılığı devreye sokabilir. Hatta kendi sosyal kümesinde bunun yarışına bile girebilir ve bunu fırsatçı girişimciliğe dönüştürebilir. Bu adımlarını ilerlettiği ölçüde uzmanlaşırsa saf fırsatçılığa da kayabilir ya da başarısız da olabilir. Başarısızlık durumunda eğer fırsatçılığa dair grameri gelişmişse mağdurluğunu erdemleştirebilmesi de pekâlâ mümkündür. İktidar yapılarının meşruluklarını sürdürülebilecek ideolojik donanımı rasyonel bir çerçeveye oturtma gayesinde fırsatçılık bir sızıntı olarak ortaya çıkar. Weber’in (2012a) araçsal-rasyonel; değer-rasyonel; duygusal ve geleneksel olarak dörde ayırdığı sosyal eylem tiplerinde aktörün rasyonel olarak takip edip hesaplanabilir amaçlarına ulaşmak hususunda kullanabileceği koşul ve araçları ifade eden modern çağın araçsalrasyonelliğine çoğunlukla bir meydan okuma hareketi sayılabilir fırsatçılık. Verili iktidar 345 INTERPRETATION OF THE ROUTINE OF DAILY LIFE OVER THE TYPOLOGY OF ‘OPPORTUNIST’  Ercan Geçgin  ilişkilerine uygun çizilen sınırları ihlal edebilir ama yeni sınırları tesis etmekte güçsüz kalabilir. Ancak fırsatçılının varlığı toplumsal ahlak çizgilerinin güncellenmesinde de önemli rolleri de söz konusu olabilir. ‘Fırsatçı Tip’in ‘Ahlaki Panik’ Yaratmadaki İşlevi Fırsatçı tipin (özellikle de saf fırsatçının) Durkheimcı anlamda toplumsal birlikteliğin ve bütünleşmenin ahlaki sınırlarının sürekli güncellenmesinde işlevsel rol oynayabildiğini söyleyebiliriz. Cohen (1980), çalışmasında İngiltere’deki sahil kenarında yer alan dinlenme yerlerindeki kavgaları, çatışmaları ve bunların medyada yansıtılma biçimi ile bunlara verilen tepkileri araştırır. Ona göre medya, zarara konu olan olayları ya da kişileri abartarak vermektedir ve hatta çarpıtmaktadır. Bu noktada Cohen, ‘ahlaki panik’ dediği ve toplumsal değerler sistemine tehdit edici olay, grup ya da kişilerin ortaya çıkmasıyla açığa çıkan tepkiyi ifade kavramı işe koşar.5 Ahlaki panik, herhangi bir küçük olayın medyanın sunum biçiminden dolayı halktaki paniğe yol açmasını ve ahlaki sınırlarını yeniden tesis etmesindeki rolü ile anlamak gerekir. Cohen bunu bir dizi kültürel sürecin sonucunda anlam kazandığını da belirtmektedir. Sözgelimi medyanın haberi verme biçiminde birtakım kişiler klişeleşmiş kötü imajla sunulur (örneğin uzun saçlı motosikletçi gibi). Yani bir halk şeytanı yaratılmış olur. Bu tip haberler verildikçe duyarlılaştırma süreci de genişletilir. Böylece ‘sapma genişlemesi’ denilen sürecin kapısı aralanmış olur. Neticede potansiyel suçlu görülen taba içerisinde suç işleme eğilimine yönelik geniş yığınlarda önceden belirlenmiş bir yargı yaratılır. Kendisini gerçekleştiren kehanet gibi bir durum ortaya çıkar. ‘Yanlış sapma’ açısından iktidar ilişkilerine de değinen Cohen, böylelikle medya başta olmak üzere çeşitli kurumların işlevine dikkati çekmiş olur. Genel olarak gerçekliğin yanlış ya da abartılı bir şekilde temsil edilmesinin (klasik medya ve günümüzde sosyal medyada) ahlaki paniğe yol açtığına yönelik görüşün fırsatçı tip dediğimiz kişilerin eylem biçimlerinde ve bunların medyada sunulma biçimi ile ona yönelik tepkilerinde de görebilme şansımız bulunmaktadır. Klasik olarak ‘üçüncü sayfa 5 Kavram, Durkheimcı hat içerisinde Kai Erikson’un 1966’da kaleme aldığı ‘İnatçı Püritenler’deki ‘suç dalgası’ kavramının işlerliğini akla getirir. Zira suç dalgasının da topluluğun sınır belirleme ve ‘sınır koruma’ açısından önemli işlevleri söz konusudur. Bu türden bir analiz, Durkheim’ın sapma olgusunu topluluğun birlikteliği için işlevsel görme eğiliminin bir devamı olarak okunabilir. 346 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin haberi’ olarak bilinen ve bizim burada fırsatçı tip olarak ele aldığımız tipe denk gelen çeşitli hadiselerden örneklerle devam edebiliriz: 21.07.2014 tarihli videolu haberden: “Konya'da kaza yapan kadın sürücünün cüzdanını almak isteyen hırsız, kendisini fark edip darp eden vatandaşların elinden polis yardımıyla kurtuldu.” http://www.ensonhaber.com/kaza-yapan-kadinin-cuzdanini-calmak-isteyenhirsiza-dayak-2014-07-21.html Habere yapılan yorumlardan bazıları şu şekildedir (olduğu gibi aktarılmıştır): Polis olduğunu iddia eden kişinin yorumu: “iyi olmuş keşke ambulanslık ol. urfadan gelip konyada yaşayanların işi” “İç Anadolu başka yere benzemez akıllı olun” “vuran eller dert görmesin :) o uçan bişi var onu ayrı kutluyorum” “Arkadaşlar belli etmesekte o sahsin dayak yemesinden en cokhosnut olanlar bizleriz fakat o adama birsey olsa hakimdiyorki sen orada armutmu topluyordun mufettis tak sorusturma bilmem ne ama azda olsa ben boylelerinin dayak yemesine müsaade ediyorum.” Kuşkusuz bu habere konu olan kişi uç bir örnek. Ancak toplumda bu potansiyele uygun kişilerin varlığının olduğu bilinci, yani bu tipin her an her yerde karşımıza çıkabilme ihtimali, bizi bu durumlara, sahnelere karşı daha duyarlı olmaya itmektedir. En azından toplumsal tepki, belirli bir ahlaki sınırın yeniden çizilmesine, aynı zamanda ortak bir toplumsal ruh dahilinde bir araya gelinmesinde anlamlı bir göstergedir. Aşağıdaki haber ise daha güncel bir muhtevaya sahiptir: Anadolu Yakası İnşaat Müteahhitleri Derneği Başkanı Melih Tavukçuoğlu’na göre, yaşanan sıkıntıları fırsata çevirmek isteyen “çantacılar” ortaya çıktı. Çok sayıda müteahhidin sorun yaşadığını belirten Tavukçuoğlu, “Sorunlu firmalara gidip yarı fiyatına daire alıyorlar. Spot piyasa oluşuyor” dedi. (27 Kasım 2017- https://indigodergisi.com/2017/11/bagdat-caddesi-gayrimenkulkonut-yatirimi/) 347 INTERPRETATION OF THE ROUTINE OF DAILY LIFE OVER THE TYPOLOGY OF ‘OPPORTUNIST’  Ercan Geçgin  Bütün bur örnekler fırsatçı tipin bilgisinin sosyal olarak nasıl dağılmakta olduğunu da bize vermektedir. Bu noktada Alfred Schutz’un ‘yaşam dünyası’ ile ‘ortak bilgi stoku’ kavramları açıklayıcı olabilir. Schutz’a göre bilgi sosyal olarak dağılır. Nitekim tüm tipselleştirmeler de içinde içinde bulunulan sosyo-kültürel dünya veyahut yaşam dünyası içinde anlam kazanır. Zira bilginin sosyal dağılımını veren ve bunu göreleleştiren şey somut grubun herhangi bir tarihsel durumdaki sosyal çevresiyle olan ilişkisidir (Schutz, 1962:149-150). Fırsatçı tip alanın uzmanıysa eğer o alanın bilgisine, yani o alanın yaşam dünyasının bilgisine de sahiptir. Nerede nasıl davranacağını bilir. Aynı siklette yer alanlar da onu bilirler. Daha fenomenolojik ifadeyle sosyal sahnede fırsatçı; fırsatçı olmayanı, fırsatçı olmayan da fırsatçı olanı bilir; ona göre davranışını düzenler. Kaza örneğinde öne çıkan durum ahlaki panikliktir. Linç esasında toplumsal ahlakın sınırlarının inşasında veya yeniden üretiminde devreye girmektedir. Nitekim yorumlar da buna işaret etmektedir. Sinemadan da benzer örnekler verebiliriz. Saf fırsatçı tip ile olarak ilk akla gelen örnekler Kemal Sunal’ın rol almış olduğu Zübük (1980), Üç Kâğıtçı (1981) ve Tokatçı (1983) adlı filmlerdir. Yani dönem sinemada da benzer temsilleri bulmak mümkündür. Nuri Bilge Ceylan’ın ‘Bir Zamanlar Anadolu’da’ filminde yer alan ‘Arap Ali’ karakteri böylesi bir fırsatçı tipin temsilidir. Arap Ali, cinayeti çözmeye çalışan ekipte şofördür. Cesedi bagaja koyarken yanına tarladan aldığı kavunu iliştirmeyi ihmal etmez. Yani cinayetten ziyade küçük hesabı kafasına takmakta ve kendini onunla motive etmektedir. Arap Ali, toplumdaki yaygın küçük hesapçı, gizli ama her an saf fırsatçı tipine de dönüşme ihtimali olan karakterin temsilidir. Sonuç Gündelik hayat içinde fırsatçı tipini ele aldığımız bu çalışmada, onun aslında tarihsel bir tip olduğunu, her toplumda karşılaşılabileceğini ancak Türkiye bağlamında özgüllük taşıdığını belirtmeye çalıştık. Herhangi bir değer yönelime girmeden bu tipin sosyal sahadaki yerini betimlemek gerektiğinden hareket ettik. Oportünist olarak da bilinen fırsatçı tip Türkiye özgülünde küçük üreticiliğin kültürel bir uzantısı olan küçük hesapçılığı merkeze alan, çıkarı için zamanı kollayan ancak davranışının alenileşmemesi için de çeşitli rollere bürünen bir tiptir. Bu noktada çalışmada, toplumsal alanda fırsatçılığı ile fiili açıdan bilinenlere ‘pür fırsatçı’, örtük bir şekilde gerçekleştiren tipe ise ‘gizli fırsatçı’ tanımlamasında bulunulmuştur. Gizli fırsatçı bir nevi herkesin bildiği sır 348 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin misali çevresinin de dahli olma eğilimini eyleminin gerekçesi yapan bir tiptir. Ontolojik güvensizliğin bir istisna değil de genel bir toplumsal ilişki biçimine dönüştüğü Türkiye gerçeğinde gizli fırsatçılığın nüfuz alanı son derece geniştir. Hatta imkanlar ölçüsünde fırsattan yararlanmayanların olumsuz anlamda damgalanma ve itibarsızlaştırılma ihtimalleri söz konusu olabilmektedir. Pür fırsatçılık ila gizli fırsatçılığın önemli ayırt edici noktasının ‘utanç’ duygusunda vücuda geldiğini de belirtmemiz gerekir. İlkinde çoğunluk tarafından yapılması utanç olarak addedilirken ikincisinde bunun yapılmasının utanç olarak yorumlanması pek zayıf düzeydedir. Başka bir açıdan fırsatçı tip, özellikle de pür fırsatçının varlığının toplumsal alanın ahlaki sınırlarının tesisinde de önemli bir işlevi vardır. Ancak bu işlev onun medya aracılığıyla sunulma biçimiyle de doğrudan bağlantılıdır. Gerek sosyal anlatıda gerekse klasik ve sosyal medyada ahlaki panik aracıdır fırsatçı tip. Bu açıdan sosyal hayatın akışkanlığında işlevsel bir konumu bulunmaktadır. Bir tehlikedir, her an her yerde onunla yüz yüze gelinebilir. Bu açıdan ontolojik güvensizliğin önemli faillerinden biri sayılabilir. Medya veya gündelik hayatın bilgisel dolaşımında ahlaki panik sembolü olarak işaret edilebilmektedir. Abartılı olarak sunulabilir medya tarafından ya da toplum abartılı bir tepki de verebilir. Fırsatçı tipin elem rejimlerinde ise birden fazla benlikle var olmaya çalıştığını görmekteyiz. Tekinsizlik, güvensizlik ortamında stratejilerle değil gündelik taktiklerle eylem repertuarını şekillendirmektedir. Bundan dolayı prosedürel davranışındaki yörüngesizliğin hakim olduğunu söyleyebiliriz. Sonuç olarak ontolojik güvensizlik ortamının dayanmış olduğu sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel eşitsizlikler var olduğu sürece, kestirilebilir ve öngörülebilir bir hayat akışı tesis olmadığı müddetçe her türden fırsatçı tipin gelişebileceğini ifade etmek gerekir. Kaynakça Becker, Howard S. (2013). Hariciler (Outsiders): Bir Sapkınlık Sosyolojisi Çalışması, Türkçe Söyleyenler: Şerife Geniş-Levent Ünsaldı, Ankara: Heretik. Cohen, Stanley (1980). Folk Devilsand Moral Panics, Oxford: M. Robertson. De Certeau, Michel, (2008). Gündelik Hayatın Keşfi-I: Eylem, Uygulama, Üretim Sanatları, Çev. Lale Arsaln Özcan, Ankara: Dost. 349 INTERPRETATION OF THE ROUTINE OF DAILY LIFE OVER THE TYPOLOGY OF ‘OPPORTUNIST’  Ercan Geçgin  Dilthey, Wilhelm (1999). Hermeneutik ve Tin Bilimleri, Çev. Doğan Özlem, İstanbul: Paradigma. Goffman, Erving (2014). Damga: Örselenmiş Kimliğin İdare Edilişi Üzerine Notlar, Türkçe Söyleyenler: Ş.Geniş-L.Ünsaldı-S.N.Ağırnaslı, Ankara: Heretik. Goffman, Erving (2009). Gündelik Yaşamda Benliğin Sunumu, Çev. Barış Cezar. İstanbul: Metis. Laing, Ronald David (2012). Bölünmüş Benlik: Akıl Sağlığı ve Delilik Üzerine Varoluşsal Bir Çalışma, Çev. Ergün Akça, İstanbul:Pinhan. Ringer, Fritz (2006). Weber’in Metodolojisi: Kültür Bilimleri ile Sosyal Bilimlerin Birleşimi, Çev. Mehmet Küçük, 2.Baskı, Ankara: Doğu Batı. Schutz, Alfred (1962). Collected Papers, Cilt I, The Hague: Nijhoff. Scott, James C. (1995). Tahakküm ve Direniş Sanatları: Gizli Senaryolar, Çev. Alev Türker, İstanbul: Ayrıntı. Simmel, Georg (2009). Bireysellik ve Kültür: Seçme Yazılar, Çev. Tuncay Birkan, İstanbul: Metis. Ünsaldı, Levent (2014). “Sürekli Bir Tematikleştirme Çabası Olarak Sosyoloji: Birkaç Epistemolojik İzahat ve Kavramsal Yaratıcılığa Çağrı/Çakalın Sosyolojisine Davet”, Sosyoloji Divanı, Say:3:13-37. Weber, Max (2012a). Ekonomi ve Toplum, Cilt -1, Çev. Latif Boyacı, İstanbul: Yarın. Weber, Max (2012b). Ekonomi ve Toplum, Cilt -2, Çev. Latif Boyacı, İstanbul: Yarın. Williams, Raymond (1961). The Long Revolution, London: Chatto and Windus. 350 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin http://www.posta.com.tr/ve-istanbulda-yagma-basladi-haberi-1242(indirme tarihi:29.11.2017) https://www.youtube.com/watch?v=yL2Qi-3oRz8 (indirme tarihi 25.11.2017) https://indigodergisi.com/2017/11/bagdat-caddesi-gayrimenkul-konut-yatirimi/ (indirme tarihi: 27.11.2017) http://www.ensonhaber.com/kaza-yapan-kadinin-cuzdanini-calmak-isteyen-hirsizadayak-2014-07-21.html (indirme tarihi: 27.11.2017) 351 INTERPRETATION OF THE ROUTINE OF DAILY LIFE OVER THE TYPOLOGY OF ‘OPPORTUNIST’  Ercan Geçgin  352 DILEMMAS OF TURKISH CINEMA HISTORY: THE LACK OF CRITICAL CINEMATIC HISTORY APPROACH AND A FILM INSTITUTE Emrah Doğan 20 DILEMMAS OF TURKISH CINEMA HISTORY: THE LACK OF CRITICAL CINEMATIC HISTORY APPROACH AND A FILM INSTITUTE TÜRK SİNEMA TARİHİNİN AÇMAZLARI: ELEŞTİREL BİR SİNEMA TARİHİ ANLAYIŞI İLE KURUMSAL BİR FİLM ENSTİTÜSÜNÜN OLMAYIŞI Emrah Doğan Abstract Two people have shaped history of Turkish cinema. The forms of writing these two people's history are different from each other. However, they are representatives of the same understanding of history. Nijat Özön, one of these historians, has written the first history of Turkish cinema in scientific terms and introduced the general framework of Turkish cinema history. Agâh Özgüç, another cinematographer, has brought popular topics of Turkish cinema to the past. The structuring of classical history in Turkish cinema has prevented the writing of a critical and holistic cinematic history. The tendency of documentary in classical history has been an important criterion in cinema history writing. Thus, the history of Turkish cinema was written by documentaries with rich cinema archives. Descriptive and documentary history conception dominating Turkish cinema has caused cinematic aesthetics, economic, technological and social studies not to be done. At the same time, this shows us that an institutional film institute is not in our country. In the West, film institutes play an important role in writing an advanced cinematic history. The British Film Institute, for example, is an important contributor to film research with its rich archives. At the same time, there are advanced materials for different cinema history writing. This study criticizes Turkish cinema historians' archivist position and examines the contribution of powerful film institutes to their own cinemas. 353 DILEMMAS OF TURKISH CINEMA HISTORY: THE LACK OF CRITICAL  CINEMATIC HISTORY APPROACH AND A FILM INSTITUTE  Emrah Doğan Keywords: Film Institute, Historiography, Cinema Historiography. Giriş Türkiye’de eleştirel bir sinema olmayışının nedenlerinden en önemlisi klasik historizmin Türk sinema tarihi çalışmalarında egemen olmasıdır. Ancak varolan bu egemen anlayışının kaynağını sorguladığımızda karşımıza kurumsal bir film enstitüsünün olmadığı çıkar. Bu nedenden dolayı, bir asırlık geçmişi geride bırakan Türk sineması, filmleri ile yakaladığı başarıyı teorik alanda görmek mümkün değildir. Zıtlaşmalar, kutuplaşmalar ve polemiklerle harcanan enerji, gelecek kuşaklara bırakılacak artistik mirasın heba olması ile karşı karşıya kalınmasına yol açmıştır. Burada temel sorun, Türk sinema tarihiyle ilgilenenlerin Türk sinemasına katkılarını sorgulamak ya da tartışmak değildir. Kuşkusuz Türk sinema tarihçileri, ellerinde biriktirdiği materyallerle sinema tarih yazımına önemli katkılar sunmuşlardır. Bugün hala Türk sinemasını öğrenmek için onların geçmişten günümüze taşıdığı çalışmalar referans alınmaktadır. Bu anlamda iki noktaya odaklanmamız gereklidir: Birincisi, belge odaklı yapılan Türk sineması tarihi çalışmalarına nasıl bir eleştirel perspektiften bakılmalı ve farklı eğilimli (ekonomik, estetik, sosyal ve teknolojik) nasıl bir sinema tarihi yazılması gerektiği üzerine düşünülmelidir. İkincisi ise, hem sinema tarihi yazımında, hem de toplumun artistik yanının gelişmesinde film enstitülerinin nasıl rol oynadığı tartışılmalıdır. Ancak bu metin kapsamında, Türk sinema tarihinin açmazlarını ortaya sermek için öncelikle Türkiye’de neden kurumsal bir film enstitüsünün olmadığı tartışmalarına değinilecek, daha sonra ise gelecekte Türkiye’de bir film enstitüsü yapılanmasına örnek bir model olması için Britanya Film Enstitüsü’nün (BFI- British Film Instute) yaptığı çalışmalar kısaca aktarılacaktır. Film Enstitülerinin Sinema Tarihyazımında Rolü Sinema tarihyazımında birbirinden farklı hem epistemolojik, hem de metololojik eğilimler vardır. Sinema tarihçileri kimi zaman teknolojiye, kimi zaman sanatsal değişimlere, kimi zaman toplumsal değişimlere, kimi zaman da sinema endüstrisindeki değişimlere odaklanarak sinema tarihi yazmaktadırlar. Ancak bu yaklaşımların hemen hemen hepsinin ortak noktası, sinemanın en önemli çıktısı olan filmler üzerinden tarihi çalışmalar yapmasıdır. Yani hem teknolojik, hem sanatsal, hem sosyal, hem de sinema endüstrisindeki değişimleri gözlemlemek için filmlerin incelenmesine ihtiyaç vardır. Bu 354 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin anlamda sinema tarihi çalışmaları filmler incelenmeden yapılamaz; ancak filmlerin de muhafaza edilip yeni teknolojilere uyarlanıp, sinema çalışmalarıyla uğraşanların hizmetine sunulacağı organize olmuş bir kuruma gereksinim vardır. Film enstitüleri olarak adlandırılan bu kurum, sadece filmlerin korunup muhafaza eden kuruluşlar olmaktan öte, aynı zamanda, bir toplumun artistik çıktısını toplumun merkezine taşıyan kurumlardır. Bu kurumlar olmadan gelecek kuşaklardan estetik bir bakış açısı beklenmemelidir. Bu anlamda sinema tarihyazımında film enstitüleri önemli rol oynamaktadır. Sadece sinema tarihyazımındaki eğilimler tartışarak ya da gözden geçirerek, Türk sinema tarihyazımı tartışmalarına yeni bir yaklaşım getirilemez. Türk sinema tarihyazımında belirli dönemlerde, belli bir metodolojik çerçevede sinema tarihi çalışmaları yapılmıştır/maktadır.1 Ancak bu sinema tarihi çalışmalarını ortaya koyanların ortak paydası, arşivci bir geleneğe sahip olmalarıdır. Yani bu tür çalışmaları yapanların kendine ait arşivleri olmasıdır. Kendine ait sinema arşivi olanlar da sinema tarihi çalışmalarını sinemaya bakışları, algılayışları çerçevesinde değerlendirmişlerdir. İşte bu aşamada film enstitülerinin Türkiye özelinde tartışılması, hem sinema tarihyazımında oynadıkları rolü anlamak, hem Türk sineması tarihi çalışmalarına katkı sunması, hem de organize olmuş ve toplumla bütünleşmiş bir film enstitüsü modelinin önerilmesi için önemlidir. 1 Türkiye’de sinema tarihi çalışmalarını kısaca sıralarsak; Sedat Simavi’nin Sesli Sessiz ve Renkli Sinema – 1931, Rakım Çalapala’nın Yerli Film Yapanlar Cemiyeti’nin Filmlerimiz – 1946 adlı broşürünün içinde bulunan Türkiye’de Filmcilik, Nurullah Tilgen’nin Yıldız sinema mecmuasında yayınlanan Türk Filmciliği Dünden Bugüne 1914-1953 ile Yeni Yıldız dergisinde yayınlanan Bu Güne Kadar Türk Filmciliğimiz – 1956, Zahir Güvemli’nin Sinema Tarihi – 1960 adlı kitabı içerisinde Türk Sineması bölümü, Nijat Özön’ün Türk Sineması Tarihi – 1962, Giovanni Scognamillo’nun Türk Sineması Tarihi – 2003, Erman Şener’in Yeşilçam ve Türk Sineması – 1970, Âlim Şerif Onaran’ın iki ciltten oluşan Türk Sineması – 1994, Oğuz Makal’ın Türk Sineması Tarihi – 1993, Rekin Teksoy’un Rekin Teksoy’un Türk Sineması – 2007, Agâh Özgüç’ün Türk Filmleri Sözlüğü 1914-2002, Türk Sineması Sansür Dosyası, Türkan Şoray-Türk Sinemasında Bir Diva, Arkadaşım Yılmaz Güney, Bütün Filmleriyle Yılmaz Güney, Türk Sinemasında On Kadın, 100 Filmle Başlangıcından Günümüze Türk Sineması, Türk Sinemasında İlkler, Türk Sinemasında Cinselliğin Tarihi, 80. Yılında Türk Sineması, Bir Sinema Günlüğünden Aykırı Notlar, Türk Sinemasında Cinayetler ve İntiharlar Dosyası, Cahide: Peçete Kâğıtlarındaki Anılar, Türk Film Yapımcıları Sözlüğü, Afişlerle Türk Sineması, Türk Film Yönetmenleri Sözlüğü, (Özgüç’ün kitapları yayın tarihleri ile ilgili bilgi verilmemesinin sebebi, belirli periyodlarla yayınlarını güncellemesidir) 355 DILEMMAS OF TURKISH CINEMA HISTORY: THE LACK OF CRITICAL  CINEMATIC HISTORY APPROACH AND A FILM INSTITUTE  Emrah Doğan Film Arşivi Enstitüsü Üzerine Türkiye’de Yapılan Polemikler Türkiye’de kurumsallaşmış bir film arşivi enstitüsü yoktur. Ancak kurumsal bir film arşivinin oluşturulması ve toplumla bütünleştirilmesi için dönem (1960’lı yıllar) içerisinde polemikler yapılmıştır. Bu polemikler ya da tartışmalar bir planlamanın ötesinde kurumsal bir harekete dönüşmemiştir. Bu dönemde film enstitüsü girişimlerine bakarsak; Türkiye’de ilk film arşivi kurumu, 1962 yılında İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi’nde öğretim üyesi Sami Şekeroğlu tarafından sinema kulübünün dönüştürülmesiyle kurulmuştur. Kulüp Sinema 7 olarak anılan bu yapı 1967’de Türk Film Arşivi’ne dönüştürülmüş, aynı yıl FIAF’ın (Uluslararası Film Arşivleri Federasyonu – Federation Internationale des Archives du Film) Berlin’de yapılan kongresine Türkiye’yi temsil etmek için katılmış, 1969’da New York’ta yapılan kongrede yedek üye seçilmiş, 1973’de Moskova’da yapılan kongrede de asil ve yetkili üye olmuştur.2 Şekeroğlu’nun girişiminden önce bir film arşivi çalışması Türkiye’de olmuş mudur? sorusuna Giovanni Scognamillo üzerinden cevap verirsek, Türk Sinematek Derneği – TSD 1965 yılında kuruluyor, Türk Film Arşivi – TFA ise 1967’de kuruluyor. TSD, çıkışı ile bir potansiyel teşkil ediyor ancak ortada bulunan Türk sineması gerçeğini de pek olumlu yaklaşmıyor. Yani TSD, Türk sinemasının ürünleriyle ilgilenmiyor ve TFA alternatif olarak böylece ortaya çıkıyor.3 Scognamillo’ya göre, alternatif bir kurum olarak TFA’nın ortaya çıkmasında başka nedenler de vardır: O bu nedenleri kısaca, “prestij,” “savunma” ve “kuram” başlıkları altında toplar. Bu nedenlerden ilki, iki kurumunda FIAF’a üye olmak için birbiriyle (TSD-TFA) yarış içerisine girmeleri, çünkü FIAF üyeleri arasında film ve bilgi alışverişi sağlayan ve onlara yardım eden uluslararası bir kuruluştur. İkincisi ise, TSD’nin önemsemediği Türk sineması yapıtlarına ve sanatçılarına sahip çıkmaktır. Üçüncüsü ise, 2 Erhan Işık, “Kulüp Sinema 7’den Bugüne Türk Film Arşivciliği,” Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sinema Televizyon Bölümü Başkan Yardımcısı Prof. Dr. Asiye Korkmaz ile yapılan röportaj, (Çevrimiçi) https://sadibey.com/2010/05/02/kulup-sinema-7den-bugune-turk-filmarsivciligi/#.VtrZnPkS-Uk, Erişim Tarihi: 21 Aralık 2017 3 Giovanni Scognamillo, “Türk Sinemasında Tartışmalar / Polemikler / Kuramlar -1,” (Çevrimiçi) http://www.yenifilm.net/2000/12/turk-sinemasinda-tartismalar-polemikler-kuramlar-2/, Erişim Tarihi: 21 Aralık 2017 356 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin TSD’nin temsil ettiği evrensel sinema anlayışına karşı ulusal kuramını kanıtlamak ve yaymaktır.4 TFA açıkça ortaya çıkmasının nedenini, ulusal Türk sinemasına sahip çıkmak olduğunu ortaya net bir şekilde koymaktadır. Sami Şekeroğlu’nun çıkardığı Özgür Sinema* dergisinin 1968 yılından yayınlanan 1. sayısında “1968 Ulusal Sinema” adlı yazısında TFA’nın kuruluş amaçlarını dönem içerisindeki tartışmalara atıfta bulunarak şu şekilde açıklar (Şekeroğlu, 1968: 2-3): “1968 yılı sinemamız için çok ilginç bir yıl olacağa benzemektedir. Yıllardır söylenenler olumlu ya da olumsuz belirli bir yerde birleşme umudunu 1967 sonlarında ilk defa göstermeye başladı. 1962 yılından Türk Film Arşivi’nin temeli atılırken, sinemamızın ilk aşırı kıpırdanışları da belirleniyordu. Daha sonraki yıllarda sinemayla ilgili kurumlar çoğaldı. “Yeni Sinemacı kuşağını getireceğiz” diyerek Türk Sinemasına karşı olduklarını bilinçsizce haykırırken, acele verilmiş kararın yanlış olabileceğini de düşünmemişlerdi bu yeniler. Biz “Türk sineması iyi ya da kötü bizim sinemamızdır, ona bakmasını ona eğilmesini, onun ürünlerini toplayıp korumasını öğrenmeliyiz” fikrini savunduk. Bazı yazarlarımız, kurumlarımız, yalnızca yabancı kültürle beslenmiş, kendini dahi tanımayan gençlerimiz, sinemamıza vurmanın bilinçsizce vurmanın bir çıkar yol ya da olumlu bir çaba olduğu kanısındaydılar. Bu görüş ve ikilik sinemanın kendi içinde bile ağır basarken, 1966/67 iyiyi de kötüyü de savunan sinemacıları, karşısındakilerin kışkırtmasıyla birleştiriverdi. Böylece iki taraf arasında en küçük bir ortak yan arama imkânı da ortadan kalkmış oldu. Savaş çok çabuk gelişti, büyüdü hatta sonuçlandı da diyebiliriz. Bu yeni fikirleri savunanlar tehlikeyi sezinleyince çekilmek zorunda kaldılar. Yabancılara karşı bu hareketi yapmak Türkiye’den de kopmaktı. Her ne kadar kurtuluşu yabancı sinema ürünlerine sarılmakta bulacağımızı umduysak da yabancıların “Önce kendi sinemanıza!..” terlemesiyle karşılaştık. (...) 4 A.g.e. * Daha sonraki sayılarında derginin ismi Ulusal Sinema dergisi olarak değiştirilmiştir. 357 DILEMMAS OF TURKISH CINEMA HISTORY: THE LACK OF CRITICAL  CINEMATIC HISTORY APPROACH AND A FILM INSTITUTE  Emrah Doğan “Türk filmleri yurt dışında alkışlandı.” “Filmler oynarken kalabalık yüzünden kapılar kırıldı,” “İtalyan Ulusal Sinema merkezi başkanı, ünlü düşünü M. Verdone; L.Ö. Akad’ın Kızılırmak Karakoyun adlı filmini gördü ve ‘Bundan daha güzel film görmedim’ dedi.” “Uluslararası Film Arşivleri Federasyonu, her şeyden önce kendi ülkemizin ürünlerini toplanmasını istedi.” İşte 1967 sonunun çıkar gibi görünen yolu böyle belirmiş oldu. Yabancıların sözlerini tartışmasız kabul ettiğimizden bu sözler ansızın bizi ters yüz etti. “Demek ki bizde de iyi ya da iyiye doğru bir sinema varmış diyerek, eski alışkanlığımızın da yardımıyla yabancıların etkisi altında kendimize geldik. Yılda 250 filim yapılan yurdumuzda bir sinemanın varlığı yokluğu gibi tutarsız sözlerden uzaklaşmış gibi göründüğümüz şu günlerden yararlanmak gerek. Kendimizi geç kalmış saymamalıyız. Çağdaş dünya sineması Herküller, Masistler, Bondlarla uğraşırken, biz ulusal Türk sinemasının ortaya çıkmasını, bir araya gelerek beraberce sağlamalıyız.” Şekeroğlu’nun açıklamalarından TFA ile TSD arasında en önemli ayrılığın Türk sinemasına karşı takılan tutumdan kaynaklandığı ortadadır. TSD, Türk sineması yapıtlarını küçümsemekte, Batı sanat sinema anlayışını savunmakta, evrensel sinema örnekleri olmadığı için toplamaya değer görmemektedir. TSD'nin sinema arşiviyle ilgilenmesinin tek sebebi vardır. O da FIAF ile iletişimini kesmek istememesidir. Hatta Scognamillo’ya göre, TSD arşivciliğe meraklı bir kurum değildir. Çoğu amatör kişilerden oluşan kadronun amacı bol film göstermek ve olanak dâhilinde yayın yapmaktır. TSD ne bir kitaplık ne de bir belge arşivine sahiptir. FIAF’ın yazışma üyesi olan TSD bir arşiv göstermek zorundadır. Örneğin 1968 yılında Türkiye’de faaliyet gösteren iki kurum hakkında rapor hazırlamak için gönderilen Yugoslav Devlet Arşivi Başkanı V. Pogacic hem TFA’yı hem de TSD’yi geziyor. TFA’nın bir film arşivi olmasına rağmen, TSD ise alelacele topladığı filmlerle Eczacıbaşı İlaç Fabrikası’nda Türk filmlerini korumaya çalıştığını göstermiştir. TFA ile TSD arasındaki rekabet 358 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin FIAF’ın gözünde “Türkiye’de tek film arşivi olma” ile sinema kültürünü yayma konusunda sahip oldukları yapıyı ön plana çıkarmaktan başka hedefleri yoktur.5 TSD’nin Türk sineması örneklerini küçümsemesi ve biriktirmemesi kendi içerisinde polemiklere yol açmıştır. Scognamillo’’nun aktardığına göre, Nijat Özön Devrim dergisinde 1969 yılında çıkan “Sinematek Yol Ayrımında” yazısında TSD’nin yabancı film gösterileri ve yabancı filmleri bir yana bırakıp ulusal bir sinemaevinin temellerini atıp deposunu zenginleştirmesi gerektiğini vurgularken, onun bu yazısına karşılık TSD adına Hüseyin Baş, Ant dergisinde 1969 yılından yayınlanan “Nijat Özön’ün İddiaları ve Bilmesi Gerekenler” adlı metninde sinematekin devlet nüshası gibi filmleri toplamasının mümkün olmadığını söylemektedir.6 Türkiye’de film arşivi üzerine yapılan bu polemikler ya da tartışmalar sonucunda, Batı’daki gibi bir film enstitüsünün temellerinin atılmadığını açıkça görülmektedir. Bugün Türkiye’de kişisel arşivlerin daha sonra belli merkezler altında kurumlaştırılarak oluşturulmuş sinema arşivi kurumları vardır. Ancak bu kurumlar kurumsal bir film enstitüsü yapısına kavuşamamıştır. Organize bağımsız bir film arşivi kurumu ya da film enstitüsünün Türkiye’de olmaması, Türk sinema tarih yazıcılığının tarih yazanların kişisel arşivlerinin zenginliğine bırakılmıştır. Neden Türkiye’de bağımsız bir film arşivi kurumu ya da film enstitüsü olmadığını Britanya Film Enstitüsü (BFI-British Film Institute) örneğini örnek bir model olarak incelersek, hem sinema tarih yazıcılığında film enstitülerinin rolünü, hem de Türk sinema tarih yazıcılığının neden belli kişilerin egemenliğinde olduğunu görebiliriz. Britanya Film Enstitüsü Türk Film Enstitüleri için Örnek Bir Model Olabilir mi? 1960’lı yıllarda Türkiye’de film arşivi üzerine yapılan polemikler neticesinde, bir film enstitüsü kurumu oluşturulması için kararlı bir adım atılmamıştır. Kuşkusuz Britanya’da da Türkiye’dekine benzer tartışmalar yapılmıştır. Ancak Türkiye’de yapılan polemikler ciddi bir tartışmaya evirilip ortak bir akııla oluşturulan bir kuruma dönüşememiştir. 5 A.g.e. 6 A.g.e. 359 DILEMMAS OF TURKISH CINEMA HISTORY: THE LACK OF CRITICAL  CINEMATIC HISTORY APPROACH AND A FILM INSTITUTE  Emrah Doğan Güçlü bir organizasyon yapısına sahip Britanya Film Enstitüsü (BFI-British Film Institute) 1933 yılında devletin desteğiyle kurulmuş ve dünyanın en eski ve büyük bir film arşivi enstitüsü olan BFI günümüzde birçok çalışmayı bünyesinde barındıran profesyonel bir kuruma dönüşmüştür. Sight and Sound dergisiyle sinema çalışmalarını yaygınlaştıran BFI, film materyalleri, kitaplar ve mevcut filmleri bünyesinde toplamaya kurulduğu günden itibaren başlamıştır. 1935 yılında Ulusal Film Kütüphanesi’ni (NFL-National Film Library) kurarak, bir yandan gelecek nesiller için filmleri korumaya, öte yandan toplumun filmler görmesi için de koleksiyonunu genişletmiştir. İkinci Dünya Savaşı boyunca BFI’ın sahip olduğu bina bombalanmasına rağmen topladıkları filmler zarar görmeden kurtulmuştur. Savaştan hemen sonra filmler Ulusal Film Tiyatrosu (NFT-National Film Theatre) binasına taşınmıştır. Bünyesinde bulunan Sight and Sound dergisiyle BFI bir yandan akademik olarak film eleştirileri yaparken, eğitim departmanıyla da deneysel filmlere destek olmuştur. 1951-1964 yılları arasında muhafazakâr hükümetin altında fazla destek görmeyen ve çok küçük bir bütçeyle topladıkları filmleri korumaya çalışan BFI, 1964 yılında işçi partisinin iktidara gelmesiyle gördüğü destekle, eğitim çalışmalarını ülkenin tamamında genişletmiş, yerelde yapılan film çalışmalarını desteklemiştir. Devletten gördüğü destekle, BFI Prodüksiyon Kurulu’nun oluşmasına yol açmıştır (Smith, 2008: 126-127). Bu kurum ise, ticari olmayan kısa film yapımlarını desteklemiştir (Kuhn ve Westwell, 2012: 48). 1970’lerin sonunda topladıkları filmleri servis eden ve gösteren BFI, farklı ülkelerden topladıkları dünya sinema kitaplığına, süreli yayınlara ve senaryo arşivine sahip olan bir kuruluş konumuna gelmiştir. Aynı zamanda 1957’den beri Londra Film Festivali’ni düzenleyen BFI, 1980’lerin sonunda ise, video dağıtan ve yayınlayan bir kuruluş olmuştur (Smith, 2008: 128). 1980’lerde ise Channel 4 Televizyonuyla işbirliği yaparak önemli İngiliz yönetmenlerini desteklemiştir. 2000 yılında devletin bağımsız bir organı olarak kurulan Birleşik Krallık Film Konseyi (UKFC-UK Film Council) ile BFI Prodüksiyon Kurulu, sahip olduğu finansal güçle bölgesel film çalışmalarını, film kültürü gelişmesine önem veren okullardaki eğitim programlarını ve yayın faaliyetlerini desteklemiştir (Kuhn ve Westwell, 2012: 48). Britanya Film Enstitüsü’nün kurumsal yapısının oluşmasında kuşkusuz İngiliz Kraliyeti ve devletinin oynadığı önemli bir rol vardır. BFI’nın organizasyon yapısına baktığımızda; 1933 yılında kurulan bu yapının 1983 yılında Kraliyet Fermanı’nın yeninden düzenlemesi ile kraliyetin bir organı konumuna getirilmiştir. 2011 yılında UKFC’nin kapatılmasıyla da BFI, Kültür Medya ve Spor Bakanlığı (DCMS-The Department for Culture, Media and Sport) tarafından İngiltere’de film çalışmalarını 360 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin finanse etmek için desteklenen bağımsız bir kamu kurumu olarak sınıflandırılır. İngiliz Kraliyeti ve devletinden aldığı destekle İngiltere’deki film çalışmaları için öncü bir kuruluş olan BFI, BFI Ulusal Arşivi (BFINA-BFI National Archive), BFI Reuben Kütüphanesi (BFIRL-BFI Reuben Library), İngiliz ve uluslararası film yapımları ile festivallerin desteklenmesi, film dağıtımı, BFI Soutbank ve BFI IMAX yerleşkelerinde film gösterimi ve eğitim çalışmaları ve yayın faaliyetlerini sürdüren bir kurum hüviyetine kavuşturulur (Department for Culture, Media and Sport, 2014:16). BFI’ın bağımsız bir kamu kurumu olarak tanımlanmasının nedeni, hem devlet işlerinde önemli bir role sahip olması, hem de bakanlıktan bağımsız olarak hareket ederek çalışmalarını sürdürmesidir (Department for Culture, Media and Sport, 2014:22). Bağımsız bir kamu kurumu olan BFI, piyango fonlarıyla finanse edilmektedir. Piyango fonları (lottery funds) hazine fonlarının bir parçası olarak şekillendirilmemekte ve hazine fonları gibi de takviye edilmemektedir. Ancak piyango fonları kamu çalışmalarını desteklemek için kamu parası olarak tanımlanmaktadır. Daha açık bir şekilde ifade edersek BFI, Ulusal Piyango Dağıtım Fonu’yla (NLDF - the National Lottery Distribution Fund) desteklenmektedir. Kültür, Medya ve Spor Bakanlığı’nın sekrateryası yönetiminden faaliyet gösteren NLDF bakanlığa, bakanlık da meclise mali hesap vermekle sorumludur (Department for Culture, Media and Sport, 2014:17). Yani BFI, bağımsız bir kurum olmasının yanı sıra, ekonomik anlamda Kültür, Medya ve Spor Bakanlığı’na sorumludur. Ulusal piyango fonları ile desteklenen ve bağımsız bir kurum olan BFI, Kraliyet Fermanı’nda (Royal Charter) açıklanan beş temel fonksiyonu yerine getirmekle sorumludur: 1. 2. 3. 4. İngiltere’de film, televizyon ve hareketli görüntü sanatlarının gelişmesini teşvik etmek, Film, televizyon ve hareketli görüntü sanatlarının modern yaşamda kullanılmasını sağlamak, Film, televizyon ve hareketli görüntü ile onların topluma etkileri hakkında eğitim çalışmalarını desteklemek, İngiliz ve dünya sinemasının en geniş çeşitlilikteki değerlerinden yararlanmayı teşvik etmek ve 361 DILEMMAS OF TURKISH CINEMA HISTORY: THE LACK OF CRITICAL  CINEMATIC HISTORY APPROACH AND A FILM INSTITUTE  Emrah Doğan 5. İngiltere mirası olan hareketli görüntü tarihinden yansıyan koleksiyonları geliştirmek ve korunmasını üstlenmektir (Royal Charter, 2015:2-3). Yani BFI, devletin bağımsız bir kurumudur ve kamu fonuyla desteklenmektedir. Ancak bağımsız bir kurum olan BFI, kraliyet fermanında sınırları çizilen amaçları yerine getirmek için kullandığı kamu fonlarının hesabını denetime tabi olduğu bakanlığı vermektedir. Daha açık bir şekilde ifade edersek BFI, kamudan aldığı fonları nasıl kullandığı ile ilgili hesap vermekle yükümlüdür. Kurumun içişlerine, ilgili devlet kurumunun karışması mümkün değildir. Devletin bağımsız bir kurumu olan BFI ise, oluşturduğu organizasyon yapısıyla bütün ağırlığını, geliştirdiği işbirlikleriyle ulusal ve uluslararası sinema sanatı çalışmaları ile toplumun artistik yanının gelişmesine vermiştir. BFI’ın ulusal bir devlet politikasıyla kurulduğu açıktır. Ulusal sinema sanatını toplumda yaygınlaştırmak ve geliştirmek amacıyla kurulan BFI, hem ulusal sinema ve görüntü sanatlarına sahip çıkmakta, hem de onların çıktılarını toplayıp koruyarak gelecek kuşaklara aktarmaktadır. Bugün İngiltere’de sinema çalışmaları denilince ilk akla gelen kuruluşun BFI olması, onun hem ulusal hem de uluslararası sinema çalışmalarında ne kadar etkin bir rol oynadığını göstermektedir. Türkiye’de bir film enstitüsü ya da film arşivi kurumu olmamasının nedenini, devletin destek vermediği sonucuna bağlanabilir. Ancak Türkiye’de güçlü bir sinema arşivi ya da film enstitüsü kurumunun oluşmamasının nedeni, devletin destek verip vermemesi ile ilgili değildir. Temel sorun, sinemayla uğraşanların özellikle de sinema eleştirmenleri ile araştırmacılarının bir ulusal sinema misyonu paydasında buluşamamasından kaynaklanmaktadır. Aynı zamanda şunu da belirtmek gerekir ki, BFI’ın hem ulusal hem de uluslararası arenada etkin bir rol oynamasında kültürel stratejileri açısından yayın çalışmaları önemli rol oynamıştır. 1970’lerden başlayıp ilerleyen yıllarda BFI film çalışmaları kapsamında yayın çalışmalarının coğrafik alanını genişleterek, Meksika, Çin, Afrika, Hindistan gibi ülkeler ile Avrupa’daki büyük ve küçük film endüstrilerinin önemli sinema çalışmaları hakkında yayın çalışmalarında bulunmuştur. BFI bilimsel incelemeleriyle en büyük katkıyı da Hollywood’a yapmıştır. Aynı zamanda ırkçılık ve etnisite, seks ve cinsiyetçilik çalışmalarıyla ilgili öncü bir rol oynamış ve bu alanlarla ilgili kitaplar yayınlanmıştır. Yayın alanında yaptıkları bu önemli çalışmalarla da sinemayla ilgilenen bütün öğrencilerin çalışmalarını etkilemiştir (Alvarado ve Buscombe, 2008: 139). Yani BFI sağladığı fonla, bir yandan deneysel film çalışmalarını desteklerken, bir yandan film arşivini genişletirken, bir yanda da hem ulusal hem de uluslararası alanda sinema çalışmalarıyla ilgili önemli araştırmalar yayınlayarak ulusal misyonunu uluslararası 362 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin arenaya taşımıştır. Bu şekilde de BFI, uluslararası arenada iletişim ağını genişletip dünya çapında önemli bir film enstitüsü kurumu olmuştur. Sonuç Türk sinema tarihi açmazlarını sıraladığımızda, ilk olarak sinema tarihi yazımında yeterli materyalin olmadığı ya da sinema alanında kurumsal bir hafızaya sahip olunmadığı söylenebilir. Bununla birlikte, devletin sinema ile ilgili kurumsal hafızasının toplumla bütünleşmediği veya toplumun artistik yanının gelişmesi için toplumla bütünleşecek kanalların oluşmadığı da bu açmazlara eklenebilir. Ancak burada temel sorun, birilerin bir şeyler yapıp yapmadığı değil, toplumun estetik yanının nasıl geliştirilmesi gerektiği yönünde ortak bir adımın atılıp atılmamasıdır. Önümüzde hem Türk sinema tarihinin açmazlarını ortadan kaldıracak, hem de filmlerde yakaladığımız başarıyı teorik ya da kuramsal anlamda yakalamamız için BFI gibi güçlü kurumsal yapıya sahip örnekler vardır. Türkiye’de birbirinden farklı mecralarda faaliyet gösteren film arşivi kurumları da, BFI’ın deneyimlerinden yararlanabilir. Kamu fonlarından yararlanarak, hem devlet bünyesinde bulunan film arşivi, hem de farklı mekânlarda bulunan film arşivleri ortak bir kurum altında birleştirilip, ulusal sinema amaçları doğrultusunda kamunun paylaşımına açılabilir. Bu anlamda BFI’ın ulusal bir kurumdan uluslararası bir kuruma nasıl dönüştüğünün izleri takip edilerek, Türkiye’ye özgü bir Türk film enstitüsü kurulabilir. Bugün Türkiye’de, hem dünya sineması hem de Türk sineması üzerine ciddi araştırmalar yapılmaktadır ve oldukça geniş ve gelişkin bir yayın ağına sahiptir. Unutmamak gerekir ki, BFI’ın uluslararası bir kurum olmasında, en büyük araç yayın faaliyetleridir. Bu anlamda, Türk sineması bize anlatılan ve aktarılanlardan çok daha büyük bir sinemadır ve aynı zamanda araştırılması gereken bakir bir alandır. Bu bakir alanda yapılacak her türlü çaba, katkı veya araştırma gelecek kuşaklara hem güçlü ve zengin kurumsal bir film enstitüsü, hem de estetik yönü gelişmiş bir toplumu miras bırakacaktır. Kaynakça Alvarado, Manual and Buscombe, Edward (2008) “Cultural Strategies: Publishing at the British Film Institute,” Cinema Journel, 47 (4). Department for Culture, Media and Sport (2014) “Triennial Review of the British Film Institute,” 363 DILEMMAS OF TURKISH CINEMA HISTORY: THE LACK OF CRITICAL  CINEMATIC HISTORY APPROACH AND A FILM INSTITUTE  Emrah Doğan (Çevrimiçi) https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data /file/354106/140912BFI_TR _vFinal__3_.pdf Erişim Tarihi: 21 Aralık 2017. Işık, Erhan. “Kulüp Sinema 7’den Bugüne Türk Film Arşivciliği,” Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sinema Televizyon Bölümü Başkan Yardımcısı Prof. Dr. Asiye Korkmaz ile yapılan röportaj, (Çevrimiçi) https://sadibey.com/2010/05/02/kulup-sinema-7den-bugune-turk-filmarsivciligi/#.VtrZnPkS-Uk Erişim Tarihi: 21 Aralık 2017. Kuhn, Annette and Westwell, Guy (2012) “British Film Institute,” Oxford Dictionary of Film Studies, Oxford University Press: United Kingdom. Royal Charter (2015) “British Film Institute – Royal Charter,” (Çevrimiçi) http://www.bfi.org.uk/sites/ bfi.org.uk/files/downloads/bfi-royal-charter2015-03.pdf, Erişim Tarihi: 21 Aralık 2017. Scognamillo, Giovanni. “Türk Sinemasında Tartışmalar / Polemikler / Kuramlar – 1,” (Çevrimiçi) http://www.yenifilm.net/2000/12/turk-sinemasindatartismalar-polemikler-kuramlar-2/ Erişim Tarihi: 21 Aralık 2017. Smith, Geoffrey Nowell (2008) “The British Film Institute,” Cinema Journal, 47 (4), s. 126-132. Şekeroğlu, Sami (1968) 364 “1968 Ulusal Sinema,” Özgür Sinema Dergisi, Sayı: 1. THE REFLECTION OF THE HALIT REFIĞ’S THE NATIONAL FILM THINKING IN DERVIŞ ZAIM’S CINEMA Atacan Şimşek 21 THE REFLECTION OF THE HALIT REFIĞ’S THE NATIONAL FILM THINKING IN DERVIŞ ZAIM’S CINEMA HALIT REFİĞ’İN ULUSAL SİNEMA DÜŞÜNCESİNİN DERVİŞ ZAİM SİNEMASINDAKİ YANSIMASI Atacan Şimşek Abstract Halit Refiğ has started as a critic in his cinema life and he has had western mindset. Refig has looked at Turkish Cinema in western mindset, believed that the matters in our cinema could be solved by imitating western arts in 1960’s Turkish Cinema which has been trying to find a style. Refiğ has indigenised an idea of national cinema after our western lettereds who have given a bad name to Turkish Cinema. After he met Kemal Tahir, his idea has developed and improved in the national style in this art and ideal life. According to Halit Refiğ, people must have national mindset and our cinema has to based on our history and traditions instead of western ideas. Derviş Zaim, one of the most important directors of the period named as New Turkish Cinema, is a director who uses traditional and national motifs in his films. For Derviş Zaim, Halit Refiğ's current representative of national cinema thinking, cinema must feed on these lands and return to the people of these lands. In the study, how the idea of National Cinema put forward by Halit Refiğ in today's Derviş Zaim Sinema, the similarities and the transformations it has experienced, will be discussed in the context of tradition and nationality. At the end of the work, both directors were seen to use traditional and national themes in their cinema. Halit Refiğ completely rejected the West, while in Zaim Western and Eastern syntheses are seen. Keywords: Halit Refiğ, National Cinema, Derviş Zaim, Traditional Cinema. 365 THE REFLECTION OF THE HALIT REFIĞ’S THE NATIONAL FILM THINKING IN  DERVIŞ ZAIM’S CINEMA  Atacan Şimşek Giriş Türk Sineması’nda 1950’lerden itibaren yaşanılan geçiş dönemiyle birlikte sinemamız teatral özelliklerden kurtulmuş ve sinemacılar dönemi olarak adlandırılan dönem başlamıştır. Bu dönemde film çeken yönetmenler, çektikleri filmlerle belli bir sinema dili oluşturmaya çalışmıştır. Bu dönemde film dilinin dışında, Türkiye’de sinema sanayisi de oluşmaya başlamıştır. Sinema salonlarının ve çekilen filmlerin sayısı artmıştır. Sinema salonlarının Anadolu’da art arda açılmasıyla seyirci, salonlara gelmiş ve Türkiye’deki sinema seyircisi artmıştır. Sinemamızın gelişmesiyle birlikte, yönetmenlerin dışında Batı düşüncesine sahip aydınlar da sinema üzerine yapılan tartışmalara katılmış ve sinema ülkemizde üzerinde düşünülür bir mesele haline gelmiştir. Bu dönemdeki önemli yönetmenlerden biri de Halit Refiğ’dir. Sinema hayatına sinema eleştirmeni olarak başlayan Refiğ, daha sonra Memduh Ün ve Atıf Yılmaz gibi yönetmenlerin yardımcılığını yapmış ve daha sonra (Yasak Aşk, Halit Refiğ,1961) filmini 1961 yılında çekmiştir. Bu filmden sonra, 1961 yılında Refiğ, (Seviştiğimiz Günler, Halit Refiğ, 1961) filmini çekmiştir. Bu filmden bir yıl sonra, (Gençlik Hülyaları, Halit Refiğ, 1962) filmi yönetmen tarafından çekilmiştir. 1963 yılı yönetmen için bir diğer dönemin başlangıcı olmuştur. Giovanni Scognamillo (2010)‘ya göre, yönetmenin 1963 yılında çektiği (Şehirdeki Yabancı Halit Refiğ,1963) filminin Moskova Film Festivalinde gösterilmesi ve film hakkında övünç dolu sözler edilmesi yönetmenin diğer dönemini başlatmıştır. 1964 yılında sinemamızdaki ilk göç filmi olan (Gurbet Kuşları Halit Refiğ, 1964) filmini çeken yönetmen daha sonraki dönemde birçok dizi ve sinema filmi çekmiştir. Sinema yazarlığı boyunca Batılı tarzda bir düşünceye sahip olan Refiğ, o dönem yaşadığı bazı olaylar yüzünden, Türk sinemasının kendi toplumundan güç alan, bu topraklarda uzun süredir var olan sözlü ve yazılı geleneklerimiz üzerine kurulması gerektiğini düşünmüştür. Refiğ, (2009) kendilerini Türkiye’deki sanat ve fikir olayları üzerinde tek yargılayıcı gören bu kişilerin, Türk sinemasına karşı dürüst davranmadıklarını ve memleket meseleleri konularında da samimi olmadıklarını ifade etmiştir. Bu olaylar neticesinde yönetmende oluşan ulusal olma fikri, yazar Kemal Tahir’le tanışmasıyla olgunlaşmıştır. Halit Refiğ, sinemamızın gelişimini engelleyen en önemli sorunun toplumdaki aydınların içine düştükleri büyük aşağılık duygusu olduğunu belirtmiştir. Bu aşağılık duygusundan dolayı, kendi halklarına ve kültürüne karşı kayıtsız 366 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin kalmışlardır (Refiğ, 2009:11). Refiğ’e göre Batıcılık hiçbir dönemde ülkemizi kurtarmamıştır. Hatta kurtarmak şöyle dursun, işleri büsbütün çıkmaza sokmuştur (Refiğ, 2009:74). Bu sebeple Refiğ, sanatta ve toplumdaki tüm faaliyetlerde Batılı düşünceleri örnek almak yerine kendi tarihimizi ve kültürümüzü örnek almamız gerektiğini, sinemamızı da bu düşünce doğrultusunda şekillendirmemiz gerektiğini belirtmiştir. 70’li yıllardan sonra başlayan seks ve arabesk filmleri furyasıyla seyircisini kaybeden, öksüz kalan Türk Sineması, 80 ihtilali sonrasında ise, sansür ve baskı ortamında yaşamaya çalışmıştır. Bu sıkışmışlık sonucu oluşan apolitik bir yönetmenler kuşağı yüzünü mikro tarihe, sıradan insanların hikayelerine dönmüştür. 90’lı yıllardan sonra 1996 yılında Yavuz Turgul’un çektiği (Eşkıya, Yavuz Turgul,1996) filmiyle Türk Sineması seyircisine kavuşmuş, Derviş Zaim gibi önemli yönetmenler sayesinde ise, yaşadığı travmayı atlatacak yeni bir biçim bulma çabası içerisine girmiştir. Derviş Zaim, Türk Sineması’nda bu arayışın en önemli yönetmenlerinden biri olmuş, 1996 yılında çektiği (Tabutta Rövaşata, Derviş Zaim, 1996) filmiyle yeni dönemin en önemli örneklerinden birini vermiştir. Sürekli biçimsel arayış içerisinde olan Zaim, daha sonraki yıllarda çektiği geleneksel sanatlar üçlemesi ismini verdiği filmleriyle, geleneksel İslam sanatlarını sinemasında kullanmıştır. Filmlerinde, geleneksel, ulusal motiflere sıkça rastlanan Zaim için sinema, ulusal benliği bulma çabasıdır ve sinema objektifini bu topraklara çevirmelidir. Çalışmada bu minvalde, Halit Refiğ’in 1960’lı yıllarda ortaya koyduğu Ulusal Sinema düşüncesinin Derviş Zaim sinemasına nasıl evrildiği açıklanmaya çalışılacaktır. İki yönetmen arasındaki benzerlikler ve farklılaşan yönler “geleneksel” ve “ulusal” temaları üzerinden incelenecek olup, çalışmada yöntem olarak tematik analiz yöntemi kullanılacaktır. Çalışmada ilk olarak, Halit Refiğ sineması ve Ulusal Sinema anlayışı açıklanmaya çalışılacak daha sonraki bölümde Derviş Zaim ve geleneksel sinema anlayışı açıklanacaktır. Tartışma ve sonuç bölümünde ise, “Ulusal Sinema” anlayışının Derviş Zaim sinemasındaki yansımaları tartışılacaktır. Halit Refiğ 1934 yılında İzmir’de doğan Halit Refiğ, İstanbul’da Robert Koleji’ne mühendislik eğitimi almak için gitmiştir. Daha sonra sinemacı yönü ağır basan ve sinemacı olmaya karar veren Refiğ, okulu yarıda bırakarak askere gitmiştir. Askerliğini Kore’de yedek subay olarak yapan Refiğ, ilk sinema deneyimlerini de askerdeyken yaşamıştır. Askerlik dönüşü, Akis sinema dergisinde sinema yazıları yazmış, daha sonra sinema eleştirmeni Nijat Özön’le tanışmış olan Refiğ, Sinema ismiyle Türkiye’nin ilk sinema sanat dergisini çıkarmıştır (Refiğ, 2009:18). Sinema yazılarından sonra, sinema alanında yönetmen 367 THE REFLECTION OF THE HALIT REFIĞ’S THE NATIONAL FILM THINKING IN  DERVIŞ ZAIM’S CINEMA  Atacan Şimşek olarak devam etmeye karar veren Refiğ, Atıf Yılmaz ve Memduh Ün gibi yönetmenlerin yönetmen yardımcılığını yapmıştır. Yönetmen yardımcılığından sonra, yönetmen Memduh Ün ile yaptığı anlaşma gereği, Memduh Ün’ün şirketinde her yıl bir film yapacak olan Refiğ, ilk filmi için Kerime Nadir’in eserinden çevrilen Yasak Aşk filmini 1961 yılında çekmiştir. Film, Refiğ’in (2009) açıklamasıyla anlaşılacağı üzere, Visconti, Freud ve sürrealism etkilerinin birbirine karıştığı, ticari endişelerin yönetmeni sınırladığı bir deneme filmi olmuştur. 1961 yılında Refiğ, Seviştiğimiz Günler filmini çekmiştir. Bu filmden bir yıl sonra, Gençlik Hülyaları filmi yönetmen tarafından çekilmiştir. 1963 yılı yönetmen için bir diğer dönemin başlangıcı olmuştur. Giovanni Scognamillo (2010)‘ye göre, yönetmenin ikinci dönemi, 1963 Moskova Film Şenliği’ne katılan Şehirdeki Yabancı filmi ile başlar. Filmin senaryosunu Vedat Türkali ile birlikte yazan Refiğ’in amacı, aydınların toplumdaki yabancılaşmasını anlatmaktır. Film, maden kenti Zonguldak’ın atmosferini, çeşitli kesimlerden gelen maden işçilerini ve taşralı politikacıları, gazetecileri, eski bir çocukluk sevdasından doğup yeniden alevlenen yasak aşkı konu edinmektedir (Scognamillo, 2010: 226). Rekin Teksoy ve Semih Tuğrul gibi sinema eleştirmenlerinden olumlu eleştiriler alan film, Moskova Film Festivali’nde gösterildikten sonra yurt dışında da olumlu eleştirilerle karşılaşmıştır. “Bazı teknik aksaklıklarına rağmen Şehirdeki Yabancı genç Türk film endüstrisinin araştıran, düşünen, halkının hayatına bağlı olarak hisseden birçok yetenekli insanlara sahip olduğunu göstermektedir” (Refiğ, 2009:18). 1963 yılında Refiğ, bir diğer filmi (Şafak Bekçileri, Halit Refiğ, 1963) ’ni Türk Hava Kuvvetleri desteğiyle çekmiştir. Eskişehir 1.Anajet Üssü’nde çekilen filmde, jet pilotlarının yaşamları anlatılmaktadır. 60’lı yıllar Türk sinemasında göç temalı filmlerin yapıldığı yıllardır. 1964 yılında Turgut Özakman’ın Ocak adlı oyunundan çevrilen Gurbet Kuşları filmi, ilk göç filmi özelliği taşır. Halit Refiğ tarafından senaryosu yazılan filmin, diyalogları ise, filme de romanıyla ismini veren Orhan Kemal tarafından yazılmıştır. 1964 yılında çekilen Gurbet Kuşları filmi, Kahramanmaraş’tan İstanbul’a zengin olabilmek için göç eden bir ailenin hikayesini anlatır. Araba tamircisi dükkanı açarak, buraya çok para kazanmak ümidiyle gelen aile, yaşadıkları büyük şehir sıkıntıları ve bireysel ihtiraslar neticesinde kentte tutunamamış ve geri dönmüşlerdir. Filmde, İstanbul önceleri bir fırsat kapısı “taşı toprağı altın şehir” olarak görülmüş, daha sonra ise, bir kızını elinden alan, karabasan bir 368 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin şehre dönüşmüştür. Filmde, İstanbul’un birçok semtini görürüz. Aile, ilk gelişte Fatih’te ahşap bir geleneksel eve yerleşmişlerdir. Filmdeki karakterler, Beyoğlu’na bakarak, batılı yaşam şekline özenir. Fatih ve Beyoğlu imgesiyle filmde, modern yaşam ve gelenekçi yaşam ikilemi verilir (Şimşek, 2016:62). Şafak Bekçileri ve Gurbet Kuşları filmleri, Halit Refiğ’in filmografisinde oldukça önemlidir. Çünkü, yönetmenin daha önce çektiği, Yasak Aşk ve Seviştiğimiz Günler filmleri yapımcı Memduh Ün tarafından yönetmene yaptırılan filmlerdir. Şafak Bekçileri ve Gurbet Kuşları filmleri ise bizzat Refiğ’in seçtiği konular olmuştur (Gökyayla, 2007:84). Yönetmen Halit Refiğ, sinema yazarlığından, yönetmenliğe geçişle birlikte, o dönem bazı aydınların Türk Sineması’nı küçümseyici tavrından rahatsız olmuş ve bu tür aydınları kendi bağlarından kopmuş, içinde yaşadığı toplumdan bihaber, Batılı olma adına taklitçi kimseler olarak görmüştür. Sinema yazarlığı boyunca Batılı tarzda bir düşünceye sahip olan Refiğ de o dönem yaşadığı bazı olaylar yüzünden, Türk Sineması’nın kendi toplumundan güç alan, bu topraklarda uzun süredir var olan sözlü ve yazılı geleneklerimiz üzerine kurulması gerektiğini düşünmüştür. Bu olaylardan ilki 1959 yılında Gazeteciler Festivali’nde gerçekleşen olaydır. Memduh Ün’ün çektiği (Üç Arkadaş, Memduh Ün,1958) filmi, tüm eleştirmenlerce o zamana kadar yapılan en iyi film kabul edilmesine rağmen, bazı aydınlarca haksız bir linçe uğramış ve film festivalde hiçbir ödül kazanamamıştır. Refiğ, (2009) kendilerini Türkiye’deki sanat ve fikir olayları üzerinde tek yargılayıcı gören bu kişilerin, Türk sinemasına karşı dürüst davranmadıklarını ve memleket meseleleri konularında da samimi olmadıklarını ifade etmiştir. Refiğ’e (2009) göre, toplumda aydın olarak ifade edilen bu kişilerin Türk Sineması üzerindeki olumsuz görüşleri, Eczacıbaşı bünyesinde kurulan Sinematek’in Türk toplumundan uzak, sadece Batılı tarzda film yapma uğraşıları, Refiğ’i kendi toplumundan beslenen ulusal sinema olarak adlandırılan bir sinema yapma gayretine sokmuştur. Tüm bu gayretler içerisinde o dönemde Kemal Tahir ile de tanışan Refiğ’in ulusal sinema fikirleri olgunlaşmış ve Refiğ, 1965 yılında senaryosunu Kemal Tahir’le beraber yazarak (Haremde Dört Kadın, Halit Refiğ,1965) filmini çekmiştir. Nijat Özön, film için ilk gerçek dönem filmi demiştir (Refiğ, 2009:33). Halit Refiğ bir kez daha kapalı evreni, tek bir mekan yeğlemiş, ilk filmlerdeki üçlüyü (genç “aşıklar” ve bir araya gelmelerine engel olan yaşlı erkek) bir kez daha kurmuş, kadınlar topluluğunu bir kez daha sergilemiş ve kurmacadan hareket ederek dönemin gerçeklerine bir kez daha ulaşmıştır. Tek bir “mekan”da 369 THE REFLECTION OF THE HALIT REFIĞ’S THE NATIONAL FILM THINKING IN  DERVIŞ ZAIM’S CINEMA  Atacan Şimşek hareket eden çeşitli kişiler, kadınlar, erkekler, paşalar, subaylar, Jöntürkler ve yabancılar ihtirasları, umutları, tutkuları ve çatışmalarıyla Osmanlı İmparatorluğu’nun yüzyılımızın başındaki ayrıntılı bir panoramasını çizmektedir (Scognamillo, 2010: 228). 1966 yılında Karakolda Ayna Var filmini çeken Refiğ, bir sonraki yılda (Kız Kolunda Damga Var, Halit Refiğ, 1966) filmini çekmiştir. Eleştirmen Semih Tuğrul, film için övgü dolu sözler etmiştir. Seyredin Karakolda Ayna Var’ı. Filmde en küçük bir kuruluş hatası bulamayacaksınız. Olaylar süratli bir tempo ile, iyi düzenlenmiş, kaliteli olarak çekilmiş bir görüntü dizisi içinde seyircinin önüne seriliyor. Doğrusu istenirse, bu karakollu, aynalı filmde öyle pek arılıklarda yok. Tam tersine, iyi bir oyuncu yönetimi var, sürprizler, beklenmedik gelişmeler var. Kısacası, filmin grafiği başarılı (Tuğrul, 1966). 1969 yılında, ulusal sinema etkileri taşıyan, Doğu-Batı karşıtlığı, Türk misafirperverliği, inanç ve tasavvuf gibi konuları içerisinde barındıran (Bir Türk’e Gönül Verdim, Halit Refiğ, 1969) filmi yönetmen Halit Refiğ tarafından çekilmiştir. Film, Almanya’da evlendiği kocasını (Bilal İnci) bulmak için çocuğuyla, Türkiye’ye gelen Alman bir kadının (Eva Bender) yaşadığı sıkıntılar ve sonunda Müslüman olup, Türkiye’de kalmasını konu edinir. Filmin yapılma fikri, konu itibariyle gazetede çıkan bir haberden etkilenilmiştir. Haber, ikizlerinin babasını bulmak için Ürgüp, Göreme’ye yerleşmeye karar veren bir Alman kadını anlatır. Bu haber film için ilham kaynağı olmuştur. O haberle Eva’nın durumu birleşince, ayrıca ulusal sinema fikrinin bizim tarihi genel kültür kaynaklarımızla olan ilişkisi, tasavvuf ilişkisi, bizim kültürümüzün esasındaki yabancıyı kolayca benimseme fikri, bütün bunlardan bir film senaryosu fikri ortaya çıktı bende. Bu senaryoyu nasıl çekilir, ne olur bilmeden yazmaya başladım. Filmin ilk adı ‘Sana Yar Olamam’ idi (Hristidis, 2007:190). Halit Refiğ bu filmi, Türk işçilerinin zengin Avrupa ülkelerinde iş ararken, sınırda kurşunlandığı sırada refahını paylaşmak istemeyen Batılı devletlere karşılık, sefaletine bile ortak kabul eden Türk köylüsünün insan severliğini göstermek için yapmıştır (Refiğ,2009:148). 1975 yılında İsmail Cem’in TRT Genel Müdürü olması, TRT’nin kapılarının Yeşilçam’da film çekmiş yönetmenlere açılmasına sebep olmuştur. TRT’nin tüm imkânları yönetmenlere açılmış ve onlardan dizi ve sinema filmi yapılması 370 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin istenmiştir. Halit Refiğ, TRT’den teklif almış ve daha önce sinemaya da uyarlanan Halit Ziya Uşaklıgil’in (Aşk-ı Memnu, Halit Refiğ,1975) adlı eserini televizyonda yayınlanmak üzere 6 bölümlük mini dizi şeklinde uyarlamıştır. Daha sonra 1983 yılında Kemal Tahir’in (Yorgun Savaşçı, Halit Refiğ,1983) eserini de dizi olarak uyarlayan Refiğ’in eseri, ne yazık ki sansür uygulamasıyla dizinin negatif kopyası hariç oluşturulan komisyon tarafından Genelkurmay Başkanlığı fırınlarında yakılmıştır. 2009 yılında vefat eden Refiğ, senarist, yapımcı ve yönetmen olarak birçok film ve dizi projesinde yer almıştır. Halit Refiğ ve Ulusal Sinema Kavgası Coğrafi keşifler ve yeni kıtaların keşfi oradaki zenginliklerin ve ham maddenin Batılı ülkeler tarafından ele geçirilmesi, Batılı devletleri ekonomik olarak Doğulu devletlere karşı güçlü kılmıştır. Ekonomik özgürlüklerden sonra, Rönesans ve Reform hareketleriyle düşünce alanında da ilerleyen Batılı devletler, kilisenin skolastik düşüncesinden kurtulmuş, daha seküler devlet yapıları oluşmuştur. Pozitivism akımıyla da aklın ön plana çıktığı bilim ve deneyin her şeyin üstünde tutulduğu bir düşünce sistemi toplumun tüm katmanlarına yerleşmiştir. Batının üstünlüğü, kültürünün maddiliğinden dolayı ortaya çıkmıştır. Tüm bu gelişmeler Batıyı, Doğu karşısında bilim ve teknoloji konusunda üstün tutmuş, Osmanlı Devleti’nin duraklama dönemlerinden itibaren kurtuluş reçetesi Batılı reformlarda aranmıştır. Dolayısıyla, İngiltere ve Fransa’nın başını çektiği Batı dünyasının dışında kalan dünyanın geri kalan devletleri, geri ve ilerleyememiş devletler olarak görülmüştür (Chatterjee, 1996:14). Batılı toplumlar sahip oldukları bir özcülük davranışıyla kendi tarihlerini bilim öncesi ve bilimsel diye ayırıp, dünyadaki öteki kültürlerin hepsini bilimsel olmayan bir gelenekçiliğin içine itmiştir (Chatterjee, 1996:44). Batının içinde bulunduğu şarkiyatçı düşünceye göre Batı her zaman özne konumunda, Doğu ise her zaman Batı için bir inceleme malzemesi ve nesnesi olmuştur (Malek Akt. Chatterjee, 1996:74). Özne durumundaki Batının, diğer toplumları nesne olarak görmesi ve kendi uygarlıklarını diğer toplumlara üstün uygarlık olarak empoze etmeye çalışması sömürgeleşme boyutunda Batının elini güçlendirmiştir. Gandi, Hindistan’ın kültürel olarak geri kalışının ve İngiliz sömürgesi durumunda olmasının nedeni olarak Hindistanlıların modern uygarlığın parıltısına aldanmasını göstermiştir. Gandi’ye göre, Hindistan’ı bağımlı halde tutan, ülkedeki önde gelen yönetici kesimin, uygarlığın varsayılan faydalarını kabul etmesidir. Hindistanlılar modern uygarlığın, ilerici nitelikleri 371 THE REFLECTION OF THE HALIT REFIĞ’S THE NATIONAL FILM THINKING IN  DERVIŞ ZAIM’S CINEMA  Atacan Şimşek hakkındaki yanılsamalara sığındıkları süre boyunca da bağımlı kalacaktır (Gandi akt. Chatterjee, 1996:163). Sanatta, sinemada ve tüm toplum hayatında ulusal olmayı, kaynağını Batılı düşünce anlayışı yerine bu topraklardan alan bir sanat anlayışı oluşturmaya çalışan Halit Refiğ, bu yönde sanat ve fikir hayatını oluşturmuştur. Refiğ’e göre, kendi bölgesinde bugün için toplayıcı ve birleştirici bir gücü olmayan Türkiye’nin bloklar arasında kaybolmaması için evrensellik yerine ulusallık kalkanını kullanması gerekir (Refiğ, 2009). Batı toplumları ile Türk toplumu arasındaki karşılıklı yabancılık Tanzimat döneminden itibaren tek yönlü olarak bozulmuştur. Batı toplumları, Türk toplumuna karşı aynı derecede ilgisizliğini sürdürürken, Türk toplumu, Batıdan gelen her şeyi sorgusuz ve sualsiz bir şekilde kabul etmiştir (Refiğ, 2009:67). Halit Refiğ, sinemamızın gelişimini engelleyen en önemli sorunun toplumdaki aydınların içine düştükleri büyük aşağılık duygusu olduğunu belirtmiştir. Bu aşağılık duygusundan dolayı, kendi halklarına ve kültürüne karşı kayıtsız kalmışlardır (Refiğ, 2009:11). Sinemamızı tiyatrocular etkisinden kurtaran sinemacılar kuşağı olarak adlandırılan dönemin en önemli yönetmenlerinden olan Lütfü Akad, bu konuda öz eleştiri yaparak, Batı özentisi filmler yaptıklarını ve kendilerinin izleyip bu filmleri beğendiklerini söylemiştir. Batıcılık yanlışında en önemli suç ortaklarının ise, sinema yazarları olduğunu belirtmiştir (Refiğ, 2009:111). Refiğ’e göre Batıcılık hiçbir dönemde ülkemizi kurtarmamıştır. Hatta kurtarmak şöyle dursun, işleri büsbütün çıkmaza sokmuştur (Refiğ, 2009:74). Osmanlı- Türk toplumuyla, Batı toplumu tarihsel süreçten gelen farklılıklara sahiptir. Batılı toplumlarda feodal, özel mülkiyete dayanan toprak anlayışı var olmuştur. Miri devlet mülkiyetine dayanan Türk devletlerinde bu sebeple Batı dünyasına özgü bir burjuva sınıfı oluşmamıştır. Batı sanatının bireyci dünya görüşü burjuva sınıfına ait bir özelliktir. Türk halklarının kökü göçebe Türk geleneklerine, İslam hukukuna ve Osmanlı devlet sistemine dayanan kolektif bir dünya görüşü vardır. Bu sebeple, Batının sanat eserleri, Antik Yunan ve Roma imparatorluğunda görülen kölelik anlayışı ve daha sonra toprak köleliğine dayanan feodal Batı Avrupa özelliklerini taşır. Tarihinin hiçbir döneminde kölelik yaşamamış, devlet mülkiyeti anlayışına dayanan Türk toplumunun sanat anlayışı doğal olarak, bireyci bir bakış açısı yerine kolektif bir bakış açısı taşır (Refiğ, 2009:52). 372 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Bu tarihsel farklılıklardan dolayı, Halit Refiğ’e göre, ulusal olunmalı ve ne yapılacaksa kendi içimizde yapılmalıdır. Haydar Kuyusu Cinayeti olarak adlandırılan olayı Almanlarla film yapmaya çalışan Refiğ, Alman meslektaşlarından gelen değişiklik önerilerine daha fazla dayanamamış ve projeyi iptal etmiştir (Refiğ, 2009:20). Refiğ’e göre, eğer kendi toplumumuza dayanan bir sanat ve fikir anlayışı ortaya koyamazsak, toplumsal çözülmeler görünebilir. Türkiye tarım imkanları az olan, endüstrisi gelişmemiş, ekonomik olarak geri kalmış bir toplumdur. Tek zenginliğimiz, otuz milyonu aşkın nüfusunun emek gücü ve devlet kurucu vasıflarıdır (Refiğ, 2009:40). Sanatta ve fikir hayatında ulusal olma gayreti taşıyan Refiğ’in bu görüşlerinin olgunlaşmasında Yazar Kemal Tahir’le tanışmasının önemli bir payı vardır. O dönemde toplum, kurtuluşu Batıya yakın olmakla gören, Batı gibi düşünüp, onlar gibi yaşamak olarak gören aydınlarla, kurtuluşu kendi milletimizde ve tarihimizde görmek gerekir diyen aydınlar arasında ikiye bölünmüş durumdadır. Bizim sanat mektebimiz Batılı olmak zorundadır diyen Sabahattin Eyüboğlu’na karşı, Kemal Tahir, hiçbir toplum için Batıdan ve yabancılardan alınacak hazır bir kurtuluş kalıbı yoktur demiştir (Refiğ, 2009:40). Halit Refiğ, kendi milliyetine ve tarihine dayanan ulusalcı sanat ve toplum fikrini yaymada sinemayı çok önemsemektedir. Ona göre, halka bu derece yayılabilen sinema, 150 yıldan beri sarsılan devlet- halk özdeşliğinin yeniden kurulmasında başlıca kurucu ögelerdendir (Refiğ, 2009). Türk düşüncesi ve sanatı bir yeniden doğuşun kaynaklarını kendi tarihinde ve halkında aramak zorundadır. Bu bilince varmanın gururunu duyan Türk sinemacısı, böyle bir yeniden doğuşa katkıda bulunabilmek çabası ve heyecanı içindedir. Türk sinemacısı şartlarının kendisini getirdiği, el yordamıyla yol aradığı bu çabalarında Türk düşüncesi ve sanatındaki gelişmeleri dikkatle izleyecektir (Refiğ, 2009:41-42). Refiğ’e göre, Türk Sineması doğrudan doğruya halk sinemasıdır. Çünkü sinemamız ne doğrudan devlet desteğiyle ayakta duran bir devlet sineması ne de zengin yapımcıların ayakta tuttuğu bir özel sinemadır. Sinemamız desteğini doğrudan halktan alır. Bonolar ve banka kredileriyle çekilen filmler, daha sonra seyircisinden elde edilen gişe hasılatıyla borçlarını kapatır (Refiğ, 2009). Ulusal sinema etrafında birleşen, Metin Erksan, Halit Refiğ ve Duygu Sağıroğlu gibi sinemacılar sine-iş adıyla bir sinema sendikası kurmak istemişlerdir. Bu sendikanın Batılı tarzda bir sendika olmasını değil, Osmanlı devlet 373 THE REFLECTION OF THE HALIT REFIĞ’S THE NATIONAL FILM THINKING IN  DERVIŞ ZAIM’S CINEMA  Atacan Şimşek sisteminde yer alan Ahi teşkilatlarına benzemesini istemişlerdir. Çünkü Batıda sinema, ya zengin sermayederlerin tekelinde ya da doğrudan devlet kontrolündedir. Ama ülkemizdeki sinema, doğrudan halk sinemasıdır. Bu yüzden alınacak örnekler, kendi geleneklerimiz ve kendi tarihimiz içindedir. Türk sineması yabancı ulusların deneylerinde değil, kendi ülkemizin tarihsel özelliklerine ve geleneklerine dayanacaktır, sinemamızda elimizden geldiğince bunu başarmaya çalışacağız (Refiğ, 2009:59). Metin Erksan, 1985 yılında verdiği röportajda, dünyanın hiçbir yerinde, hiçbir sanatın, içinde oluştuğu politik, ekonomik, toplumsal, kültürel, sanatsal, hukuksal, teknolojik ortamdan ve geleneğinden soyutlanamaz demiştir (Sönmez, Öztürk, 1985). Halit Refiğ ve ulusal sinema yapmaya çalışan yönetmenlere karşı, özellikle Sinematek çevresinde toplanan Batılı düşünceyi savunan aydınlar tarafından birçok eleştiri getirilmiştir. Halit Refiğ ve Metin Erksan gibi yönetmenleri sinemamızı geri bırakmakla suçlayan kişilere göre, Türk sineması diğer hadiselerde olduğu gibi sinemada da yüzünü Batıya çevirmeli ve oradan örnek olarak alınan filmlerle, yeniden film yapmaya başlamalıdır. Halit Refiğ ve arkadaşları bu düşünceye karşı çıkmış ve Batıdan aldığımız kavramların bizi bir yere götürmediği gibi daha çok aklımızı karıştırdığını ve bizi çıkmaz sokağa soktuklarını belirtirler (Refiğ, 2009:71). Derviş Zaim ve Gelenekçi Sinema Yönetmen Derviş Zaim, Yeni Türk Sineması olarak adlandırılan 90 sonrası Türk Sineması’nın en önemli yönetmenlerinden biridir. 1996 yılında Yavuz Turgul tarafından çekilen Eşkıya filmiyle yeniden seyircisine kavuşan sinemamız, bu dönemde çekilen önemli filmlerle yeni üslup ve içeriğine kavuşmuştur. Minimalist anlatım tarzı, bireysel konular ve insani meselelerin öne çıktığı Yeni Türk Sineması’nın en önemli örneklerinden biri 1996 yılında Derviş Zaim tarafından çekilen Tabutta Rövaşata filmidir. Derviş Zaim’in ilk uzun metraj filmi olan Tabutta Rövaşata filmi karakter Mahsun’un yalnızlığını, toplumdan dışlanmışlığını minimalist anlatım tarzıyla anlatır. Boğaziçi Üniversitesi’nde İşletme, Warwick Üniversitesi’nde Kültürel Çalışmalar eğitimi alan Zaim, yazmış olduğu Ares Harikalar Diyarında isimli romanıyla da 1992 yılında Yunus Nadi roman armağanını kazanmıştır. Derviş Zaim kendi sinemasını iki kola ayırır. İlki, (Cenneti Beklerken, Derviş Zaim, 2006), (Nokta, Derviş Zaim, 2008) ve (Gölgeler ve Suretler, Derviş Zaim, 2010)’den oluşan geleneksel sanatlar üçlemesi; ikinci kol olarak da, (Paralel Yolculuklar, Derviş Zaim, 2002), (Çamur, Derviş Zaim, 2003) ve iki grupta da olan Gölgeler ve Suretler’den oluşan Kıbrıs filmleri. (Önder, 2014). 374 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Filmlerinde sürekli farklı bir biçim arayış çabasında olan Derviş Zaim için geleneğin filmlerde kullanımı, bir kes-yapıştırdan öte filmlerin biçimini şekillendiren bir durumdur. Gölgeler ve Suretler filminde Karagöz geleneğini anlatımının içine katan Zaim için bu gelenek, Karagöz’den bir söz ve figürün gösterildiği bir kenar süsü değil, bu geleneğin geçmişiyle bugünüyle bağlantılı bir anlatım şeklidir. Karagöz’ün veya öteki filmlerimde olduğu gibi geleneğin motiflerine bakıyorum ve o motifleri sinemaya nasıl transfer edeceğime dair fikir yürütmeye gayret ediyorum. Aynen Osmanlı klâsik sanatında, minyatürde, ebruda olduğu gibi… Burada Karagöz perdesine baktığımda perdenin geçmişi ve şimdiyi aynı anda potansiyel olarak barındırma kapasitesinin bulunabileceğini düşündüm. Filmin geçiş sekansları bu düşüncenin üzerine oturtulabilir. Karagöz perdesi bir sonsuzluk perdesidir. O sonsuzluk perdesinin içerisinde Karagöz metninin geçmişi, geleceği aynı anda bulunabilir. Bunları bulundurmak kapasitesine sahip olduğu için bir “Küşteri Meydanı”dır orası (Saydam, Civan, 2011). Anlatı yapılanmasıyla toplumsal kültür arasında yakın bağlar vardır ve özgün anlatı grameri oluşturmak isteyen her toplumun kendi kültürünün anlatı geleneklerine uygun biçimler oluşturma çabası içerisinde olmalıdır (Sözen, 2009:143). Zaim’e göre de, günümüz sineması, Hollywood Sineması veya ana akım sinemaların hegemonyasından kurtulmak için iki tavır geliştirebilir. Bu endüstriyel sinemaların karşısında direnmek için yapılabilecek ilk tavır, eserin biçimiyle, yapısıyla oynamaktır. Diğer bir yol ise, biçimde sadeleşmek ve yalınlaşmaktır. Eserlerinin yapısıyla, biçimiyle oynayarak farklı anlatım yolları geliştirmek isteyen Zaim için gelenek çıkış yollarından biridir. Zaim’e göre, gelenek bu yol için başvurulacak tek yol, yöntem değildir ama gelenek bize bazı yol haritaları sunabilir ve bunun üzerine sinema sanatımızı sistematik bir şekilde sunabiliriz (Deniz, 2011:91). Zaim, inandığı ya da filmde tartıştığı şey her neyse, onları zenginleştirebilmek, derinleştirebilmek adına, geleneğin sunduğu bazı yapıları alarak günümüz seyircisi için metaforlara dönüştürür. Bu işi de sadece biçim ve içerik olarak sinemasını zenginleştirebilmek için yapar. Çünkü, biçim ve içerik olarak sinemamızı zenginleştirmek için bir şeyler yapamazsak, Batı sinemasının bize dayattığı biçim ve içerikle yetinmek zorunda kalırız. Biçim bir süre sonra içeriği de dayatabilir (Deniz, 2011:93). 375 THE REFLECTION OF THE HALIT REFIĞ’S THE NATIONAL FILM THINKING IN  DERVIŞ ZAIM’S CINEMA  Atacan Şimşek Derviş Zaim, yüzünü sadece Doğu’ya dönüp, Batı sanatlarına sırt çeviren bir yönetmen değildir. Zaim’in amacı, hem Batı hem de Doğu sanatlarını kullanarak onlar arasında bir köprü kurarak anlatımını zenginleştirmektir. Doğu ve Batı sanatının birbiriyle ilişkilendirildiği bir "kültürel çeviri” yaptığı iddia edilebilir. Filmde, iyileşmek için Frenk resmi çizen çırak Gazal Efendi’ye ustası Eflatun şöyle söyler: “Eskiye dönmek için yeni bir yolculuğa çıkacaksın. Bir Frenk resmi yapacağız. Kimi vakit tasvir tarzıyla nakşedeceğiz. Bazen her iki tarzı da birbirine sirayet ettireceğiz. Ondan sonra da belki ben yeniden tasvir yaparım. Hatalar yapacağız. Senin gibi en başa dönmeyi umacağım. Hep iyileşmeyi bekleyeceğiz, hep arayacağız.” (Özen, 2014:219). Cenneti Beklerken filminde Batı’nın resim sanatıyla, Doğu’nun minyatür sanatını karşılaştıran yönetmen, ikisi arasında kurduğu karşıtlık ve benzerliklerle filmini zenginleştirmiştir. Derviş Zaim, çözümü değil, sürekli arayışta olup sorular soran bir yönetmendir. Sorun üzerinden bir söylem oluşturan yönetmen, sorunu çözümlemez, sorunsallaştırır. Bu sebeple, geleneksel sanatlardan yola çıkıp, yeni bir üslubun peşinde olsa da hâkim bakışı tek başına Doğu değildir. Sineması Doğu ile Batı’nın kesiştiği yerde gezinir (Er, 2011:69-71). Doğu ile Batı sineması arasında anlatım zenginliği yakalamak için gezinen Zaim için sanatta kalıcılığı yakalayabilen eserler, daha önce Tanpınar gibi memleket meselelerine değinen sanat ve fikir adamlarının ürettikleri eserler olabilir. Zaim’e göre, Türk Sineması şimdiki zamanda bu tür eserler ortaya çıkarmanın çok uzağındadır. 80 sonrası, nihilizm, minimalizm ve gerçekçilik üçgeninde sıkışan sinemamız asıl görevi olan değer üretmeyi ihmal etmiştir (Önder, 2014). Geleneksel sanatları sinemasında kullanan Zaim için bu durumun sebeplerinden biri de, bu ülkenin malzemesini kullanarak sinemanın dilini farklılaştırmak, tazelemek mümkün müdür sorusunu merak etmesidir. Bizden bir sinema anlayışının mümkün olup olmayacağının irdelenmesidir (Turan, 2013). Derviş Zaim’e göre, bizim gelenek anlayışımız sıkıntılı bir süreci anlatır. Çünkü gelenek konusunda bölünmüş durumdayızdır. Ya geleneğe körü körüne bir bağlanma ya da deve kuşu gibi kafamıza kuma gömüp görmezden gelme durumu vardır. Godard’ın “Ben sinemayı Fransız olmanın ne anlama geldiğini öğrenmek için yapıyorum.” sözü üzerinden yola çıkan yönetmen Türkiyeli olmak, bu coğrafyada yaşamak ne anlama geliyor sorularının cevabını sinemasında aramıştır. Zaim’e göre, eğer sinema insan ruhunun aynası ise, o zaman bu aynayı kendi coğrafyamıza tutmak zorundayız. 376 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Kendimize tuttuğumuz zaman ise, ister istemez işin içine geçmiş girmektedir (Turan, 2013). Geçmişle sıhhatli bir bağ kurabilmek, şüphesiz bugünü ve yarını şekillendirmede önemli bir yer tutar. Bu durum anlayışında gelenekten yararlanmayı amaç edinen Zaim, gelenek hakkında bahsettiği ikilikten sıyrılarak, ne epik bir tarih tasavvuruyla geçmişi kutsar, ne de trajik bir tarih tasavvuruyla geçmişi yok sayıp, bugünü kutsar. İki görüş arasında bir yerlerde gezinir (Pay, 2011:55). Zaim’e göre, bugünü anlayabilmemiz için muhtemel çıkış yollarından biri de tarihtir. Tarihe ve kültüre samimi bir şekilde yaklaşılıp, oradan alınan yapılar sinemamız için kullanılabilecek formlara, metaforlara dönüşürse sinemamız ve kültürümüz zenginleşebilir (Deniz, 2011:99). Zaim için tarihle ve gelenekle kurduğu bağda en büyük malzemelerden biri hat, minyatür, ebru, gölge oyunu gibi İslam sanatlarıdır (Deniz, 2011:89). Derviş Zaim sinemasında plastik sanatların etkisi çok fazladır. Derviş Zaim filmlerinde plastik sanatların etkisi fazlasıyla görülür. Mesela, Nokta filminde hat sanatının plastik öğelerini kullanırken, (Filler ve Çimende, Derviş Zaim, 2000) “ebru” yu, Gölge ve Suretler’ de “Hacivat ve Karagözü”, Tabutta Röveşata’da “Tavus kuşunu”, Cenneti Beklerken filminde “Minyatür”, Çamur filminde de heykeller kullanarak, anlam zenginliğine plastik sanat öğelerini kullanarak ulaşır (Özen, 2014:88). Derviş Zaim, geleneksel sanatlar üçlemesi olarak adlandırdığı filmlerden ilki 2006 yılında çektiği Cenneti Beklerken filmidir. Filmde, karısını ve çocuğunu kaybetmiş minyatür aynı zamanda iyi bir Batı resmi ustası olan Eflatun Efendi’nin Osmanlı Devleti’ne karşı ayaklanan ve ölüme mahkum edilen Danyal’ın ölmeden önce resmini yapması için devlet tarafından Anadolu’ya gönderilişini konu alır. Biçimsel açıdan film, Batı resim sanatı ve geleneksel bir sanat olan minyatürün biçimsel özelliklerinden yararlanır. Filmde minyatür sanatının anlatım tarzıyla Batılı resim sanatının anlatım tarzı sinemanın çok katmanlı dokusunda birleştirilir (Özen, 2014:189). Cenneti Beklerken filmi, Türk Sinema ikonografisinde imgelerin bilinçli olarak iki boyutlu olmaya yaklaştıran ilk film olma özelliğini taşır. Zaim, bu filmiyle anlatılanı/öyküyü değil de anlatım biçimini öne çıkarmış ve bizim görsel tarihimize ait bir formu sinemasal görüntü olarak yeniden üretmeye çalışmıştır. Filmde, minyatür sanatının mekanın ve zamanın esnekliğine dayanan, gerçeklikle suretleri arasındaki ilişkiyi sorgulayan yapısı, bu sanatın temel meselelerine uygun bir sinema dili yaratılarak, imgelere aktarılmaya çalışılmıştır (Sözen, 2009:141). 377 THE REFLECTION OF THE HALIT REFIĞ’S THE NATIONAL FILM THINKING IN  DERVIŞ ZAIM’S CINEMA  Atacan Şimşek Minyatür sanatını, bu sanatın çoklu mekan ve çoklu zaman gibi özelliklerini sinema diline adapte etmeye çalışan Zaim, çoklu mekansallığı Cenneti Beklerken filminde yolcuların varacağı yeri, İstanbul’u simgeleyen Kız Kulesi görüntüsünü geçtikleri Kemer’in içine koyarak, çoklu zamansallığı ise, Nokta filminde aynı mekanda gökyüzünden farklı zamanlara yolculuk yaparak verir (Önder, 2014). Derviş Zaim’in geleneksel üçlemesindeki ikinci film ise, 2008 yılında çektiği Nokta filmidir. Nokta filmi, geleneksel hat sanatından ve bu sanatın “ihcam” geleneğinden yararlanır. İhcam geleneği, hat ya da tezhip sanatında harfi ya da motifi bir hamlede yazma geleneğidir. İhcam geleneğini, Nokta filminde hikayenin bütünlüğünü sağlamak için kullanan Zaim, filmde tek mekan kullanmıştır. Tek çekimle çekilmemesine rağmen yönetmenin bu havayı filmde vermek için kullandığı tekniklerle film tek plandan ibaretmiş gibi görünür. Bu da hat sanatındaki “ihcam” geleneğini yansıtır. Geleneksel üçlemedeki son film ise, 2010 yılında çekilen Gölgeler ve Suretler filmidir. Kıbrıs meselesini anlatan filmde, ada halkının tarihsel süreç içerisinde yaşadığı durumlar, gölge oyunları Karagöz ve Hacivat temsilinde anlatılır. Karagöz perdesini bu filmde neden kullandığına dair Zaim, şu açıklamayı yapar: Karagöz perdesini, geleceğin ve geçmişin potansiyel olarak orada durduğu bir sonsuzluklar yüzeyi olarak görüyorum. Bu sonsuzluklar yüzeyi filmin her karesini ihtiva ediyor. Filmde kimi zaman bir görüntü bir süre sonra başka bir görüntünün içindeki fotoğrafın ta kendisi olabiliyor. Devamlılık ve süreklilik arz edebiliyor. Bunu da Karagöz perdesindeki geçmişin ve geleceğin aynı anda orada olmasından hareket ederek yaptım”. "Seçtiğim geleneksel sanatı oluştururken biçimin ve içeriğin birbirine omuz vermesi ve doygunluğa ulaşması gerekiyor. Her şeyden önce hem Rumlar hem de Kıbrıslı Türkler için 60lı yıllara kadar devam eden bir sanattır gölge oyunu. Bu açıdan bu senaryoya uygun olduğunu düşünüyorum (Özen, 2014:87). Tartışma ve Sonuç Halit Refiğ’in bazıları yayınlanmış ve bazıları yayınlanmamış yazılarından oluşan Ulusal Sinema Kavgası Kitabı’nda topladığı Ulusal sinema düşüncesi genel itibariyle sinemada, sanatta ve fikir hayatında ulusal olunmalı fikrini taşır. Refiğ’e göre, Batı düşüncesi sonucu oluşmuş, Batı sanatları ve sineması, bizi kurtuluşa götürmez, tam tersi bir şekilde 378 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin bizi felakete götürür. Çünkü, Batı ve Türk düşüncesi birbirlerinden tarihsel olarak ayrılmakla beraber, farklı iki yapıdır. Tanzimat döneminden beri başlayan Batılı düşünceler, bize herhangi bir fayda sağlamamıştır. O yüzden sinemamızda ulusal olunmalı, Türk ve İslam gelenek sanatlarından sinemamızda yararlanılmalı, sinemada biçimsel ve içerik olarak bu topraklardan bir şey katılmalıdır. Refiğ’e göre, tarihsel süreç içerisinde, pozitif düşünceye inanmış, aklı araçsallaştıran Batı’nın Doğu’nun manevi dünyasına girmesi mümkün değildir. Hiçbir dönemde sınıfsal bir toplum yapısı yaşamamış olan toplumumuzda Batı düşüncesinin vereceği bir katkı yoktur. Refiğ’in bu görüşlerini incelediğimizde, aynı düşüncelerin günümüzde Derviş Zaim sinemasında da yer aldığını görürüz. Zaim de Refiğ gibi bütün filmlerinde olmasa bile özellikle çektiği geleneksel sanatlar üçlemesinde ulusallık düşüncesi ve geleneksel sanatlardan yararlanmıştır. Derviş Zaim, Halit Refiğ gibi sinemanın gözünü bu topraklara çevirmesini ve bu topraklardan beslenmesi gerektiğinden bahseder. Zaim’ e göre, sinema bir aynaysa ve insanları yansıtıyorsa, o ayna yüzünü bu topraklara çevirip, bu toprakların insanlarını yansıtmalıdır. Derviş Zaim, geleneği Hollywood gibi ana akım sinemalar karşısında kendimize ait bir biçimsel yapı oluşturmak için kullanmıştır. Geleneksel sanatları kes-yapıştır sahne dekoru olarak değil, gelenekten yarattığı metaforlarla sinemasını zenginleştirmeye çalışmıştır. İki yönetmenin ulusal sinema düşüncesine baktığımızda bazı farklılıklar görürüz. Öncelikle Zaim, Halit Refiğ kadar Batı düşüncesine ve sanatlarına karşı değildir. Halit Refiğ’de bir kesinlik, Batı’nın hiçbir düşüncesinin bize bir fayda sağlamayacağı görüşü vardır. Batı düşüncesi ve yapısı itibariyle bizden farklıdır, bu sebeple Batı sinemasının sinemamıza bir katkısı yoktur. Zaim’de ulusallık ve geleneksel duruş olmasına rağmen Refiğ’de olduğu gibi Batı düşüncesine kesin bir karşı çıkış yoktur. Sürekli bir sinemasal arayış içerisinde olan Zaim, Batı ve Doğu sanatları arasında bir köprü kurar. İçeriksel ve biçimsel olarak ana akım sinemaların, sinemamız üzerinde hegemonya kurmasını engellemek için bu topraklara dayalı bir sinema biçimi yaratmak isteyen Zaim, Batı’ya cephe almaz, tersi bir şekilde Batı ve Doğu sanatları arasında bir sentez kurar. Cenneti Beklerken filminde geleneksel İslam sanatlarından minyatürden yararlanan Zaim, bir yandan da Batı resim sanatı ve perspektif yapısından yararlanmış, filminin biçimsel yapısını bu iki sanat üzerine kurmuştur. Filmde, minyatür ustası Eflatun Efendi’nin çırağı Gazal’a söylediği “Eskiye dönmek için yeni bir yolculuğa çıkacaksın. Bir Frenk resmi yapacağız. Kimi vakit tasvir tarzıyla nakşedeceğiz. Bazen her iki tarzı da birbirine sirayet ettireceğiz. Ondan sonra da belki ben yeniden tasvir yaparım. Hatalar yapacağız. Senin gibi en başa dönmeyi umacağım. Hep iyileşmeyi bekleyeceğiz, hep arayacağız.” sözleri bu 379 THE REFLECTION OF THE HALIT REFIĞ’S THE NATIONAL FILM THINKING IN  DERVIŞ ZAIM’S CINEMA  Atacan Şimşek düşüncesinin filmdeki somut ifadesidir. İki sanatın birbirine sirayet etmesi Zaim’in sinemasında yararlandığı özelliklerdendir. Kaynakça Chatterjee, Partha, (1996). Milliyetçi Düşünce ve Sömürge Dünyası, İstanbul: İletişim Yayınları. Deniz, Tuğba, (2011). “Yapmaya Çalıştığım Sinemada Değer Üretme Çabası Var”, Ayşe Pay (der.), Yönetmen Sineması Derviş Zaim, İstanbul: Küre Yayınları, s.89-109. Er, Fuat, (2011). “Dünyalar Arasında: Cenneti Beklerken ve Nokta”, Ayşe Pay (der.), Yönetmen Sineması Derviş Zaim, İstanbul: Küre Yayınları, s.57-75. Gökyayla, Mehmet, (2007). Sinema ve Edebiyat İlişkisi Çerçevesinde Türk Sinemasında Modernleşme: Kemal Tahir ve Halit Refiğ Örneği, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir. Hıristidis, Şengül Kılıç, (2007). Sinemada Ulusal Tavır “Halit Refiğ Kitabı, İstanbul: İş bankası Kültür Yayınları. Önder, İsmail, (2014). “Derviş Zaim’le Buluşma”, http://www.hayalperdesi.net/haber/gundem/2987-1-dervis-zaimlebulusma.asp, Erişim Tarihi:15.06.2017. Özen, Mehmet, (2014). Derviş Zaim Sinemasında Öz-Biçim Bağlamında Dil ve Üslup Arayışları, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Maltepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Pay, Ayşe, (2011). “Derviş Zaim Sinemasında Kurgu Oyunları: Çamur”, Ayşe Pay (der.), Yönetmen Sineması Derviş Zaim, İstanbul: Küre Yayınları, s.41-57. Refiğ, Halit, (2009). Ulusal Sinema Kavgası, İstanbul: Dergah Yayınları. 380 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Saydam, Barış, Civan, Celil, (2011). “Karagöz Perdesi Bir Sonsuzluk Perdesidir”, http://www.hayalperdesi.net/soylesi/19-karagoz-perdesi-bir-sonsuzlukperdesidir.aspx, Erişim Tarihi:15.06.2017. Scognamillo, Giovanni, (2010). Türk Sinema Tarihi, İstanbul: Kabalcı Yayınevi. Sönmez, Hüseyin, Öztürk, Serhat, (2015). ''Türkiye’de Entelijansiya Yok'', http://www.tsa.org.tr/tr/yazi/yazidetay/133/metin-erksan---turkiye%E2%80%99de-entelijansiya-yok, Erişim Tarihi: 09.10.2017. Sözen, Mustafa, (2009). “Doğu Anlatı Gelenekleri ve Türk Sinemasının Aidiyeti”, Bilig, 50(3), s.131-152. Şimşek, Atacan, (2016). Türk Sinemasında İstanbul Temsili: Ah Güzel İstanbul ve Anlat İstanbul Filmleri Örneklemi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Tuğrul, Semih, (1967). “Türk Sinemasının 50.Yılı: Karakolda Ayna Var”, Yeni Sinema Dergisi, Aralık - Ocak. Turan, Hilal, (2013). “Derviş Zaim: Devir’de Yine Gelenek Var”, Hayal Perdesi Dergisi, Temmuz-Ağustos. 381 THE REFLECTION OF THE HALIT REFIĞ’S THE NATIONAL FILM THINKING IN  DERVIŞ ZAIM’S CINEMA  Atacan Şimşek 382 Part IV Violence & Child in Media Studies AN ASSESSMENT OF THE NEWS OF VIOLENCE AGAINST CHILDREN IN THE YEARS BETWEEN 2016-2017: POSTA, SÖZCÜ AND SABAH EXAMPLES Gizem Akoğlu, Merve Nur Bozkurt, Fethi Anıl Mayda, Sibel Vurkun 22 AN ASSESSMENT OF THE NEWS OF VIOLENCE AGAINST CHILDREN IN THE YEARS BETWEEN 2016-2017: POSTA, SÖZCÜ AND SABAH EXAMPLES 2016-2017 YILLARI ARASINDA GERÇEKLEŞEN ÇOCUĞA YÖNELİK ŞİDDET HABERLERİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME: POSTA, SÖZCÜ VE SABAH ÖRNEĞİ Gizem Akoğlu Merve Nur Bozkurt Fethi Anıl Mayda Sibel Vurkun Abstract Violence against the child is one of the current problems of Turkey. Recent studies indicate that the vast majority of children are in contact with violence in the home they live in, in the schools they are studying and in their social environment, and so children are directly affected by violence. In this context, children who is violence victim have been the subject of the research. It has been evaluated within the framework of Posta, Sözcü and Sabah newspapers, which are determined by the researchers and have high circulation rates. In this context, 294 reports of violence against children which between 20162017 years was reached. The research was conducted using the document scanning method in the quantitative research design. The document scanning form was prepared by the researchers to scan the news. This form includes 4 topics. These are about: representation of the news, information of the 385 AN  ASSESSMENT OF THE NEWS OF VIOLENCE AGAINST CHILDREN IN THE YEARS BETWEEN 2016-2017: POSTA, SÖZCÜ AND SABAH EXAMPLES  Gizem Akoğlu, Merve Nur Bozkurt, Fethi Anıl Mayda, Sibel Vurkun person who violence against child, type of violence and information of the child victim. The data obtained from this form was analyzed with the help of SPSS 23.0 package program.The type of violence that is reflected in the news is physical violence. A descriptive analysis of the research findings was made and correlated with the current violence situation in Turkey. Girls who were subjected to violence were exposed to sexual violence the most while boys were exposed to physical violence the most. It is seen that the most physical violence in infancy and childhood period and the most sexual violence in adolescence period are reflected in the news. When the relationship between the victim child and the violent person was examined, it has been implemented by most violent mother and father respectively. Protection of the child against physical, sexual, emotional and economic violence should be ensured both in the society in the family. Compulsory parental education and effective public spots should be established to raise awareness of the families and the community about the issue. Keywords: Child, Violence, Newspaper Article. Giriş Şiddet, tarihsel süreç içerisinde toplumda her dönemde var olmuştur ve günümüzde de varlığını sürdürmektedir. Özellikle dezavantajlı gruplar içerisinde yer alan kadın, yaşlı, engelli, çocuk vb. kırılgan grupların daha çok maruz kaldığı bir olgu olarak karşımıza çıkmaktadır. Her yaş grubunda varlığını gösterip toplumda yeniden üretilerek devamlılığı sağlanan şiddet, bu yönüyle önemli bir sosyal sorundur. Dünya Sağlık Örgütü şiddeti, ‘Fiziksel güç ya da kuvvetin amaçlı bir şekilde kendine, başkasına, bir gruba ya da topluluğa karşı fiziksel zarara ya da fiziksel zararla sonuçlanma ihtimalini artırmaya, psikolojik zarara, ölüme, gelişim sorunlarına ya da yoksunluğa neden olacak şekilde tehdit edici bir biçimde ya da gerçekten kullanılması’ şeklinde tanımlamaktadır (World Health Organization, 2017). Bu geniş tanımdan da anlaşılabileceği gibi şiddet; fiziksel, duygusal, cinsel, ekonomik (sömürü) olmak üzere dört farklı biçimde ortaya çıkabilmektedir. Genel olarak çocuklar, daha az tecrübe, bilgi, olgunluk ve çoğu vakada yetişkinlerden daha az fiziksel güce sahiptir ve bu da onların kolay hedef olarak algılanma riskini arttırmaktadır (UNICEF, 2014). Finkelhor ve arkadaşları (2009)’nın yapmış olduğu araştırmaya göre, her 10 çocuktan biri çocuğa yönelik kötü muamelenin herhangi birinden etkilenmektedir. Şiddet türleri içerisinde belirlenmesi en kolay şiddet türü, fiziksel olandır. Polat (2004)’a göre fiziksel şiddet, çocuğun herhangi bir kazaya uğramaksızın zarar görmesi şeklinde tanımlanabilir (Akt. Çakır, 2009, s.17). Fiziksel şiddet içerisinde tokat atmak, vurmak, itmek, delmek, tekmelemek, boğulmak, yakmak, 386 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin bir çocuğa bir silah veya nesneyle saldırmak ve öldürmek sayılabilir. Güven ve yetki konumundaki yetişkinler (bakıcılar ve öğretmenler gibi) çoğu kez şiddetin faili olarak gösterilirken, çocuklar için fiziksel şiddet herhangi biri tarafından da gerçekleştirilebilir (UNICEF, 2014, s.30). Duygusal şiddet, diğer şiddet türlerine göre tanımlanması daha karmaşık ve zor olan ancak en sık rastlanan şiddet türüdür. UNICEF, duygusal şiddeti çocuğun nitelik, kapasite ve arzularının sürekli olarak kötülenmesi, çocuğun sürekli olarak insanüstü güçlerle, sosyal açıdan ağır zararlar verme ya da terk etme ile tehdit edilmesi, çocuktan yaşına ve gücüne uygun olmayan taleplerde bulunulması olarak tanımlamıştır (Turhan, Sarıgün ve İnandı, 2006). Polat (2000) ve Krug vd. (2002)’ye göre duygusal şiddet türleri; çocuğa bağırma, reddetme, aşağılama, küfretme, yalnız bırakma, yanıltma, korkutma, yıldırma, tehdit etme, duygusal bakımdan ihtiyaçlarını karşılamama, yaşın üzerinde sorumluluklar bekleme, kardeşler arasında ayırım yapma, değer vermeme, önemsememe, küçük düşürme, alaylı konuşma, lakap takma, aşırı baskı ve otorite kurma, bağımlı kılma ve aşırı koruma olarak örneklendirilebilir (Akt. Çakır, 2009 s.18). Cinsel şiddet, çocuğun bir erişkin tarafından cinsel doyum aracı olarak kullanılmasını ifade etmektedir (Turhan, Sarıgün ve İnandı, 2006). Dünya Sağlık Örgütü ise cinsel şiddeti, cinsel ilişki ya da cinsel davranış ve materyallere maruz kalma olarak tanımlamaktadır (WHO, 2017). Tecavüz, ensest, cinsel tatmin amaçlı çocuğa dokunma, çocuk pornografisi, pornografik görsellere maruz bırakma gibi eylemler cinsel şiddet vakası olarak değerlendirilir. Ekonomik şiddet ise yetişkin bireyin kasıtlı ve haksız olarak çocuğun aile kaynaklarına erişimini engellemesi veya çocuğu uygun olmayan şartlarda aşırı emek göstermesine ve kaynaklara katkıda bulunmasına zorlayan bir hareketi veya etkileşimi ifade etmektedir (Naker, 2005, s. 30). Yukarıda bahsedilen tüm şiddet türleri arasında toplumda en çok görünür olan şiddet türünün fiziksel şiddet türü olduğu söylenebilir. Ancak duygusal şiddetin de -fiziksel şiddet kadar görünür olmasa da- toplumda oldukça yaygın olduğu düşünülmektedir. Bir başka ifadeyle, her şiddet türünün duygusal şiddeti de içinde barındırabileceğini söylemek mümkündür. Ataerkil ideoloji temelinde şekillenmiş geleneksel toplumlarda şiddet, bir disipline etme aracı olarak kullanılmaktadır. Ayrıca, toplumun kültürel değerlerinin etkisiyle şekillenen anne-baba tutumlarının nesilden nesile aktarımı ile şiddet döngüsü devam edebilmektedir. Dolayısıyla duygusal şiddet, toplum tarafından kültürel kodlar aracılığıyla normalleştirilebilmektedir. Bu nedenle de diğer şiddet türlerine oranla daha az görünür olduğu söylenebilir. 387 AN  ASSESSMENT OF THE NEWS OF VIOLENCE AGAINST CHILDREN IN THE YEARS BETWEEN 2016-2017: POSTA, SÖZCÜ AND SABAH EXAMPLES  Gizem Akoğlu, Merve Nur Bozkurt, Fethi Anıl Mayda, Sibel Vurkun Çocuklarla ilgili konular yaygın gazete haberlerinde yeterince yer almamakla birlikte yer aldığında ise bu genellikle olumsuz şekilde olmaktadır. Medya, çocukları haber konusu yaptığında bu genellikle cinsel istismar, aile içi şiddet, eğitim ve sağlık hizmetlerinden mahrum bırakılmaları, yakınları tarafından uygulanan şiddet konularını içermektedir (Alankuş, 2012). Muhteşem ya da korkunç bir şey olmadığı sürece çocuklar nadiren haber gündeminde yer almaktadır (UNICEF, 2007, s. 91). Dolayısıyla çocuğun haberlerde yer alma şekli genellikle olumsuz örnekler üzerinden olmaktadır. Çocuklar haberlerde suç faili ya da suçun mağduru olarak damgalayıcı ve ayrımcı ifadelerle anılmakta, bu durum da çocuğun psikolojik olarak örselenmesine yol açmaktadır. Çocuğa yönelik haberler aktarılırken medyanın çocuk odaklı bir anlayış benimseyerek çocuğun hak ve yararını gözetecek şekilde habercilik anlayışı geliştirmesi gerekmektedir. Çocuğun korunmasına ilişkin çeşitli yasal düzenlemeler mevcuttur. Çocuk haklarına yönelik hazırlanan uluslararası ilk metin 1959 tarihli Çocuk Hakları Bildirgesi’dir. 1989 tarihinde ise BM Çocuk Hakları Sözleşmesi (ÇHS) ve daha sonra ise çocuk haklarının kullanılmasına dair Avrupa Sözleşmesi kabul edilmiştir. Ulusal mevzuatımızda ise 5395 sayılı Çocuk Koruma Kanunu ve 6284 sayılı Ailenin Korunması ve Kadına Karşı Şiddetin Önlenmesine Dair Kanun çocuğun korunmasına ilişkin anayasal dayanaklardır. Bu yasal mevzuatlarla çocuğun korunması sağlanmakta ve çocuk hakları çerçevesi oluşturulmaktadır. ÇHS 18 yaşından küçük her bir çocuğun birey olarak hak ve özgürlüklere sahip olduğu; ayrımcılığa uğramaması gerektiği, çocuğun yüksek yararının ve çocuk katılımının sağlanması gerektiği doğrultusunda dört temel ilke çerçevesinde şekillenmiştir (Alankuş, 2012). Dolayısıyla çocuk odaklı bir bakış açısı önemlidir. Bu bağlamda habere konu olan çocuk örselenmemeli, damgalanmamalı ve katılımı desteklenmelidir. Ayrıca Türkiye Gazeteciler Cemiyeti’nin 1999 yılında benimsediği Türkiye Gazeteciler Hak ve Sorumlulukları Bildirgesi’nde ‘’Çocuklarla ilgili suçlarda ve cinsel saldırılarda, sanık, tanık ya da mağdur olsun, 18 yaşından küçüklerin isimleri ve fotoğrafları yayımlanmamalıdır.’’ denilmektedir (Üstündağ ve Özmen, 2012, s. 229). Gerek yazılı basında gerek görsel basında haberlerin, çocuğun yüksek yararı gözetilerek hak odaklı bir habercilik anlayışı çerçevesinde yapılması ve değerlendirilmesi gerekmektedir. Çocuğun yüksek yararı, korunması ve çocuk hakları sosyal hizmetin önem verdiği ve tartıştığı başat konulardandır. Çocuğun olumsuz şekilde haberlere konu olması, kimliğinin çocuğa zarar verecek şekilde açığa çıkarılması, zaten dezavantajlı bir konumda bulunan çocuğu daha da güçsüzleştirmektedir. 388 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Çalışmanın Amacı Çalışmanın temel amacı, Türkiye’deki mevcut çocuğa yönelik durumunu 2016-2017 yılları arasındaki gazete haberleri üzerinden değerlendirmektir. Bu değerlendirme doğrultusunda, haberlerin yer aldığı gazete, çocuğa şiddet uygulayan kişi, şiddete uğrayan çocuk ve çocukların maruz kaldığı şiddetin türü hakkında bilgi elde edinilmesi amaçlanmaktadır. Buradan hareketle sosyal hizmet disiplininin de temel konusu olan bu alana ilişkin önerilerin geliştirilmesi planlanmaktadır. Bu yönüyle çalışmanın literatüre katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Yöntem Araştırma, belge tarama yöntemi ile gerçekleştirilmiştir. Belge tarama yönteminde mevcut bilgiden yararlanılmaktadır. Bu çalışmada, belge tarama yöntemi kullanılarak elde edilen bilgilerin betimsel analizi gerçekleştirilmiş ve gazete haberlerinde çocuğa yönelik şiddete ilişkin istatistiksel bilgiler ortaya koyulmaya çalışılmıştır. Çocuğa yönelik şiddet haberlerini incelemek üzere araştırmacılar tarafından tirajı yüksek olan üç gazete (Posta, Sözcü, Sabah) belirlenmiştir. Gazetelerin tiraj sayılarına göre seçilmesinin nedeni ise okuyucuya daha çok ulaşan gazetelerin belirlenmek istenmesidir. 2016 yılında ülkemizde gerçekleşen tüm çocuğa yönelik şiddet haberleri, bu gazeteler üzerinden taranmıştır. Ancak araştırmada yalnızca fiziksel, cinsel, ekonomik ve psikolojik şiddet haberlerine yönelik analiz yapılmak istendiğinden ihmal haberleri araştırmaya dahil edilmemiştir. Araştırmada veri toplamak amacıyla araştırmacılar tarafından oluşturulan “belge tarama formu” kullanılmıştır. Araştırma dört araştırmacı tarafından yürütülmüştür. İncelenen gazetelerde yer alan haberlerin tekrarlanmaması için bir tam yıl, 3 aylık periyotlar şeklinde araştırmacılara bölüştürülmüştür. Her bir araştırmacı, üç gazetede de aynı ayları taramıştır. Temmuz 2017’de veri toplama süreci tamamlanmıştır. Araştırmacılar tarafından oluşturulan formlar gazetelerde yer alan her bir çocuğa yönelik şiddet haberine göre tek tek doldurulmuştur. Toplam 294 anketten elde edilen veriler Ağustos 2017 tarihinde SPSS 23.0 paket program yardımıyla çocuğa yönelik şiddet haberlerine ilişkin betimsel bir profil sunmak ve şiddet ile diğer değişkenler arasındaki ilişkiyi görebilmek amacıyla ki kare analizi yapılmış ve tablo şekline dönüştürülmüştür. Bu tablolar araştırmanın bulgular bölümünde gazeteye, şiddete, şiddet mağduru çocuğa ve şiddeti uygulayan kişiye ilişkin bilgiler olmak üzere dört ana grupta incelenmiştir. Önemli olduğu düşünülen bulgular tartışma ve sonuç bölümünde yorumlanmıştır. Formdaki her sorunun karşılığına ilişkin bilgi, incelenen 389 AN  ASSESSMENT OF THE NEWS OF VIOLENCE AGAINST CHILDREN IN THE YEARS BETWEEN 2016-2017: POSTA, SÖZCÜ AND SABAH EXAMPLES  Gizem Akoğlu, Merve Nur Bozkurt, Fethi Anıl Mayda, Sibel Vurkun bazı haberlerde yer almadığından ‘bilgi yok’ seçeneği bu sorularda yüzde olarak daha fazla çıkmıştır. Bu sorular analize dahil edilmiş ancak bunların yorumlamaları ‘bilgi yok’ seçeneğinden sonraki yüksek orana sahip verilerden başlanarak yapılmıştır. Posta gazetesindeki haberlerin sayıca yüksek olması araştırmanın bir sınırlılığı olarak görülebilir. Bunun nedeni incelenen ilk gazete olması ve daha sonra incelenen Sabah ve Sözcü gazetelerinde tekrarlanmış olan haberlerin yeniden araştırmaya dahil edilmemesidir. Bulgular ve Yorum Gazeteye İlişkin Bulgular Araştırmacı tarafından belirlenen Sözcü, Sabah ve Posta gazetelerinde 294 çocuğa yönelik şiddet haberine ulaşılmıştır. Sözcü’de 71, Sabah’ta 42, Posta’da ise 181 habere erişilmiştir. Bu haberlerin % 90 (n=266)’ında haberle ilgili fotoğraf bulunurken, % 10 (n= 28)’unda habere ilişkin fotoğraf yoktur. Ayrıca incelenen haberlerde çocuğun adının ve soyadının baş harfleri, bulunduğu il ve ilçeyle ilgili detaylı bilgilere yer verilmiştir. Haberlerde çocukların flu/mozaikli fotoğraflarının ve çocuğa ilişkin ayrıntılı bilgilerin yer alması (isminin baş harfleri, yaşadığı yer vb.) çocukların kişilik haklarına ve kimlik gizliliğinin korunması ilkesine aykırı bir durumdur (Nacaroğlu, 2011, s. 226) ve bu durumun bir hak ihlali olduğu düşünülmektedir (Kubilay ve Durna, 2010). Sosyal adalet ve insan hakları, sosyal hizmet disiplininin temel odağıdır. Bu bağlamda çocukların kimliğini deşifre edecek şekilde oluşturulan haberler çocuğun yüksek yararını gözeten hak temelli sosyal hizmet bakış açısıyla örtüşmemektedir. Araştırmada incelenen gazetelerden elde edilen bilgiler doğrultusunda, çocuğa yönelik şiddet olaylarının en çok gerçekleştiği il % 16 (n=46) oranla İstanbul ilidir. Şiddet olaylarının en fazla İstanbul’da görülmesinin nedenleri arasında, medya organları tarafından haberlere İstanbul’da daha kolay erişilebilmesi ve İstanbul’un nüfus oranının yüksek olması gösterilebilir. İstanbul’u % 8, 5 (n=25) oranla Adana takip etmektedir. 390 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Grafik 1: Olayın Gerçekleştiği İllere İlişkin Dağılım Şiddete İlişkin Bulgular Tablo 1: Şiddetin Türüne İlişkin Dağılım 391 AN  ASSESSMENT OF THE NEWS OF VIOLENCE AGAINST CHILDREN IN THE YEARS BETWEEN 2016-2017: POSTA, SÖZCÜ AND SABAH EXAMPLES  Gizem Akoğlu, Merve Nur Bozkurt, Fethi Anıl Mayda, Sibel Vurkun Gazetelere en çok oranda yansıyan şiddet türünün % 55’i (n=162) fiziksel şiddettir. Bunu en yüksek oranda takip eden bir diğer şiddet de % 35’i (n= 103) cinsel şiddet ve % 7,5’i (n=22) duygusal şiddettir. Şiddeti Uygulayana İlişkin Bulgular Şiddet uygulayan kişi sayısı değerlendirildiğinde, en yüksek oranda şiddetin % 80’i (n=233) tek bir kişi tarafından uygulandığı sonucuna varılmaktadır. Bununla birlikte, % 7’si (n=20) iki kişi, % 4’ü (n=12) 3 kişi ve en düşük oranla % 2’si (n=7) dört ve üzeri kişi tarafından uygulanmıştır. Haberlerin % 9’unda (n=26) şiddeti uygulayan kişiye ilişkin bir bilgiye rastlanmamıştır. Bununla birlikte haberlerin % 68’inde (n=198) şiddeti uygulayan kişi erkek, % 17’sinde (n=51) ise şiddeti uygulayan kişi kadındır. Haberlerin % 6’sında (n=18) ise şiddet hem kadın hem de erkek olmak üzere iki kişi tarafından uygulanmıştır.Şiddet uygulayan 51 kadının % 80’i (n=41) fiziksel , % 18’i (n=9) psikolojik şiddet uygulamıştır. Şiddet uygulayan 198 erkeğin ise % 49’u (n=97) cinsel, %45’i (n=89) fiziksel şiddet uygulamıştır. Kadın ve erkeğin birlikte uyguladığı toplam 18 şiddet vakasının 11’i fiziksel şiddettir. Haberlerin % 51’inde (n=150) şiddeti uygulayan kişi yetişkinlik (24-65 yaş aralığı) döneminde, % 8,5’inde (25 haber) genç yetişkinlik (18-24 yaş aralığı), % 5’inde (n=15) ergenlik (12-18 yaş aralığı), % 3’ünde (n=8) yaşlılık (65+) dönemindedir. Haberlerin % 32’lik dilimi olan 95 haberde ise şiddeti uygulayan kişinin yaş aralığına ilişkin bir bilgiye rastlanmamıştır. Yetişkinlik döneminde en çok uygulanan şiddet türü % 53 ile fiziksel şiddet türüdür. Yaşlılık döneminde şiddet uygulayan 8 kişinin tamamı cinsel şiddet uygulamıştır. Haberlerin 123’ünde şiddeti uygulayan ile mağdur çocuk arasında yakınlık bulunmadığına rastlanmıştır. Ancak başka bir araştırma olan Mcdonald (2003)’ın yaptığı çalışmanın sonuçlarına göre, çocuklar daha çok birinci derece yakınlarından taciz, tecavüz, dayak gibi şiddet ve istismar olaylarına maruz kalmaktadırlar (Akt. Alankuş, 2012, s. 49). 392 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Grafik 2: Uygulayanın Mağdur Çocukla Yakınlık Durumuna İlişkin Dağılım Haberlerin 40’ında şiddeti uygulayan kişi mağdur çocuğun annesi, 34’ünde babası, 24’ünde akrabası, 13’ünde komşusu ve 10’unda ise arkadaşıdır. Şiddetin baba tarafından uygulandığı belirtilen 34 vakanın 26’sı fiziksel şiddettir. Şiddetin anne tarafından uygulandığı belirtilen 40 vakanın ise 34’ü fiziksel şiddettir. Mağdurla yakınlığı olmayan 123 kişinin 64’ü cinsel, 47’si fiziksel şiddet uygulamıştır. Mağdur çocukla yakınlığı bulunan diğer kişilerin en çok uyguladığı şiddet türü ise fiziksel şiddettir. Çocuklara kötü muamele (maltreatment) en fazla anneler tarafından (%38), daha sonra babalar (%17.9) ve her iki ebeveyn tarafından (16.8%) yapılmaktadır (US Department of Health and Human Services, ACYF, 2009; akt., Dereobalı, Karadağ ve Sönmez, 2013). Çocuğa yönelik fiziksel istismarı inceleyen bir araştırma sonucuna göre, Ege Bölgesi’nde çocuğu istismar edenlerin yaklaşık % 63’ü, çocuğun anne-babası şeklindedir (Genç Hayat Vakfı, 2012, s. 22). Aile içerisinde çocuğa yönelik şiddetin görece fazla olmasının nedeni olarak aile fertlerinin gücü, çocuğu disipline etmek için kullanmaya eğilimli olmaları düşünülebilir. Turla, Dündar ve Özkanlı (2010, s. 393 AN  ASSESSMENT OF THE NEWS OF VIOLENCE AGAINST CHILDREN IN THE YEARS BETWEEN 2016-2017: POSTA, SÖZCÜ AND SABAH EXAMPLES  Gizem Akoğlu, Merve Nur Bozkurt, Fethi Anıl Mayda, Sibel Vurkun 1302)’nın yapmış oldukları araştırmada da aile üyelerinin çocuklara uyguladıkları şiddetin %22.6’sı disiplin oluşturmak, %15.9’u ders vermek ve %16.1’i saygılı davranmayı öğretmek amacıyla uygulandığı sonucuna varılmıştır. Thompson (2016, s. 31), gücü kişilerarasında bir itaat ilişkisi oluşturmak ve birinin diğerine yönelik baskısı şeklinde ifade etmektedir. Ayrıca Thompson gücü baskı olarak kullanmanın, kişisel, toplumsal ve yapısal düzeyle ilişkili olduğunu ifade etmektedir. Ataerkil güç yapıları içerisinde şiddet, sosyal öğrenme ile ilişkili olarak da kuşaklar arası öğrenilen, pekiştirilen ve yeniden üretilen bir döngüdür. Bu bağlamda, çocuk ailede ve toplumda güç ve otorite kullanımı ile pasifleştirilmektedir. Çocuğun aile içerisinde yer aldığı hiyerarşik konumda diğer aile üyelerine oranla daha deneyimsiz ve daha az fiziksel güce sahip olması, çocuğu şiddete açık hale getirmektedir Toplam 294 haberde şiddeti uygulayan kişilerin aldıkları cezaya bakıldığında haberlerin % 20’sinde (n=59) şiddeti uygulayan kişinin aldığı cezaya ilişkin bir bilgi bulunmazken, haberlerin % 28’inde (n=83) tutuklama tedbiri, 12’sinde (n=34) hapis cezası uygulanmıştır. Haberlerin % 10’unda (n=29) süreç yargıda olarak belirlenirken, % 10’unda (n=28) şiddeti uygulayan kişi serbest bırakılmıştır. Görüldüğü gibi şiddet sonucunda verilen cezaya ilişkin bilgiye bakıldığında, adli merciler tarafından alınan kararların çoğunluğunun tutuklama tedbiri olduğu görülmektedir. Tutuklama sürecinden sonra ne olduğuna dair bilgiler haberlerin büyük çoğunluğunda yer almamıştır. Bu durum, toplumdaki adalet duygusunu olumsuz yönde etkileyebileceği düşünülmektedir. Ayrıca, suçun işlenmesi yönündeki caydırıcılığın azalmasına neden olabilir. Dolayısıyla, bu durumun toplumda doğrudan ya da dolaylı olarak etkisinin olabileceği söylenebilir. Şiddet türü ile şiddeti uygulayan kişinin aldığı ceza arasındaki ilişki incelendiğinde, fiziksel şiddeti uygulayan 162 kişinin % 21’ine, cinsel şiddeti uygulayan 103 kişinin % 40’ına tutuklanma tedbiri uygulanmıştır. Cinsel şiddet vakalarında, istismarcılar tutuklanma tedbirinden sonra en yüksek oran olan % 18 (n=19) ile hapis cezası almıştır. Şiddeti uygulayan kişilerin % 12’si (n=12) ise serbest bırakılmıştır. Mağdur Çocuğa İlişkin Bulgular Gazete haberlerine yansıyan şiddetin uygulandığı mağdur çocukların cinsiyetine bakıldığında haberlerin % 47’sinin (n=139) kız, % 40’ının (n=117) erkek olduğu sonucuna varılmaktadır Şiddete uğrayan kız çocuklarının 50’si fiziksel, 79’u cinsel 394 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin şiddete maruz kalmıştır. Şiddet mağduru erkek çocuklarının 86’sı fiziksel, 20’si cinsel şiddete maruz kalmıştır. Dünya Sağlık Örgütü’ne göre; erkekler kızlara göre daha çok dayak ve fiziksel cezanın kurbanı olurken kızlar ise bebek ölümü, cinsel taciz, para karşılığı zorla cinsel ilişkiye zorlanma ve eğitimsel ve beslenme açısından daha fazla risk altındadır. Kız çocuklarının cinsel istismar mağduru olması erkek çocuklarına göre daha muhtemeldir (WHO, 2002). Dubowitz (2002) de, cinsel istismarın kızlarda üç kat daha fazla görüldüğünden bahsetmektedir (akt: Kara vd. 2004). Grafik 3: Uygulananın Yaş Aralığına İlişkin Dağılım İncelenen gazetelerden elde edilen bilgiler sonucunda 294 haberin % 48’inde (n=139) çocuklar ergenlik döneminde, % 28’inde (n=81) bebeklik döneminde ve % 21’inde (n=62) ise çocukluk dönemindedir. Şiddete uğrayan kız çocuklarının % 58’i ve erkek çocuklarının % 45’i şiddete en fazla ergenlik döneminde maruz kalmıştır. 395 AN  ASSESSMENT OF THE NEWS OF VIOLENCE AGAINST CHILDREN IN THE YEARS BETWEEN 2016-2017: POSTA, SÖZCÜ AND SABAH EXAMPLES  Gizem Akoğlu, Merve Nur Bozkurt, Fethi Anıl Mayda, Sibel Vurkun Tablo 2: Uygulananın Yaş Aralığı ile Şiddet Türü Arasındaki İlişki Bebeklik Dönemi (0-6 Yaş) Çocukluk Dönemi (612 Yaş) Ergenlik Dönemi (1218 Yaş) Bilgi Yok Toplam Fiziksel 66 Cinsel 5 Ekonomik 2 Psikolojik 8 Toplam 81 33 21 2 6 62 62 67 2 8 139 1 162 11 103 0 6 0 22 12 294 Tablo 3: Şiddetin Açığa Çıkmasına İlişkin Dağılım Bebeklik, çocukluk döneminde en çok fiziksel şiddetin ergenlik döneminde ise en çok cinsel şiddetin haberlere yansıdığı görülmektedir. Dünya Sağlık Örgütü’ne göre, ergenlik dönemindeki çocuklar arasında cinsel istismar riski daha fazla iken daha küçük çocuklarda ise fiziksel istismar riski daha fazladır (WHO, 2002). 2014 yılında yayınlanan rapora göre, fiziksel saldırı en çok 6-9 yaş arasındadır. Şiddete tanık olma, kötü muamele ve cinsel mağduriyet 14-17 yaşları arasındadır (Childtrends Databank, 396 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin 2016). Dolayısıyla ergenlik dönemindeki çocukların cinsel istismara ve bebeklikçocukluk dönemindeki çocukların da fiziksel şiddete maruz kalma açısından risk altında oldukları söylenebilir. Çocuğa yönelik şiddetin açığa çıkmasına ilişkin bulgular değerlendirildiğinde; haberlerin % 22 (n=64)’sinde mağdur tarafından açığa çıkarılmıştır. En düşük oran ise % 2 (n=7) ile uygulayanın itirafıdır. Şiddetin türüne göre açığa çıkmasına bakıldığında, 162 fiziksel şiddet vakasının % 22’si güvenlik kurumlarında açığa çıkarılmıştır. Bununla birlikte 103 cinsel şiddet vakasının % 48’i mağdurun itirafı ile açığa çıkarılmıştır. Grafik 4: Şiddet Sonucunda Ne Olduğuna İlişkin Dağılım Şiddet sonucunda ne olduğuna ilişkin en önemli sonuç % 40 (n=118) oranında ölümdür. % 24 (n=70) oranında ise şiddet sonucunda çocukların psikolojik olarak etkilendiği sonucuna ulaşılmıştır. 162 fiziksel şiddet vakasının % 64’ü ölüm ile sonuçlanmıştır. 103 cinsel şiddet vakasında çocukların % 46’sı psikolojik olarak etkilendiği ortaya çıkmıştır. İncelenen haberlere göre ölümle sonuçlanan şiddet vakaları 397 AN  ASSESSMENT OF THE NEWS OF VIOLENCE AGAINST CHILDREN IN THE YEARS BETWEEN 2016-2017: POSTA, SÖZCÜ AND SABAH EXAMPLES  Gizem Akoğlu, Merve Nur Bozkurt, Fethi Anıl Mayda, Sibel Vurkun en çok %54 oran ile bebeklik (0-6 yaş), %41 ile ergenlik (12-18 yaş) döneminde yaşanırken, psikolojik olarak etkilenmeyle sonuçlanan şiddet vakaları ise en fazla %39 oranla çocukluk (6-12 yaş) döneminde yaşanmıştır. Sonuç ve Öneriler Şiddet, kişisel olduğu gibi toplumsal da bir sorundur ve mağdur çocuğun biyo-psikososyal gelişimini olumsuz yönde etkilemektedir. Ayrıca yaşadığı sürecin izlerini ömür boyu taşımasına neden olabilmektedir. Çocuklar ilerleyen süreçlerde sosyal yapı içerisinde daha fazla yer alacak ve toplumun devamlılığını sağlayacak olan gruptur. Bu nedenle şiddet deneyimlerinin çocuklar üzerindeki olumsuz etkileri, sağlıklı bir toplumun oluşumunu negatif yönde etkileyebilir ve uzun vadede toplumsal bir soruna dönüşebilir. Diğer taraftan çocuk, hem aile içinde hem de toplumdaki diğer bireyler tarafından şiddete maruz kalabilmektedir. Araştırma sonucunda anne ve babaların uyguladığı şiddet türünün en yüksek oranda fiziksel şiddet olduğu görülmüştür. Bu durum güç güçsüzlük ilişkisi çerçevesinde değerlendirildiğinde; tahakkümü ve baskıyı kurmak amaçlı şiddetin bir disiplin aracı olarak kullanıldığına işaret etmektedir. Araştırma sonucunun bir diğer dikkat çekici noktası ise çocukların en çok fiziksel şiddet mağduru olmalarıdır. Fiziksel şiddetin toplumdaki görünürlüğünün yüksek olması bilinmekle birlikte, buna duygusal şiddetin de eşlik ettiğini söylemek doğru olacaktır. Ayrıca, bebeklik ve çocukluk döneminde en çok fiziksel şiddetin, ergenlik döneminde ise en çok cinsel şiddetin haberlere konu olduğu görülmektedir. Kız çocuklarının erkek çocuklara göre daha çok cinsel şiddet mağduru olmaları bir diğer önemli bulgudur. Sosyal hizmetin de tartıştığı güncel konulardan biri olan çocuğa yönelik şiddetin önlenmesine ilişkin olarak mikro, mezzo ve makro düzeyde çalışmaların gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Çocuk hakları sözleşmesinin 4 temel ilkesi olan ayrım gözetmeme, çocuğun yüksek yararı, yaşama ve gelişme hakkı, katılım hakkı gibi konularda gerek alandaki meslek elemanları gerek politika uygulayıcıları bu konuya ayrıca hassasiyet göstermelidir. Bu bağlamda, Aile Sağlığı Merkezleri’nde hamilelik sürecinden başlayarak anne-babalara ebeveynlik eğitiminin verilmesi ve destek hizmetlerinin geliştirilmesi önemlidir. Her ailenin bir aile danışmanına sahip olmasının da şiddetin önlenmesinde etkili olabileceği düşünülmektedir. Çocuklar bedenleri ve gelişim dönemleri konusunda bilgi sahibi olmalı ve hangi davranışların şiddet olduğunu öğrenmelidirler Okullarda çocuklara, şiddetin ne olduğuna, şiddetten nasıl korunabileceklerine ve haklarının ne olduğuna ilişkin etkin müfredat programlarının 398 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin oluşturulması gerekmektedir. Çocuğun sosyalizasyon sürecine ilk ailede başlamasıyla birlikte bu sürecin daha sonra okul ve sosyal çevrede devam etmesi sebebiyle okullarda sosyal hizmet uygulamaları oldukça önemlidir. Okullar, şiddetin bir formu olan akran zorbalığına açık mekanlardır ve okul sosyal hizmeti bu alana ilişkin çalışmaların yapılmasında önemli bir rol üstlenmektedir. Ayrıca okul sosyal hizmeti, bireyi çevresi içinde ele alması nedeniyle ailede olası bir şiddetin ortaya çıkarılmasında ve önlenmesinde önemli bir yere sahiptir. Çocuğun kimliğine ve kişiliğine zarar verecek şekilde haberlerin yapılmamasına özen gösterilmeli, çocuk odaklı habercilik anlayışı desteklenmelidir. Toplumun algısında büyük bir öneme sahip olan kamu spotlarının etkin kullanımı gerekmektedir. Böylece, şiddeti destekleyen ve teşvik eden norm/değerler azaltılabilir, toplumun bu konuya yönelik farkındalığı arttırılabilir. Ayrıca, politika düzeyinde çocuğa yönelik şiddeti önlemeye yönelik yasal düzeyde cezai yaptırımlar artırılmalı ve uygulanmasına ilişkin gerekli çalışmalar yapılmalıdır. Cezai yaptırımların arttırılması, şiddet davranışının ortaya çıkmasına yönelik caydırıcılığın azalması konusunda önem arz etmektedir. Kaynakça Çakır, A. (2009). Aile içinde ve toplumda maruz kalınan fiziksel şiddetin değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Adli Tıp Enstitüsü. Alankuş, S. (2012). Çocuk Odaklı Habercilik. İstanbul: IPS İletişim Vakfı Yayınları. Bulut, S. (2008). Öğretmenden Öğrenciye Yönelik Olan Fiziksel Şiddet: Nicel Bir Araştırma. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 8 (1), 105-118. Childtrends Databank. (2016). Children's exposure to violence. Finkelhor, D., Turner, H., Ormrod, R., Hamby, S., & Kracke, K. (2009). Children's exposure to violence: A comprehensive national survey. Office of Juvenile Justice and Delinquency Prevention, 1-11. 399 AN  ASSESSMENT OF THE NEWS OF VIOLENCE AGAINST CHILDREN IN THE YEARS BETWEEN 2016-2017: POSTA, SÖZCÜ AND SABAH EXAMPLES  Gizem Akoğlu, Merve Nur Bozkurt, Fethi Anıl Mayda, Sibel Vurkun Genç Hayat Vakfı. (2012). Çocukların Ev İçinde Yaşadıkları Şiddet Araştırması. İstanbul: Genç Hayat Yayınları. Üstündağ, E., & Özmen, K. (2012). Çocukları görünür kılmak için . S. Alankuş içinde, Çocuk Odaklı Habercilik (s. 226-250). İstanbul: IPS İletişim Vakfı Yayınları. Kara, B., Biçer, Ü., & Gökalp, S. (2004). Çocuk istismarı. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi , 47, 140-151. Kubilay, Ç., & Durna, T. (2010). Türk Basınında Çocuğa Yönelik Cinsel İstismar Tartışması: Haber Metinleri ve Köşe Yazılarında Hüseyin Üzmez Vakasına İlişkin Eleştirel Bir Analiz. Kültür ve İletişim, 13 (1). Nacaroğlu, D. (2011). Yazılı Basın ve İnternet Gazetelerinde Çocuklara Yönelik Cinsel Şiddet Haberlerinin Sunumu . M. R. Şirin içinde, Çocuk Hakları ve Medya El Kitabı: Anne, Baba, Öğretmen ve Medya Çalışanları için (s. 209234). İstanbul: Çocuk Vakfı Yayınları. Naker, D. (2005). Violence Against Children: The voices of Ugandan Children and Adults. Uganda: Save the Children in Uganda; Raising Voices. Thompson, N. (2016). Güç ve Güçlendirme. Ankara: Nika Yayın. Turhan, E., Sangün, Ö., & İnandı, T. (2006). Birinci Basamakta Çocuk İstismarı ve Önlenmesi. STED, 15 (9), 153-157. Turla, A., Dünda, C., & Özkanli, Ç. (2010). Prevalence of Childhood Physical Abuse in a Representative Sample of College Students in Samsun, Turkey. Journal of Interpersonal Violence , 25 (7), 1298-1308. UNICEF. (2007). Çocuk Hakları ve Gazetecilik Uygulamaları Hak Temelli Perspektif. UNICEF - Dublin Teknoloji Enstitüsü. UNICEF. (2014). Hidden a plain sight: A statistical analysis of violence against children. New York: UNICEF. 400 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin WHO. (2002). Child abuse and neglect. WHO: http://www.who.int/violence_injury_prevention/violence/world_report/fac tsheets/en/childabusefacts.pdf?ua=1 adresinden alındı World Health Organization. (2014). Temmuz 19, 2017 tarihinde WHO: http://www.who.int/topics/violence/en/ adresinden alındı World Health Organization. (2017). World Health Organization. Temmuz 27, 2017 tarihinde World Health Organization Web Sitesi: http://www.who.int/topics/child_abuse/en/ adresinden alındı 401 AN  ASSESSMENT OF THE NEWS OF VIOLENCE AGAINST CHILDREN IN THE YEARS BETWEEN 2016-2017: POSTA, SÖZCÜ AND SABAH EXAMPLES  Gizem Akoğlu, Merve Nur Bozkurt, Fethi Anıl Mayda, Sibel Vurkun 402 CHILD FRIENDLY MEDIA IS POSSIBLE? : A SITUATION EVALUATION BASED ON RIGHTS THROUGH INTERNET NEWS Ayşe Mine İşler, Gamze Güneş, Gülten Uçan 23 CHILD FRIENDLY MEDIA IS POSSIBLE? : A SITUATION EVALUATION BASED ON RIGHTS THROUGH INTERNET NEWS ÇOCUK DOSTU MEDYA MÜMKÜN MÜ? : İNTERNET HABERLERİ ÜZERİNDEN HAK TEMELLİ BİR DURUM DEĞERLENDİRMESİ Ayşe Mine İşler Gamze Güneş Gülten Uçan Abstract According to article 13 of the Convention on the Rights of the Child, the "right of participation", which expresses the right of the child to express himself / herself, is one of the violations and neglected rights in our country. The number of mass media and the rate of use which are possible to use this right have increased; but children are seen as passive users who need to be protected from these vehicles. Children who are prepared to be new citizens of democratic regimes should become users who produce and consciously consume these texts instead of passive objects exposed to media texts. Child-friendly media content needs to be produced and a new language that will save children from being passive users needs to have a grasp of media texts. Whether child-friendly media is possible in the context of social service ethics, rights-based approach and children's rights is to discuss on the internet news. This study is a cross-sectional study for descriptive purposes. In the News page of the Google search engine, 600 stories published in 2016 using the "kid" keyword were reviewed. The data related to the 23 themes obtained as a result of the literature search were analysed by descriptive analysis in SPSS followed by thematic content analysis. It was determined that 26.5% of the news items could be considered as child friendly, 29.3% were related to child abuse, 24.5% were negligent and 7.9% were related to death. It has been seen that news processing social policy, culture and education are more child friendly than other themes. In qualitative analysis, it has been determined that even in the news that is described as child friendly, 403 CHILD FRIENDLY MEDIA IS POSSIBLE? : A SITUATION EVALUATION BASED ON  RIGHTS THROUGH INTERNET NEWS  Ayşe Mine İşler, Gamze Güneş, Gülten Uçan the children are not on the front plan, the ideas of the children are not included and the children are not the object of the news. Children are often the subject of reports of negative issues such as abuse, neglect and death. Efforts must be made to produce news that takes into account the interests and needs of children who catch up on the children's agenda, to make the current media language and content child-friendly, and to ensure that children are critical media literate. Young citizens of democratic regimes should be made to contribute to the media production process in the position of the subject. Keywords: Child, Child Rights, Social Work, Participation, News, Child-Friendly Media. “Büyükler, anne babalar her konuda her şeyi çok iyi bildiklerini düşünüyorlar ve bu yüzden çocuklarıyla ilgili kararlar alırken kimseye danışmadıkları gibi biz çocuklara da sormuyorlar. Ama bu arada bizim en iyi şekilde yetişmemizi, kendi kararlarını alabilen, kendine güvenen bireyler olmamızı istiyorlar. Bize hiçbir şey sormadan bu nasıl olacak? Fikirlerimizi söyleyebilmemiz için büyümemizi bekliyorlar. Ama belki de büyüdüğümüzde şimdiki fikirlerimizi unutacağız ya da artık söylememize gerek kalmayacak”. Naciye Betül Süt Giriş “Çocuk”, tarihsel süreç içerisinde sosyokültürel ve ekonomik yapıya paralel olarak değişen yaş sınırları ve yüklenen anlam nedeni ile tanımlanması zor bir kavramdır. Çocukluk dönemi, en geniş kapsamı ile doğum ile ergenlik arasındaki dönemi ifade etmekte ve bu dönemdeki bireyler çocuk kabul edilmektedir (Günöz, 2007). Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin (ÇHS) ilk maddesi, “18 yaşına kadar her insan çocuk sayılır” diyerek yasal metinlerin üzerinde uzlaştığı “çocuk” tanımını yapmıştır. Sözleşme, aynı zamanda çocuğun temel haklarını, “yaşama, gelişme, korunma ve katılım” şeklinde ifade etmiştir. “Katılım”, çocukların “kendini ifade etme ve haber edinme hakları”nı içermektedir. Bu hakkın ihlal ve ihmal edilmesi bir toplumda çocukların birey olarak ne düzeyde değer gördüğünün göstergesi kabul edilmektedir (Merey, 2012). Günümüzde medya, vatandaşların kamusal alanda katılım ve bilgi edinme hakkını kullanmasına olanak sağlayan önemli araçlardan biridir. Diğer yandan iletinin sınırsız dolaşmasını mümkün kılan yapısı nedeniyle, çocukların uzak durması istenen enformasyonu da taşıdığı için eleştirilere maruz kalmaktadır. Medyanın olumsuz 404 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin etkilerini ön plana çıkaran bu eleştiriler, tecrübesiz, bilgisiz ve korunmaya muhtaç oldukları varsayımına dayanarak çocukları “gerçek vatandaşların” pasif ve tali yan öğeleri olarak kurgulayan söylemin ürünüdür. Yaşadıkları dünya hakkında insanlar, en hızlı ve kolay bilgiye medya aracılığıyla ulaşabilmektedir. Şüphesiz haber, bu sınırsız bilgi deryası içinde, vatandaşların içinde yaşadıkları sistemin gidişatı hakkında fikir sahibi olmalarını ve doğru karar verebilmelerini sağlayan en önemli kaynaktır (Girgin, 2000). Yeni iletişim teknolojilerindeki gelişmeler, haberi hiç olmadığı kadar hızlı ve kolay erişilebilir bir konuma yerleştirmiştir. Bu nedenle kitle iletişim araçları üzerinden yayılan haberlerde, çocukların bilinçli birer vatandaş haline gelmelerini sağlayacak, gelişim süreçlerini olumlu yönde etkileyecek çocuk dostu bir söylemin hakim kılınması gerekmektedir. Yetişkinlerin çocukları, medya ürünlerini sadece tüketen pasif kullanıcılar olarak değil, kendi içeriklerini üretebilecek stajyer vatandaşlar olarak görmesi gerekmektedir. Sosyal hizmetin hak temelli yaklaşımı çerçevesi içinde bu çalışmada, çocukların birey olarak kabul edilmesi, katılım hakkı ve çocuğun yüksek yararı çerçevesi içinde medyayı kullanma bilgi, beceri ve olanaklarına kavuşturulması gerektiği vurgulanmaktadır. Internet üzerinde yayınlanan haberler örnek alınarak haber dilinin “çocuk dostu olma” hedefine ulaşmak için katetmesi gereken mesafeye dikkat çekilmektedir. Çocuğun Değeri, Katılım ve Bilgi Edinme Hakları Çocuk kavramının yaşamın özel ve önemli bir dönemi olarak kabul edilmesi görece yenidir. Aydınlanma dönemine kadar farklı uygarlıklarda kısmi değer atfedilmiş olmasına rağmen çocuk, bugün sahip olduğu değere modern düşünce ile birlikte kavuşmuştur. İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi ve ÇHS, çocuğun ekonomik değerinin azaldığı, psikolojik değerinin arttığı değişim sürecinin göstergesidir (Tutar, 2004). Ülkemizde de çocuklar, ekonomik açıdan aileye katkı sağlayan işgücü sıfatından kurtulmuş ve psikolojik/duygusal açıdan daha değerli bir konuma ulaşmıştır. Kağıtçıbaşı’nın araştırması, ülkemizde 1975’ten 2003 yıllına kadar geçen sürede çocuğun ekonomik değerinin azaldığını göstermektedir (2005). Kırsal yaşamın sınırları için çocukların halen ekonomik bir değer olarak görüldüğü, ancak 1970’li yıllarla kıyaslanamayacak bir gerileme yaşandığı gözlenmektedir. Kentte yaşayan aileler ise, çocuklarının iyi bir geleceğe sahip olması için ciddi harcamalar yapmakta ve onları çalışma yaşamından uzak tutmaktadırlar (Günöz, 2007). Sonuç olarak çocuğa verilen 405 CHILD FRIENDLY MEDIA IS POSSIBLE? : A SITUATION EVALUATION BASED ON  RIGHTS THROUGH INTERNET NEWS  Ayşe Mine İşler, Gamze Güneş, Gülten Uçan değerin değiştiğini, sosyoekonomik gelişmişlik düzeyi ve kültürel yapı ile ilişkili olduğunu söylemek mümkündür. Günümüz modern toplumlarında çocuklar, yetiştirilmeleri ve bakılmaları için en fazla kaynak ve emek harcanan nüfus grubudurlar. Çocuklara tanınan haklar, onlara verilen değerin ifadesidir. Bu hakların uluslarüstü metinlerde kabul edildiği süreç, dil, din, ırk, dini inanç ve düşünce ayrımı yapmaksızın çocuklara karşı tüm insanların sorumlu olduğu düşüncesi ile başlamıştır (Merey, 2012). Nihayetinde ÇHS, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından 20 Kasım 1989 tarihinde kabul edilmiştir. Halen en fazla devletin onayladığı insan hakları belgesi olma niteliği taşıyan Sözleşme, şemsiye haklar olarak nitelenen yaşama, korunma, gelişme, düşünce, vicdan ve din özgürlüğü ile katılım haklarını içeren 54 madde içermektedir (UNICEF, 1989; Erbay, 2011; Çobaner, 2015). Çocukların katılım haklarını kullanma düzeyi, toplumda birer birey olarak gördükleri değer ile doğru orantılıdır. ÇHS’nin 12.maddesinde bahsi geçen bu hak, toplumsal yaşamın tüm alanlarında çocuğun kendisi ve yaşadığı toplum hakkındaki görüşlerinin alınması, fikirlerine saygı duyulması, yüksek yararı gözetilerek hakkında alınacak tüm kararlara katılımının sağlanması şeklinde tanımlanabilir (Merey, 2012). ÇHS’nin 17. maddesinde dile getirilen bilgi edinme hakkı ise çocukların ihtiyaç duydukları bilgiye ulaşabilmeleri, bu bilgileri kullanarak kendi görüşlerini oluşturabilmeleri hakkı garanti altına almaktadır (Erbay, 2011). Taraf devletler, Sözleşmeyi onaylayarak kitle iletişim araçlarının bu süreçteki önemini kabul etmiş, çocuğun yararına bilgi ve belge yayılmasını teşvik ve temin etme sorumluluğunu üstlenmiştir. Sosyal Hizmet Bakış Açısıyla Çocuk ve Hak Temelli Yaklaşım Birey olarak her çocuğun sahip olduğu hakların korunması ve çıkarlarının gözetilmesi çocuk haklarının temel ilkelerini oluşturmaktadır. ÇHS, çocuğa yönelik koruyucu, önleyici ve destekleyici faaliyetleri içeren sosyal hizmet uygulamalarının da temelini oluşturmaktadır. Uluslararası sosyal hizmet kuruluşları olan IFSW ve IASSW Genel Kurullarının tanımına göre sosyal hizmet; sosyal değişimi, insan ilişkilerinde sorun çözmeyi, bireylerin iyilik halini geliştirebilmek için onların güçlendirilmesini ve özgürleştirilmelerini amaçlayan uygulama temelli bir meslektir. İnsan haklarına, sosyal adalet prensiplerine bağlılık, farklılıklara saygı duymak ve insanlık ailesi için ortak sorumluluk bilinci ile hareket etmek sosyal hizmetin hak temelli doğasının gereğidir 406 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin (IFSW & IASSW, 2014). Bu hak temelli yaklaşım; görev sahiplerinin kapasitelerini artırarak kendi yükümlülüklerini yerine getirmelerini, hak sahiplerini ise hak talebinde bulunmalarını sağlamak için güçlendirip özgürleştirmeyi amaçlamaktadır (Tufan, Sayar, & Koçyıldırım, 2009). Çocuklar gibi dezavantajlı grupların haklarına erişiminde ve hak ihlallerinin görünür kılınması sürecinde sosyal hizmet mesleği savunuculuk rolüyle önemli roller üstlenmektedir. Sosyal hizmet uygulamaları çocuğa, “henüz olgunlaşmamış küçük insan” şeklinde değil, hakları çerçevesi içinde bir birey olarak yaklaşmaktadır. Çocuğun içinde bulunduğu gelişimsel dönemin ayrıcalıklarını ve korunma ihtiyacını dikkate alarak onu hakları olan saygın bir “özne” olarak kabul etmektedir. Katılım ve Bilgi Edinme Hakları Bağlamında Medya ve Haber Medya -amacı bu olmasa da- toplumlar için merkezi bir eğiticidir. Günlük yaşam anlatıları ve kültürel pratikler içinde harmanlanmış tüm ileti aktarım biçimleri ile medya, modern toplumlarda bireylerin bilgi edinme ve düşüncelerini kamu ile paylaşma olanağı bulduğu kamusal ortamdır. Bu bağlamda demokrasinin sağlıklı işlemesi için egemen olanı sorgulayan, “direnen” ve çözüm üretebilen vatandaşlık bilinci medya yardımı ile yaratılabilir. İzleyiciler/dinleyiciler/alıcılar/okurlar popüler kültürel ürünlerin medya profesyonelleri tarafından üretildiğine haberlerin ise olgular, olaylar ve kişiler hakkındaki “gerçek”lerin temsili olduğuna inanmaktadırlar. Oysaki haber de popüler kültürel ürünler gibi medya profesyonelleri ve haber üretim sürecinin dinamikleri tarafından (medya tekelleri, egemen yayın politikası, kurumun ekonomi-politiği vb.) üretilmektedir. Haber “gerçek” olduğunu iddia eden bir metindir; oysa ki en basit düzeyde bile “gerçek”in sadece haber değeri taşıyan kısmının gazetecilik mesleğinin pratikleri ve kuralları çerçevesinde bazı teknikler ile düzenlenmiş temsilidir. Yazılı/görsel/işitsel herhangi bir haber metninin gazeteciliğin temel ilkeleri olduğu kabul edilen “nesnellik”, “yansızlık” ve “dengelilik” ilkelerine uygun biçimde yapılandırıldığı takdirde “gerçek”i aktaracağı kabul edilir. Haber “gerçek”i yansıtan bir ayna değil, onun seçilerek yeniden düzenlenmiş bir yorumdur; sözmerkezli kültürün kendine has kuralları olan öyküleme biçimidir (İnal, 1996: 101). Haber değeri taşıyan olay/olgu/kişinin haber yazma kuralları ile düzenlenen hikayesidir. 407 CHILD FRIENDLY MEDIA IS POSSIBLE? : A SITUATION EVALUATION BASED ON  RIGHTS THROUGH INTERNET NEWS  Ayşe Mine İşler, Gamze Güneş, Gülten Uçan Yeni iletişim teknolojilerindeki gelişmeler, haber üretim sürecinin dinamiklerini değiştirmektedir. Gazetecilerin daha hızlı ve çok haber üretme zorunluluğu, mesleki etik ilkelerin geri plana itilmesini gerektiren bir baskı ortamı yaratmaktadır. Bilginin anlık paylaşımını sağlayan internet gazetelerinde her haber, yeniliğini kaybetme endişesi ile içerik denetimden yoksun ancak hızlı bir şekilde yayınlanmaktadır. Bu durum haberleşmenin niteliğine zarar verdiği gibi denetimden uzak bilgi akışının da önünü açmaktadır (Civeleker, 2017). Diğer yandan ülkemizde internet kullanımı tüm dünyada olduğu gibi hızla artmaktadır. TÜİK 2016 yılı Nisan ayı verilerine göre bilgisayar ve internet kullanım oranları 16-74 yaş grubundaki bireylerde sırasıyla %54,9 ve %61,2 ‘dir. Bu oranlar erkeklerde %64,1 ve %70,5 iken, kadınlarda %45,9 ve %51,9’dur. İnternet kullanım amaçları dikkate alındığında, 2016 yılının ilk üç ayında internet kullanan bireylerin %82,4’ü sosyal medya üzerinde profil oluşturma, mesaj gönderme veya fotoğraf vb. içerik paylaşırken, bunu %74,5 ile paylaşım sitelerinden video izleme ve % 69,5 ile online haber, gazete ya da dergi okuma takip etmiştir. Interneti habere ulaşmak için kullananların oranının yüksekliği, risklere açık birçok kullanıcı olduğunu göstermektedir. Online dünyanın denetimsiz kapıları içinden her türlü içerik kolayca sızabilmekte internet haberciliği yükselmeye devam etmektedir (Üstün, 2001). Okuyucu, haberin değerinin yalnızca tıklanma sayısı ile ölçüldüğü bu yeni dönemde, basın etiğinden ve temel meslek ilkelerinden uzak birçok haberle karşı karşıya kalmaktadır. Özgün içerik oluştur(a)mama, editoryal düzenleme eksikliği, kutuplaştırıcı ve sınıflandırıcı bir dil kullanımı, nitelikli personel eksikliği, daha fazla tıklanma için başvurulan teknoloji hileleri, yanıltıcı başlık kullanımı, içerik ve görsel uyumunu önemsemeyen editör hataları gibi birçok olumsuzluğa rağmen internet haberciliği daha az maliyeti sebebiyle tercih edilmektedir (Civeleker, 2016). Çocuklar ve medya ilişkisine baktığımız zaman çocukların zamanlarının büyük bir kısmını medya karşısında geçirdiklerini görürüz. Yeni medya olarak tanımlanan internet uygulamaları, bilgisayar oyunları, cep telefonları, sosyal medya platformları, eğlence kanalları çocukların en çok vakit geçirdikleri alanlardır. Bilgi ile okulun kontrollü ve programlanmış ortamında tanışan çocuklar medyanın yetişkinlere ait içeriğinde sınırsızca dolaşmaktadır. İlköğretim öğrencisi okulda tehlikeli içeriklerden arındırılmış hikâyeler okurken televizyonda şiddet haberlerini izleyebilmektedir (Çakmak, 2013). 4. Uluslararası Çocuk ve İletişim Kongresi’nde, çocukların erken yaşlarda televizyon ve internet ile tanıştıkları, 5-15 yaş aralığının en riskli dönem olduğu ve ebeveynlerin 408 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin risklerin farkında olmadıkları, farkında olsalar bile çocuklarını nasıl korumaları gerektiğini bilmedikleri dile getirilmiştir (Kurt ve Kürüm, 2010). Çocuklara medyayı eleştirel bir bakış açısı ile kullanabilme, medya içeriklerini dönüştürebilme ve kendi metinlerini yaratıp yayabilme bilgi ve becerisi kazandırılmalı, kısaca medya okuryazarı olmaları için çaba harcanmalıdır (Solmaz,2016). Yöntem Araştırma, örneklemine Google Arama Motoru üzerinden ulaşan tümdengelimsel bir tematik analiz çalışmasıdır. Haber sekmesinde tarih aralığı 1 Ocak ile 31 Aralık 2016 şeklinde sınırlandıktan sonra “çocuk” anahtar kelimesi ile tarama yapılmıştır. Literatür taraması sonucunda elde edilen 23 tema ile ilişkilendirilen metinler, bir Excel tablosuna kodlanmış ve SPSS aracılıyla sayı ve yüzde dağılımları hesaplanmıştır. Daha sonra temayı en iyi temsil eden örnekler amaca uygun olarak seçilerek, tematik analiz yardımı ile yorumlanmıştır. Bulgular Betimleyici Bulgular Araştırmacılar tarafından haberlerin kategorilere göre tasnif edildiği ilk aşamada 600 haberin 159’unun çocuk dostu olduğu görülmüştür; ancak metinler tematik analiz ile yeniden gözden geçirildiğinde çocuk dostu olarak nitelenen haberlerde de anlamın çocuğun lehine kapanmadığı belirlenmiştir. Haberler, çalışmanın ilk aşamasında literatür taramasında belirlenen temalara göre kodlanarak kategorilere ayrılmıştır. Bir haber ilişkili olduğu temaların tümünde dikkate alınmıştır. SPSS aracılığıyla hesaplanan sayı ve yüzde dağılımları aşağıda aktarılmıştır. 409 CHILD FRIENDLY MEDIA IS POSSIBLE? : A SITUATION EVALUATION BASED ON  RIGHTS THROUGH INTERNET NEWS  Ayşe Mine İşler, Gamze Güneş, Gülten Uçan Tablo 1- Haberlerin Temalara Göre Dağılımı Tema Çocuk istismarı (Fiziksel, duygusal, cinsel, ekonomik) Çocuk dostu Çocuk ihmali (Fiziksel, duygusal, eğitim, ekonomik) Siyaset ve sosyal politikalar Sağlık Kültür Ölüm, cinayet, şiddet Eğitim Suça sürüklenen çocuk Magazin Tüketim Spor Diğer Sayı 176 159 147 87 80 68 59 48 21 20 19 9 63 Yüzde 29,3 26,5 24,5 14,5 13,3 11,3 9,8 8,0 3,5 3,3 3,2 1,5 10,5 Haberlerin Biçimsel Özelliklerine İlişkin Bulgular Haber yazma tekniği, incelenen birçok örnekte anlamın inşasında önemli rol oynamaktadır. Gazetecinin 5N 1K tekniği ile olayı aktarması haberin yeterince bilgi içerdiği anlamına gelmez; art alan ve bağlam bilgisi olmayan haberler, yetişkinlerin sosyokültürel düzeyini anlamın inşasında belirleyici hale getirmektedir. Çocuklar bu haberleri anlayacak bilgi birikimi ve deneyimden yoksundurlar. Çocuk ile doğrudan ilişkili ve “çocuk dostu” kategorisinde değerlendirilebilecek haberler bile kullanılan yazım tekniği bakımından değerlendirildiğinde, yetişkinlere hitap etmektedir. Haber yazma tekniği açısından kusursuz sayılabilecek birçok örnek çocuk dostu olmaktan uzaktır. Çocuk işçi çalıştırdıkları gerekçesi ile Uluslararası Af Örgütü tarafından suçlanan şirketlerin kendilerini nasıl savunduklarını anlatan 19 Ocak 2016 tarihli haber bu durumu örneklemektedir. Haber kaynağı olarak resmi kurumların kullanılması, birbirlerine yönelik suçlamaların haberin spotuna ve başlığına çıkmasına yol açmış, bu nedenle çocuk işçi sorunu ve mağdur çocukların ifadeleri metnin içinde kaybolmuştur. Anlam çocukların nesneleştirildiği, mağduriyetlerinin arka planda bırakıldığı bir çerçeve içine hapsolmuştur. Başka bir ifade ile profesyonel haber yazma ilkeleri, çocuğun “haberin nesnesi” konumunu pekiştirmiştir. 410 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Temalar Tematik analizde literatür taramasından elde edilen temalardan yola çıkılarak haberler 23 kategori halinde kodlanmış, analiz aşamasında ise amaca uygun örneklem yolu ile seçilen örnekler ilişkili oldukları temaların biraraya getirildikleri yeni başlıklar altında yorumlanmıştır. İstismar Çocukların ebeveynleri, onlara bakıp gözetmek ve eğitmekle görevli kişiler (öğretmen, usta, bakıcı anne vb.) veya yabancılar tarafından fiziksel, duygusal, zihinsel ve/veya sosyal gelişimlerini engelleyen tutum ve davranışlara maruz bırakılmaları istismar olarak tanımlanmaktadır (Erbay, 2013). Çocukların ailelerinden şiddet gördüğü olayları aktaran haberlerde edilgen cümle yapısının, kaynağı belirsiz ifadelerin tercih edildiği, fiziksel istismar mağduru çocuğun ifadesine itimat edilmediği ve failin kaybolduğu görülmüştür. “Adana'da, üvey annesinden şiddet gördüğü iddia edilen kız çocuğu, tedavi altına alındı… Polis ekipleri, başlattıkları soruşturma kapsamında, pedagog ve psikolog eşliğinde ifadesi alınan K.D'ye üvey annesi N.D. tarafından şiddet uygulandığını belirledi… Öte yandan, K.D'nin üvey annesi N.D'nin hamile olduğu, kıza üç yıldır şiddet uyguladığı ancak bu durumun sakladığı ileri sürüldü”(CNN Türk, 06.01.2016). Internet üzerinde haberlere eşlik eden videolarda, istismar mağduru çocukların yaşadıkları korku ve endişenin kimliklerini deşifre edecek şekilde açıkça gösterildiği, buna rağmen haber metinlerinde faillerin demeçlerinin ön plana çıkarıldığı tespit edilmiştir. Çocuğun yaşadığı mağduriyeti arka planda iten babayı ise hedef olarak gösteren bu üslup fail ve mağdur açısından kişilik haklarına saldırı niteliği taşımaktadır. Aynı zamanda kimlik bilgilerinin deşifre edilmesi çocuğun etiketlenmesine ve psikososyal gelişiminin olumsuz yönde etkilenmesine neden olmaktadır. “Edinilen bilgiye göre, eşi Mine Yapraklı’dan yaklaşık 2 aydır ayrı olan iki çocuk babası Musa Yapraklı, 2. katta bulunan evlerinin balkonunda oğlu Yakup Yapraklı’nın boğazına bıçak dayayarak rehin aldı… Polis ekipleri, eli bıçaklı babayı bir süre ikna etmek için uğraşsa da başarılı olamadı” (Sabah, 28.07.2016). 411 CHILD FRIENDLY MEDIA IS POSSIBLE? : A SITUATION EVALUATION BASED ON  RIGHTS THROUGH INTERNET NEWS  Ayşe Mine İşler, Gamze Güneş, Gülten Uçan Çocuklar - ekonomik açıdan istismar edilen dilenciler hakkındaki haberlerde olduğu gibi - haberin konusu olsalar bile, okurun vicdanını harekete geçiren, duygulara hitap ederek ilgi çekmeyi amaçlayan nesneler olarak kullanılmaktadırlar (Vatan, 3.11.2016). İhmal Çocuklar incelenen haberlerde, sağlık hizmetlerini kullanamama ve hastalıklardan korunamama, erken evlilikler, ebeveynler tarafından yeterli bakım ve gözetimin sağlanmaması ve bu nedenle kazaya uğrama ya da ölme, duygusal ihtiyaçlarının karşılanmaması, sosyal hayattan izole olma şeklinde fiziksel ihmal ile haberlere konu olmuştur. Çocukların ihmal edilmesinin yarattığı suç unsuru yerine haberlere, duygu tonu yüksek bir üslubun hakim olduğu; haber dilinin ve anlatısının çocuğu nesneleştirdiği, art alan bilgisi yerine olaya ilişkin yüzeysel bilginin aktarılması ile yetinildiği görülmüştür. Çocuk, haberlerde ancak ihmal edildiğinde, yaralandığında ya da öldüğünde, başka bir ifade ile duygusal bir nesne haline geldiğinde konu olabilmektedir. “Kocaeli’de trafik kazası: 3’ü çocuk 6 yaralı… Araçlar çarpışmanın etkisiyle yol kenarına savrulurken, çarpmanın şiddetiyle 41 DS 610 plakalı otomobildeki 1 kişi ve 41 BA 284 plakalı araç içerisindeki 3’ü çocuk 6 kişi sıkışarak yaralandı… “(Milliyet, 31.01.2016). “Yanmaktan kurtarılan çocuk hastanede kurtarılamadı… Hastanede tedavisi süren küçük çocuk yaşam ünitesine bağlandı. Ancak hastanede yapılan tüm müdahalelere rağmen 8 yaşındaki Mehmet Ertem Oflaz hayatını kaybetti… “ (Milliyet, 05.01.2016). Çocuk yaşta evlendirilen ve çalıştırılan çocuk fiziksel ve duygusal ihmalin yanı sıra aslında ciddi bir eğitimsel ihmale uğramaktadır. Okulda olmaları gereken yaşlarda sokakta çalıştırılan ya da evlenmek zorunda bırakılan çocukların haber metinlerinde de gerçek yaşamda olduğu gibi seslerinin duyulmadığı, yetişkinlerin durumu tespit ederken onlar adına konuştuğu tespit edilmiştir. “Dünyadaki kadınların 4’te 1’i çocuk yaşta evlendiriliyor… UNICEF’in dünya genelindeki 20-24 yaş arasındaki kadınların verilerinden derlediği rapora göre, 412 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin kadınların yüzde 26’sı çocuk yaşta evlendiriliyor…” (Sputniknews.com, 9.05.2016). “263 milyon çocuk okula gidemiyor… UNESCO'nun dünya genelinde çocukların eğitim durumuna ilişkin raporunu açıkladı. Raporda yer alan rakamlar endişe verici…”( DW.com,15.07.2016). Ölüm, Cinayet, Şiddet Haberlerde genellikle ölüme neden olan olay üzerinde durulduğu, ihmalin gözardı edildiği, olay örgüsünün odak noktasının çocuk olmadığı tespit edilmiştir (Sabah, 04.07.2016; Evrensel, 03.07.2016; Milliyet, 28.01.2016; NTV, 05.07.2016). Bu tip haberlerde ad ve soyad bilgisi gizlenmiş ancak çocukların ya da ebeveynlerinin kimliğini ifşa edecek bilgiler yer almıştır. Kişilik hakları, öldükten sonra son bulmaz. Haysiyetin özü itibariyle sürekliliği esas olduğundan, özel yaşam ve kimlik bilgileri ölmüş kişiler ve yakınları için de önem taşımaktadır. “Fatih Üniversitesi öğretim üyesi Doç. Dr. Sevim Işık’ın arabada unuttuğu 4 yaşındaki oğlu havasızlıktan yaşamını yitirdi… Oğlunun kreşte olmadığını fark eden anne, otoparka bıraktığı aracına koştu. Aracın kapısını açan anne, yavrusunun cansız bedeniyle karşılaştı” (Sabah, 23.07.2016). “Diyarbakır merkez Bağlar ilçesinde 13 yaşındaki S.A. babasından şiddet gördüğü iddiasıyla emniyete sığındı…”(Habertürk, 26.01.2016). Siyaset ve Sosyal Politika Çocukların geçmişten günümüze siyasi mekanizmalar tarafından istismar edilip kullanılması, özellikle seçim kampanyalarına ve siyasi söyleme malzeme haline getirilmesi medyada sık rastlanan sorun alanlarıdır. Siyasi içerikli haberlerin önemli bir kısmında dolaylı yoldan çocuğun yer aldığı, çocukların kaldığı kurumlara yapılan ziyaretlerin ve çocuk komisyonlarının çocukla ilişkili siyasi haberlerin gündemini oluşturduğu tespit edilmiştir. Sosyal politika ile ilgili haberlerde odak çocuk gibi görünse de vurgu siyasetçilerin görüşlerine ve fikir ayrılıklarına yapılmaktadır. 413 CHILD FRIENDLY MEDIA IS POSSIBLE? : A SITUATION EVALUATION BASED ON  RIGHTS THROUGH INTERNET NEWS  Ayşe Mine İşler, Gamze Güneş, Gülten Uçan “Başbakan Yıldırım çocuk yuvası ve rehabilitasyon merkezi ziyaret etti…” (AA, 05.07.2016) . “Antalya Valisi Karaloğlu Çocuk Evleri, Huzurevi ve Aileleri Ziyaret Etti… “(Haberler.com, 06.07.2016). ‘Çocuk İstismarı’ için komisyona AKP ‘hayır’ dedi… “(Sözcü, 23.03.2016). Suça Sürüklenen Çocuk Çocuklar haberlerin eğlence malzemesi olarak da kullanılmaktadır. Örneğin hırsızlık yaparken yakalanan iki çocuk ile ilgili aşağıdaki haber suça sürüklenen çocukların bir sorun olarak değil, mizah unsuru olarak görülmesine neden olmaktadır. “Çocuk yaştaki otomobil hırsızları şoke etti… Zanlıların ellerindeki eldivenler ve rahat tavırları dikkat çekti. Zanlılardan biri ise elindeki parfüm şişesini hiç bırakmadı… Otomobili gezmek için çaldıklarını, düz kontak yapmayı da geçmişte birlikte hırsızlık yaptıkları birinden öğrendiklerini söyleyen zanlılar, yoldan bir kadın alıp almadıkları yönündeki soruya, “Kadın değil, travesti aldık. Gezmek için aldık ağabey, yoksa niye alalım” diye cevap verdi” (Vatan, 17 Ocak 2016). Magazin İncelenen magazin haberlerinde çocuğun ancak ünlü kişiler ile birlikte ya da kendisinin ünlü olması halinde haber değeri taşıdığı görülmüştür. “Aldığı ilk ödülü 1 Mart 2016’ da dünyaya gelen ve henüz 14 günlük olan kardeşine armağan ettiğini söyleyen minik yıldız, “Oyuncu olmayı ilk başlarda sevmesem de şimdi çok seviyorum. İleride yönetmen olmak istiyorum. Ama mutlaka bu meslek içerisinde olmak istiyorum.” diye konuştu.” (Hürriyet, 14.03.2016). 414 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Çocuk Dostu Çocuğun özne olarak habere konu olduğu, çocuğun bilgi edinme hakkına saygı duyulan içeriğe sahip haber metinleri bu çalışma kapsamında çocuk dostu haber olarak değerlendirilmiştir. Bu haberler spor, sağlık, eğitim, kültür ve tüketim temaları ile ilişkilidir; ancak hitap edilen kişiler çocuklar değil ebeveynlerdir. Çocuklar yetişkinlere tabi ve bağımlı varlıklar olarak görüldükleri için kendileri ile ilişkili konularda bile haber metinlerinin dışına itilmektedirler. Spor kategorisine giren haberler “çocuk ile beraber” yerine “çocuk için” anlayışı ile yazılmıştır. Çocukların fikirlerine yer verilmek yerine onlara yönelik nasihatler haberlerde yer almıştır. Ayrıca yapılan haberlerde çocuklardan ziyade organizasyona yapan kurumlara vurgu yapılmıştır. “Örnek projelerle adından söz ettiren Yenimahalle Belediyesi bu kez de Çocuk Esirgeme Kurumu Sevgi Evleri’nde yetiştirilen 6-18 yaş arası 70 çocuğa yüzme dersi vererek bir ilke imza attı… Çocuklarla konuşarak yüzme eğitiminde başarılı olmalarını istediğini de söyleyen Azize Yaşar, “Derslerinize çalışın. Öğretmenlerinizin dediklerini uygulayın. Başarılı olun. Ben sizin her konuda kendinizi yetiştirmenizi ve iyi yerlere gelmenizi istiyorum. Ben inanıyorum ki aranızdan çok başarılı yüzücüler çıkacak. Bu bize gurur verir. Sizlerin hep yanında olacağım” diye konuştu.” (Haberler Ankara, 19.01.2016). Kültür kategorisi altında değerlendirilen haberlerde çocuklara yönelik kültürel faaliyetlerin (çocuk korosu, çocuk film festivali, çocuk kitap fuarı, çocuk sergisi, çocuk parkı gibi..) yer aldığı, ancak çocuklara hitap etmek yerine etkinliklerin tanıtılması amacıyla kullanıldıkları anlaşılmaktadır. Aşağıda verilen örnekler bu durumu yansıtmaktadır. “Erzurum Büyükşehir Belediyesi Çocuk Korosu, muhteşem bir konser verdi. Erzurum Büyükşehir Belediye Başkanı Mehmet Sekmen’in direktifiyle kurulan koro ilk sınavında sanatseverlerden tam not aldı…” (Milliyet, 21.01.2016). Çocuklarla ilgili eğitim haberleri genellikle hangi eğitim hizmetlerinin sağlandığını, kurs tanıtımlarını, eğitim etkinliklerinin reklamlarını içermektedir. Çocuk için önemli bir alan olan eğitim konusunda yapılan haberlerde çocukların ne düşündüğü, neleri 415 CHILD FRIENDLY MEDIA IS POSSIBLE? : A SITUATION EVALUATION BASED ON  RIGHTS THROUGH INTERNET NEWS  Ayşe Mine İşler, Gamze Güneş, Gülten Uçan beklediği, nasıl bir hizmet almak istediklerine yönelik bilgiler metinlerde yer almamaktadır. “Çocukları belli bir entelektüel seviyeye getirip her alanda bilgi sahibi olmalarını sağlayan ve kendi ilgi alanlarını bulmalarında kılavuzluk yapan Çocuk Filozoflar Akademisi’nin yeni dönem kayıtları sürüyor…” (Haber7com, 08.09.2016) “Tuzla Belediye Başkanı Dr. Şadi Yazıcı’nın eğitim hizmetleri arasında yer alan Tuzla Belediyesi Anne Çocuk Eğitim Merkezi (AÇEM), 2016-2017 eğitim ve öğretim yılı kayıtları 05 Eylül Pazartesi günü kursiyerlerin yoğun ilgisiyle başladı… yeni dönem kayıtları yoğun ilgi gördü” (Milliyet, 07.09.2016) Eğitim ve sağlık haberleri çocukların ailelerine yönelik olarak hazırlanmıştır. Ailelere çocuklarına nasıl davranmaları gerektiği konusunda bilgiler verilmiş, çocuk yerine aile ön plana çıkarılmıştır. “Çocuğunuzu tatilde ders çalışması için zorlamayın. Oyun, eğlence, dinlenme haklarına saygı gösteriniz ve buna yönelik planlar yapın..” (Milliyet, 21.01.2016) “Çocukları gripten koruyan öneriler… Aileler bu dönemde ilaç tedavisine ek olarak çocukların beslenmesine çok dikkat etmelidirler …” (Milliyet, 13.01.2016). “Mevsimsel değişiklikte çocuk sağlığına dikkat… Öztürk ailelere tavsiyelerde bulundu…” (İHA, 09.03.2016). Sağlık haberlerinde dikkat çeken bir başka durum ise anne ve çocukların sağlık söz konusu olduğunda birlikte ele alınmalarıdır. Bu durum toplumun çocuğun temel ihtiyaçlarını karşılayan ve onun bakımından sorumlu olan birincil kişinin anne olduğuna dair egemen söylemi yansıtmaktadır. Bunun yanı sıra çocukların kendilerine bakamayacak bireyler olarak görülmesi de çocuk-ebeveyn olgusunu beraber ele almamıza ve çocukları aileden ayrı bağımsız bireyler olarak düşünemememize neden olmaktadır. 416 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin “Grip olan anne ne yapmalı? Korkulu günler yaşayan annelerde ise “Grip olursam bebeğimi emziremem” endişesi var. Hatta pek çok anne bu endişe yüzünden bebeğini emzirmeye ara veriyor… “(Haber7, 18.01.2016). Tüketim Çocuklara yönelik ürün ve hizmetlerin tanıtılmasına hizmet eden haberlerde bile çocuklar özne konumuna yükselememektedir. Haberlerin önemli bir kısmı -fuar, etkinlik, çocuk programları tanıtımları, çocuklara yönelik tüketim malzemelerinin nasıl kullanacağı gibi- yetişkinleri bilgilendirmeye yönelik içeriklerden oluşmaktadır. Aşağıdaki haber metinleri de bu durumu örnekler niteliktedir. “Bebe ve çocuk konfeksiyonu sektörüne ‘akademik’ destek… BTSO 13. Meslek Komitesi Başkanı Rıdvan Hatipoğlu ise, bebe ve çocuk tasarım sektörünün kalkınması adına komite olarak projeler ürettiklerini ve bu projeleri birer birer hayata geçirdiklerini kaydetti…” (Milliyet, 27.01.2016). “30. Uluslararası İstanbul Anne Bebek Çocuk Ürünleri Fuarı için geri sayım başladı… “(Milliyet, 07.01.2016). Sonuç ve Öneriler Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin 13. maddesine göre çocuğun kendini ifade etme ve haber edinme hakkını ifade eden “katılım hakkı”, ülkemizde ihlal ve ihmal edilen haklardan biridir. Bu hakkın kullanılmasını mümkün kılan kitle iletişim araçlarının sayısı ve kullanım oranı artmıştır; ancak çocuklar bu araçlardan korunması gereken pasif kullanıcılar olarak görülmektedir. Çocuk dostu olarak nitelenebilecek haberlerde bile habere konu olan çocukların görüşlerinin sorulmadığı, düşüncelerinin haber metnine taşınmadığı anlaşılmıştır. Medyada yer alan haberlerin çocukların yerine yetişkinlere hitap edecek şekilde düzenlenmesi, çocuğun kendisini ilgilendiren konularda bilgi sahibi olmasını önlemektedir. Çocukların kendi yaşamlarının sorumluluğunu alma yeteneği kazanmaları süreci baltalanmaktadır. Çocukların haberlerin öznesi haline gelmesi için gazetecilere yönelik çalışmalar yürütülmesi gereklidir; ancak yeterli değildir. Haberler çocuk dostu olsa bile onları okuma arzusuna sahip çocuklar henüz yetişmemiştir. Geleceğin vatandaşları olan 417 CHILD FRIENDLY MEDIA IS POSSIBLE? : A SITUATION EVALUATION BASED ON  RIGHTS THROUGH INTERNET NEWS  Ayşe Mine İşler, Gamze Güneş, Gülten Uçan çocukları haber okuru haline getirmemiz gerekmektedir. Eleştirel medya okuryazarlığı sadece haber metinlerini anlama ve eleştirel değerlendirebilme becerisine sahip olmayı değil, kendi metinlerini üretebilme becerisini kazanmayı da içermektedir. O halde haberleri çocuk dostu haline getirirken eşanlı olarak çocukları da eleştirel medya okuryazarları haline getirmemiz gerekmektedir. Bu süreçte atılması gereken adımlar şu şekilde özetlenebilir: • • • • • Çocukların siyasetten ve medyadan uzak tutulmaması, kendi metinlerini üretmeleri konusunda teşvik edilmeleri gerekmektedir. Demokratik rejimlerin yeni vatandaşları olmaya hazırlanan çocukların, medya metinlerine maruz kalan edilgen nesneler yerine bu metinleri üreten ve bilinçli olarak tüketen kullanıcılar haline gelmesi gerekmektedir. Çocuk dostu medya içeriklerinin üretilmesi ve çocukları pasif kullanıcı olmaktan kurtaracak yeni bir dilin medya metinlerine hakim olması gerekmektedir. Çocukların ve yakınlarının kimlik bilgilerinin ifşasının önlenmesi amacıyla yasal yaptırımlarının artırılması gerekmektedir. Medya içeriklerin üretilmesi ve denetlenmesi sürecinde medya profesyonellerinin yanı sıra çocukların psikososyal gelişimleri konusunda rehberlik edebilecek sosyal hizmet uzmanlarının görev alması gerekmektedir. Özellikle çocuğun yararını içeren konulardaki haberlerde bağlam bilgisinin de haber metinlerine eklenmesi gerekliliğinin İletişim Fakültesi müfredatlarında vurgulanması ve alanda çalışanlara yönelik eğitim programları düzenlenmesi gerekmektedir. Şiddet mağduru olan çocukların yardım alabilecekleri kişi ve kurumlar hakkında bilgi sahibi olması gerekmektedir. Bu nedenle bu tür haberleri yazan gazetecilere yönelik olarak haber dilinin çocuklara uygun, eğitici ve ilgi çekici olması konusunda farkındalık eğitimleri düzenlenmelidir. Kaynakça Akdağ, Ç. T. (2016). Yeni Medyada Çocuk Haberciliği: “Milliyet Çocuk”, “Hürriyet Çocuk” ve “Cicicee Çocuk Deyince” Sayfalarının İncelenmesi. İleti-ş-im Dergisi, 25, 155-180. 418 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Akyüz, E. (2001). Çocuk Hakları Sözleşmesinin Temel İlkeleri Işığında Çocuğun Eğitim Hakkı. Milli Eğitim Dergisi, 151, 3-24. Alagözlü, Ç. (2012). Türkiye’de ve Avrupa Birliği Ülkelerinde Medya Okuryazarlığı, (Uzmanlık Tezi), RTÜK, Ankara. Apak, Ö. (2008). Türkiye, Finlandiya ve İrlanda İlköğretim Programlarının Medya Okuryazarlığı Eğitimi Açısından İncelenmesi, (Yüksek Lisans Tezi), Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli. Avşar, Z. (2014). Medya Okuryazarlığı, İ&D İletişim ve Diplomasi http://www.iletisimvediplomasi.com/medya-okuryazarligi-prof-dr-zakiravsar/ Erişim: 16.10.2017 Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşme (1989). Civeleker, M. (2017). Yeni Medya İle Değişen Haber Söylemi: Hürriyet Gazetesi ve Hurriyet.com.tr Örneği. 1. Uluslararası İletişimde Yeni Yönelimler Konferansı, İstanbul: 4-5 Mayıs 2017. Çakmak, E. (2013). Çocuk Hakları ve Medya Okuryazarlığı Eğitimi, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10 (22), 209-224. Çobaner, A. A. (2015). Çocuk Hakları Bağlamında Suriyeli Mülteci Çocukların Haberlerde Temsili. Marmara İletişim Dergisi, 24, 27-57. Erbay, E. (2011). Türkiye’de Çocuk Haklarını Tanıtma, Yaygınlaştırma ve İzlemeye Yönelik Uygulamaların Eleştirel Analiz ve Bir Model Önerisi, (Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi, Ankara. Erbay, E. (2013). Çocukların Katılım Hakkı Üzerine Bir Türkiye Değerlendirmesi. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 2(1), 38-54. Girgin, A. (2000). Haber. İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 10. 419 CHILD FRIENDLY MEDIA IS POSSIBLE? : A SITUATION EVALUATION BASED ON  RIGHTS THROUGH INTERNET NEWS  Ayşe Mine İşler, Gamze Güneş, Gülten Uçan Günöz, M. (2007). Türkiye’de Çocuk İşçiliği Sorunu ve Çözüm Önerileri, (Uzmanlık Tezi), T.C. Çalışma Ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Türkiye İş Kurumu Genel Müdürlüğü, Ankara. Gönenç, A. Y. (2002). Medya ve Haber. İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 14, 1-14. Hobbs, R. (2004). “Medya Okuryazarlığı Hareketinde Yedi Büyük Tartışma”, (Çev. Melike Türkân Bağlı). Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, Cilt (37): 1, 122-140 IFSW, & IASSW. (2014). Sosyal Hizmet Nedir? IFSW Bülten. Erişim Tarihi: 12.10.2017, http://ifsw.org/sosyal-hizmet-nedir/ Işık, U., & Koz, K. A. (2009). Cinsellik Üzerinden “Tık Ticareti: İnternet Haberciliği Üzerine Bir İnceleme. İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, Güz 2009(29). İnal, A. (1998). Haberi Okumak, Temuçin Yayınları, Ankara. Kağıtçıbaşı, Ç. (2005). Value Of Children And Family Change. A three-decade portrait from Turkey. Applied Psychology, 54(3), 317-337 Kalan, G. Ö. (2010). Medya Okuryazarlığı ve Okul Öncesi Çocuk: Ebeveynlerin Medya Okuryazarlığı Bilinci Üzerine Bir Araştırma, İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 39, 59-73. Kurt, A., Kürüm, A.D. (2010). Medya Okuryazarlığı ve Eleştirel Düşünme Arasındaki İlişki: Kavramsal Bir Bakış. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2(2), 20-34. Merey, Z. (2012). Türkiye ve ABD’deki Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Çocukların Katılım Haklarına Yer Verilme Düzeyinin Karşılaştırılması, (Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi, Ankara. Milli Eğitim Bakanlığı-MEB (2006). İlköğretim Medya Okuryazarlığı Dersi: Öğretim Programı ve Kılavuzu. Ankara: Devlet Kitapları Müdürlüğü. 420 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin MEB. (2007). Megep (Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi) M. E. Bakanliği (Ed.) Gazetecilik Alani -Haberin Nitelikleri ( 148). Solmaz, T. (2016). Yeni İletişim Teknolojileri Bağlamında Medya Okuryazarlığı, (Yüksek Lisans Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum. Süt, N. B. (2011). Hayata Çocuğun Penceresinden Bakmak. 1. Türkiye Çocuk Hakları Kongresi, Çocuk Bildirileri Kitabı. İstanbul: Çocuk Vakfı Yayınları. Tufan, B., Sayar, Ö. Ö., & Koçyıldırım, G. (2009). Sosyal Bir Hak Olarak Sosyal Hizmet, Uluslararası Sosyal Haklar Sempozyumu, Antalya. Tutar, C. (2014). Yazılı Basında Çocuk Haklarının Temsili: Hürriyet, Cumhuriyet, Sabah ve Zaman Gazeteleri Üzerinde Yapılan Bir Araştırma. Journal of Yasar University, 9(34), 5760-5786. UNICEF (1989), Çocuk Hakları Sözleşmesi, Erişim Tarihi: 01.12.2017; https://www.unicef.org/turkey/ crc/_cr23b.html Üstün, İ. (2001). Internet Gazeteleri ile Klasik Gazeteler Arasında Karşılaştırma. Erişim Tarihi: 10.11.2017, http://www.dorduncukuvvetmedya.com/arastirma/internetgaz.htm 421 CHILD FRIENDLY MEDIA IS POSSIBLE? : A SITUATION EVALUATION BASED ON  RIGHTS THROUGH INTERNET NEWS  Ayşe Mine İşler, Gamze Güneş, Gülten Uçan 422 AN ASSESSMENT OF THE CHILDREN’S INVOLVEMENT IN THE MEDIA AS A VIOLATION OF RIGHTS IN THE CONTEXT OF SOCIAL WORK Ecem Naz Nazlıer, Burcu Genç, Ali Dikmen 24 AN ASSESSMENT OF THE CHILDREN’S INVOLVEMENT IN THE MEDIA AS A VIOLATION OF RIGHTS IN THE CONTEXT OF SOCIAL WORK BİR HAK İHLALİ OLARAK ÇOCUĞUN MEDYADA YER ALMASININ SOSYAL HİZMET ÇERÇEVESİNDEN DEĞERLENDİRİLMESİ Ecem Naz Nazlıer, Burcu Genç, Ali Dikmen Abstract Nowadays, it is an undeniable fact that the media has entered into every aspect of our lives. The effects of media on individuals vary. However, this effect does not always happen on an as-demand basis. The primary concerns of the media (rating, circulation, etc.) sometimes conflict with the individual's wellbeing. Undoubtedly, the most affected group among these individuals is children. Children are used in the media as a commodity, and the high benefit of the child is overlooked. The child, who is in the media outside his or her will, is put in the status of child labour. There are national and international documents governing the employment of children. These documents contain provisions on jobs that children may be employed, fees, rights and protection of working children. However, when we look at applications, there are deficiencies in these laws and contracts. In the society, the presence of children in the media is not perceived as child labour, but it seems to be a very demanding situation. Social work discipline must play an active role in the protection of the child in the media with a rights-based approach. 423 AN  ASSESSMENT OF THE CHILDREN’S INVOLVEMENT IN THE MEDIA AS A VIOLATION OF RIGHTS IN THE CONTEXT OF SOCIAL WORK  Ecem Naz Nazlıer, Burcu Genç, Ali Dikmen Keywords: Child, Media, Protection, Abuse. Giriş Çağımızda, medyanın etkilerinden kaçmak mümkün görünmemektedir. Öyleyse, medyanın varlığını veya gerekliliğini sorgulamak yerine doğru kullanılmasının öğrenilmesi önem arz etmektedir. Çocuğun medya içerisinde yer almasının, olası istismar durumlarına ihtimal doğurabileceğinden hareketle, bu konudaki farkındalığın arttırılması gerekmektedir. Çocuk hakları ihlalinden söz edildiğinde genellikle sokakta ya da küçük işletmelerde çalıştırılan, fiziksel ya da duygusal şiddete maruz kalan, cinsel tacize uğrayan, zorla fuhuş yaptırılan ya da savaşa gönderilen çocuklar düşünülmektedir. Oysaki çocuklar üzerinde olumsuz etkiler bırakan, dikkat çekmeyen ve aslında sıklıkla görülen bir başka çocuk hakları ihlali türü ise televizyonda çocuk istismarıdır (Ünalan, 2011). Birçoğumuzun hoş ve eğlenceli bulduğu yarışmalar, diziler, filmler ya da reklamlarda çocuklar açık bir şekilde istismar edilmekte, temel hakları ihlal edilmektedir. Çocuklar üzerinde kalıcı veya yıkıcı etki yaratabilecek bu ihlal görünür kılınmalı ve konunun üzerinde titizlikle durulmalıdır. Ankara Barosu tarafından 2009 yılında yayınlanan rapora göre, “Bugüne kadar medyada yer alan birçok televizyon programında, dizi filmlerde ve reklamlarda çocuklara rol verilmiş ve bu rollerde çocuklar çoğu zaman istismar edilmiştir. Yetişkinlerin pazarlama stratejilerinde yer alan çocukları kullanarak kar etme amacı güden bu programların yapılması nedeniyle çocuklara maddi ve manevi zararlar verilmektedir” (Çocuk Hakları Merkezi, 2009, www.ankarabarosu.org.tr; akt. Ünalan, 2011). Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu (mülga), 2008 yılında tanınmış bir iç giyim markasının reklamlarında çocukların yetişkinler gibi davranmaya zorlanarak istismar edildiğini öne sürerek bu reklamlara tepki göstermiştir. Reklamlarda çocuklardan çok iç çamaşırına vurgu yapıldığını ve çocukların bedenlerinin ön plana çıkarıldığını belirtmiştir (Avcı, 2008). 424 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Çocuk oyuncular ile ilgili bir diğer önemli nokta ise çocuk yıldız olarak da adlandırılan bu çocukların yaşları ilerleyip çocuk olmaktan çıktıklarında ne kadar yıldız kalabildiğidir. Çocuk oyuncular yıldızlaştırılmakta, yaşları ilerlediğinde ise yerine yeni bir çocuk bulunarak unutulabilmektedir. Peki bu durumun çocuk üzerindeki etkisi ne olacaktır? Kendini ekranda görmeye alışmış olan çocuk, bunu kaybettiğinde hayatına kaldığı yerden devam edebilecek midir? Başka bir bakış açısıyla çocuk, yetişkinlik dönemine girdiğinde çocukken yer aldığı rollerden rahatsızlık da duyabilir. Bu durumu aşamayan çocuk psikososyal (depresyon, düşük benlik algısı, kendini gizleme isteği gibi) sorunlarla karşılaşabilir. Televizyonun Çocuk Üzerindeki Etkileri ile İlgili Değerlendirme İletişim kanalları içinde televizyon, çocukların ilgi alanları içinde yer almakta ve televizyon programları içinde barındırdığı sesi, hareketliliği ve renkleriyle çocukların ilgisini en uç noktalara taşımaktadır. Televizyon programlarını (dizi, film, reklam, yarışma vb. ) izleyen çocuklar, programların olumsuz etkilerine maruz kalabilmektedir. Çocukların tüm bunlardan etkilenme boyutu; televizyon programlarını izleyen ve televizyon programlarında oynayan çocuk olarak ikiye ayrılmaktadır (Kırlar-Barakos, 2012). Çalışmanın bu kısmında televizyonun çocuklar üzerindeki etkileri ile ilgili açıklamalara yer verilecektir. Medyanın çocuklar üzerindeki etkisi azımsanamayacak ölçüdedir. Bugün çocuklar pek çok konuyu medyadan öğrenmekte ve medyada izlediklerini örnek almaktadır. Çocukların medyada gördüğü hemen her şeyi hafızalarında tutmalarından ve model almalarından hareketle medyanın çocuk gelişiminde rolü oldukça önemlidir. Medya bu gücünü her zaman olumlu yönde kullanmamaktadır. Bu durumun bir sonucu olarak her geçen gün biraz daha tüketici durumuna gelen çocuklar, medyanın etkisiyle gerek ekran önünde gerek ekran arkasında yaşadıklarından etkilenmekte ve pasifize olmaktadır. Çocuklar üç yaşına kadar hareketli ve sesli görüntüleri nedeniyle televizyona ilgi duymakta, ancak program içeriklerini yeterince anlamamaktadır. Çocuğun yaşı ilerledikçe televizyona olan ilgisi daha da artmaktadır. Çocuğun yaşının üç ile altı arasında değiştiği dönemlerde çocuk, artık bir araştırmacı haline gelmekte, televizyonda 425 AN  ASSESSMENT OF THE CHILDREN’S INVOLVEMENT IN THE MEDIA AS A VIOLATION OF RIGHTS IN THE CONTEXT OF SOCIAL WORK  Ecem Naz Nazlıer, Burcu Genç, Ali Dikmen izlediği programların içeriğine de anlam yüklemektedir. Yaşı üç ile altı arasındaki çocuklar, televizyon programlarındaki sanal dünyayı gerçekmiş gibi algılayıp, doğru davranışın bu olduğunu düşünebilmektedir. Çocuk ilkokul çağına geldiğinde ise izlediği programa odaklanma süresi ve olayları takip etme yeteneği gelişmektedir. Çocuklar bu dönemde izledikleri karakterlerin, kendilerine uyan eylemlerini tanımaya ve izlediklerinden sonuçlar çıkarma eğilimdedirler (Korkmazlar, 1995, s.81; Kapferer, 1991, s.38; Karaca, Pekyaman ve Güney, 2007, s.235; akt. Ünalan, 2011). Televizyonda şiddet sahnesi izleyen çocuğun bu davranışları normalleştirip ileride kendi hayatında da uygulamaya başlayabileceğine dair araştırmalar bulunmaktadır. Televizyonda şiddet görüntüleri izleyen çocukların diğer çocuklara oranla daha saldırgan bir yapı içerisinde oldukları gözlemlenmiştir (Yılmaz, 2007). Yapılan birçok çalışma da bu durumu destekler niteliktedir. Çocuklar kurmaca ile gerçek arasındaki farkı yeterince ayırt edemediği için kurmaca olarak yaşanan bir olayı gerçekmiş gibi algılayıp bunun farklı sonuçlar doğurmasını bekleme eğiliminde olabilirler. Tüm bunlar çocuğun gerçeklik algısının kaybolmasına ve kendini bir kaosun içinde bulmasına neden olabilir. Uzmanların görüşlerine göre televizyon; programlar ve reklamlar aracılığıyla çocuklar üzerinde davranış, tutum ve inanç değişikliğine sebep olmaktadır. Çocukların algılamaları da değerlendirildiğinde, çocukların yetişkinlere kıyasla televizyon karşısında daha korumasız oldukları yorumu yapılabilir. Televizyon, çocuklara gerçek dünya ile ilgili bilgi vermek amacıyla kurulu bir sistem olmadığı için bilgilendirici ve yeterli bir iletişim aracı değildir. Ayrıca televizyon izleyen veya medyanın olumsuz etkilerine maruz kalan çocukların hayal dünyalarının ve yaratıcı düşüncelerinin gelişemediği veya yok olduğuna ilişkin görüşler mevcuttur. Uzmanlara göre bunun en temel nedeni ise, vaktinin çoğunu televizyon izlemekle harcayan çocukların kitap ve benzeri yayınları okumamalarından kaynaklanmaktadır (Kırlar-Barakos, 2012). Birçok araştırma tüketiciler arasında en savunmasız ve etkilenebilir kesimin çocuklar olduğunu göstermektedir. İki ay içerisinde reklamı yapılan ürünlere bağlı olarak erkek çocukların oyuncak tercihlerinin değiştiğini gösteren çalışmalar bulunmaktadır (Yılmaz, 2014). Genç ve Güner, 2010-2011 yılları arasında Çanakkale İl sınırlarında belirledikleri 19 ilköğretim okulunda öğrencisi olan 227 aile bireyi ile ‘ailelerin çocuk hakları bağlamında medyaya ilişkin görüşleri’ konulu bir araştırma yapmışlardır. Katılımcıların %45,4’ü medyada çocuklara yönelik tehlike bulunduğuna, %29,5’i 426 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin medyanın çocuğa yönelik şiddeti meşrulaştırdığına, %25,1’i medyanın çocuk ihmal ve istismarı konusunda duyarlı davranmadığına,%31,7’si medyanın, çocukların hakları olan birer bireyler olduğunu unuttuğuna, %42,3’ü televizyon dizilerinin çocukları olumsuz etkilediğine, %45,8’i televizyon dizilerinin çocukların çevre ile iletişiminde olumsuz örnek oluşturduğuna tamamen katıldıklarını ifade etmişlerdir. Bunula birlikte katılımcılardan %42,7’si reklamlarda tanıtılan çocuk ürünlerinin çocukların beslenme alışkanlıklarına olumsuz etki ettiğini, %37’si ise reklamların, marka giyinme konusunda çocukları özendirdiğini belirtmişlerdir. (Genç ve diğerleri, 2016). Türkiye’de 2013 yılında 6-18 yaş aralığındaki 4306 çocukla gerçekleştirilen, ‘Türkiye’de Çocukların Medya Kullanma Alışkanlıkları Araştırması’ bulgularına göre de; çocukların neredeyse yarıya yakını (%38) boş zamanlarını değerlendirmek ve vakit doldurmak için televizyon izlediğini belirtmiş olup çocukların %83’ü televizyonu ailesiyle birlikte izlediğini ve %65,8’i de günde 1-3 saat aralığında televizyon izlediğini ifade etmiştir. Görüldüğü gibi çocukların televizyon izleme oranı azımsanamayacak ölçüdedir. Böyle bir durumda çocuğun medyanın olumsuzluklarından etkilenmemeleri pek olası gözükmemektedir. Ayrıca araştırma sonuçlarının dikkat çekici bir tarafı da, çocukların aileleriyle birlikte televizyon izleme oranının oldukça yüksek olduğudur (Türkiye’de Çocukların Medya Kullanma Alışkanlıkları Araştırması, 2013). Bu durumda, televizyonun olumsuz etkilerinden çocuğun zarar görmesini engellemek hususunda aileler kilit bir rol oynayabilir. Görüldüğü üzere literatür taraması yapıldığında, genellikle televizyonun çocuk üzerinde etkileri konusunda araştırmaların yapıldığı, ancak televizyon programlarında oynayan çocukların durumunu konu alan çalışmaların oldukça az olduğu görülmektedir. Çocuk İşçiliği ve Medyada Çocuk Çocuğun fiziksel ve zihinsel gelişimini olumsuz etkileyen, yaşı ve gücü ile orantılı olmayan işlerde ucuz emek olarak çalıştırılması, onun ekonomik istismara uğramasına sebep olmaktadır. Çocuk Haklarına Dair Sözleşme’nin 32’nci maddesi, çocuğun ' tehlikeli olabilecek ya da eğitimini engelleyebilecek ya da sağlığı veya bedensel, zihinsel, ruhsal, ahlaksal ya da toplumsal gelişimi için zararlı olabilecek herhangi bir işte çalıştırılmasına ' karşı korunma hakkını savunmaktadır. Sözleşme ayrıca devletlere bu amaç doğrultusunda çalışma saat ve koşullarının düzenlenmesini ve yaptırım uygulamasını içeren yasal, idari, sosyal ve 427 AN  ASSESSMENT OF THE CHILDREN’S INVOLVEMENT IN THE MEDIA AS A VIOLATION OF RIGHTS IN THE CONTEXT OF SOCIAL WORK  Ecem Naz Nazlıer, Burcu Genç, Ali Dikmen eğitimsel tedbirler alma çağrısında bulunur. Böylece Sözleşme, çocukların ekonomik faaliyetlere katılımını yasaklamamakta ancak bunu özellikle zorunlu eğitim çağındaki çocuklar için önemli ölçüde kısıtlamaktadır (Çocuk Haklarına Dair Sözleşme, 1990). Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) tarafından 1999 yılında kabul edilen 182 sayılı 'Çocuk İşçiliğinin En Kötü Biçimlerinin Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Acil Önlemler Sözleşmesi' ile çocukların sözleşmede tanımlanan hiçbir kötü işte çalıştırılmayacağı hususu kabul edilmiştir. Bu kötü işler kapsamına her türlü kölelik, çocuk kaçakçılığı, çocuk askerlerin kullanılması, çocukların ticari cinsel istismarı, fuhuş girmektedir. Bugün ülkemizde çocukların ekonomik istismarına sebep olan en tehlikeli durum ise, işyerindeki sağlık ve güvenlik standartlarının düşük olması ve kötü çalışma koşulları sonucunda çocukların hayatlarını kaybetme risklerinin var olmasıdır. ILO, 15 yaşın altında aile bütçesine katkıda bulunmak veya yaşamını kazanmak amacıyla çalışanları 'çalışan çocuk' ya da 'çocuk işçi', 15-24 yaş arası çalışanları da 'genç işçi' olarak adlandırır. ILO’nun yaptığı ayrım 4857 sayılı İş Kanunu’nda da kabul edilerek 15 yaşına kadar olanlar çocuk işçi, 15-18 yaş arasındakiler genç işçi olarak tanımlanır (Avşar ve Öğütoğulları, 2012). Çocuk işçiliği problemi büyük oranda ülkelerin içinde bulunduğu yapısal sorunlardan kaynaklanmaktadır. Çocukların çalışma yaşamında var olmasının en temel nedenlerinden biri ailelerin ekonomik yetersizlikleridir. Aileler gelir düzeyleri düşük olduğu için çocuğun kazandığı paraya ihtiyaç duyarlar. Yapısal nedenlerin yanı sıra işverenlerin de çalıştırmak için çocuk işçileri tercih etmesi bu sorunu daha yaygın hale getirmektedir. Çocuk işçi, işveren gözünde her zaman ucuz iş gücü olarak görülmektedir. Çoğunlukla kayıt dışı çalışmaları da işverenlerin, çocukları tercih etmelerinin diğer bir nedenidir. Çocuk işçiliğinin yaygın olmasında önemli bir faktör de mevzuat eksikleri ya da mevzuatın etkin kullanılmamasıdır. Bu tür hizmetlerin İş Kanunu kapsamında olmaması, işyerlerinin ise denetimden uzak olması çocuk işçiliğini arttıran nedenler arasında sayılır (Avşar ve Öğütoğulları, 2012). Tüm bu sayılanlar çocuk işçiliğinin nedenlerini oluştururken, çocuğun ekonomik istismarı konusunda da önemli bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Günümüzde medya sektöründe azımsanamayacak ölçüde çocuk çalıştırılmaktadır. Medya içerisinde yoğun olarak çocuk emeğinden yararlanılmaktadır. Medyada yer alan çocuk sayısının ve sıklığının giderek arttığını söylemek yanlış olmayacaktır. Neredeyse her gün karşımıza dizilerde, filmlerde, reklamlarda, yarışmalarda çıkan çocukların yanı 428 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin sıra çok sayıda çocuk da bu dizi, film, reklam, yarışma projelerinde yer almayı bekler durumdadır (Yılmaz, 2014). Medya sektöründe, çocukların sadece bir izleyici olarak değil de ‘oyuncu’ olarak da yer almaları artık pek yadırganmamaktadır. Çocukların güzellik yarışmalarında bedenini sergilemesi, sosyal paylaşım sitelerinde çocukların giyinip kuşanıp geniş kitlelere ulaştırılması, çocukların pornografik içerikli ürün tanıtımlarında veya filmlerde oynamasına kadar geniş bir yelpazede medyanın içerisinde yer aldığı görülmektedir. Bu şekilde, toplum da artık çocuğun istismar edilmesine alışmakta ve duyarsız hale gelmektedir (Dural ve Dural, 2015). Aileler çocukları medyada yer alsınlar diye birbirleriyle yarışır hale gelmiştir. Kuşkusuz bir anneye ya da babaya çocuğunu sokakta mendil satmaya gönderip göndermeyeceği sorulsa, o anne ve baba bunu şiddetle reddedecektir. Ancak aynı anne ve baba çocuğunu medyada çalıştırma konusunda oldukça istekli ve hevesli olabilmektedir. Uzun çalışma saatleri, sağlıksız koşullar, eğitim, okul, sosyal durumunu etkileyici şartlar olmasına karşın anne babalar çocuklarını televizyonun sihirli dünyasında görmekten hoşnut olurlar. Peki, medyada çalıştırılan çocuğun sokakta çalıştırılan çocuktan farkı tam olarak nedir? İşte asıl sorulması ve cevaplanması gereken soru budur. Medyadaki çocuk işçiliğinin, diğer çocuk işçiliği türlerinden ayrılan yanı ise, toplum gözünde medyada yer alan çocuğun çalışmasının ihmal ya da istismar olarak görülmemesidir. Aileler çocuklarını medya da yer alabilmeleri için henüz bebekken ajanslara yazdırmakta, çocuklarının seçilmesi için ellerinden geleni yapmakta, hatta çocukları seçilemediğinde bunun için üzülmektedir. Durum böyleyken çocuk işçiliğinin bu yeni hali, çocukları medyada istismara açık hale getirmekte ve onların, eğitim, sağlık ve sosyal haklarının ihlaline zemin hazırlamaktadır. Medyada yer alan çocuklar küçük yaşta kazandıkları şöhretle birlikte, hayata karşı duyarsızlaşmakta ve çocuk hayatın kendisi için daha kolay olduğunu gördüğünde kendisini diğer çocuklardan üstün görmeye başlamaktadır (Ünalan, 2011). Bu durumun çocuğun bilişsel, sosyal ve duygusal gelişiminde olumsuz rol oynaması da diğer bir ihlale yol açabilir. Ülkemizde yapılan bir araştırmada, televizyondaki çocuk ihmal ve istismarı üzerinde durulmuştur. Araştırma kapsamında çocukların yarışmacı olarak yer aldığı bir şarkı yarışması, iki tane televizyon reklamı, bir tane televizyon dizisi, ikisi şiddet diğer ikisi cinsel istismar haberi olan dört tane haber ele alınmıştır. İlk olarak kız çocuklarının yarıştığı bu programda, yoğun olarak duygusal ihmal ve istismar olduğu yorumu 429 AN  ASSESSMENT OF THE CHILDREN’S INVOLVEMENT IN THE MEDIA AS A VIOLATION OF RIGHTS IN THE CONTEXT OF SOCIAL WORK  Ecem Naz Nazlıer, Burcu Genç, Ali Dikmen yapılmaktadır. Programda çocukların jüri üyeleri ve birbirleri tarafından eleştirildiği, yaşlarından büyük görüntü ve davranış içerisine itildiği, çocukların birbirleri ile ilişkisinin zedelendiği, bu stres sonucunda zaman zaman çocukların ağladığı dile getirilmiştir. Ayrıca yarışmanın canlı yayınlanması nedeniyle çocukların gece saatlerinde çekimlere katılması, eleştirilen diğer önemli bir durumdur. Araştırmaya dahil edilen reklamlardan ilki mutfak eşyaları satan bir markaya aittir. Bu reklamda da küçük yaşta kız çocuklarının büyükleri, görüntü (oldukça fazla makyaj yapılmış ve yaşına uygun olmayan kıyafetler giydirilmiştir) ve davranış açısından taklit etmeleri eleştirilmiştir. Diğer reklam filmi ise bebek bezi reklamıdır. Reklamda 3-4 yaşlarında erkek bir çocuğun duşta, markanın ürünlerini kullandığı, ardından markaya ait olan bezi giydiği, ilerleyen sahnede aynı yaşlarda bir kız çocuğunu öptüğü görülmektedir. Bu reklamda da çocuklar, yetişkinlerden beklenen rollerde oynatılmıştır. Araştırmada ele alınan dizide ise küçük bir çocuğun gözünden ailesinin yaşadığı olaylar anlatılmaktadır. Bu olaylar kimi zaman oldukça dramatik içeriktedir. Çocuğun bu sahnelerdeki performansı, dizinin yayın hayatı boyunca ülkenin magazin gündeminde kalmıştır. Bu durumun, 5-6 yaşlarındaki bir çocuğun, psikolojisini ve sosyal gelişimini önemli ölçüde etkilediği düşünülmektedir. Bunun yanında duygusal istismar da söz konusudur. Araştırmada son olarak ele alınan televizyon haberlerinde de, şiddet veya cinsel istismar mağduru çocukların yeterince korunmadan haberin yayınlandığı düşünülmektedir. Yayın kuralları gereği çocukların yüzleri buğulanmış, isimleri gizlenmiş olsa da çocuğun ve ailesinin ikamet ettiği semtin adının, olayın gerçekleştiği yerin adının, görüntüsünün ve aile bireylerinin adının verilmesi, çocuğun okulunda kolayca tanınmasına sebep olmaktadır. Bu haberlerde de yeterince titiz davranılmadığı için çocukların duygusal ihmali söz konusudur (Ünalan, 2011). Yapılan diğer bir araştırma da, medyada yer alan çocuk oyuncuların aileleriyle görüşmeler yapılmıştır. Görüşmelerin sonucunda çocukların uzun süre setlerde bulundukları, bu durumun eğitimlerini aksattığı ve çocuklar için güvenli bir ortamın oluşturulmadığı bilgisine ulaşılmıştır. Alınan bazı yanıtlara göre çocukları olumsuz etkileyen bir diğer durum ise, deneme çekimlerinden sonra çocukların projelere dahil edilmemesidir. Bunun sonucunda çocukların hayal kırıklığına uğraması ve benlik gelişimlerinin olumsuz yönde etkilenmesi söz konusudur (Yılmaz, 2014). 430 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Çocukların Medyada Çalıştırılmasıyla İlgili Yasal Düzenlemeler Tüm dünyada çocuk işçiliğinin önlenmesi ile ilgili olarak birtakım yasal düzenlemeler ve yaptırımlar varken medyada çalışan çocuklarla ilgili olarak işevuruk düzenleme ve yaptırımlar ağının varlığından söz etmek oldukça güçtür. Çocukların medya sektöründe çalıştırılması devlet ve toplumun geneli tarafından görmezden gelindiği için konu daha kapsamlı araştırılması gereken bir hal almaktadır. Çocuk haklarına yönelik en önemli belgeler denildiğinde akla ilk olarak BM Çocuk Hakları Sözleşmesi gelmektedir. Sözleşmenin 12., 13., 14. ve 17. maddelerinde medyanın yükümlülükleri belirtilmiştir. Bu maddelerde çocukların görüşlerini serbestçe ifade etme haklarının varlığından bahsedilmektedir. 17. madde ise doğrudan kitle iletişim araçları ile ilgilidir. Bu maddeye göre; “Taraf Devletler, kitle iletişim araçlarının önemini kabul ederek çocuğun; özellikle toplumsal, ruhsal ve ahlâki esenliği ile bedensel ve zihinsel sağlığını geliştirmeye yönelik çeşitli ulusal ve uluslararası kaynaklardan bilgi ve belge edinmesini sağlarlar.” (Çocuk Haklarına Dair Sözleşme, 1995). Sözleşmedeki ilgili madde, taraf olan devletlere iki önemli sorumluluk yüklemektedir. Birinci sorumluluğu kitle iletişim araçlarının, toplumsal ve kültürel yararı olan bilgi ve belge yaymakta teşvik edilmesidir. İkinci sorumluluğu ise çocuğun esenliğine zarar verebilecek bilgi ve belgelere karşı çocuğun korunması hakkındadır (Uzun, 2014). Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesinde çocukların medyada yer almasının eğitimlerini olumsuz manada etkileme ayağının yanı sıra 31. maddede de çocukların dinlenme, boş zaman değerlendirme, oynama, yaşına uygun eğlenceli aktivitelerde bulunma, kültürel ve sanatsal hayata serbestçe katılma hakkı üzerine odaklanır. Buna karşın, medya sektörü içerisinde çalıştırılan çocuğun uzun saatler dinlenmeden çalıştırıldığı ve eğlenmek ya da dinlenmek için yeterince vaktinin olmadığı aşikârdır (Çocuk Haklarına Dair Sözleşme, 1995). ILO'nun 183 nolu sözleşmesi çocukların medyada yer alan projelerde kullanılmasını, belli şartlar güvence altına alınacak şekilde ülkelerin iç yasalarına bırakmıştır. Ancak bu 431 AN  ASSESSMENT OF THE CHILDREN’S INVOLVEMENT IN THE MEDIA AS A VIOLATION OF RIGHTS IN THE CONTEXT OF SOCIAL WORK  Ecem Naz Nazlıer, Burcu Genç, Ali Dikmen durumda dahi çocukların çalıştırılması için yetkili her makamdan izin alınması gerekmektedir (Yılmaz, 2014). Avrupa Birliği Yönergesi'nde ise konuyla ilgili taraf olan ülkelerin çocuklarının kültürel ve sanatsal faaliyetlerde bulunmaları halinde kapsam dışı kalabilecekleri ifade edilmektedir. AB Yönergesi'nde de yine diğer belgeler gibi çocuğun çalıştırılması için asgari yaş 15 olarak belirlenmiştir. Tüm uluslararası sözleşmelerde 15 yaşın altındaki çocuklar için zorunlu ve temel eğitimin önünde engel oluşturabilecek çalışmaların engellenmesi önemle vurgulanmaktadır (Yılmaz, 2014). Yine ülkemizde de benzer bir şekilde 4857 sayılı İş Kanunu’nun 71. maddesine göre 15 yaş altı çocukların çalışması yasaklanmıştır. 14 yaşını doldurmuş ve ilköğretimi tamamlamış olanlar ise bedensel, zihinsel, ahlaki gelişimlerine ve okula devam edenlerin de eğitimlerine engel olmayan hafif işlerde çalıştırılabileceği belirtilmiştir. Çocukların yaptıkları işlerin onların eğitimlerini hiçbir koşulda etkilememesi temel amaçtır. Bu nedenle çocukların okulları devam eden süreçte çalışma saatleri günde en fazla iki saat, haftada ise on saat olarak belirlenmiştir (Ürüt, 2008; akt. Yılmaz, 2014). Ancak idealleri bir kenara bırakıp içinde bulunduğumuz duruma baktığımızda medyada yer alan çocukların hem günlük iki saatten çok daha fazla çalıştıkları, hem de çalıştırılan çocukların yaşının 15’in çok altında olduğu açıkça ortadadır. 2016 yılında hazırlanan bir yasa tasarısında ise 3 aylıktan daha küçük olan çocukların çalıştırılmasının kesinlikle mümkün olmayacağı, 1 yaşına gelene kadar çocukların kısa süreli, senaryosuz çekimlerde bir defada en fazla 30 dakika olmak şartıyla toplamda da 60 dakika çalıştırılabileceği ifade edilmiştir. Aynı tasarıda 1-2 yaş arasındaki çocukların eğitim saatleri dışında günde en fazla 1 saat, 3-5 yaş arasındaki çocukların en fazla 2 saat, 6-13 yaş arasındaki çocukların ise en fazla 5 saat çalışabilecekleri belirtilmiştir. 613 yaş arasındaki çocukların okul günlerinde en fazla 2 saat çalışmasına izin verilmiştir. Çocuk oyuncuların akşam saat 20:00'den sabah saat 06:00'a kadar çalıştırılması da yasaklanmıştır. Tüm bu çalışma süresinde eğitimlerinde başarısız olan çocuk oyuncuların çalışma izinleri iptal edilecektir. Yasa tasarısındaki bir diğer önemli nokta ise çocuk oyuncuların çalışma ortamında mutlaka bir psikolog ya da eğitim bilimci ile oyuncu koçunun olması zorunluluğudur. Çocukların velilerinin de çocukların çalışmaları sırasında sette olmaları gerektiği belirtilmiştir (Çocuk Yıldızların Çalışması İle İlgili Yeni Tasarı, 2016). 432 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Tüm bu olması gerekenlerin yanı sıra, ülkemizde dizilerin süresi Avrupa ile karşılaştırıldığında oldukça uzundur. Dizilerde sık sık çocuk oyunculara yer verilmektedir. Dizi setlerinde bu çocuk oyuncular saatlerce bekletilmekte, gece yarılarına kadar çekimler sürmektedir. Bir dizi, film projesinde öncelikli saat planlaması çocuğa göre yapılmalı iken, ülkemizde çekimler genellikle başroldeki oyuncunun istek ve programına göre şekillenmekte, çocuklar belki de çok kısa bir sahne için uzun saatler sette bekletilmektedir. Aileler bu duruma tepki gösterseler dahi önemli bir yaptırıma sahip değillerdir. Bunun sonucunda çocuk oyuncular başlarda setlere büyük istekle giderken, ilerleyen süreçlerde çekimlere isteksiz gitmektedir. Yapılan araştırma sonuçları da bu durumu destekler niteliktedir. Medya Sektöründe Çocukların Tercih Edilme Nedenleri Ürünlerin pazarlanmasında çocukların gücünün keşfedilmesi, medyada sıklıkla çocukların kullanılmasının önemli sebeplerinden biridir. Bir ürünü geniş kitlelere ulaştırmanın ve pazarlamanın en geçerli yollarından biri, ürünün tanıtımını, sevilen ya da ünlü birinin yapmasıdır. Bu yöntem ise ürünü pazarlayanlar açısından masraflı bir yöntem olacağından reklam maliyetlerini düşürmek amacıyla çocuklar kullanılmaktadır (Değirmencioğlu, 2010). Reklamları yapan şirketler, çocukların tüketim üzerinde oldukça etkili olduğunu bilmektedirler. Bu sebeple de, çocuklardan sadece kendilerini ilgilendiren ürünlerin reklam filmlerinde değil, yetişkinler için hazırlanan ürünlerin reklamlarında da yararlanmaktadırlar (Kırlar-Barakos, 2012). Çocuklar para kazanma duygusundan yoksun bir şekilde medyada yer aldığında bir ürünü ya da projeyi pazarlayan konumundaki güçler, bu durumu avantaj haline getirerek daha az maliyetle daha çok kazanç şansı elde etmektedir. Bu mantıktan hareketle aslında ürün pazarlayıcıları çocuğu ucuz iş gücü olarak görmekte ve bu durumdan istifade etmektedir. Çocuklara bu amaçla medyada yer veren şirketler, çocuklar aracılığıyla insanlara daha rahat ulaşabilmekte, ürüne veya projeye daha çok sempati toplayabilmektedir. Bu yolla ürüne veya projeye karşı hızlı bir güven ortamı oluşabilmektedir. Çocukların tüketiciler üzerinde keşfedilen bu gücü ise şirketleri çocukları reklam, dizi ya da yarışmalarda bu amaçla kullanmaya meyilli hale getirmektedir (Yılmaz, 2014). 433 AN  ASSESSMENT OF THE CHILDREN’S INVOLVEMENT IN THE MEDIA AS A VIOLATION OF RIGHTS IN THE CONTEXT OF SOCIAL WORK  Ecem Naz Nazlıer, Burcu Genç, Ali Dikmen Çocukların medyada tercih edilmesinin bir diğer nedeni ise onların kolaylıkla manipüle edilebilmesidir. Çocuklar medya içerisinde yer aldığında neyin ne olduğunu anlamakta zorluk çekebilir. Böyle bir ortamda çocukların manipüleye açık konumda olduğunu ve bu durumun da istismarı doğurabileceğini unutmamak gerekmektedir. Sonuç Yerine Bu bölümde çocukların medya sektöründe çalıştırılması konusu sosyal hizmet çerçevesinden ele alınmaya çalışılacaktır. Sosyal hizmetin odak noktalarından biri olan çocuk işçiliği konusu ile ilgili çalışmalar bulunmaktadır. Ancak çocuk işçiliği türlerinden biri olarak görülmesi gereken medyadaki çocuk oyuncular konusundaki çalışmaların ve değerlendirmelerin yok denecek kadar az olması bu alanı çalışmaya değer kılmaktadır. Sosyal hizmet disiplini, çocuk refahı alanında yaptığı çalışmalarda çocuğun yüksek yararını her zaman gözetir. Çocuğun medyada yer alması, çocuğun psikososyal gelişimine zarar vermektedir. Bu konuda sosyal hizmet uzmanlarının rollerinden biri olan savunuculuk rolü devreye girmektedir. Kendini koruma ve savunma noktasında yetişkinlere kıyasla daha hassas olan çocukların haklarını korumak ve maruz kaldıkları istismar doğurabilecek durumları önlemek için gerekli çalışmalar uzmanlarca yapılmalıdır. Bu çalışmalar sonucunda, özenilen bir durummuş gibi algılanan çocuk oyuncular konusunun olumsuz yönleri vurgulanmalı ve konu hakkında toplumda farkındalık geliştirilmelidir. Bu durumun önüne geçilmediği takdirde çocukların medyada istismar edilmesi devam edecek ve bundan etkilenecek çocuk sayısı da gün geçtikçe artacaktır. Medyada çocuk haklarının korunması ve geliştirilmesi için medya çalışanlarının birtakım duyarlılıkları geliştirmeleri gerekmektedir. Bu duyarlılıklar, ulusal ve uluslararası örgüt ve dernekler tarafından defalarca dile getirilmiştir. Medyada çocukların haklarının korunması amacı ile dile getirilen tüm söylemler en temelde şu hususlarda birleşmektedir; çocuk da bir bireydir, çocuğun dahil olduğu her türlü haberde çocuğun, velisinin veya vasisinin izni gereklidir, çocuğun ismi ve resminin kamu ile paylaşılması konusunda etik çerçeve ve çocuğun yararı belirleyici kriterdir. (Arcan, 2011). 434 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Çocuk hakları alanında birçok ulusal ve uluslararası belgelerin mevcut olduğu bilinmektedir. Ancak bu belgelerin içeriklerine bakıldığında medyada çalıştırılan çocukların haklarını koruyacak yeterli yasal düzenlemelerin olmadığı görülmektedir. Mevcut düzenlemelerde çocuğun çalıştırılma yaşı, iş yeri koşulları vb. belirlenmiş olsa da, uygulamada bu hususlara dikkat edilmediği görülmektedir. Bu konuda mevzuatın tek başına yeterli olmadığı, bu durumun duyarlı uygulayıcılar tarafından yeterince dikkate alındığında önem kazandığı, yapılan araştırmalar sonucunda ortaya çıkmıştır. Televizyon projelerinde yer alan çocukların çalışma saatlerinin uzun olması, yer aldıkları projelerde (reklam, dizi vb.) oynadıkları rollerin yaş ve psikolojik gelişimlerine uygun olmaması, duygusal açıdan ihmal ve istismara uğradıkları sonuçlarına ulaşılabilir. Bu bilgiler ışığında, var olan yasal düzenlemelerin titizlikle gözden geçirilerek geliştirilmesi gerekmektedir. Kaynakça Arcan, H. E. (2011). Medya Bağlamında Çocuk Hakları. M. R. Şirin (Dü.) içinde, Çocuk Hakları ve Medya El Kitabı, Anne Baba, Öğretmen ve Medya Çalışanları İçin (s. 249-262). İstanbul: Çocuk Vakfı Yayınları. Avcı, Ü. (2008, Ekim 10). Bunun adı reklam mı, istismar mı? Eylül 10, 2017 tarihinde Milliyet Gazetesi Web Sitesi: http://www.milliyet.com.tr/bunun-adireklam-mi--istismar-mi---magazin-998156/ adresinden alındı Avşar, Z., & Öğütoğulları, E. (2012). Çocuk İşçiliği ve Çocuk İşçiliği ile Mücadele. Sosyal Güvenlik Dergisi(1), 9-40. Çocuk Haklarına Dair Sözleşme. (1995). T.C. Resmi Gazete. 22184, 27 Ocak 1995. Çocuk Yıldızların Çalışması İle İlgili Yeni Tasarı. (2016, Kasım 24). Ekim 3, 2017 tarihinde İş Kanunu Web Sitesi: http://iskanunu.com/haberler/cocukyildizlarin-calismasi-ile-ilgili-yeni-tasari/ adresinden alındı Değirmencioğlu, S. M. (2010). Medyada Çocuk Emeği ve Reklamların Çocuk İşçileri. K. İnal (Dü.) içinde, Türkiye'de Çocuk Emeği. Ankara: Ütopya Yayınevi. 435 AN  ASSESSMENT OF THE CHILDREN’S INVOLVEMENT IN THE MEDIA AS A VIOLATION OF RIGHTS IN THE CONTEXT OF SOCIAL WORK  Ecem Naz Nazlıer, Burcu Genç, Ali Dikmen Dural, A. B., & Dural, Ş. (2015). Reklam İletileri Çerçevesinde Çocuk GüvenliğiÇocuk Hakları ve Medya Etiği. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 14(53), 186-197. Genç, S. Z., & Güner, F. (2016). Çocuk Hakları Bağlamında Medyaya İlişkin Aile Görüşleri (Çanakkale İli Örneği). Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9(2), 3-23. Kırlar-Barakos, S. (2012). Büyümüş De Küçülmüşler Bir Reklam Çözümlemesi "Pınar Sosis". İstanbul Arel Üniversitesi İletişim Fakültesi İletişim Çalışmaları Dergisi(1), 159-183. Radyo ve Televizyon Üst Kurulu. (2013). Türkiye'de Çocukların Medya Kullanma Alışkanlıkları Araştırması. İstanbul. Tekin Yılmaz, T. (2014). Çocuk İşçiliğinin Yeni Formları: Çocuk Oyuncular . Çalışma ve Toplum Dergisi, 211-230. Uzun , R. (2014, Aralık). Çocukların Medyadan ve Medyada Korunması: Çocuklara Yönelik Etik Davranış Kurallarının İncelenmesi. Akdeniz İletişim Dergisi(22), 152-167. Ünalan, E. (2011). Televizyonda Çocuk İstismarı ve İhmali. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İletişim Bilimleri Anabilim Dalı, İstabul. Yılmaz, G. (2007). Basın Yayının Çocuk Sağlığına Etkileri. Türk Pediatri Arşivi, 42(11), 1-5. 436 THE JOURNALISM OF TERROR IN MEDIA:A COMPARATIVE ANALYSIS ON TURKISH AND KYRGYZ NEWSPAPERS ABSTRACT Gökçe Yoğurtçu 25 THE JOURNALISM OF TERROR IN MEDIA: A COMPARATIVE ANALYSIS ON TURKISH AND KYRGYZ NEWSPAPERS MEDYADA TERÖR HABERCİLİĞİ: TÜRKİYE VE KIRGIZİSTAN GAZETELERİ ÜZERİNE KARŞILAŞTIRMALI BİR ANALİZ Gökçe Yoğurtçu Abstract News on terrorism is one of the main issue which have news value in national and international media. While advances in communication technologies are expanding the propaganda field of terrorist organizations, many acts of terrorism are primarily aimed at taking place in the media. Critics on the media’s representation of terrorist acts in the national and global context are increasing in parallel. In the news, the power of attraction caused by the pain, the blood and the shocking images can serve to gain recognition of the terrorist organizations and to reach the broader target masses, as well as to deepen the psychological fear in the society. Therefore, it is expected that the media will act with the awareness of social responsibility about news on terrorism. In this study, content analysis of news on terrorism news in the global scale in the high circulation newspapers of Kyrgyzstan and Turkey within 2017 was carried out and the manner of taking place of terrorist acts in the newspapers was evaluated. Within content analysis; the subject of the news, the topics covered in the news, the actors of the news, the photos used in the news, and the principles of news have been analysed. Keywords: Turkey, Kyrgyzstan, Global Terror, Media, the Journalism of Terror. 437 THE JOURNALISM OF TERROR IN MEDIA:A COMPARATIVE ANALYSIS ON TURKISH  AND KYRGYZ NEWSPAPERS  Gökçe Yoğurtçu Giriş İnsan, kitle katliamcısı olan tek türdür. N. Tinbergen İnsanın tüm canlılığa hatta türdeşine karşı uyguladığı şiddet, insanlığın en çaresiz kaldığı etik sorunlardan bir olagelmiştir. Şiddetin nedenleri ve psiko-sosyal kökenleri kadar şiddetin tanımı, göreciliği de bu sorunla mücadele etmede belirleyicidir. Şiddet eylemlerinde duruma özgü sonuçlar çıkarılmakta, tarihsel koşullar ve toplumsal değer örgüsü bağlamında görece değerlendirmeler yapılabilmektedir. Nitekim şiddet içeren tüm eylemler zarara ya da yıkıma uğratıcı etkiye sahip olmakla birlikte amaçları açısından birbirinden ayrılır. Fromm’un (1993) belirttiği gibi “yıkıma uğratma” amacı taşıyan hareketlerin, “savunma” amacı taşıyan hareketlerin ve “kurma” amacı taşıyan hareketlerin hepsi aynı sözcükle adlandırılamaz. Dolayısıyla şiddet sadece amaçları açısından değil kullandığı araçlar ve sonuçları bakımından da ele alınmak durumundadır. Freud’un “yıkıma uğratma tutkusu” (ölüm içgüdüsü) ile “sevgi tutkusu”nu (yaşam içgüdüsü) eşit güçte gösteren yaklaşımına benzer şekilde Fromm (1993) da yaşam ve ölüm severlikten söz eder. Fromm’a göre insanlar ölüm güdüsünü sevmez. Ancak yaşam-ölüm güdüleri hem sürekli birbirleri ile savaşır hem de birbirlerinin yerine geçebilir. Freud şiddet ve saldırganlığın kaynağını insanın kendine dönük yıkıcılığında bulur. Bu bağlamda Karl Menninger’ın (1938) intihar çözümlemesinde olduğu gibi, “öldürmek istemek” (saldırı, suçlama, yok etme), “öldürülmüş olmayı istemek” (itaat, mazoşizm, kendini suçlama gibi öfke kaynaklı tepkiler) ile “ölmek istemek” (umutsuzluk, korku, tükenmişlik) bu güdüdüden doğar (Oktik, 208). Dolayısıyla her şiddet eylemi komplike bir yıkıcılığı ve iç içe geçmiş sorunları barındırır. Bu sorunlar bireysel olduğu kadar toplumsal kökenlere de sahiptir. Çünkü birey her şeyden önce kendini toplum içinde anlar ve tanımlar. Kişinin eylemine yön veren ve belli bir “iyi” peşinde koşmasını sağlayan toplumdur. “Kişiler bu iyiyi, toplumun iyi olarak kabul ettiği, erdemler (virtues) ya da üstünlükler/faziletler (excellences) ile kazanır. Toplumun ve kişilerin de iyi kabul ettiği bu erdemler, kişiler ile toplum arasındaki özsel ilişkiyi tesis eder.” Toplum bu erdemler olmaksızın varlığını devam ettiremeyeceğini; kişi ise bu erdemleri yerine getirmezse toplumun “iyi” bir üyesi olmayacağını kabul eder (Mutlu, 2017:4). Bu öszel ilişki, toplumsal felaket ve travma durumlarında tersyüz olur. Toplumu etkileyen şiddetli ve aşağılayıcı bir felaket, 438 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin “travmatize benlik imgeleri”nin kitlesel yayılımını sağlar. Toplum kayıplarının yasını tutmayı başaramadığında ve aşağılanma duygularını tersine çeviremediğinde “travmatize benlik” nesilden nesile aktarılmaya devam eder (Volkan, 1999:59). Çağımızda grup kimliği adına yaşanan yıkıcı tutkuların izlerini buradan sürmek mümkündür. Bu yıkıcı tutkular şiddet araçlarının gelişimiyle farklı bir boyuta taşınmıştır. Şiddet araçlarının teknik gelişimi artık öyle bir noktaya ulaşmıştır ki, siyasal amaçlar bu araçların yıkıcı potansiyeli ile iç içe geçmiştir. Nitekim şiddet araçlara gereksinim duyar; şiddet eylemlerinin temeli araç-amaç kategorisine dayalıdır. Bu bağlamda amaç, araçların yol açtığı yıkıcılığın altında ezilme durumuyla karşı karşıya kalır ve belirli siyasi amaçlara ulaşmak için kullanılan araçlar, amaçtan daha belirleyici hale gelebilir. (Arendth, 1997:9-11). Enformasyon çağında şiddet üretimine katkıda bulunan en önemli araçlar da kitle iletişim araçları olmuştur. Özellikle haber medyası, şiddetin, kanın ve dramın ilgi çekiciliği üzerinden ‘ölüsever’ (necrophilia) bir içerik ve retorik kazanmıştır (Ramonet, 2000). Medyada bu içerik ve retoriğin ulaştığı en kapsamlı görünümlerden biri hiç kuşkusuz terör olaylarıdır. Dolayısıyla terör haberleri medyanın sorumlu habercilik anlayışına en fazla ihtiyaç duyulan alanların başında gelmektedir. Nasıl bir terör haberciliği yapılmalıdır tartışmalarına katkı sağlamayı amaçlayan bu çalışmada da 2017 yılında gündemin ilk sıralarından yer alan küresel ölçekteki terör olayları, Türkiye ve Kırgızistan basınında incelenmiş ve terör eylemlerinin nasıl sunulduğu karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiştir. Şiddet Yoluyla Aidiyet ve Terörizm Şiddet, bedenleri ve ruhları yıkıma uğratır; yalnızca kurbanı değil, yıkıcının kendisini de yıkıma uğratır. E.Fromm Şiddet, korkutma, yıldırma, sindirme gibi anlamları içeren terör sözcüğü, bireysel ve kitlesel düzeydeki psikolojik korku halini hedeflemektedir. Terim ilk kez Fransız devriminde Maximilen de Robespierre’nin 1785-1794 ‘Terör devri’nde ortaya çıkmıştır. Terör ve terörizm kavramları üzerinde uluslararası zeminde uzlaşmaya 439 THE JOURNALISM OF TERROR IN MEDIA:A COMPARATIVE ANALYSIS ON TURKISH  AND KYRGYZ NEWSPAPERS  Gökçe Yoğurtçu varılmış bir tanımlama yoktur. Bununla birlikte en yaygın şekilde ‘şiddet’, ‘politik amaç’, ‘korku’, ‘tehdit’ ve ‘psikolojik etki’ unsurlarına odaklanan tanımlamalar öne çıkmaktadır. Terim çoğunlukla “var olan politik düzende karışıklık yaratma, onu yıkma ya da basitçe ona karşı olan öfkeyi ifade etme girişimini belirtmektedir”. (Volkan, 1999:182). Terör eylemlerinde şiddetin amacı hedef kitlede korku yaratmak ve belirli politik amaçlara ulaşmaktır. Beraberinde hedef toplumun vatandaşlarının devlete olan güvenini zayıflatma ve kamuoyu baskısı yaratma amacı ön plandadır. Bombalama, uçak kaçırma, suikast, rehin alma gibi eylemler ise bu amaca yönelik şiddetin ve psikolojik korkunun görünümleridir. Terörizm nedensel olarak siyasî, ekonomik, ideolojik, dini, etnik referanslara sahiptir. Ayrımcılık, yoksulluk, eşitsizlik, hak ihlalleri gibi toplumsal sorunlar ve tarihsel miraslar da bu nedenlerin kaynağı durumundadır. Terörizm bu amaç ve inançlar tarafından güdülense de V.Volkan’ın çalışmalarında izini sürdüğü gibi; bir grubun “biz-öteki” algısını ve biz aidiyetinin öteki’lerden ayrılışını bu kadar ölümcül yapacak şeyin ne olduğunu anlamak kolay değildir. Beraberinde etnik, dini ve kültürel çatışmaların yükselişi, kimlikleri korumak ve sürdürmek için ya da grupların kendi soylarından olanlara yapılan yanlışlar için öç alma gereksinimini anlamak oldukça önemlidir (Volkan, 1999). Çağımızda kitlesel olarak paylaşılan travmaların köklerini sömürgecilik tarihinde bulmak mümkündür. Ağır kolektif kayıplar ve “algısal küçük düşürülmüşlük duygusu”, farklı bölgelerde ve farklı zamanlarda etkin olmuştur. Nitekim birkaç yüzyıl boyunca sömürge altınca yaşayan ülkelerde görülen “tepkici öz algılama” uluslar arası terörizmin en önemli nedenlerinden olabilmektedir (Sen, 2010:108-109). Bu nedenleri anlamak, yaşadığımız dünyadaki çoğul yükümlülüklerimizin farkına varmak açısından önemlidir. Terörizm sadece amaçları ve eylemlerin niteliği açısından değil sonuçları bakımından da ele alınmak durumundadır. Günümüzde karşılaşılan en yaygın sonuçlar terörizm tehdidi yaşayan ülkelerin, bir dizi yasal önlem alarak kamusal alandaki özgürlükleri kısıtlamasıdır. Devlet müdahalesinin etkinliği ve basın özgürlüğünü kısıtlama adına yargı mekanizmalarının işletilmesi, demokratikleşme yönelimlerini zayıflattığı gibi, otoriter eğilimlerin varlığını da pekiştirebilmektedir. Kamusal alandaki özgürlük ve güven duygusundan uzaklaşan vatandaşlar açısından bu kısıtlamar hem zaruri görülebilmekte hem de ulus devlet içerisindeki etnik ve dini “ötekiler”e yönelik ayrımcı tepkiler doğurabilmektedir. 440 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Terörizme yönelik çözüm arayışları ise bazı engellerle karşılaşmaktadır. İlk engel terör kavramı üzerinde uzlaşma sorunudur. Bu bağlamda bazı eylemlerin terörizm bazı eylemlerin ise özgürlük mücadelesi olarak nitelendirilmesi söz konusudur. Çıkış noktası bu olmak üzere ikinci engel, bölgesel veya uluslararası güçlerin jeopolitik çıkarları doğrultusunda terörizmi desteklemeleridir (Topal,2004). Çünkü hedef bölgelerde savaş yerine terörizmin desteklenmesi düşük maliyetli ve sorumluluktan muaf kılan bir stratejidir. Dış politika stratejilerinin bir aracı olarak desteklenen terörizm, uluslarararsı ölçekteki barış girişimlerini sonuçsuz bırakmaktadır (Khan, 1987: 956). Bu engeller uluslararası hukuki zeminde terörle mücadele edilmesini zorlaştırmakta ve özgürlük, self determinasyon, kültürel haklar gibi meşru savunuların ardına yaslanan pek çok terör eylemine güç kazandırmaktadır. Dolayısıyla terörizmin tanımından ziyade, suç ve şiddet eylemleri kapsamında nelerin terör eylemi olduğunun belirlenmesi çok daha çözüm odaklı görülmektedir. Nitekim terör herşeyden önce uluslararası hukuki bir sorun olarak, sonuçları itibariyle ele alınmak durumundadır. Çünkü bu sonuçlar kitlesel travmalar oluşturmakta, uluslarararsı hukuka ve dünya barışına yönelik güveni her geçen gün daha fazla sarsmaktadır. Medya ve Terör Haberciliği Terör eylemlerinin artık kamuyou farkındalığı ve propaganda amacıyla “medya merkezli” (media oriented terrorism) olduğu bilinmektedir. (Martin, 2006). Özellikle yeni medya ortamları, terörist gruplara yeni saldırı ve propaganda olanakları sağlamaktadır. Medyanın işleyiş mantığını kavrayan terör örgütleri, eylemlerini artık bu mantığın stratejilerine uygun olarak gerçekleştirmekte (Gökçe ve Demiray, 2006:3) ve askerî katı güç (hard power) stratejilerinin yanı sıra ılımlı güç (soft power) olarak da medyada bir aktör olarak var olma mücadelesi içine girmektedirler (Avşar, 2017:118). Teröristlerin medyayı merkez alma amaçları; kamuoyunun dikkatini çekmek, propaganda yapmak, hedef kitlede korku, endişe, panik yaratmak ve medyada bir aktör olarak yer alabilmektir (Nacos, 2007: 20; Amble, 2012: 342). Böylelikle teröristler eylemlerini meşrulaştırma ve kamuoyunu bu yönde ikna etme gücü elde edebilmektedirler. Korku panik ortamı yaratmak, kamuoyunda sesini duyurmak, kamuyounu yıldırmak, hedef alınan siyasi iktidarı yıpratmak, düşmanına ne tür zararlar verebileceğini göstermek, taraftar ve kitle desteği edinmek, medya gündeminde uzun 441 THE JOURNALISM OF TERROR IN MEDIA:A COMPARATIVE ANALYSIS ON TURKISH  AND KYRGYZ NEWSPAPERS  Gökçe Yoğurtçu süre kalabilmek ve böylece kitlesel etkinlik alanını genişletebilmek (Yüksel, 2010: 252253) gibi amaçlar medya merkezli terörizmin temel amaçları olarak özetlenebilir. Medya Merkezli Terör Eylemlerinin geleneksel terör eylemlerinden ayırt edici özellikleri mevcuttur. Bu eylemlerde terörist gruplar medyayı eylem ve amaçları hakkında bilgilendirirler; eylemler haber değeri yüksek ülke şehir ve kişilere yönelir; eylemlerin görüntüleri medya aracılığıyla kamuya ulaştırılır; eylemler dramatiktir ve ölümlere yaralanmalara yol açar (Surette vd., 2009: 362). Dolayısıyla eylemin yaratacağı yankı eylemin kendisinden çok daha önemlidir. Hatta medya gündemini uzun süre işgal etmeyen bir terör saldırısı, başarıya ulaşmış kabul edilmez (Hoffman, 2006: 174). Bu stratejiler karşısında medyanın duyarlı ve sorumlu hareket etmesi son derece önemlidir. Nitekim terör olayları haber değeri taşıyan konuların başında yer almaktadır. Haberin en hızlı şekilde hedef kitleye ulaştırılması ve ilginin sürekli canlı tutulması gerekmektedir. Terör olayları karşısında haber medyası, olay yerine ilk giden ve olayı ilk veren olmak için mücadele eder. Ancak hız unsuru ve izlenirliği/okunurluğu arttırma rekabeti nedeniyle haber sunuluşunda pek çok etik ihlaller ve terörizmin amacına hizmet eden bir haberleştirme mantığı ile karşı karşıya kalınır. Elbette medyada terörizme geniş olarak yer verilmemesi ile terörizmin azalacağını düşünmek hatalı bir yaklaşımdır (Schesinger, 1994: 26). Herşeyden önce medyanın kamuyunu bilgilendirme sorumluluğu vardır. Ancak medyanın “suça ve şiddete ya da kamu düzenini bozmaya yönelik yayınlardan kaçınma” ve hatta “kamu yararı söz konusu olduğunda müdahaleyi kabul etme” yükümlülüğü de vardır (McQuail, 1994: 128). Dolayısıyla doğru bir yaklaşım, neyin haber neyin propaganda olduğu sınırının çizilmesi ve gerçeği/nesnelliği/dengeyi gözeten habercilik anlayışının hakim kılınmasıdır. Bu bağlamda Bassiouni’nin (1982: 128-143) önerdiği ilkelerden hareketle medyadan terör haberlerinin sunuluşunda; nesnel ve bütüncül olması, tanıtımdan kaçınması, devletin çözüm planını ortaya koyacak ve terör örgütlerinin haber almalarını sağlayacak detayları ertelemesi, ortak basın havuzu oluşturulması için gönüllü olması ve toplumsal sorunların ancak yasal zeminde çözülebileceğine dair kamuoyunu bilgilendirmesi gibi temel ilkelere dikkat etmesi beklenmektedir. Aksi taktirde medya, olayların gündemdeki gücünü dengelemek ve zayıflatmak yerine durumu daha da ağırlaştırmaya sebebiyet verecektir. 442 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Araştırmanın Yöntemi Bu çalışmada küresel ölçekteki terör haberlerinin Türkiye ve Kırgızistan gazetelerinde nasıl sunulduğu sorusuna yanıt aranmıştır. Bu çerçevede Türkiye’de ve Kırgızistan’da yayımlanan tirajı yüksek ve yayın politikaları görece farklı olan gazetelerin terör haberlerine bakılmıştır. Türkiye’den Hürriyet ve Sözcü, Kırgızistan’dan ise Süper İnfo ve Veçerni Bişkek gazetelerinin Ocak 2017 – Kasım 2017 tarihleri arasındaki sayıları incelenmiş ve uluslararası terör olaylarının yaşandığı gün ya da ertesi gün olayla ilgili yayımlanan ilk haber analize dahil edilmiştir. Analiz kapsamında Hürriyet gazetesinden 25, Sözcü gazetesinden 20, Süper İnfo gazetesinden 15 ve Veçerni Bişkek gazetesinden 2 olmak üzere toplam 62 haberin içerik analizi yapılmıştır. İçerik analizi adı altında toplanan teknikler; deşifre edilmeyi, kod çözümünü, yorum ve çıkarsamayı gerektirmektedir. Amaç öznel olmayan içerik kümelerine ulaşmaktır. İçerik analizi teknikleri bir söylemi anlama ve yorumlama sürecinde öznel algıdan kurtulma amacı taşımaktadır. Enformasyon birimlerinin kategoriler içinde gruplandırılması ve kategorilerin temalara ayrılması (V. Morin, 1966) analizi görecelikten uzaklaştırmaktadır. İçerik analizi “ikinci bir okuma” olduğu için, okumanın ideolojik, politik ve kültürel bakış açısından bağımsız olması önemlidir (Bilgin, 2014:1). Bu çalışmanın içerik analizi yaklaşımı Lasswel (1927), Berelson (1950), V.Morin (1966) ve A.Kientz (1971) tarafından yöntemleştirilmiş ve çeşitli uygulamaları yapılmış olan basın analizlerinin yolunu izlemektedir (Bilgin, 2014:120-127). Bu kapsamda haberlerin analiz kategorileri saptanmış ve “betimsel işleme” yapılmıştır. İçerik Analizi Bulguları Basında bir olaya verilen önemi belirtmek için iki temel kriter esas alınmaktadır. Bunlardan ilk ölçüt; haberin yerleştirildiği sayfa, diğer ölçüt ise haberin sayfa içinde kapsadığı alan ve yazının puntosudur. Bu çalışmada haberin yer aldığı sayfa dikkate alınmış ve terör olaylarının Türkiye’de medya gündeminin ilk sıralarında yer aldığı görülmüştür. Kırgızistan’da yayımlanan tirajı yüksek gazetelerde ise Süper İnfo gazetesi haricinde, küresel ölçekteki terör olaylarının gündeme taşınmadığı fark edilmiştir. Nitekim içerik analizine dahil edilen gazetelerden Veçerni Bişkek gazetesinde sadece 2 haber olması dikkat çekicidir. Veçerni Bişkek gazetesinde yer alan 2 haberin, söz konusu terör olaylarında Kırgızistan vatandaşı kişiler şüpheli bulunduğu için gündeme taşındığı 443 THE JOURNALISM OF TERROR IN MEDIA:A COMPARATIVE ANALYSIS ON TURKISH  AND KYRGYZ NEWSPAPERS  Gökçe Yoğurtçu öngörülebilir. Tablo 1’de terör haberlerinin ülkelere ve gazetelere göre dağılımı yer almaktadır: Tablo 1: Terör Haberlerinin İncelendiği Türkiye ve Kırgızistan Gazeteleri Gazeteler (Türkiye) Haberler (%) Hürriyet Sözcü (N) 25 20 55,6, 44,4 Toplam 45 100 Gazeteler (Kırgızistan) Haberler (%) Super İnfo Veçerni Bişkek (N) 15 2 88,2 11,8 Toplam 17 100 Haber Başlıkları Haber başlığı olayın adlandırılmasının ilk adımıdır. Sorunun nasıl algılanacağını belirler. Topluma seslenme işlevi gören başlık, vurgulanmak istenen düşüncenin kısaltılmış ifadesidir ve okuyucuya ne düşünmesi gerektiğini dayatır. Böylelikle bilişsel alanda ve toplumsal hafızada neyin iz bırakacağını yönelik bir işlev görür. Tablo 2’de incelenen haber başlıklarında terör eylemine yönelik ifadeler yer almaktadır: 444 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Tablo 2: Haber Başlıkları TÜRKİYE GAZETELERİ Haber başlığı Terör Saldırı Ölü/yaralı Bombalama Katliam Dehşet Şok Kâbus Kanlı saldırı Patlama Vahşet Trajedi Toplam Hürriyet KIRGIZİSTAN GAZETELERİ Sözcü Süper İnfo Veçerni Bişkek N % N % N % N % 7 14 6 3 2 3 1 1 0 0 0 0 37 18,9 37,8 16,2 8,1 5,4 8,1 2,7 2,7 0 0 0 0 100 0 8 15 1 0 1 2 0 1 6 1 0 35 0 22,8 42,8 2,8 0 2,8 5,7 0 2,8 17,1 2,8 0 100 6 6 6 0 0 0 0 0 0 8 0 0 26 23,1 23,1 23,1 0 0 0 0 0 0 30,7 0 0 100 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 100 100 Tablo 2’de görüldüğü gibi Türkiye gazetelerindeki haber başlıklarında terör eylemi daha çok saldırı olarak tanımlanmış ve başlıkta ölü/yaralı sayılarına yer verilmiştir. Kırgızistan gazetelerinde de benzer şekilde terör saldırısı ve ölü/yaralı sayısı belirtilmiş ancak eylemin yanı sıra fenomene (“patlama”) daha çok vurgu yapılmıştır. Diğer bir ifadeyle “saldırı” bir suç edimine göndermede bulunurken, “patlama” fiziksel bir olaya göndermede bulunur ve faile işaret etmez. Haber Kaynakları Haber kaynağı, haberin tematik yapısını oluşturan, bilgi ve fikir sahibi kişilerdir. Haber söylemi haber kaynağı ve aktörü konumunda olanlar üzerinden üretilir. Örnekleme dahil olan haberlerde enformasyon örüntüleri Tablo 3’deki kaynaklara atıfta bulunularak inşa edilmiştir: 445 THE JOURNALISM OF TERROR IN MEDIA:A COMPARATIVE ANALYSIS ON TURKISH  AND KYRGYZ NEWSPAPERS  Gökçe Yoğurtçu Tablo 3: Haber Kaynakları TÜRKİYE GAZETELERİ Haber kaynakları Hürriyet Ülke liderleri Uzmanlar Bakanlar/yetkililer Görgü tanıkları Güvenlik görevlileri Sağlık görevlileri Toplam N 11 4 14 7 13 1 50 % 22 8 28 14 26 2 100 Sözcü N 4 3 12 3 15 2 39 % 10,2 7,7 30,7 7,7 38,4 5,1 100 KIRGIZİSTAN GAZETELERİ Süper İnfo N 3 0 10 3 4 0 20 % 15 0 50 15 20 0 100 Veçerni Bişkek N 1 0 2 1 1 0 5 % 20 0 40 20 20 0 100 Tablo 3’de görüldüğü gibi, her iki ülkenin gazetelerinde de haber kaynağı olarak devlet adamları ve güvenlik görevlileri öne çıkmaktadır. Devlet görevlileri olaya ilişkin bilgi, fikir ve enformasyonun birincil kaynakları durumundadır. Bu bir anlamda yaşanan korku ve tehdidin boyutlarını, diğer yönüyle ise topluma güven mesajı vermenin ve herşeyin kontrol altında olduğunu vurgulamanın bir yoludur. Haberde Ele Alınan Konular (Kategorik İçerikler) İncelenen haberlerde ilk tema, olayın bir terör saldırısı olduğunu tanımlayan ifadedir. Beraberinde ölü ve yaralı sayıları ile olay yerine ilişkin anlatımlar öne çıkmaktadır. Haberde ele alınan konular Tablo 4’de sunulmuştur. 446 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Tablo 4: Haberde Ele Alınan Konular KIRGIZİSTAN GAZETELERİ TÜRKİYE GAZETELERİ Tematik içerikler Terör saldırısı Ölü ve yaralı sayıları Olay yerine ilişkin anlatım Olayın oluş şekli Lanetleme/kınama Saldırıyı gerçekleştiren Toplam Hürriyet N 24 24 24 21 7 22 122 % 19,7 19,7 19,7 17,2 5,7 18 100 Sözcü N 20 20 20 16 2 15 93 % 21,5 21,5 21,5 17,2 2,1 16,1 100 Süper İnfo N 14 14 14 7 0 7 56 % 25 25 25 12,5 0 12,5 100 Veçerni Bişkek N 2 2 2 2 0 2 10 % 20 20 20 20 0 20 100 Tablo 4’de görüldüğü gibi haber içeriklerinde teröre ilişkin analitik ve eleştirel bir yaklaşımdan ziyade, ölü/yaralı sayıları ile olay yeri ve oluş şekline odaklı, enformasyonsuz tekrarların olduğu bir içerik dikkat çekmektedir. Eylemlerin, Teröristlerin ve Mağdurların Adlandırılması Haberdeki adlandırmalar, içerikten ziyade söyleme tarzıyla ilgili kategoriler kapsamında ele alınmaktadır. Adlandırmalar duygusal ve politik olabilmektedir. Tablo 5’de haber içeriklerinde terör eylemine yönelik adlandırmalar yer almaktadır: 447 THE JOURNALISM OF TERROR IN MEDIA:A COMPARATIVE ANALYSIS ON TURKISH  AND KYRGYZ NEWSPAPERS  Gökçe Yoğurtçu Tablo 5: Eylemlere Yönelik İfadeler TÜRKİYE GAZETELERİ Eylemlere yönelik ifadeler Terör Saldırı Korkunç Şok Katliam Dehşet Kabus Kanlı eylem Büyük panik En ölümcül saldırı Vahşice, acımasızca Kargaşa Patlama Toplam Hürriyet N 6 17 5 2 4 3 2 3 2 2 0 0 0 46 % 13 36,9 10,8 4,3 8,6 6,5 4,3 6,5 4,3 4,3 0 0 0 100 Sözcü N 4 17 7 0 2 3 0 3 0 0 2 1 0 39 % 10,2 43,5 17,9 0 5,1 7,6 0 7,6 0 0 5,1 2,5 0 100 KIRGIZİSTAN GAZETELERİ Süper İnfo N 8 9 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 5 23 % 34,7 39,1 4,3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 21,7 100 Veçerni Bişkek N 2 1 1 0 1 0 0 1 0 0 0 0 0 6 % 33,3 16,6 16,6 0 16,6 0 0 16,6 0 0 0 0 0 100 Türkiye gazetelerinde terör eyleminin niteliği için en çok kullanılan ifade “saldırı” olmuştur. Bununla birlikte duygusal adlandırmalara da yer verilmiş, eylemler korkunç, dehşet verici ve katliam olarak adlandırılmıştır. Kırgızistan gazetelerinde ise eylemin üzüntü verici boyutlarını tanımlayan sıfatlara çok az yer verilmiştir. Tablo 6’da terör eylemini gerçekleştirenlere yönelik adlandırmalar yer almaktadır: 448 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Tablo 6: Teröristlere Yönelik İfadeler TÜRKİYE GAZETELERİ Teröristlere yönelik ifadeler Hainler Saldırgan Terörist İntihar eylemcisi Şüpheli Katil Toplam Hürriyet N 3 15 6 4 3 0 31 % 9,7 48,3 19,3 12,9 9,7 0 100 Sözcü N 0 11 5 3 1 0 20 % 0 55 25 15 5 0 100 KIRGIZİSTAN GAZETELERİ Süper İnfo N 0 3 4 4 1 0 12 % 0 25 33,3 33,3 8,3 0 100 Veçerni Bişkek N 0 0 2 0 0 1 3 % 0 0 66,6 0 0 33,3 100 Haberlerde terör eylemini gerçekleştirenlere yönelik en sık kullanılan ifade “saldırgan” ve “terörist” ifadeleri olmuştur. Bunun yanı sıra terör eylemini gerçekleştiren kişinin kadın olması durumunda cinsiyeti belirtilmiş ve “kadın canlı bomba”, “kadın saldırgan” gibi tanımlamalara yer verilmiştir. Tablo 7’de haber içeriklerinde terör mağdurlarına yönelik adlandırmalar yer almaktadır: Tablo 7: Mağdurlara Yönelik İfadeler TÜRKİYE GAZETELERİ Mağdurlara yönelik ifadeler Ölenler Hayatını kaybedenler Yaralananlar Siviller Masumlar Kadın ve çocuklar Kurbanlar Toplam Hürriyet Sözcü KIRGIZİSTAN GAZETELERİ Süper İnfo Veçerni Bişkek N % N % N % N % 14 11 14 8 2 0 5 54 25,9 20,3 25,9 14,8 3,7 0 9,2 100 5 9 7 4 1 1 0 27 18,5 33,3 25,9 14,8 3,7 3,7 0 100 2 9 9 0 1 1 0 22 9 40,9 40,9 0 4,5 4,5 0 100 0 1 1 0 1 0 0 3 0 33,3 33,3 0 33,3 0 0 100 Saldırının mağdurları için en çok kullanılan ifade “ölenler”, “hayatını kaybedenler” ve “yaralananlar” olmuştur. Bunun yanı sıra ölenlerin uyruklarına da vurgu yapılmıştır. 449 THE JOURNALISM OF TERROR IN MEDIA:A COMPARATIVE ANALYSIS ON TURKISH  AND KYRGYZ NEWSPAPERS  Gökçe Yoğurtçu Zaman zaman “kurbanlar”, “masumlar” gibi ifadelere yer verilmiştir. “Kadın ve çocuklar” vurgusu ise oldukça az düzeydedir. Haberde Kullanılan Fotoğraflar Haberin işlenmesinde kullanılan fotoğrafların enformasyonu pekiştirme işlevi bulunmaktadır. Fotoğraf izleyiciye bilmesi gereken şeyi anlatmaz. Ancak etki gücü yazılı bir metnin zengin argümanlarından çok daha fazladır. Fotoğrafın acıyı ve ıstırabı temsil etme gücü, acıma, öfke, çaresizlik ve endişe duygularını harekete geçirir (Sontag, 2004). Haberlerde ağırlıklı olarak yer verilen fotoğraflar Tablo 8’de sunulmuştur. Tablo 8: Haberde Kullanılan Fotoğraflar TÜRKİYE GAZETELERİ Haberin fotoğrafları Ölü, yaralı, mağdur Olay yeri Güvenlik güçleri Sağlık personeli Mağdur yakınları Saldırgan Temsili/simgesel Kan Fotoğraf yok Toplam Hürriyet Sözcü KIRGIZİSTAN GAZETELERİ Süper İnfo Veçerni Bişkek N % N % N % N % 11 21 9 0 3 4 1 0 0 49 22,4 42,8 18,3 0 6,1 8,1 2 0 0 100 11 20 10 3 3 2 1 6 0 56 19,6 35,7 17,8 5,3 5,3 3,6 1,7 10,7 0 100 7 10 5 2 1 1 0 2 2 30 23,3 33,3 16,6 6,6 3,3 3,3 0 6,6 6,6 100 2 2 0 1 0 1 0 0 0 6 33,3 33,3 0 16,6 0 16,6 0 0 0 100 Tablo 8’de görüldüğü üzere, haberlerde ağırlıklı olarak olay yeri ve mağdur fotoğraflarına yer verilmiştir. Ayrıca ölenlerin ve yaralıların fotoğraflarına yer verilirken, kanlı cesetler ve mekanlar da kullanılmıştır. Fotoğraf karesi için neden bir nesnenin ya da anın seçildiği önemlidir. Fotoğraf gerçeklikten bir kesit olsa da, görülen şey aslında o değildir. Barhes’ın (2011:55) belirttiği gibi, basın fotoğraflarında belli bir şok vardır ama yaralamazlar. Çünkü şiddetin seyirlik imgelere dönüşmesi ve acıya karşı çaresiz/çözümsüz kalış, yabancılaşma ve duygusal buzlaşma ile sonuçlanmaktadır. 450 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Sonuç Bu çalışmada terör eylemlerinin Türkiye ve Kırgızistan gazetelerinde yer alış biçimi değerlendirilmiş ve terör haberciliği konusunda medyadan beklenen sorumluluğa dikkat çekilmiştir. Analiz bulguları terör haberlerinin sunuluşunda iki ülke arasında hem farklılıklar hem de benzerlikler olduğunu ortaya koymuştur. Benzerlikler açısında bakıldığında haberlerde ağırlıklı olarak “olaysal (epizodik) çerçeveleme”nın kullanıldığı görülmüştür. Bu doğrultuda yüzeysel anlık bilgilere yer verilmiş, olaylar ve insanlar öne çıkarılmış ve konu geniş bağlamından koparılmıştır. Böylelikle “neden” ve “niçin” sorularından ziyade “kim” ve “ne” soruları ön planda yer almıştır. Haberlerde duygusal adlandırmalara ve metaforlara da yoğun bir şekilde başvurulmuştur. Korku, kaygı, acı, üzüntü, endişe, panik, öfke yüklü duygular, “terörün vahşi yüzü”, “kurşun yağdırdı”, “gözyaşlarına boğuldu”, “kalbinden vurdu”, “kan dondurucu”, “kana bulandı” gibi metaforlar aracılığıyla pekiştirilmiştir. Olayların üzüntü ve endişe uyandırıcı boyutlarına odaklanılırken, nedenlerin ve sorumluluların irdelenmesi ihmal edilmiştir. Benzerlikler açısından dikkat çeken bir diğer husus da, hem teröristlerin hem de mağdurların cinsiyetini ve uyruğunu vurgulama eğilimi olmuştur. Farklılıklar açısından bakıldığında ise Türkiye gazetelerinde “dramatizasyon” söyleminin daha belirgin olduğu görülmektedir. Savaş haberlerinin sunumunda olduğu gibi terör haberlerinde de açıklayıcı ve sorgulayıcı söylemlere yer verilmemiştir. Bu bağlamda kirli/korkunç bir şiddetten söz edilmekte ancak nedenlere yada çözüme yönelik açıklamalara yer verilmemektedir. Bireysel dramalara odaklanılarak şiddetin kurbanları anlatılmakta; mağdurların korku ve acıları kanlı görüntülerle sunulmaktadır. Üstelik çoğu zaman haber diline çaresiz ve öfkeli bir retorik hakimdir. Sorgulayıcı bir söylemin hakim olduğu durumlarda ise genellikle muğlak sorular ve eleştiriler öne çıkmaktadır. Böylelikle haber, ilginin canlı tutulması için enformasyonsuz tekrarlardan oluşan bir akış içinde ilerlemektedir. Elbette medyanın rekabet ortamında endüstri olarak ayakta kalabilme stratejileri ile kamu gözcüsü olma işlevi ile arasında denge kurma çabası oldukça zorlayıcıdır. Ancak medyanın IV. kuvvet gücünü sorunların çözümü için kullanması beklenmektedir. Bu sadece toplumsal sorumluluğu nedeniyle değil uzun erimde kamuoyunun güvenini kazanması ve varlığını sürdürebilmesi açısından da anlamlıdır. Bu bağlamda terör 451 THE JOURNALISM OF TERROR IN MEDIA:A COMPARATIVE ANALYSIS ON TURKISH  AND KYRGYZ NEWSPAPERS  Gökçe Yoğurtçu haberlerinin sunumunda spekülatif, panik yaratıcı olunmaması, acının ve kederin yaratacağı ilginin sömürülmemesi, etik ihlallere dikkat edilmesi ve terörizmin medyatik amaçlarına hizmet edilmemesi önemlidir. Kaynakça Amble, J. C. (2012), Combating Terrorism in the New Media Environment”, Studies in Conflict and Terrorism, 35 (5), pp. 339-353. Arendth, H. (1997), Şiddet Üzerine, Çev. B. Peker, İletişim Yayınları, İstanbul. Avşar, Z. (2017), “İnternet Çağında Medya, Terör ve Güvenlik”, TRT akademi, Cilt 2, Sayı 3, ss. 116-132. Barthes, R. (2011), Camera Lucida. Fotoğraf Üzerine Düşünceler, Altıkırkbeş Yayın, İstanbul. Bassiouni, M.C. (1982), “Media Coverage of Terrorism: The Law and the Public”, Journal of Communication, 32 (2), pp. 128-143. Bilgin, Nuri. (2014), Sosyal Bilimlerde İçerik Analizi. Teknikler ve Örnek Çalışmalar, Siyasal Kitabevi, Ankara. Fromm, E. (1993), İnsandaki Yıkıcılığın Kökenleri, Cilt 1, Çev. Ş. Alpagut, Payel Yayınları, İstanbul. Gökçe, O. ve Demiray, U. (2006), “Medya Terör İlişkisi ya da İkilimi Giriş”, Terörün Görüntüleri, Görüntülerin Terörü, Ed., O. Gökçe ve U. Demiray, Çizgi Kitabevi, Konya. Hoffman, B. (2006), Inside Terrorism, Revised and Expanded Edition, Columbia University Press, New York. Khan, Ali. (1987), “A Legal Theory of International Terrorism”, Conn. L. Rev., Vol. 19, pp. 944-972. 452 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Martin, G. (2006), Understanding Terrorism: Challenges, Perspectives, and Issues. Thousand Oaks, Sage Pub., California. McQuail, D. (1994). Kitle İletişim Kuramı, Çev., A. H. Yüksel, Anadolu Üniversitesi Kibele Sanat Merkezi, Eskişehir. Mutlu, B. (2017), “Kierkegaard Bir Erdem Etikçisi midir?”, The Journal of Social Science, 11. Sayı, ss. 235-263. Nacos, B.L. (2007). Mass-Mediated Terrorism: The Central Role of the Media in Terrorism and Counterterrorism, 2nd edition, Lanham, Md., Rowman and Littlefield Publishers, Inc. Oktik, N. (2008), “Bireysel Bir Şiddet Olarak İntiharın Sosyolojik Açılımı”. Doğu Batı Düşünce Dergisi. Şiddet, Yıl: 10, Sayı:43, Kasım Aralık Ocak 2007-08 Sayısı, Doğu Batı Yayınları, Ankara, ss.199-218. Ramonet, I. (2000), Medyanın Zorbalığı, Çev., A. Derman, Om Yayınevi, İstanbul. Schesinger, P. (1994), Medya Devlet ve Ulus, Çev., M .Küçük, Ayrıntı Yayınları, İstanbul. Sen, A. 2010), Kimlik ve Şiddet. Kader Yanılsaması, Çev. A. Kardam, Optimist yayınları, İstanbul. Sontag, S. (2004), Başkalarının Acısına Bakmak, Çev. O. Akınhay, Agora Kitaplığı, İstanbul. Surette, R.; Hansen, K. and Noble, G. (2009), “Measuring Media Oriented Terrorism”, Journal of Criminal Justice 37, pp.360-370. Topal, A.H. (2004). “Uluslarararsı Hukukta Devlet Destekli Terörizme Karşı Kuvvet Kullanma”. Doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. 453 THE JOURNALISM OF TERROR IN MEDIA:A COMPARATIVE ANALYSIS ON TURKISH  AND KYRGYZ NEWSPAPERS  Gökçe Yoğurtçu Volkan, V. (1999), “Kanbağı. Etnik Gururdan Etnik Teröre, Bağlam Yayınları, İstanbul. Yüksel, E. (2010). Medya ve Habercilik, Çizgi Kitabevi, Konya. Ek: İçerik Analizi Yapılan Gazete Haberleri HÜRRİYET GAZETESİ 01.01.2017 - Reina’da Saldırı: 39 kişi hayatını kaybetti 21.02.2017- Pakistan’da intihar saldırısı 22.03.2017 - Son dakika… Londra’da Saldırı Dehşeti… ölü ve yararlılar var 03.04.2017 - Metroda terör: En az 11 ölü 07.04.2017 - Son dakika… İsveç şokta! Kamyonlu dehşet… Ölü ve yaralılar var 09.04.2017- Mısırda Terör 23.05.2017 - Son dakika: İngiltere'de terör saldırısı! Saldırganın adı açıklandı... 28.05.2017 - Irak'ta intihar saldırısı: 4 ölü, 15 yaralı 01.06.2017 - Su tankeriyle terör 02.06.2017 - Filipinler’de gazinoya korkunç saldırı! 02.06.2017 - DEAŞ katliam yaptı… iki günde 120 sivili öldürdüler 04.06.2017 - İngiltere’de terör saldırısı 07.06.2017 - Son dakika… İran’da Meclis ve Humeyni türbesinde silahlı saldırı 454 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin 24.06.2017 - Pakistan’daki bombalı saldırılarda ölü sayısı 63’e yükseldi 27.06.2017 - Nijerya’da terör kabusu: Eş zamanlı bombalı 7 intihar saldırısı 02.07.2017 - Şam’da intihar saldırısı! Ölü ve yaralılar var – 02.07.2017 14.08.2017 - Son dakika… Türk restoranına ve otele terör saldırısı: Çok sayıda ölü var 15.08.2017 - Nijerya’da intihar saldırısı: 27 ölü, 83 yaralı 17.08.2017 - Barcelona’da minibüs kalabalığın arasına daldı, 13 ölü ve çok sayıda yaralı var… 15.09.2017 - Irak’ta kanlı saldırı: 74 ölü 16.09.2017 - Metroya saatli bomba 02.10.2017 - Las Vegas’ta silahlı saldırı: 59 ölü 16.10.2107 - Somali’de bombalı saldırıda 276 kişi hayatını kaybetti 31.10.2017 - Son dakika…ABD’de Cadılar Bayramı dehşeti: Çok sayıda ölü ve yaralı var 24.11.2017 - Mısır’da katliam: 253 ölü SÖZCÜ GAZETESİ 01.01.2017 - İstanbul’da gece kulübüne silahlı saldırı: 39 ölü 23.02.2017 - Son dakika… Pakistan’ın Lahor kentinde patlama: 8 ölü 21 yaralı 22.03.2017 - Son dakika…Londra’da sıcak saatler: 5 ölü ve çok sayıda yaralı var 455 THE JOURNALISM OF TERROR IN MEDIA:A COMPARATIVE ANALYSIS ON TURKISH  AND KYRGYZ NEWSPAPERS  Gökçe Yoğurtçu 03.04.2017 - Rusya’da iki metro istasyonu arasında patlama 07.04.2017 - İsveç’te kamyon vahşeti! Yayaların arasına daldı 09.04.2017 - Mısır’da çifte patlama 23.05.2017 - Terör Avrupa’yı bir kez daha kalbinden vurdu: Çok sayıda ölüm 31.05.2017 - Irak’ta intihar saldırısı: 5 ölü, 11 yaralı 02.06.2017 - Bir ülke şokta: Ölü sayısı artıyor! İnsanlar boğularak can verdi 04.06.2017 - Londra’da dehşet gecesi: 6 ölü 24.07.2017 - Afganistan’da canlı bomba saldırısı: 35 ölü 01.08.2017 - Afganistan’da camide patlama! Çok sayıda ölü ve yaralı var 17.08.2017 - Barcelona’da ikinci şok! Önce minibüsle kalabalığın arasına daldılar sonra restoran bastılar 15.09.2017 - Londra’da patlama: Görgü tanıkları anlattıklarıyla kan dondurdu! Çok sayıda yaralı var 17.09.2017 - IŞİD okula patlayıcı yerleştirdi: 15 ölü, 23 yaralı 02.10.2017 - ABD’den son dakika: Dev konserde silahlı saldırı: 58 ölü ! 02.10.2017 - Şam’da ikiz intihar saldırısı ! 05.10.2017 - Pakistan’da intihar saldırısı: 18 ölü, 27 yaralı 15.10.2017 - Somali’de çifte saldırı: 231 ölü 200’den fazla yaralı 24.11.2017 - Mısır’da Cuma Namazı kana bulandı: Çok sayıda ölü ve yaralı … 456 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin SÜPER İNFO GAZETESİ 03.01.2017 - Türkiye terör saldırılarından dolayı yine Kırgızistan vatandaşını suçluyor 22.01.2017 - Pakistan’da pazarda meydana gelen patlamada 25 kişi hayatını kaybetti 18.02.2017 - Pakistan’da meydana gelen patlamada ölen ve yaralananların arasında Kırgızistan vatandaşları bulunmuyor 09.03.2017 - Irak’ta düğünde patlama oldu; 23 kişi hayatını kaybetti 23.03.2017 - Londra’daki terör saldırılarında 5 kişi hayatını kaybetti, 40’dan fazla kişi yaralandı 16.03.2017 - Suriye’nin başkentinde bir günde iki terör saldırısı meydana geldi, 35 kişi hayatını kaybetti 23.03.2017 - Büyük Britanya’nın Manchester Arena Stadyumundaki patlamadan fotoğraflar 03.04.2017 - San Petersburg’daki metroda patlamalar meydana geldi 10.04.2017 - Mısır’da iki kilisede meydana gelen patlamada hayatını kaybedenler arasında Kırgızistan vatandaşı bulunmuyor 07.06.2017 - İran parlamentosuna ateş açıldı, 8 kişi hayatını kaybetti 33 kişi yaralandı 04.06.2017 - Londra’daki terör saldırısında yalananların ve hayatını kaybedenlerin arasında Kırgızistan vatandaşlarının olup olmadığı araştırılıyor 19.08.2017 - Barcelona 17 Ağustos’ta meydana gelen terör saldırısından sonra üç gün yas ilan etti 15.09.2017 - Londra metrosunda patlama oldu, birkaç kişi yaralandı 16.10.2017 - Somali’deki patlamada hayatını kaybedenlerin sayısı 276’ya ulaştı 457 THE JOURNALISM OF TERROR IN MEDIA:A COMPARATIVE ANALYSIS ON TURKISH  AND KYRGYZ NEWSPAPERS  Gökçe Yoğurtçu 24.11.2017 - Mısır’da camiye yapılan terör saldırısında 235 kişi hayatını kaybetti VEÇERNİ BİŞKEK GAZETESİ 06.01.2017 - İstanbul’daki Reina Kulübüne kim ateş açtı 05.04.2017 - Petersburg trajedisi 458 HEALTH CULTURE CONSTRUCTION WITH CARTOONS: CAILLOU SAMPLE Rukiye Çelik Mustafa Zeybek, Nesrin Çoldur 26 HEALTH CULTURE CONSTRUCTION WITH CARTOONS: CAILLOU SAMPLE ÇİZGİ FİLMLER İLE SAĞLIK KÜLTÜRÜNÜN İNŞASI: CAILLOU ÖRNEĞİ Rukiye Çelik Mustafa Zeybek Nesrin Çoldur Abstract The media plays a big role in the transmission of values and judgments of societies and is used as an effective tool in the transmission of cultural codes. Cartoons which are children of the target mass, pass over to children the cultural codes and prompt them to think. It is worth examining the codes of health culture, which is an important factor in this subject, in this framework. The aim of our work is to determine whether or not health-related codes are included in the Caillou cartoon. In the given cartoon sample didn’t selected and each section of cartoon was examined by the researchers. It has been determined that health-related codes are included in the cartoons examined by the thematic analysis method. Sub-themes have been detected such as the benefits of food, harmful foods and balanced nutrition, cleaning of personal care products, body cleaning, food cleaning, infectious diseases and other diseases, skin, teeth, eye health, exercise, sleep and doctor control within the scope of the main themes as healthy and balanced nutrition, cleanliness and hygiene, disease and health protection. Keywords: Health Culture, Cultural Codes, Cartoons. 459 HEALTH CULTURE CONSTRUCTION WITH CARTOONS: CAILLOU SAMPLE  Rukiye Çelik Mustafa Zeybek, Nesrin Çoldur  Sağlık Kültürüne İlişkin Kavramsal Çerçeve Sağlık Kültürü Farklı perspektiflerde ele alınan sağlık, içinde bulunduğu toplum ve o dönemin yaşattığı olaylardan her daim etkilenebilmektedir.‘Sağlık Kültürü’ ifadesi kavramsal açıdan bütünlük arz eden bir zemine oturtabilmek için kültür kavramı ve sağlığın kültürle ilişkisi ele alınacak; ardından sağlık kültürü ifadesi tanımlanacaktır. Kültür, toplumdan topluma farklılık gösteren, birden fazla alt dala ayrılabilen ve nitekim de toplumları yansıtan kimlik konumundadır (Demir, 2011, s. 154). Toplumlar arası bu farklılıkları irdeleyen Herodot, tarih ile toplum arasındaki süreci ele alan ilk düşünürdür (Demir, 2012). Kültür birikimini Mukaddime’de ele alan İbni Haldun (2005) ‘ümran’ olarak tek kelimede anlatmış ve buradan yola çıkarak tarih ve kültürün mahiyetine değinmiştir. Kültür kelimesi Latince ‘colere’ sözcüğüne dayanan Türkçe’de günümüzde kullanılmayan ‘ekin’ anlamına karşılık gelmektedir. Kültür toplumdaki temel yapı unsuru olmakla birlikte insanlığın var olduğu süreç boyunca ortaya koyduğu her şey olarak tanımlanmaktadır. Bireyin düşünce, inanç ve duygusal yetkinlikleri ile harmanlayıp oluşturduğu yapıları gelecek kuşaklara aktarımını sağlayan kavramdır (Gümüştekin, 2007, s. 317). Bunun yanı sıra kültür ile alakalı kapsamlı ilk tanımlamanın Tylor’a ait olduğu söylenebilir. Sir Edward B. Tylor'un kültür tanımı (1871) "Kültür, bilgi, inanç, sanat, ahlak, hukuk, gümrük ve toplumun bir üyesi olarak [bir insan] kazanılan diğer yetenek ve alışkanlıkları içeren karmaşık bütün." yapmaktadır. Fraklı kültür tanımları bulunmakla birlikte çalışma için önem arz eden bazı tanımlar şu şekildedir: “Sosyal bilimlerde kültür, insan toplumunda biyolojik olarak değil toplumsal araçlarla aktarılıp iletilen her şeyi anlatır” (Marshall, 1999, s. 442). “Kültür, sosyal-kültürel evrendeki açık seçik eylemlerin ve araçların ortaya koyduğu ve nesnelleştirdiği anlamlar, değerler ve kurallar, bunların etkileşim ve ilişkileri, bütünleşmiş ve bütünleşmemiş gruplarıdır” (Sorokin, 1947, s. 313). 460 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin “Kültür, toplum, insanoğlu, eğitim süreci ve kültürel muhteva gibi değişkenlerin ve bunlar arasındaki ilişkilerin bir işlevidir” (Güvenç, 1970, s. 13). “Kültür, etkileşime açık, yazılı ve sözlü kaynaklar ile tarihi süreç içinde bir sonraki nesle aktarılan, içinde bulunulan tarihten bağımsız olmayarak ortaya çıkan duygu, düşünce, değer, anlam, araç-gereç, bilgi, inanç, ahlak, beceri ve alışkanlıkların bütününü ve bunlar arasındaki ilişkileri ihtiva eden yaşayış biçimidir’’(Çelik, 2016, s. 45). Çeşitli tanımlardan da anlaşıldığı üzere bu büyük yelpaze birden fazla başlığı bünyesinde toplayarak ve modern zamanın etkileriyle de farklı boyutları barındırmaktadır. Buradan hareketle sağlık kültürü; bir toplumun sağlık ya da hastalıklara ilişkin inanç, tutum, davranış, tedavi şekilleri, bilgi birikimi, hastalık isimlendirmeleri ve ölüme bakış açılarını içeren kültürel konsepttir (Illich, 1976, s.128; Turner, 1987, s. 109). Tarihten bağımsız olmayarak içeriği değişen birçok kavram gibi hastalık ve sağlık kavramları da toplumun yaşadığı kültürle paralel olarak değişimler geçirebilmektedir. Nitekim Sezgin’e (2011, s. 34) göre de birçok toplumda hastalık ve sağlık algısı değişmiş; hastalıktan korunma ve daha güzel yaşam (wellness) gibi sağlıkla doğrudan ilgisi olmayan kavramlar hastalık ve sağlık kavramlarına dâhil edilmiştir. Bu sağlığın biyomedikal modelden biyokültürel modele evrildiğinin de bir kanıtı olarak görülebilir. Daima dinamik bir yapıda olan sağlık-kültür ilişkisinden (Yeşilşerit, 2012, s. 1) yola çıkarak farklı toplumlardaki ayrı zamanlarda sağlık/hastalık kavramlarının nasıl dönüştüğüne ilişkin çerçeveye değinmek yerinde olacaktır. Sağlık Kültürünün İnşası Sağlık ve hastalık kavramları incelendiğinde tarihsel bir süreci aralamak gerekmektedir. Bu noktada zamanla artan dünyevileşme, hızla gelişen sağlık kuramları, hastalık yapısının zihinsel ve fiziksel olarak ayrılması, bilimsel uygulamaların geleneksel uygulamaları arka planda bırakması gibi değişimler, anlayışı da değiştirmektedir. Tarih öncesinden günümüze kadar gelen algıların farklılaşması ve yüz yıllardan beri kullanılan yöntemlerin değişmesi bunun önemli bir açıklamasıdır (Sezgin, 2011, s. 39). Tarih öncesi dönemde insanlar hastalıkların sebeplerini kendilerinin göremedikleri tabiatüstü güçlere atfetmişlerdir. Bu sebeple çevrelerinde hareket eden her şeye ait bir 461 HEALTH CULTURE CONSTRUCTION WITH CARTOONS: CAILLOU SAMPLE  Rukiye Çelik Mustafa Zeybek, Nesrin Çoldur  ruhun varlığına inanmışlardır. Doğa olayları karşısında savunmasız olan ilk insanlar yaşanılan her kötü olayı doğa olaylarına bağlayıp, yanlış sebepler üzerinde yoğunlaştılar (Sarı, 2007, s. 8-9). Genel olarak sağlık ve hastalık kavramlarının prehistorik ve ilkel dönemlerde dini inanış ve kültürel öğeler üzerine şekillendiği söylenebilir. Hipokrat ile birlikte hastalıkların insan bedeninde bulunan 4 sıvıya (kan, sarı safra, kara safra ve balgam) ait dengenin bozulmasıyla ortaya çıktığı ve tedavinin ise bu dengenin tekrar kurulmasıyla uygulanabileceği kanısı tıbbı tanrılardan, ruhlardan ve metafizik olaylardan uzaklaştırmıştır (Sezgin, 2011, s. 41-42). Hipokrat tıbbında insanın yaşadığı bölgenin özelliği, beslenme şekli, kişiliği ile hastalık arasında ilişki kurulurken, Çin tıbbında hastalığın doğa yasalarına karşı gelmek düşüncesi ön plana çıkmıştır. Hint tıbbında ise yaşanılan çevre ve beslenme alışkanlıkları düzeltilerek dengenin kurulacağına inanılmıştır (Sarı, 2007, s. 22). Hipokrat ile birlikte dönem doğaüstü unsurlardan arınmış ve böylelikle modern tıbbın dayandığı akılcı ve deneysel haline bürünmüştür (Çelik, 2016, s. 6). Ortaçağda temizliğe önem verilmemesi dolayısıyla salgın hastalıkların arttığı gözlemlenmiştir. Bu duruma savaş ve yoksulluk gibi durumlarda eklendiğinde bu dönemdeki insanların sağlık açısından pek iç açıcı olmadığı söylenebilir (Hot, 2007, s. 39). Aynı dönemlerde altın çağını yaşayan İslam tıbbı Ortaçağ Avrupa tıbbını etkileyerek sağlık anlamında büyük değişimlere sebep olmuştur (Bayat, 2010, s. 159). Rönesans, Reform ve Aydınlanma gibi dönemlerin etkisi ve İslam hekimlerinin el yazmalarından faydalanılması ile hekimler deneye, gözleme önem vermiştir. Antik ve Ortaçağ da sıklıkla karşılaşılan ‘rahip hekim’ ve ‘büyücü hekim’ gibi inanışları sorgulayan nitelikli bir alan olmuştur (Çelik, 2016, s. 22). Tüm bu gelişmeler ile tıp deneye, gözleme açık bir bilim haline gelmiş ve buna ek olarak kişinin yaşadığı çevrenin alışkanlıklarının beslenmesinin, sağlığıyla ilişkisi olduğu holistik anlayış benimsenmiştir (Çelik ve Erdem, 2016, s. 65). Kartezyen felsefe ile içeriği ve mahiyeti değişen sağlık olgusu; tarih içinde gelişen ekonomik, ideolojik, siyasi ve toplumsal değişimlerden etkilenmiştir (Çelik, 2016, s. 51). Kartezyen felsefe ile akıl ve ruhtan arındırılan insan bedeni; korkuları, arzuları ve özlemleri manipüle edilerek tıbbi yardıma yöneltilen ve üzerinde mekanik bir cihaz gibi çalışılarak tamir edilmeye çalışmıştır (Berman, 1988, s. 31). Bu şekilde insan bedeni, 462 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin modern tıp tarafından manipüle edilen ve istismar edilen bir objeye dönüşmüştür (Denney, 2001, s. 22). Birey olgusunun öne çıkması ve insanın kendini keşfetmeye başlaması (Çotuksöken, 1988, s. 40), her alanı kapsayan yenilik arzusunun tıpta da yansımalarını beraberinde getirmiştir (Bumin, 2012, s. 10). Foucault’ya (2014) göre sağlığın yeniden anlamlandırıldığı modern sürecin sonunda tüm dünya, doktorlar ve yöneticiler tarafından egemenliği sağlanan bir hastaneye dönüşmüştür. Refah yönelimli politikalar ile kapitalist bir kimliğe bürünen tıp (Scambler, 2015, s. 366), tıp fakülteleri, sağlık sigortası, hastaneler, tıbbi cihazlar, aşılar, farmasötikler, doktorlar ve akademisyenler ile hizmetlerini ve hasta nüfusu sürekli genişletmeye çalışan emperyalist bir tavır ile (Demirci, 2000, s. 51) hayatın bütününü medikalize etmeye (tıbbileştirmeye) çalışa gelmiştir. More Ütopya ile sağlıkta eşit haklardan söz etmektedir ve tüm insanların gerektiğinde kullanabilecekleri bir sistem, model olarak öngörmektedir. “Yaşamın amacı keyiftir. Keyfin önemli kaynaklarından biri bedensel zevklerdir. Bedensel zevklerin kaynağı sağlıktır.” şeklinde belirterek zevkler ve sağlık arasından bir bağ kuran More, bir arada yaşarken kusursuz düzen ile bir ideal ülke profilini çizmektedir (Akalın, 1997, s. 62-65) Tüm bu hususlar belirlenirken ve oluşurken kültürel kodların iletilmesi noktasında medya önemli bir yere sahip olabilmektedir. Model alarak büyüme evresine geçen çocuklarda bu iletimlerin sağlanması çizgi film aktarımları ile sağlanabilmekte ve medyaya büyük bir iş düşebilmektedir. Bu sebeple ‘Sağlık Kültürü İnşasında Medya Araçlarının’ irdelenmesi gerekmektedir. Sağlık Kültürünün İnşasında Medya Araçları Toplumların değer yargılarının oluşturulmasında, yönlendirilmesinde, kültürel ve sosyal yapının oluşturulmasında medya önemli araçlardan biridir. Medya, bilim ve teknolojideki gelişmelerin geniş kitlelere aktarımını hızla gerçekleştirmesi nedeniyle toplum davranışlarını, düşünce yapısını ve bireylerin yönlendirilmesinde kolay ve etkili bir yol olmasıyla vazgeçilmez bir güçtür (T.C. Başbakanlık Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü, 2008, s. 5). Bu özellikleriyle medya, sağlık kültürünün oluşturulmasında ve yönlendirilmesinde etkili bir araçtır. 463 HEALTH CULTURE CONSTRUCTION WITH CARTOONS: CAILLOU SAMPLE  Rukiye Çelik Mustafa Zeybek, Nesrin Çoldur  Dünya Sağlık Örgütü’nün 1948’ deki tanımı “Sağlık, sadece hasta ve sakat olmama durumu değil, aynı zamanda bedensel, ruhsal ve sosyal olarak tamamen rahat, iyilik içinde olma halidir.” şeklindedir. Bu tanım, insanın bütün yönlerini ele almış bütüncül bir tanımdır. Ancak zamanla eksikliği fark edilmiş, sağlığın durağan değil dinamik olduğu ve sürece bağlılık durumunun bulunduğu anlaşılmıştır (Hurrelmann, 1988, s. 81). Buradan hareketle 1986 yılında Dünya Sağlık Örgütü, tanımını geliştirerek sağlığın sadece sağlık sektörünün sorumluluğundan çıkartıp, sağılığı geliştirmek için çeşitli politik adımlar atmıştır (www.who.int). Bu politik adımlardan biri hastalıklarla mücadele etmek için bireysel sağlığın iyileştirilmesi amacıyla kişilerin bilinçlendirilmesidir (Spicker ve Schopf, 2007, s. 33). Bu maddeyle birlikte sağlık iletişimi, dolayısıyla medya devreye girmektedir. Böylelikle bireyler bilgilendirilerek sağlık sorunlarıyla daha kolay başa çıkabilmektedir (Okay, 2009, s. 14). Medya yoluyla toplumun sağlık kültürünün oluşturulması veya yönlendirilmesi yapılırken çeşitli modeller ortaya çıkmıştır. Bu modeller arasında bulunan aşağıdaki üç model iletişimin türünü ve şeklini belirtmektedir: Retorik Model: Güzel söz söyleme ile ikna ediciliktir. Medyada kültürel bağları ve özellikleri kullanarak amaçlanan hedefe özgü hitaplar içerir (Mutlu, 2005, s. 380). Semiyotik Model: İşaretlerle kavramlar arasında ilişki kurma modelidir. Spor yaparak vücudun gençleşeceğini anlatan dönüşümün aktarılması buna örnektir (Berry, 2007, s. 27). Sosyo-kültürel Model: Toplumun kültürel değerleri sağlık davranışlarına yön vermektedir. Yapılan iletilerin kültürel değerler içermesi sağlığın yönlendirilmesinde etkilidir (Bulduklu, 2010, s. 80). Dünyanın modernleşmesi ve kentleşmesiyle birlikte modern öğreticilerin devreye girmesiyle bu modellerin kullanımının arttığı söylenebilir. Sağlık kültürünün şekillenmesinde de bu sosyal yapının değişmesiyle birlikte medya yer almaya başlamıştır. İnsanlara yeteri kadar eğitim verilmemesi, düşük gelirle yaşamaya çalışmaları neticesinde her türlü yönlendirmeye açık olmalarıyla medya önemli bir yönlendirici konumundadır (Yeşilşerit, 2012, s. 82). Sağlık kültürünün oluşturulmasında çeşitli medya araçları kullanılmaktadır. Bu araçlara broşürler, TV spotları, sinema filmleri, internet ve sosyal medya örnek olarak verilebilir (www.sdplatform.com). 464 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Medyada yer alan sağlık içerikli yayınlar kişilerin sağlık bilgilerini arttırmakla birlikte bu kişilerin edindikleri bilgiler ışığında çeşitli şüphelerle sağlık kuruluşlarına müracaat etmelerine sebep olmaktadır (Bulduklu, 2010, s. 83). Bu yayınlar insanların zihnindeki sağlıklı yaşam ve sağlıklı beden algısını değiştirerek tüketime yöneltmekte, tüketmediği takdirde de sağlıklarını koruyamayacakları tehlike yaratmaktadır (Sezgin, 2011, s. 61). Baudrillard (2008, s. 163), “Tüketim Toplumu” adlı eserinde kapitalist ekonominin medya aracılığıyla bedeni bir metaya dönüştürüp kullandığından söz ederek yaşam sitillerinin kapitalizm çerçevesinde şekillendiğini söylemektedir. Bu şekillendirilmenin kültürel kodların aktarımıyla yapıldığı söylenebilir. Kültürel Kodların İletimi ve Çizgi Filmler Bulunduğumuz toplum ve kültürde aktarılan kodlar, karmaşık ilişkiler içeren çeşitli kalıplardır. Bu kodlar iletişim araçlarıyla ulaşan semboller, göstergeler ve gizli yapılardır. Kod aktarımında günümüz dünyasında başı çeken medya unsuru olarak televizyon önemli bir yer tutmaktadır (Mutlu, 2005, s. 129-130). TÜİK’ in 2015 yılında yaptığı Zaman Kullanım Araştırması’nda fertlerin son bir ay içerisinde yaptığı sosyal faaliyet dağılımında %94,6 televizyon izlemek birinci sırada yer almıştır (www.tuik.gov.tr). Bu oranın bu denli yüksek olmasıyla çocuklara kültürel kodların aktarımında çizgi filmlerin oldukça etkili olduğu söylenebilir. Çocuklar görsel ağırlıklı bir dünyada var oldukları için okul, aile ve arkadaş yerine görsel oluşumun temelini oluşturan çizgi filmlerden etkilenmektedir. Çocukların toplumsallaşması ve kültürleşmesi de çizgi filmler aracılığıyla gerçekleşmektedir (Ker-Dincer ve Yılmazkol, 2009, s. 194). Küresel toplumda büyük bir değer olarak görülen zenginlik, güzellik ve güç gibi arzular çizgi filmlerde kötülük ve açgözlülükle kodlanmaktadır. Bu denli kültür aktarımları yerel düzeyle sınırlı kalmayıp küresel kültüründe yayılmasını sağlamaktadır (Kaya, 2014, s. 70-75). Çocuklar için bir eğlence aracı sayılan çizgi filmlerde göze çarpan kavramlar dostluk, dürüstlük, güven, cesaret yardımseverlik ve vatan sevgisi gibi duygulardır. Bu duygular aktarılırken çizgi filmin yapıldığı kültürün ve yapan kişinin ideolojisini de taşımaktadır. Bu kültür ve ideolojiler çeşitli kodlarla çocuklara aktarılmaktadır (Temizyürek ve Acar, 2014, s. 35). Sağlığa ilişkin davranışların da kültürel kodlar ile çocuklara aktarılmasında söz konusu çizgi filmler aracılığıyla gerçekleştiği söylenebilir. 465 HEALTH CULTURE CONSTRUCTION WITH CARTOONS: CAILLOU SAMPLE  Rukiye Çelik Mustafa Zeybek, Nesrin Çoldur  Sağlığa İlişkin Kültürel Kodların Çizgi Filmler Aracılığıyla İletimi Sağlık konusu, çizgi filmlerde genel olarak işlenen konulardan biridir. Sağlık, küresel olarak kodlanarak çizgi filmlere dağıtılır. Çizgi filmlerin yanı sıra çizgi dizilerde de sağlıkla ilgili kodlara yer verilir. Videlier ve Piras (1990, s. 16) yaptığı çalışmada sağlığın karikatürlerde üç şekilde işlendiğini ortaya koymuştur: 1. 2. 3. Tıbbı maceralar veya hikayelerin fiziksel olarak işlenmesi; Gerginlik unsuru olarak sağlığı, maceranın bir parçası olarak yansıtmak; Sağlıkla ilgili yaşam biçimlerini tasvir etmek. Belçika’da yayınlanan bir karikatürde uçan doktorların olması sağlığın fiziksel olarak işlenmesine, Tenten karikatüründe vücudun kızarması, kaza sonrası bandajlar ve hastanelere yer verilmesi sağılığın macera içinde verilmesine, Popoye’de kahramanın ıspanak yiyerek güçlenmesi sağlıkla ilgili yaşam biçimlerine tasvire örnektir (Videlier ve Piras, 1990). Sağlıklı beslenme ve beslenmenin vücuda etkilerini anlatan Bir Varmış Bir Yokmuş: Vücudumuzu Tanıyalım çizgi filminin yedinci bölümü de sağlığa ilişkin kodların aktarımına örnek olarak verilebilir. Bu bölümde söz konusu çizgi film sağlıklı ve dengeli beslenmenin önemi ve beslenme yetersizliği ya da aşırı beslenmenin vücutta yarattığı tepkileri konu edinmiştir. Beslenme davranışında meyve, sebze ve etin dengeli olarak yenmesinde ve dolaylı olarak vitamin (vücutta üretilmeyen vitaminler), protein, yağ ve şeker dengesinin sağlanmasının önemi üzerinde durulmuştur. Vitamin eksikliği sonucu vücutta oluşacak hastalıklara değinilmiştir. Çizgi filmde kahramanın avlanırken yaralanması neticesinde yarasının yetersiz beslenme sebebiyle kapanmaması ve diğer insanların yiyecek getirerek yarasının iyileşmesi, beslenmenin önemini vurgulamıştır. Ayrıca günümüzde teknolojinin gelişmesiyle birlikte insanların hareket alanlarının azalması ve yeterince egzersiz yapmama ve aşırı beslenme sonucunda vücutta oluşturduğu değişikliklere ve hastalıklara da değinmiştir (Bir Varmış Bir Yokmuş: Vücudumuzu Tanıyalım, 1987). Bir başka çizgi film örneği olan Sünger Bob’da da temizlik konusu ele alınmıştır. Bikini Kasabası Savaşı bölümünde el yıkama, diş temizliği, beden temizliği ve kıyafet temizliği üzerinde durulmuştur (Sünger Bob, 2007). Tüm bunlar çizgi filmlerde sağlığa ilişkin kültürel kodların işlenmesine örnektir. Bu çalışmada Caillou isimli çizgi dizide sağlığa ilişkin kültürel kodların işlenip işlenmediği araştırılmaktadır. Bu çerçevede söz konusu çizgi dizinin her bir bölümü izlenerek sağlık kültürüne ilişkin unsurlar incelenmiştir. 466 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Metodoloji Amaç Çalışmanın amacı Caillou isimli çizgi dizide sağlığa ilişkin kültürel kodların işlenip işlenmediğini tespit etmektir. Ayrıca söz konusu çizgi filmde tespit edilen sağlığa ilişkin kültürel kodların hangi temalar altında yoğunlaştığını ve dolayısıyla çizgi film aracılığıyla çocukların özellikle hangi sağlık kültürü edimlerine sevk edildiğini ortaya koymak çalışmanın hedeflerindendir. Problem Cümlesi Çalışmanın problem cümlesini “Caillou’da çocuklara sağlığa ilişkin kültürel kodlar aktarılıyor mu?” sorusu oluşturmaktadır. Evren ve Örneklem Çalışmanın evreni Caillou isimli çizgi dizidir. Söz konusu çizgi dizide örneklem seçimi yapılmamış, her bölümü araştırmacılar tarafından izlenerek incelenmiştir. Caillou isimli çizgi dizinin resmi sitesinde belirtilen toplam 5 sezon ve 381 bölümü ele alınmış olup her bölüm tematik analiz çerçevesinde izlenmiştir. Analiz Yöntemi Çalışma kapsamında Caillou isimli çizgi dizi tematik analiz yoluyla incelenmiştir. Tematik analiz, nitel veri setinin bölümlendirilip, sınıflandırıldığı, özetlendiği nitel bir yöntemdir. Bu yöntemde çözümlenen veriler yeniden inşa edilerek önemli kavramlar ortaya çıkarılır (Given, 2008, s. 867). Başka bir ifadeyle tematik analiz, veri setinin çalışmanın amacına yönelik olarak yeniden çerçevelendiği ve veri setindeki önemli unsurların öne çıkarıldığı bir inceleme yöntemidir. Caillou Caillou, Christine L’Heureux’ın kitabından çizgi diziye uyarlanan bir yapıttır. “Caillou” karakterinin ismi psikolog Françoise Dolto’nun yaptığı araştırmayı onurlandırmak için 467 HEALTH CULTURE CONSTRUCTION WITH CARTOONS: CAILLOU SAMPLE  Rukiye Çelik Mustafa Zeybek, Nesrin Çoldur  verilmiştir. Fransızca’da “çakıl taşı” anlamına gelen bu isim, araştırmada çocuğa saygı felsefesini aşılamak amacıyla sembolik ödeme yöntemi olarak çakıl taşı kullanılmasının sonucunda ortaya çıkmıştır. Caillou karakteri saçı olmayan, erkek bir çocuk olarak canlandırılmaktadır (en.caillou.com). Caillou karakteri dışında çizgi dizide ailesi ve arkadaşlarından oluşan farklı karakterlerde mevcuttur. Caillou annesi “Doris”, babası “Boris”, kız kardeşi “Rosie” ve kedileri “Gilbert” ile birlikte çeşitli işler yapar, oyun oynar, farklı hayat dersleri öğrenir ve birlikte zaman geçirirler. “Büyükanne” ve “Büyükbaba” karakterleriyle farklı aktivitelerde bulunur. Bu karakterler dışında çizgi dizide arkadaşları olarak “Leo”, “Clementine”, “Sarah”, “Jason”, “Jeffrey” ve öğretmeni “Bayan Martin” bulunmaktadır (en.caillou.com). 1997’de Kanada’da yayın hayatına başlayan Caillou, Amerika Birleşik Devletleri, Almanya, Avusturalya, Birleşik Krallık, Brezilya, Ermenistan, Finlandiya, Hindistan, İspanya, Latin Amerika ve Portekiz’de yayınlanmıştır. Türkiye’de 2007 ve 2012 yılları arasında gösterilmiştir (tr.wikipedia.org). Türkiye’de 4-6 yaş arasındaki çocuklarda yapılan bir araştırmada %56.7 oranla Caillou, en çok izlenen çizgi film olmuştur. Caillou’yu sırasıyla %21.7’yle Pepe, %16.7 ile de Sünger Bob takip etmektedir (Hamarat vd., 2015, s. 78). Bulgular Caillou’da Sağlıklı ve Dengeli Beslenme Kültürüne İlişkin Bulgular Caillou’da sağlıklı ve dengeli beslenme kültürüne ilişkin birçok bölümde özendirici bir girişim olduğu söz konusudur. İncelenen bölümlerde sağlıklı ve dengeli beslenmenin sağladığı faydalara değinilmiştir. Sebzelerin fayda sağladığının dile getirilmesi ve sevdirilmesi, yatmadan önce süt içmenin işlenmesi, meyve tüketiminin öneminin vurgulanması, sağlıklı içecek olarak meyve suyunun tercih edilmesi gibi söylemler bölümlerde sıklıkla yer almıştır. Bununla birlikte sağlıksız besinlerin tercih edildiği noktalarda Caillou’ya uyarılarda bulunulmaktadır. Sağlıklı ve dengeli beslenmenin vücuda faydaları ön plana çıkarılarak gelişiminde önemli bir faktör olduğu dile getirilmekte ve bu vasıta ile çocuklarda sağlıklı ve dengeli beslenmeye yönelik kültürel 468 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin kod oluşturulmak istenmektedir. Dolayısıyla Caillou’da sağlıklı ve dengeli beslenme bir ana tema şeklinde ortaya çıkmaktadır. Yiyeceklerin sağlıklı beslenme açısından önemine değinen çizgi dizi incelendiğinde, Sezon 1-bölüm 3’te Caillou’nu sebze sevmediği ve yemek istemediği görülmektedir. Bu noktada büyük babası ile oyun eşliğinde sebzelerinin hepsini yemektedir. Hatta Sezon 2-bölüm 7 de bu durumu destekleyen söylemler yer almaktadır, yemekte sebzenin olması ve Sera’nın babasının sebzenin faydalı olduğunu dile getirdiği görülmektedir. Sezon 2-Bölüm 20 de büyükannesinin yapmış olduğu sebze çorbasını, sezon 5-bölüm 6 da ise yemekte yeşil sebzelerin yer aldığı gözlemlenmektedir. Sezon 5-bölüm 6 da plajda sandviçlerinin yeşil sebzeli olması dikkat çekmektedir. Sezon 5-Bölüm 11 de sandviçlerin yanında sağlıklı beslenme için kereviz ve havuç yer almaktadır. Sezon 5bölüm 30 ve 39 da yemekte sebzeler yer almaktadır. Sezon 5-bölüm 58 de yemekte sebze ve tavuk olduğu görülmekte ve bölüm 75’de ise et ve bürüksel lahanası yedikleri görülmektedir. Sağlıklı beslenmede önemli yeri olan içeceklere de çizgi dizide yer verilmiştir. Sezon 2Bölüm 4 Caillou uyumadan önce süt içmektedir. Sezon 4-Bölüm 58 de Caillou peynirli tostunun yanına içecek olarak süt istemektedir. Sezon 5-bölüm 67 de Caillou’nun süt içmekte sezon 5-bölüm 51’de babasının Caillou’ya süt içtiğinde sağlıklı kemiklerinin olacağını ve sağlıklı beslendiğinde ve uyuduğunda büyüyeceğini söylediğini de görmektedir. Sezon 4-bölüm 65 de Caillou dinlenirken annesi kurabiye ve meyve suyu getirmektedir. Sezon 4-bölüm 77 de Caillou yemeğin yanında meyve suyu istediği için anneannesi ile birlikte hazırlamaktadır. Sezon 4-bölüm 78 de Caillou hasta oluyor ve annesi ona meyve suyu getirmektedir. Sezon 5-bölüm 6 da plajda meyve suyu içmektedirler. Meyveler sağlıklı beslenme için önem arz etmektedir ve çizgi dizide yerini almaktadır. Sezon 4-bölüm 68 de Caillou’nun büyükbabasının arkadaşı yemesi için Caillou’ya bir elma vermektedir. Sezon 5-bölüm 33 de masada elma dilimlerinin yer aldığı görünmektedir. Sezon 5-bölüm 40 da babasını bölüm 43’de de kardeşi Rosie’nin elma yediği görülmektedir. Sezon 5-bölüm 53 de market alışverişinden elma ve şeftali aldıklarını, satıcının elmaların taze ve organik olduğunu söylemesinin yanı sıra arkadaşı Climentine’nin de elmaları lezzetli bulduğu görünmektedir. 469 HEALTH CULTURE CONSTRUCTION WITH CARTOONS: CAILLOU SAMPLE  Rukiye Çelik Mustafa Zeybek, Nesrin Çoldur  Sezon 1-bölüm 41 de Caillou’nun isteği olan pamuk helvayı annesi sağlıklı bulmadığını dile getirmektedir. Bununla birlikte sezon 3-bölüm 2 de Caillou’nun annesi kahvenin ona ağır geleceğini dile getirerek sağlıksız şeyleri söylemlerinde dile getirmektedir. Aynı zamanda beslenme saatlerinin de önemli olduğunu görmekte sezon 2-bölüm 4 ve sezon 5-bölüm 48 de Caillou’nun annesinin öğle yemeğine çağırdığı da görülmektedir. Sezon 5-bölüm 57 de Caillou’nun beslenmesine kuru üzüm koyması da sağlıklı beslenmeye bir örnek teşkil etmektedir. Caillou’nun ailesi sağlıklı beslenme üzerinde söylemlerde de bulunmaktadır sezon 4-bölüm 6 da babası Caillou’ya güçlü ve sağlıklı olması için sağlıklı beslenmesi gerektiğine; meyve, sebze, sandviç yemesi gerektiğini, meyve suyu ve süt gibi sağlıklı içecekler içmesi gerektiğine değinilmektedir. Ayrıca geceleri bol bol uyuması gündüzleri de hareket etmesi gerektiği söylenmektedir. Söz konusu bölümlerden hareketle Caillou çizgi dizisinde sağlıklı ve dengeli beslenme hususunda kültürel kodların yer aldığı ve bu kodların çocuklarda bir kültür oluşturması için tekrarların kullanıldığı görülmüştür. Caillou’da Temizlik ve Hijyen Kültürüne İlişkin Bulgular Caillou’da temizlik ve hijyene ilişkin çok sayıda bölümde uyarılar ve alışkanlık kazandırma girişimlerinin mevcut olduğu gözlemlenmiştir. Yere düşen şekerin yenmemesi gerektiği, yemekten önce ellerin yıkanması gerektiği, kurbağayı eldivenle tutmak gerektiği, yatmadan önce dişlerin fırçalanması gerektiği, duş alması gerektiği gibi söylemler çizgi dizide çokça işlenmiştir. Ellerin yıkanması ya da dişlerin yıkanması halinde ödüllendirilmesi de söz konusu temizlik alışkanlıklarını pekiştirmeye yönelik kodlar olarak tespit edilmiştir. Tüm bu söylemler ve uyarılar ile Caillou karakteri vasıtasıyla çocuklarda temizlik ve hijyen ana teması altında bir kültür oluşturulmak istenmektedir. Caillou çizgi dizisinde ellerin yıkaması söylemleri sıklıkla yer almaktadır. Sezon 1-bölüm 32 incelendiğinde anneannesi Caillou’ya turta yiyebilmesi için ellerini yıkamasını söylemektedir. Sezon 1-bölüm 54 de arkadaşı Leo ile birlikte yemekten önce ellerini yıkamaktadır. Sezon 2-bölüm 14 de babası Caillou’ya tuvaletten sonra ellerini yıkamasını söylenmektedir. Sezon 2-bölüm 26, sezon 3-bölüm 15, sezon 3-bölüm 34, sezon 3-bölüm 35 ve sezon 5-bölüm 48 incelendiğinde Caillou’ya ellerini yıkaması gerektiği dile getirilmektedir. Sezon 5-bölüm 26 da Caillou’nun arkadaşı ellerini 470 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin yıkadığını söylemektedir ve öğretmeni de bunun üzerine ellerin yıkanmadığı zaman mikrop bulaşacağını ve grip mikroplarının yayılabileceğini anlatmaktadır. Diş temizliğine önem verilen çizgi dizide sezon 1-bölüm 21 de Caillou elini ve dişlerini yıkamadır ve sezon 1-bölüm 54 de Caillou ve arkadaşı Leo dişlerini fırçalamaktadır. Sezon 2-bölüm 2 de annesi dişlerini temizlemesi gerektiğini dile getirmektedir. Sezon 2-bölüm 14 de yaptıkları tren yolculuklarında, tren görevlisi yatmadan önce dişlerini fırçalayıp fırçalamadıklarını sormaktadır. Sezon 5-bölüm 39 da Caillou’yu dişlerini fırçalarken görülmektedir. Aynı zamanda diş temizliğinin önemini anlatabilmek için çeşitli ödüller de söz konusu, sezon 3-bölüm 56 da Caillou dişlerini fırçalayarak renkli kâğıtlar kazanmaktadır. Sezon 3-bölüm 29 da diş fırçasının bireysel olduğu söylenmektedir. Aynı zamanda sezon 1-bölüm 1 de kurabiye yapmak isteyen Caillou, ortalığı biraz dağıtıyor annesi de öncelikle mutfağın temizli ve düzenli olduğundan emin olmalıyız söyleminde bulunarak öncelikle etrafı toplamaktadırlar. Sezon 1-bölüm 10 da yere düşen şekerin yenmemesi gerektiği söylenmektedir. Sezon 2-bölüm 48 de bahar temizliği yapıldığı gözlemlenmekte bunun için sabunlu su, sünger, fırça gibi görsel malzemeler de yer almaktadır. Sezon 5-bölüm 25 de kurbağaları almadan önce eldiven kullanılması gerektiği söylenmektedir. Sezon 4-bölüm 80 de Caillou yatağına taş koyduğu için annesi hijyen açısından çarşafını değiştirmektedir. Beden temizliğinin de önemine değinen çizgi dizide sezon 1-bölüm 14 de babası temizlenmesi gerektiğini söylemekte ve sezon 4-bölüm 80’de de annesi Rosie ve Caillou’nun temiz ve parlak görünmeleri için banyo yapması gerektiğini dile getirmektedir. Caillou’da Hastalık ve Sağlığın Korunması Kültürüne İlişkin Bulgular Caillou’da hastalık ve sağlığın korunması kültürüne ilişkin çok sayıda uyarılar, alışkanlık kazandırma ve bilgilendirmenin mevcut olduğu gözlemlenmiştir. Sağlığın korunması için alınacak önlemler, hastalandıktan sonra yapılması gerekenler, hasta bakımı ve doktor kontrolüne değinilmiştir. Caillou hastalandığında kullanılan derece, doktorun yaklaşımı, resmedilen çeşitli görseller ve söylemler ile hasta-doktor ilişkisine pozitif olarak yaklaşılmış, doktordan korkulmaması gerektiği dile getirilmiştir. Doktorun kullandığı çeşitli muayene araçları gösterilmiş ve zararsız olduğu anlatılmıştır. Bu 471 HEALTH CULTURE CONSTRUCTION WITH CARTOONS: CAILLOU SAMPLE  Rukiye Çelik Mustafa Zeybek, Nesrin Çoldur  yaklaşım ile Caillou’da, sağlığın önemi ve sağlığın korunması ana teması altında çocukların bilinçlenmesi ve sağlıklarına dikkat etmeleri hedeflenmiştir. Doktor korkusuna değinen çizgi dizide Caillou karakteri sezon 1 bölüm 11’de doktordan korkup doktorun canını acıtacağını söyleyerek muayene olmaya gitmek istemediğini dile getirmektedir. Bu durumda annesi Doris, doktorun canını acıtmayacağını ve onun iyi biri olduğunu söyleyerek gelmesini istemektedir. Doktorun sarı saçı, kırmızı tokası, mavi elbisesi, beyaz önlüğü ile neşe, güven, temizlik ve eğlence mesajları verilerek doktor korkusunun önene geçmek amaçlanmaktadır. Doktor, otoskop ile Caillou’yu muayene ederken canının acımadığını dile getirmektedir. Gösterilen otoskopa benzer aletle Caillou, kedisi Gilbert ve büyükannesinin kulaklarına bakmaktadır. Aynı bölümde muayene odası ve tıbbi malzemelerin öğretilmesinin ve aşinalık kazandırılmasının önemine değinilmiş; abeslang, stetoskop, otoskop, muayene masası, derece, pamuk ve duvarda insan vücuduna ait çeşitli görsellere yer verilmiştir. Benzer bir hikâye de diş tedavisinde işlenmektedir. Sezon 2-bölüm 27’de diş sağlığı ve Caillou’nun diş doktoru korkusu işlenmektedir. Diş doktorunun canını acıtacağı gerekçesiyle muayene olmaya gitmek istememektedir. Annesi, diş doktorunun canını acıtmayacağını, güzel ve büyümesini sağlayacağını anlatarak götürmüştür. Diş doktoru, Caillou’nun korkmaması için diş makinesinin gürültülü olacağını ve Caillou’yu gıdaklayacağını söyleyerek florür tedavisi yaparak röntgen çekmiştir. Bu korkusunu yendiği için Caillou’ya diş fırçası hediye etmiştir. Caillou eve geldikten sonra diş sağlığına dikkat ederek dişlerini fırçalamıştır. Bekleme salonunda gülen yüz, sağlam diş resimleri ve ağız maketi yer almaktadır. Muayene odasında dişçi sandalyesi, diş aletleri, duvarda büyük bir diş fırçası maketi, dişini fırçalayan çocuk resmi, sağlıklı diş resmi ve eksik dişli bir ağız resmi bulunmaktadır. Diş doktoru sarı gömlekli, lacivert tokalı ve kravatlı beyaz önlü bayan doktordur. Dişlerin düzenli bakımının işlenmesinden sonra göz sağlığı da çizgi dizide yer almıştır. Çizgi dizide gözlerin kontrol edilmesinin de önemli olduğu sezon 5-bölüm 14’de işlenmiştir. Göz doktoruna giden Caillou ve annesini beyaz önlüklü mavi kazaklı, gözlüklü bir doktor muayene etmiştir. Caillou’nun annesinin gözlerine göz makinesi ile bakarak muayene etmiş ve yakın okuma gözlüğü vermiştir. Caillou’ya da duvardaki yazıları sırasıyla gözlerini kapatarak okumasını istemiştir. Muayene odasında göz resimleri ve çeşitli harfler yer almaktadır. Bu konunun yanında çizgi dizide sağlığın korunması konusu da yer almıştır. 472 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Sağlığın korunması ile ilgili olarak cilt sağlığına değinen çizgi dizide sezon 1- bölüm 25, sezon 2-bölüm 9, sezon 5- bölüm 8’de güneş yanıklarından korunmak için şapka takılması ve güneş kreminin kullanılması gerektiği işlenmektedir. Güneş kremini yapışkan olduğu için Caillou kullanmak istemese de annesi Doris güneşin yakıcı olduğunu ifade ederek sürmektedir. Benzer şekilde sağlığın korunması için uyku düzeni, egzersiz ve sporda işlenmektedir. Uyku düzeninin bebeklerin ve çocukların sağlıkları açısından önemli olduğuna işaret etmek amacıyla sezon 1-bölüm 55’de bebeklerin öğle uykusuna yatmaları gerektiği söylenmektedir. Sağlığın korunması ve sağlıklı kalabilme için sezon 5-bölüm 15,27 ve 47’de kreşte sabah egzersizi yapılmakta, sezon 5-bölüm 33, 34ve 74’de babası evde egzersiz yapmakta ve annesiyle golf oynamak, sezon 5-bölüm 49’da Caillou ve babası Maraton koşusu, ısınma hareketleri yapmaktadırlar. Sağlığın korunmasının yanı sıra hastalık ve yaralanmalarla ilgili olarak farklı konularda işlenmiştir. Hastalık ve yaralanmalarla ilgili olarak kızamık, nezle, grip, diyabet, diz ve el yarası ile bilek burkulmaları işlenmiştir. Sezon 1-bölüm 52’de Caillou kızamık geçirmektedir. Bu hastalığın bulaşıcı olduğu gösterilerek Rosie’ ye bulaşmaktadır. Tedavisinde ilaç tedavisi, kaşınmaması ve bol dinlenilmesi gerektiği ifade edilmektedir. Hastalık nedeniyle Caillou temizlik amacıyla banyo yaptırılmaktadır. Sezon 5-bölüm 28, 39 ve47’de babası ve Caillou ve Sarah hasta olmuşlardır. Nezle ve grip olan karakterlerin ateşi olduğu gösterilip derece kullanılmıştır. Bulaşıcı olduğu anlatılan bu hastalıklara yakalan kişilere yaklaşılmaması gerektiği ve ilaç tedavisi yapılarak morallerinin iyi tutulması gerektiği anlatılmıştır. Sezon 5-bölüm 47’de diyabet hastalığı dile getirilerek Emma Diyabet tip 1 hastalığına sahiptir. Hastalığından dolayı sık öğün yapması gerektiği işlenmiştir. Bu hastalığa sahip kişilerin şeker makinası kullanması gerektiği gösterilmiştir. Sezon 1-bölüm 60’ da hafif yaralanmalarda yara bandı takılması ve sezon 5-bölüm55 ve 56’da bilek burkulmaları işlenmiş bu durumlarda yürüme değneği kullanıldığı gösterilmiştir. Genel Değerlendirme Tematik analiz yöntemi ile incelenmiş olan Caillou çizgi filminde sağlığa ilişkin kodların sıkça yer aldığı gözlemlenmiştir. Sağlıklı bir yaşam için Caillou’nun dikkat ettiği beslenmesi, hijyeni ve hastalıktan korunma yöntemleri ile çocuklara yol göstermektedir. 473 HEALTH CULTURE CONSTRUCTION WITH CARTOONS: CAILLOU SAMPLE  Rukiye Çelik Mustafa Zeybek, Nesrin Çoldur  Çizgi filmde sağlıklı ve dengeli beslenme kültürüne ilişkin kodlar yer almıştır. Sebzelerin faydalarına değinen çizgi filmde çeşitli sebzeler resmedilmiştir. Sağlıklı içeceklerin tüketilmesi gerektiği ifade edilmiş ve faydaları dile getirilmiştir. Sağlıksız yiyecek ve içeceklerden uzak durulması gerektiği anlatılmıştır. Tüketilen yiyeceklerin tazeliği, organikliği ve yemek saatlerinin düzeni yer almıştır. Sebze, meyve ve yiyeceklerin temizliğinin de yer aldığı temizlik ve hijyen kültürüne ilişkin kültürel kodların aktarıldığı görülmüştür. Temizlik ve hijyen kültürüne ilişkin kodlar, kişisel ürünlerin bireyselliği, beden temizliğine dikkat edilmesi, diş ve el temizliğinin yapılması, ev ve mekan temizliği konularıyla işlenmiştir. Yemekten önce ellerin yıkanması, yiyeceklerin yıkanması yere düşen besinlerin yenmemesi, ev ve mutfağın temiz tutulması bu kodlara örnektir. Temizlik ve hijyen kültürüne ek olarak hastalık ve sağlığın korunmasına ilişkin kodların aktarıldığı da görülmüştür. Düzenli doktor kontrolü, bulaşıcı hastalıklar ve diğer hastalıklar, yaralanmalar, cilt, göz ve diş sağlığına değinilmiştir. Egzersiz ve spor yapılması gerektiğinin altı çizilmiştir. Tematik analiz sonucu elde edilen ana tema ve alt temalar Tablo 1’de gösterilmiştir: 474 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Tablo 1: Caillou Çizgi Dizisinde Yer Alan Sağlık Temaları Ana Temalar Sağlıklı ve Dengeli Beslenme Temizlik ve Hijyen Hastalık ve Sağlığın Korunması Temalar Alt Temalar Sebzenin Faydaları Besinlerin Faydası Tatlının Dengeli Yenmesi Yemek Saatlerine Uygunluk Sağlıklı İçecekler Sağlıksız Yiyecek ve İçecekler Meyvenin Faydaları Küçük Lokmaların Olması Organik ve Taze Tüketimin Önemi Kişisel Bakım Ürünlerinin Bireyselliği Beden Temizliği Ev ve Mekân Temizliği Yiyeceklerin Temizliği Doktor Korkusu Doktor odası ve Tıbbi Malzemelerin Tanıtımı Bulaşıcı ve Diğer Hastalıklar Cilt Sağlığı Diş Sağlığı Göz Sağlığı İlaç Kullanımı Yaralanmalar Egzersiz, Spor ve Uyku Doktor Kontrolü Hasta Bakımı Çizgi filmde 3 ana tema çerçevesinde sağlığa ilişkin kültürel kodların aktarıldığı tespit edilmiştir. Sağlıklı ve dengeli beslenme ana teması kapsamında yiyeceklerin faydaları, zararlı yiyecekler ve dengeli beslenme alt temaları oluşmuştur. Temizlik ve hijyen ana teması içerisinde kişisel bakım ürünlerinin temizliği, beden temizliği, ev ve mekân temizliği ve yiyeceklerin temizliği alt temaları yer almıştır. Hastalık ve sağlığın korunması ana temasında, doktor korkusu, tıbbi malzemeler, bulaşıcı hastalıklar ve diğer hastalıklar, cilt, diş, göz sağlığı, egzersiz spor ve uyku, doktor kontrolü ile hasta bakımı alt temaları vardır. 475 HEALTH CULTURE CONSTRUCTION WITH CARTOONS: CAILLOU SAMPLE  Rukiye Çelik Mustafa Zeybek, Nesrin Çoldur  Sonuç ve Öneriler Kültür ve sağlık kavramları insanlık tarihi boyunca birlikte ele alınmış ve gelecek nesillere aktarılmış birbiriyle ilişkili kavramlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Sağlık kültürünün aktarımında yıllar boyunca çeşitli araçlar kullanılmıştır. Günümüzde bu aktarımı sağlayan en önemli araç medyadır. TÜİK’in 2015 Zaman Kullanım Araştırması’nda yer alan sosyal faaliyet dağılımında %94,6’lık oranla televizyon izlemenin birinci olduğu sonucu da medyanın önemini vurgulamaktadır. Medyanın çocuklara hitap ettiği tarzıyla çizgi filmler en önemli kültür aktarım araçlarından biridir. Popoye, Bir Varmış Bir Yokmuş ve Sünger Bob çizgi filmlerinde yer alan kodlar, sağlığın kültürel aktarımına örnek olarak verilebilir. Çalışmanın problem sorusuna, Caillou’da sağlığa ilişkin kültürel kodların aktarıldığı cevabı verilebilir. Üç ana tema çerçevesinde Caillou’da sağlığa ilişkin kodların yer aldığı tespit edilmiştir. Sağlıklı ve dengeli beslenme, hijyen ve temizlik, hastalık ve sağlığın korunması ana temaları içerisinde söylemlerde ve görsellerde yer alan kavramlar çocukların bu konuda bilinçlendirilmesi, bazı edimleri alışkanlık haline getirmeleri ve bilgilenmeleri hususunda önemli yer tutmaktadır. Çalışmamızda da görüleceği üzere çizgi dizilerde kültür aktarımı noktasında birden çok mesaja yer verilmektedir. Bu mesajlar çocuklara söylem ve görsellerle iletilirken çocukların bazı alışkanlıkları kazanmasına sebep olmaktadır. Dolayısıyla çizgi dizilere büyük roller düşmekte ve önemli husus olan sağlık konusunda bilgilendirme mesajlarına daha çok yer verilmesi beklenmektedir. Özellikle çocukların korkularını yenmesini sağlayabilmek amacıyla hastane faktörlerine daha çok yer verilmesi önemli bir adım olacaktır. Ayrıca son yıllarda artan sağlıkta şiddet olgusunun azaltılması, erken yaşta verilen sağlık iletişimi yaklaşımı ile gerçekleştirilebilir. Bu noktada çizgi filmler aracılığıyla sağlıkta iletişimin nasıl olması gerektiği, doktora nasıl yaklaşılması gerektiği, hakkını hangi kurallar çerçevesinde araması gerektiği gibi konularda çocuklara doğru alışkanlıklar kazandırılabilir. Bu sayede sağlıkta şiddete ilişkin erken dönemde bir önlem alınmış olur. Kaynakça Akalın, M.A., (1997). “Ütopya’da Sağlık”, Toplum ve Hekim, 12(78), 62-65. 476 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Barillé, A., (1987). Bir Varmış Bir Yokmuş: Vücudumuzu Tanıyalım (Çizgi Film). Baudrillard, J., (2008). Tüketim Toplumu. (H.Deliçaylı ve F. Keskin, Çev). İstanbul: Ayrıntı Bayat, A. H., (2010). Tıp Tarihi. Merkezefendi Geleneksel Tıp Tarihi, İstanbul. Berman, M., (1988). All That Is Solid Melts Into Air The Experience of Modernity, 5th Edition, New York: Penguin Books. Berry, D., (2007). Health Communication Theory and Practice. McGraw-Hill. Bulduku, Y., (2010). “Televizyonda Yayınlanan Sağlık Programları ve İzleyicileri”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 24, 75-85. Bumin, T., (2012). Tartışılan Modernlik: Descartes ve Spinoza. 5. Baskı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Çelik, R., (2016). Semantik Analiz ve Gömülü Teori Çerçevesinde Sağlığın Kültürleşmesi. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi. Çelik R., ve Erdem, R., (2016). “Hekimin Değişen Kimliği Çerçevesinde Sağlığın Kültürleşmesi”, Süleyman Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi, 7(16), 61-74. Çotuksöken, B., (1988). “Ortaçağ ve Rönesans Üzerine Kimi Bilgiler”, Gergedan Dergisi, 13, 35-45. Demir, F., (2011). ‘Bürokratik Kültür’, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 16(2), 153-178. Demir, M., (2012). “Herdotos ve Yabancı Kültürler: Mısır Örneği”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 27(2), 315-338. Demirci, S., (2000). Modern Tıbbın Ötesi. 2. Baskı, İstanbul: İnsan Yayınları. 477 HEALTH CULTURE CONSTRUCTION WITH CARTOONS: CAILLOU SAMPLE  Rukiye Çelik Mustafa Zeybek, Nesrin Çoldur  Denney, M.K., (2001). Body Soul And Medicine Confessions of An Elder Physician. Faculty of Pacifica Graduate Institute, Doctorate Thesis, U.S.A. Drymon, D., ve Waller, V., (Yaratıcı Yönetmenler), (2007). Sünger Bob, Hillenburg, S., ve Tibbitt, P.,(Yapımcılar), Bölüm: Bikini Kasabası Savaşı. Foucault, M., (2014). Kliniğin Doğuşu: Tıbbî Algının Arkeolojisi. (İ.Ünsaldı, Çev.), 3. Baskı, Ankara: Epos Yayınları. Given, L.M., (2008). The SAGE Encyclopedia of Qualitative Research Methods, Los Angeles: Sage Publications. Gümüştekin, N., (2007). ‘Kültür’ Kavramı ve Osmanlıdan Günümüze Kültürel Yapının İncelenmesi”, Kültürel Değişim, Gelişim ve Hareketlilik Sempozyumu Bildirileri, 1, 317-326. Güvenç, B., (1970). Kültür Kuramında Bütüncülük Sorunu Üzerine Bir Deneme, Ankara: Hacettepe Basımevi. Hamarat, D., Işıtan, S., Özcan, A., Karaşahin, H., (2015). “Okul Öncesi Dönem Çocuklarının İzledikleri Çizgi Filmler Üzerine Bir İnceleme: Caillou ve Sünger Bob Örneği”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18 (33), 75-91. Hurrelmann, K., (1989). Human Development and health: Berlin, Springer Verlag. http://www.who.int/healthpromotion/conferences/previous/ottawa/en/ (Erişim Tarihi: 22.04.2017). http://www.sdplatform.com/Dergi/245/Saglik-iletisiminde-internet.aspx (Erişim Tarihi: 22.04.2017). http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=18627# (Erişim Tarihi: 23.04.2017). https://en.caillou.com/faq#faq-show-faq (Erişim Tarihi: 13.08.2017). 478 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin https://en.caillou.com/about#characters (Erişim Tarihi: 13.08.2017). https://tr.wikipedia.org/wiki/Caillou (Erişim Tarihi: 17.08.2017). Illich, I., (1976). Limits To Medicine: Medical NemesisThe Expropriation of Health. New York: Pantheon Books. İbn-i Haldun, (2005). Mukaddime (S. Uludağ, Çev.). Dergah Yayınları. Kaya, T., (2014). “Tematik Çocuk Kanallarında Yayınlanan Çizgi Filmlerde Yerel ve Küresel İzler”, Maltepe Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 1(1), 63-78. Ker-Dincer, M., ve Yılmazkol, Ö., (2009). “Televizyon: Çocuklara “Gerçek Hayat”ı Şiddetle Öğreten Çağdaş Masal Anlatıcısı” Çocuk ve Medya (içinde) Akçalı, S. İ., (der), Ankara: Nobel Yayıncılık. Marshall, G., (1999). Sosyoloji Sözlüğü. Ankara, Bilim ve Sanat Yayınları. Mutlu, E., (2005). Globalleşme, Popüler Kültür ve Medya. Ankara: Ütopya Yayınevi. Okay, A., (2009). Sağlık İletişimi: Temel kavramlar ve Prensipler. İstanbul, Mediacat. Sarı, N., (2007). Tıp Tarihi ve Tıp Etiği Ders Kitabı.İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi. Scambler, G., (2015). “Jürgen Habermas: Health And Healing Across The LifeworldSystem Divide”, The Palgrave Handbook Of Social Theory In Health Illness And Medicine (içinde), Collyer, F., (der.). New York: Palgrave Macmillan Publishing. Sezgin, D., (2011). Tıbbileştirilen Yaşam Bireyselleştirilen Sağlık. İstanbul: Ayrıntı Yayınları. Sezgin, D., (2011). “Yasam Tarzı Önerileri Bağlamında Sağlık Haberlerinin Analizi”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü Dergisi, 2(2), 52-78. 479 HEALTH CULTURE CONSTRUCTION WITH CARTOONS: CAILLOU SAMPLE  Rukiye Çelik Mustafa Zeybek, Nesrin Çoldur  Sorokin, P.A., (1947). Society, Culture And Personality: Their Structure And Dynamics. New York: Harper & Brothers. Spicker, I., Schopf A., (2007). Betriebliche Gesundheitsförderung erfolgreich umsetzen: Praxishandbuch für Pflege- und Sozialdienste. Wien: Spriger Verlag. T.C. Başbakanlık Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü, (2008). Politika Dokümanı Kadın ve Medya, Ankara, s. 5. Temizyürek, F., Acar, Ü., (2014). “Çizgi Filmlerde Subliminal Mesajların Çocuklar Üzerindeki Etkisi”, Cumhuriyet International Journal of Education, 3(3), 25-39. Turner, B.S., (1987). Medical Power and Social Knowledge. London: Sage Publications. Tylor, E.B., (1871). Primitive Culture: Researches Into The Devolopment of Mythology, Philosophy, Religion, Art And Custom, In Two Volumes, Vol: 1, London: John Murray. Videlier, P., ve Piras, P., (1990). “Health in Strip Cartoons” Word Health Forum, 11, 14-31. Yeşilşerit, T., (2012). Sağlık Kültürünün Oluşumunda Sağlık Haberlerinin Yeri: Sağlık Muhabirleri ve İstanbul’da İki Farklı Sosyo-Ekonomik Yapıdaki Mahallede Yaşayanlarla Yapılan Araştırma, T.C. Yeditepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. 480 HOMELAND MEMORY: CONSTRUCTION OF MEMORY POLITICS AND THE MEDIA IN TURKEY RELATED TO WORLD WAR I H. Esra Arcan 27 HOMELAND MEMORY: CONSTRUCTION OF MEMORY POLITICS AND THE MEDIA IN TURKEY RELATED TO WORLD WAR I H. Esra Arcan Abstract The beginning of the 21st century unfortunately resembles the beginning of the 20th century when the world went through disastrous years during World War I (WWI). There are disturbing conflicts all around the world but once again the region around Turkey, from Ukraine to the Middle East is under fire of war and terror. Therefore it is crucial to understand the importance of peace and peace oriented memory politics and remembrance of the past all around the world as well as in Turkey. Thus, this study tries to reveal the meaning and the place of WW I in the cultural memory of Turkey. Turkey as the successor of the Ottoman Empire has been disconnected with the past, therefore WWI memories have faded in cultural memory. Recently, battles against allied forces, British Empire, France and Russia, in Gallipoli and Sarıkamış are becoming a part of the cultural memory through new war commemorations. Reconstructing the past through war commemoration is a common characteristic of constructing cultural memory. This paper focuses on two front lines of the Ottomans in WWI; Gallipoli and Sarıkamış and attempts to show how the most glorious victory of Gallipoli and the disastrous failure of Sarıkamış have recently been reconstructed through commemorations by official and civil efforts. Increasing amount and contesting content of broadcasting and news reporting of Gallipoli and Sarıkamış commemorations indicate an attempt to reconstruction of the past in Turkey. Because of that, the study also reveals the role of the Turkish media in the construction/reconstruction and the invention of the national past and the cultural memory. Keywords: World War I, War Commemoration, Social/Cultural Memory, the Ottoman Empire, Turkey. 481 HOMELAND MEMORY: CONSTRUCTION OF MEMORY POLITICS AND THE MEDIA  IN TURKEY RELATED TO WORLD WAR I  H. Esra Arcan Introduction Cultural (social or collective) memory studies have been established in recent decades, and have made considerable advances both inside and outside the academia as an interdisciplinary study. War memories and commemoration of wars have also emerged as one of the focal points of memory studies and became one of the main interest areas of cultural memory scholars. Close relation between war, and the cultural memory studies can be seen in the words of Huyssen (2000: 21) “Memory discourses accelerated in Europe and the United States in the early 1980s, energized by the broadening debate about the Holocaust (triggered by the network television series Holocaust and, somewhat later, the testimony movement) and by media attention paid to the fortieth and fiftieth anniversaries of events in the history of the Third Reich” As it is outlined by Ashplant, (2000: 3 ) war memories and commemorations drew the attention of not only the academics but the general public as well. “During the last two decades there has been a proliferation of public interest and concern throughout the world in the various cultural and political dimensions and phenomena of war memory and in the forms and practices of war commemoration.” Turkey as the successor of the Ottoman Empire disconnected with the past, and focused on the future, thus memories of long, perishing years of World War I (WWI), last war of the Ottomans, faded in cultural memory. During the 2000’s a sudden, growing interest on two battles of WWI, Gallipoli and Sarıkamış, brought out new commemorations. Therefore, this paper aims to examine the politics of memory in Turkey related to the newly emerged interest on war commemorations and the dominant agency that constructs cultural memory. First the study intends to explore the genesis of Turkish memory politics related to WWI by looking at the historical background of the war and tries to show its current social and political effects on interrupted memories of Turkish society. Then, the paper argues the role of the state and civil society in construction of narratives about past related to WWI and cultural memory politics. In order to show the difficulty of challenging the state’s forced memory in lack of human rights, the article examines some cases that attempt to challenge the official version of cultural memory of the Great War. Finally the paper tries to reveal the role of the Turkish media in the construction of cultural memory and its influence on contemporary debates. 482 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Problematic, Scope and Method of the Study Is remembrance ‘socially framed’ as pioneer of collective memory studies Halbwachs put it or is in contrast, remembrance the outcome of civic agency, as the product of individuals and groups as Winter and Sivan suggest? Who selects what is to be remembered, who determines the symbolic repertoire of remembrance? Who installs the particular memories at the center of culture and leaves other memories out to be forgotten? What are the roles of the state, the civil society, individuals and the media in the world of contested meaning and memories? Thus, this study reviews the historical background and political context of WWI. Then, the paper discusses the contextual meaning of commemorations and remembrance of the past in Turkey and their role in power relations. Besides case studies, news about newly emerged commemorations is within the scope of this study. Mainly two Turkish newspapers, Hürriyet and Yeni Şafak will be examined and compared related to how they approached and, framed the war commemorations, and what kind of discourse strategy was employed in the news. Also discourse strategies of statements that are made by political figures, especially by the President, the Prime Minister and the Foreign Minister of Turkey with relation to war commemorations will be examined. Two newspapers are chosen according to their different ideological and political attachments. While Hürriyet newspaper is known to favor Turkish nationalism, secularism, republicanism, it focuses on the modern future of Turkey and against the current AKP government; Yeni Şafak is known to favor Islam nationalism, non-secular/pro Islam governance, focusing on the Ottoman past of Turkey and supports the current AKP government. Losing an Empire: Historical Background of World War I After six hundred years of rule in the Middle East, North Africa and South Eastern Europe, the Ottoman Empire had been partitioned by the Allies at the end of World War I (WWI). Destruction of not only the Ottoman but also Russian, German, Austria-Hungarian empires marked the end of the war. In 1914, the Ottoman Empire controlled 2.4 million sq km of territory, including all of today’s Turkey, but it had already lost some of the territory as a result of the Tripoli (Libya) War (1911) against the Italian Kingdom. Under the pressure of the Italian colonialist lobby with the support of other European countries, the Italian government demanded that the Ottoman Empire transfer Libya to Italian control. The Ottoman 483 HOMELAND MEMORY: CONSTRUCTION OF MEMORY POLITICS AND THE MEDIA  IN TURKEY RELATED TO WORLD WAR I  H. Esra Arcan Empire rejected the demand and the Italians invaded Libya and the Dodecanese islands in the Mediterranean in October 1911. In spite of successful resistance against the Italians, the outbreak of the First Balkan War forced the Ottoman Empire to sue for peace and accept Italian claims over both Libya and the Dodecanese.1 Right after the Tripoli war, the First and the Second Balkan Wars (1912-13) against the Balkan League, which was a regional military alliance formed by Greece, Bulgaria, Serbia and Montenegro, had disastrous consequences for the Ottoman Empire. Although the Second Balkan War was a victory and the Ottoman Empire regained all of Eastern Thrace, at the end the bulk of the Ottoman territories they had fought to keep had been lost. Moreover, the Libyan and Balkan wars had together cost the Ottoman army 250,000 casualties, and the loss of large amounts of weapons and equipment. 2 Under this circumstance the Ottoman Empire, unlike other countries, entered the Great War with an army and the economy already badly strained by three wars in the previous three years. The condition of that day, right before WWI, was stated by the Grand Vizier (Prime Minister) of the Ottoman Empire, later in his memoir (Said Halim Pasha, 2000) with these words “Our independence and territorial integrity were in danger.” Thus, says Aksakal “whether Ottomanist or irredentist or Anatolian and ethnic nationalist, the idea that the Ottomans sooner or later would have to fight a war of survival and that for this purpose the population had to be equipped appropriately – mentally and physically- form the central theme in the period’s political literature.” A popular author of the era, Ahmed Hilmi (quoted from Aksakal, 2008; 3031) summed up the main theme of social mobilization which would affect next generations, as below; “The Crimea, Rumania, Algeria, Tunisia, Egypt, Serbia, Bulgaria, the Caucasus all went one by one…Finally Tripoli (Libya) and three-fourths of the Balkans also were lost. These areas were all rich and valuable places; we gained them at the cost of our blood. But those territories, however rich they may be, were not the heart and soul of our homeland. O Turk! If we continue in our old ways, if we face the enemy again in slumber, unprotected, then this time the enemy’s sword will come to our [homeland’s] heart and soul and kill each one of us.” 1 2 Retrived from (20 12 2014): http://www.nzhistory.net.nz/war/ottoman-empire/three-wars İbid. 484 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Mobilization of society not for the Ottoman Dynasty but for a new ‘national struggle’ and ‘sovereign nation state’ was also the main theme of politicians. Ferhad Bey (cited in Aksakal, 2008: 22) in his addressing to the Ottoman chamber of deputies (13th July 1914) framed the issue from an international law and human rights point of view; It does not matter however many books we write on international law or however many human rights laws we implement. In order to gets states to respect these [laws] we must still possess additional means, means of coercion. Every state has adopted this position and for that reason builds up its [military] strength. [A state] will use all of its defensive of offensive strength in order to defend and protect its rights. We are a state, too, and therefore cannot escape this truth. We can see that the discourse of saving the homeland, and keeping the state sovereign was the main theme of the Ottoman elites in order to mobilize society. The same theme was used and still is being used by Turkish elites as nation founder discourse. Thus, it can be said that today’s dominant discourse of remembrance and commemoration of war emerged right before WWI. Interrupted Memory: Discussions on Entering World War I After almost one hundred years, the conditions of entering WWI are still debated in Turkey. The story of why and how the Ottoman Empire entered WWI remained in shadow for a long time, only recently the questions of why and how are being answered (Aydın 2013; Aksakal, 2008; Said Halim Pasha, 2000). On one hand, according to some historians like Aydın (2013), Enver Pasha, the War Minister of the era and also the son in law of the Ottoman Dynasty, is responsible for entering the Ottoman Empire into WWI by agreeing with German Head of Military Staff without even consulting or informing neither the Sultan nor the Ottoman Parliament. Besides the incompetency of the Ottoman leadership, Enver Pasha’s adventurous aims, led him to secret negotiations and an agreement with the German Military and at the end the peoples of the Ottoman Empire paid the price of an avoidable war. A decision that is made by the Ottoman leadership served the best interests of the German Empire. On the other hand, historians like Aksakal (2008) think that the Ottoman leadership, which was the Committee of Union and Progress (CUP), the ruling party of the empire and its leading triumvirate of Enver Pasha, Celal Pasha and Talat Pasha, considered all competing interests and tried to give a decision in the best interest of the Ottoman Empire. 485 HOMELAND MEMORY: CONSTRUCTION OF MEMORY POLITICS AND THE MEDIA  IN TURKEY RELATED TO WORLD WAR I  H. Esra Arcan Even today, by whom, why and how the Ottoman Empire entered WWI is a quite hot topic of discussion in the public sphere in Turkey. For example, recently, after the publication of the book by Aydın, ‘The Last War of the Ottomans’ about WWI, an interview with the author in a liberal Turkish newspaper Radikal3, was one of the most commented news pieces by readers and generated impassioned argumentations in the newspaper’s reader comment pages. Recent hot debates are clear indications of a disturbed and contested remembrance of the past in Turkey related to WWI. Defeated Alliance of the Central Powers: The Ottoman Empire, German Empire and Austro- Hungarian Empire Following the two Balkan Wars, Serbian nationalists focused on the idea of liberating Slavs of Austria-Hungary and on June 28, 1914, in the Bosnian capital, Sarajevo, Austrian Archduke Francis Ferdinand and his wife were shot dead by a Bosnian Serb, Gavrilo Princip. On 28 July 1914, the Austrian-Hungary Empire declared war against Serbia and the expected World War I had been started. A defeated alliance of the Central Powers of WWI was established by the German, the Austrian-Hungarian and the Ottoman Empire as from November 1915. These three empires were against the Allied Powers that were formed by the British Empire, France and the Russian Empire. The “Great War” ended with the defeat of the Central Powers, all parliamentary monarchies, led to the fall of four great empires, and resulted in the establishment of republics (Ottoman, German, and Austria-Hungary) and the Bolshevik Revolution in Russia. The consequences of the war, which proved to be beyond expectation, were 16 million deaths, 21 million wounded, millions of refugees, orphans and widows. During WWI three fourths of the Ottoman Empire’s adult male population had been drafted into the army; at the end of the war an untold number never returned home. (Thompson 2009: 3) The Ottoman Army fought on three continents and in seven big campaigns in Gallipoli, Caucasus, Mesopotamia, Palestine, Arabia, Northern Africa, Persia, and Eastern Europe. The Gallipoli Campaign is the most glorious momentum of WWI and Sarıkamış front as a part of the Caucasus Campaign is the most disastrous and sorrowful momentum of it. 3 Radikal Newspaper- Interview with Erdoğan Aydın by Ezgi Başaran, 24 09 2012 486 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Under this circumstance, at the end of WWI, what remained of the Ottoman Empire was occupied by the Allies. Not only Istanbul (Constantinople), the capital city of the Ottoman Empire, but also Anatolia (Asia Minor), the heartland of Turkey was under occupation. With the treaty of Serves, the partitioning of the Ottoman Empire was solidified. Some of the Ottoman Army officers under the leadership of Mustafa Kemal Pasha, who was one of the commanders of Gallipoli, established the Turkish national movement and fought against the Allied Forces almost five more years ultimately winning the Turkish Independence War. In July 1923 the Lausanne Treaty was signed, and the war, that existed since the onset of WWI ended after 5 years of the Armistice. The Ottoman Sultanate was abolished and the Grand National Assembly of Turkey proclaimed the Republic of Turkey on 29 October 1923. After 12 years of a series of bloody, perishing wars the salvation of the people was finally realized so people called this series of wars the liberation war in their daily language. Saving the Homeland: Reconstruction of Cultural Memory in Turkey Related to WWI The new regime established itself as a homogenous nation of Turks and a secular nationstate that placed a certain distance between Ottoman’s Muslim- cosmopolitan past and their secular-republican- homogenous present and focused on the future like any other modernists. This distance turned into a disconnection through the alphabet and language reform in 1928 and 1932. The changes were so dramatic that it is impossible today to read and even to understand a text that was written before 1928. “To be radically modern means to sever all links to the past” says Huyssen (1995, p.250) and so did modern Turkey’s elite rulers. Therefore an official ‘forgetting of the past’ policy dominated cultural memory through cutting oral and written remembrance channels of language and script, as a first step. The Ottoman citizens lost their empire and citizens of Turkey saved the homeland and ‘are still protecting their homeland against enemies’. Therefore the main theme of all kinds of war commemoration in Turkey is the remembrance of saving and protecting the homeland. This feeling is rooted in WWI and reflected in one hundred years old letter by the Ottoman soldier Behzade Kerim; “I will sacrifice myself for my faith, my country, and my dear Istanbul. I will crash the dirty, loathsome hands that threatening my father’s happiness, my 487 HOMELAND MEMORY: CONSTRUCTION OF MEMORY POLITICS AND THE MEDIA  IN TURKEY RELATED TO WORLD WAR I  H. Esra Arcan innocent baby’s life, my beloved wife’s honor. .. I salute you, oh apple of my eye Istanbul. Those were about to die, bid you farewell.”4 It is not only a fight against ‘enemies’ but for their country’s survival and saving the homeland, is also a fight against the ‘enemies’ of fathers’ happiness, babies’ innocence and wives’ honor which remains to be a vivid sentiment for the Turkish people. Being surrounded by enemies is still a living image in political statements, speeches and language of the media. The disastrous, long war period of the Ottoman-Turkey started in 1911 and ended in 1923, and naturally affected cultural memory in Turkey. But memories of World War I have been always under the shadow of the LiberationIndependence War of Turkey. Today, the majority of Turks think that most battles of WWI such as Gallipoli, are part of the Turkish Independence War (Lamrhari, 2014) however, it was the last war of the Ottoman Empire (Aydın, 2014). The Great War was an epochal event that touched almost everyone’s life in one way, for example, the author’s three grandparents are orphans of WWI, the maternal ones were also forcibly moved from the Caucasus to Anatolia, during the deportation the author’s grandmother, at the age of five was separated from her family and was never again reunited with them. Despite its commonality, this traumatic experience was not reflected enough upon in novels, memoirs, journals and even in war monuments and WWI was the forgotten or unknown war until 2000’s. There has been a growing media interest toward Gallipoli and Sarıkamış War commemoration according to numbers of news articles and news broadcasting. For example, the most influential and circulated Turkish newspaper Hürriyet published only one news story until 2002, but in 2014 it published 27 news articles related to Gallipoli commemoration.5 This growing body of news, not only for Gallipoli but also for Sarıkamış shows public and media interest on the subject. What changed after 2002 and why Gallipoli and Sarıkamış commemorations gained a new momentum can be explained by two reasons. First, a new political power emerged in the Turkish political arena and second, a new Anzac war commemoration site was constructed in Gallipoli where every year the dawn service of Anzac Day attracts thousands of Anzac participants. Coming of Anzacs from another part of the world and commemorating 4 The letter is cited from Gallipoli Campaign-The Battle of Çanakkale, BBC documentary, (3 12 2014): https://www.youtube.com/watch?v=sNVMXHewq5E 5 Hürriyet online archive news index statistics table according to news topics: http://www.hurriyet.com.tr/arama 488 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin their lost soldiers who fought against the Ottoman soldiers and died in Gallipoli also reminded epochal lost and forgotten past of WWI in Turkey and inspired the Turkish people to commemorate and remember their lost soldiers of WWI. Because of the geostrategic importance of the Dardanelles and Phosphorous Straits, the Allied Forces started a campaign in Gallipoli with the suggestion of Winston Churchill the First Lord of Admiralty. Anzac (Australia and New Zealand Army Corps) soldiers from South East colonies of Britain, Australia and New Zealand came to Gallipoli to fight against the Ottoman Army to support the British Army and Navy. The battle was a disaster for the Allied Forces; unexpectedly, the Ottoman Army under the German General Liman von Sanders’ command won the epochal victory. Mustafa Kemal Pasha, later named Atatürk, was also one of the charged officers of the battle. His tactical and strategic supremacy filled the pitfalls of general Sanders who were harshly criticized by Mustafa Kemal Pasha in a letter dated from 3 May 1915 addressed to the Chief of Military Staff. His address to the soldiers in Gallipoli as ‘I do not order you to attack, I order you to die’ still is the most cited quote. Thus, Mustafa Kemal gained the hearts of the nation and the Gallipoli victory became an epic, heroic saga that has been summed up as ‘Çanakkale (Gallipoli) cannot be trespassed’. As a result of that war 22 000 Anzac soldiers rest in the soil of Gallipoli. Each year, the number of visitors from Australia and New Zealand attending the Anzac dawn service on 25 April has grown. In the years of 1999-2000, the Anzac commemorative location was built by Australia in cooperation with the New Zealand government and with the approval of the Turkish government at Gallipoli. Organized ceremony and commemoration rituals performed by the grandchildren of the Anzac soldiers to pay respect to their heroes drew public attention and Turkish people realized, their grandfathers who died for saving the homeland were not commemorated adequately. In contrast, the motivation for Sarıkamış commemoration is different and unique as it is the first and only civil initiative for war commemoration in Turkey. Commemoration of Sarıkamış is one example that supports the social agency paradigm. Since the early days of the Turkish Republic, the military has been immune to criticism and their heroic past has been a taboo that could not be questioned until recently. Therefore, the catastrophic and disastrous failure of Sarıkamış remained closed to public discourse. As a part of the Caucasus Campaign against the Russian Army, the Sarıkamış battle was commended by the war minister Enver Pasha, and the German General Schellendorf. Poorly equipped soldiers with no winter clothing, with only dry bread and olives as 489 HOMELAND MEMORY: CONSTRUCTION OF MEMORY POLITICS AND THE MEDIA  IN TURKEY RELATED TO WORLD WAR I  H. Esra Arcan rations, began a long trek in minus 26 C weather conditions with one and a half meters of snow, resulting in 90,000 freezing to death. (Erickson, 2001) Censorship initiated by Enver Pasha over a long period of time made memories of this tragic event dull. After almost a century, a cardiovascular surgeon, Prof. Dr. Bingür Sönmez who is from Sarıkamış, at the suggestion of a local journalist (name unknown, Serhat’ın Sesi Birikim, 22 December 2009)6 and with the support of local NGO, launched a new project in 2003 in order to commemorate the Sarıkamış tragedy. Civilians came together and walked through the path on which the soldiers had walked. They emphasized the difficulty and impossibility of their task that they had been forced to undertake by their commanders. In doing so, they drew attention to the individuality of the soldiers with a humanitarian and a critical tone, bringing a new approach to war commemorations in Turkey without challenging the official narrative. The AKP (Justice and Development Party) as a pro-Islam political party with a new Ottomanist tendency, took power in the 2002 election by gaining the overwhelming majority of the votes, which made the ‘moderns’ anxious. As defined by a university professor and parliamentarian member of the CHP (Republican People’s Party that is founded by Mustafa Kemal Atatürk) Toprak (Toprak, 2009) ‘anxious moderns’ who are the followers of a secular, homogenous nation state ideology, felt threatened by proIslam conservatives and social polarization that had started in Turkish society. The moderns of the country, who were focused on the future as it is outlined by Huyssen, concentrated on the past and tried to reinvent the golden age of a modern, secular, democratic, nationalist republic while putting a special emphasis on Turkey’s founding fathers who saved the nation, with a special focus on Atatürk. On the other hand, the new government that defined itself as conservative democrats, who had already focused on their Ottoman past, attempted to reinvent their past that promised a future as glorious as the Ottoman Empire’s golden age once was. As a first move, the new government, instead of commemorating the day that Istanbul was liberated from occupation of the Allies, focused on the commemoration that celebrates the ‘conquering of Constantinople’ and instead of Atatürk and his friends, they put focused on the Sultan Mehmet II, who is known as the Conqueror after the annexation of Constantinople to the Ottoman land. Sultan Mehmet II, whose name is the Turkish version of Prophet Mohammed, is also praised by the Prophet Mohammad in one of 6 Retrieved from (21 03 2014): http://www.siyasalbirikim.com.tr/haber.php?haber_id=4952&print=1 490 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin his prophesies, as ‘the best of commanders who conquered Constantinople’. The municipality of Istanbul also established the 1453 Conquest Museum in Istanbul which was opened by the Prime Minister Erdoğan who now is the first elected President of Turkey. In doing so, they integrated ne-conservative cultural policy in Turkish museums after 2000 and the “AKP’s Ottomanist style added on new ideological emphasis to neo-Ottomanism in Turkey” (Bozkuş, 2014, s.2). Very recently, the AKP government prepared a bill to make the teaching of Ottoman script and language mandatory in schools. In replay to criticism, Turkish President Erdogan’s answer was scathing: “Whether they want it or not, they have to learn the Ottoman language…This language is not foreign to us, it is ageless and eternally Turkish.” (Cumhuriyet Newpaper, 8 12 2014) Considering such a policy attempt, it can be said that a new Ottoman-Turkish identity is being constructed by the government. Furthermore, AKP government is not only focused on the Ottoman past, but also on the Muslim past, therefore some non-governmental organizations that are openly supported by the government started a new tradition by celebrating the birthday of the Prophet Mohammad as ‘Holy Birth Week’. In doing so, the Muslim-Ottoman character of Turkish identity and the Muslim-Ottoman past of Turkish nation are both being stressed and remembered. The National Education Ministry and Municipalities with AKP in power, organize ‘tours’ from all over Turkey and bring especially students and women to the Gallipoli Commemoration Site where there are 50 memorials, grave sites and cemeteries dedicated to the Ottoman soldiers. According to Değirmencioğlu, (2014) who opened a discussion on the ‘myth of martyrdom’ with his book, in the last decade, ten percent of the population participated in the ‘martyr tourism’ which was sponsored by public budget and organized by municipalities and the National Education Ministry. Değirmencioğlu also warns that during the tours they instill the martyrdom myth to the millions. Most of them are children so children learn how to die for the victory of their Turkish nation and Islam. Sarıkamış commemoration also concluded being all about the same martyrdom myth. A local journalist who suggested to launch a civil commemoration for the Sarıkamış martyrs, shared his concerns with his readers and outlined that this commemoration was the only and first civil initiative, that would be surrounded by political elites and that their political ambitions will change its civil character, as he mentioned in his column in 2009 7 (Serhat’ın Sesi Birikim, 22 12 2009). After 5 years, his predictions have been come true and the 7 http://www.siyasalbirikim.com.tr/haber.php?haber_id=4952&print=1 491 HOMELAND MEMORY: CONSTRUCTION OF MEMORY POLITICS AND THE MEDIA  IN TURKEY RELATED TO WORLD WAR I  H. Esra Arcan Ministry of Youth and Sports organized the commemoration and held a march called ‘Youth on the Tracks of the Martyrs’. It is reported that with 18 000 participants from across Turkey it was more than the sum of all previous years (Today’s Zaman, 13 01 2013) and now, the commemoration lost its civil character and turned into a statecentered, political activity. So, the construction of cultural memory continues in one way or other in the hands of the state and the ruling power in Turkey. How it is so; answer will be searched in the light of three significant theoretical paradigms of war memory and commemoration in next pages. The Role of the State in the Construction of Cultural Memory: The State’s Forced Memory vs. Civil and Private Memory Following Halbwachs’ concept of collective memory as social construction, remembrance of the past is impossible without current interests that always provide utility to dominant power and its ideology. As different actors of societies seek to provide history with their specific interest, they use history for their political benefit (Meyer, 2008: 177-176). Different actors of societies who are defined agents who are involved in producing and constructing war memories and influence the war memory politics are the state, civil society, ‘private’ social groups and individuals (Ashplant, Dawson, and Roper, 2000, p. xii). The first paradigm is the ‘state centered’ approach to memory politics that developed by Eric Hobsbawm and Benedict Anderson. Their books, The Invention of Tradition (Hobsbawm with Ranger) and Imagined Communities (Anderson) explain the role of the states to invent traditions to form imagined communities. Hobsbawm and Anderson suggest that the state operates the memory politics in order to create a social cohesion and consistent national identity narrative so memory politics are state centered. State centered paradigm of Hobsbawm and Anderson have been criticized by Jay Winter and Emmanuel Sivan’s the ‘socialagency’ approach which is the second paradigm which emphasis on the transformative role of the civil-social groups on memory politics that challenges to the state’s official narratives. The third paradigm is defined as ‘popular memory’ approach and first was studied and introduced by Popular Memory Group of University of Birmingham. Instead of official narratives, popular memory approach stressed on the importance of individual-private memories as alternative resource of remembering past. ‘Popularmemory’ approach is also supported by the studies of Alistair Thomson. (ibid, p. xii) The state centered approach emphasizes the role of state and political usage of remembrance in order to provide a sense of belonging to a nation and coherence for 492 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin national identity through invented traditions of imagined communities. War memory is constructed and commemorations are orchestrated by the states in order to maintain a nationalist rhetoric of the nation state (Hobsbawm and Ranger, 1983; Anderson, 1983), that is “involved precisely in making particular meanings about death in war: the ‘noble sacrifice’ of ‘dying for your country’” (cited in Ashplant, Dawson, and Roper, 2000, p. 9). On the other hand, Winter and Sivan outlined the importance of mourning and the role of social agents in the construction of memory and stressed “collective remembrance as the outcome of agency, as the product of individuals and groups who come together, not at the behest of the state or any of its subsidiary organizations, but they have to speak out.” (Winter and Sivan, 1999, p. 9) Rejecting the central role of the states in collective memory, which was suggested by Hobsbawm and Andersen, they said “We too speak of ‘collective memory’, but depart from those who define it as the property of dominant forces in the state” (ibid, p. 9). They focused on the transforming power of social agencies such as families, civil societies against the state’s dominance which allows for alternative interpretations that can heal those bereaved by the wars. Popular memory group asserted that there is a certain interaction between public and private memories and reoriented oral historians to explore that interaction. The popular memory group “emphasizes the fundamental constitutive role of language and cultural discourses in shaping individual interpretations of experience.” (Green, 2004). Summing up, the politics of memory as social engineering has been challenged, studies by Western academics, in public and private milieus increased focusing on the memories of ordinary people and their private memories. The state centered, social agency, popular-private memory approaches that are explained above, could be used to interpret the case of Turkey considering, how cultural memory dynamics are structured and what type of remembrance, commemorations, cultural memory constructions, and memory politics have been employed in Turkey. The Unbearable Heaviness of Challenging the Official Version of Cultural Memory In the midst of the ‘memory boom’ that Winter defines, the scarcity of existing memory studies in Turkey is not surprising, as a result there is no knowledge source, data and tools that social-private agencies can use for social change. Also, it is not an easy task for individuals and groups to challenge dominant memory politics because of a lack of democratic legislation and environment that results in weak civil society and agencies. 493 HOMELAND MEMORY: CONSTRUCTION OF MEMORY POLITICS AND THE MEDIA  IN TURKEY RELATED TO WORLD WAR I  H. Esra Arcan One of the most poignant examples of challenging the state-centered version of cultural memory is exemplified in the life and death of Hrant Dink, an Armenian Turkish peace and human rights defender who was shot to death by a nationalist minor. In his funeral, his wife, Rakel Dink warned the society by saying “Without questioning the darkness that created murderers from those babies, there is nothing to do, my brothers and sisters.”8 The death of Hrant Dink was a turning point in Turkey’s history for which he paid the price of his life. Luckily, not all examples are as poignant as in the case of Hrant Dink but the difficulties remain enormous. The case of Orhan Pamuk9 is an important example explaining the difficulties of challenging official memory politics in some societies. Additionally, it also provides a significant example to show the reason for the weakness of social-private agencies. In 2005, Orhan Pamuk, renowned author of Turkey, a Nobel literature laureate, gave an interview to the Swiss magazine, Das Magazin. Among other subjects, he stated, “Thirty thousand Kurds and a million Armenians were killed in these lands and nobody but me dares to talk about it.” Turkey’s most prominent author challenged the dominant discourse of WWI and current war memories of Turkey. He found himself in front of the judges, he was accused of article 301 which states ‘A person who explicitly insults being a Turk, the Republic or the Turkish Grand Assembly, shall be imposed to a penalty of imprisonment for a term of six months to three years.’ Although charges were dropped because of technicality, there was some explicit violence against him on streets and a harsh smear campaign in the media (Iri, and Arcan 2007). As a result, he had to leave Turkey and now lives in the USA and teaches at Columbia University. The case of Orhan Pamuk which is not an isolated incident shows the necessity of freedom of speech and a strong support by the civil society in order to question the state- centered memory politics. Almost 5 years later, another intervention attempt came from Nadire Mater, a journalist with Book of Mehmet, a collection of testimonies from Turkish soldiers who served in the South East of Turkey where armed conflict was going on between the Turkish Army and the PKK prior to the peace process. She was interested in the personal accounts of the conflict rather than the official version. In an interview with Time Out (July, 2011) she explains “When soldiers who serve in the South East are interviewed on TV, they always give the official version of the story. Officially, 8 Retrieved from (24 12 2014): http://bianet.org/english/politics/90622-rakel-dinks-letter-to-the-lovedone 9 For further detailes of the case, Arcan, E and M. Iri (2007) “The Orhan Pamuk Case: How Mainstream Turkish Media Framed his Freedom of Speech”, Manas Social Sciences Journal, Vol. 9, No.17, pp. 17-24 http://journals.manas.kg/mjsr/oldarchives/Vol09_Issue18_2007/557-1503-1-PB.pdf 494 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin everyone has to say, “I am going to fight these terrorists and save my country. But I had a strong feeling that this was not the full story”. One part of the story is told by a soldier in her book; “I was there to fight and protect my homeland, the land of Turkey, but suddenly I realized that I don’t even own a piece of land as big as this ashtray.” So the book was banned after fourth edition and the writer and the publisher found themselves in front of a judge, because of the official complaint of Chief of Military Staff. She was also accused of being a CIA agent, and smear campaigns by the media ensued. Emin Çölaşan, a journalist, wrote about her nonstop for 11 days in his column. But this time, civil society was not silenced as before. Because of the EU harmonization process and the suppression of extremely dominant military, there was a relatively balanced and free atmosphere in the country and the case gained a symbolic weight as struggle for freedom of expression. “The eight hearings…felt like a garden party. Everybody was there: journalists, human rights activists. There was such strong solidarity,” says Mater adding “I was really worried about my life during those days.” In the end, she was acquitted. So it can be said that criticizing, confronting and facing the past requires a certain level of legislative and cultural institutionalization of human rights, such as freedom of speech, freedom of press and freedom of association. Even though Winter and Sivan claim that (1999, p.29) “even in totalitarian situations, however, state agency does not control individual or group memory completely”, it is very difficult to act publicly and challenge state-centered memory politics. Thus, the statement of Winter and Sivan (1999, p.8) that “even the democratic West has had trouble in reconciling its official versions of the past with the memories of millions of ordinary peoples” seems to be more accurate. The Role of the Media in the Construction of Cultural Memory Remembrance of the past or in other words “‘politics of memory’ is a matter of publicpolitical communication, primarily taking place in the mass media” and essentially it “aims to influence contemporary debates… Not only representatives of the political, administrative system are involved therein, but also individuals and groups who possess a privileged access to the political public sphere. In addition to politicians, this elite includes journalists, intellectuals, and scholars.” (Meyer, 2008: 177) Therefore Meyer rightly suggests that politics of memory can be considered within the context of the cultural hegemony concept of Gramsci. In light of this understanding, growing media and public interest toward WWI battles is related to present issues of political power relations. On the other hand, as researchers revealed, the primary area where public 495 HOMELAND MEMORY: CONSTRUCTION OF MEMORY POLITICS AND THE MEDIA  IN TURKEY RELATED TO WORLD WAR I  H. Esra Arcan discussion regarding cultural and social conflicts are made is the news media. (Gamson & Modigliani, 1987) Discussions about public issues can also be seen as a symbolic struggle for determining the dominant interpretation. Therefore, the symbolic struggle arena of discussions related to cultural memory is also the media. With this attribute, today’s media and particularly news is the main tool that constructs the reality and reproduces and popularizes the dominant discourse. As van Dijk states, ideologies are generally obtained through discourse and the main establishment that circulates the discourse is the mass media. (2003, p.55) Thus, analyzing the media discourse about commemorations help to reveal ideological context that is given to the society. As we look at the role of the media in remembrance of the past it becomes clear that “the representation of the past in the media is an important factor that determines whose special occasions for remembrance and elaborations will be considered to be relevant and which (media) offers of remembrance have a chance to be socially accepted. The users can only use those occasions of remembrance which are available in the media.” (Zierold, 2008: 405) Therefore, availability of past memories in the media also serves to construct the reality of the present. Findings General Features of the News Related to War Commemorations News related to commemoration in Hürriyet Newspaper forges a framework that is geared towards the evoking of nationalist, war oriented sentiments, and thus the language of the news is usually nationalistic and emotional. Also, selected words as nouns or adjectives carry a certain weight of nationalist sentiment such as homeland, or flag, and are also used in an emotional context. Rather than in a religious sense, a martyr is a heroic, sacrificing soldier who gave his life for his homeland and nation, not for his religion so he is an example of model citizen. Some headlines as examples below: Big emotions of little people: Families of martyrs could not stop their tears when reading the letters that were written by pupils and left on martyrs’ graves. (19 March 2014, Hürriyet) Reuniting in tears in Çanakkale after 98 years (16 03 2013, Hürriyet) 496 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin The pulse of Turkey beats in Çanakkale (17 03 2013, Hürriyet) Everywhere is Sarıkamış (05 01 2014, Hürriyet)) On the night of 24 December while people were celebrating Christmas, a group of volunteers were on guard duty at the martyr graveyard on Allahuekber Mountains (Sarıkamış).(24 12 2012, Hürriyet) A similar emotional and nationalist tone in news can be found at Yeni Şafak news stories: My dear granddaddy; I came to you (26 03 2010, Yeni Şafak) Çanakkale turned crowds into a nation (18 03 2010, Yeni Şafak), Çanakkale is saga (17 03 2014, Yeni Şafak Although the nationalist tone and discourse is the same in both newspapers’ discourse, differences can be seen in the content of the news report. While Hürriyet stresses on civil activities and commemorations such as bicycle tournaments, concerts, trekking, theatres for remembrance of martyrs, Yeni Şafak puts forward religious commemorations such as supplications, reciting the Quran, ritualistic praying for the martyrs. This difference is quiet salient in the word choice of the two newspapers. For example, the walk that has been organized for some years by the youth and sports ministry was titled as ‘Youth on the Tracks of the Martyrs’ (Gençlik Şüheda’nın İzinde). This title uses the word of ‘şüheda’ which is the Arabic plural for martyr, instead of the Turkish word the ministry prefers. Arabic words, as Arabic is the language of the Quran, has a certain weight of religious connotations in cultural context, and also remind the people of the Ottoman heritage. Construction of the Past to Justify the Present Turks are ethnically so diverse that any ethnic or race based definition would be insufficient to cover all members of the society” says E. Erdoğan (2014, p. 1) and adds “Despite their diversity, Turks have a common characteristic: thinking that Turkey has no friends and that every other country in the world is a potential enemy.” This common idea that is called “Sevrés syndrome” can be traced to WWI. As a result of the 497 HOMELAND MEMORY: CONSTRUCTION OF MEMORY POLITICS AND THE MEDIA  IN TURKEY RELATED TO WORLD WAR I  H. Esra Arcan Sevres Treaty, the partition of the Ottoman land was a very traumatic memory and has been kept vivid in the cultural memory. Although the Sevres Treaty has never been ratified nor implemented, its memory is still kept alive by politicians who exploit this sensitive memory to justify their nationalist, anti-democratic, militarist policies with the help of the mainstream Turkish media. Thus, representation and construction of the past as justification of the present can be detected through the use of various discourse strategies in news stories of both Hürriyet and Yeni Şafak. Nationalistic, enemy-war oriented, militaristic discourse that keeps the nation in alert against imaginary enemies and ready to die for their homeland is exemplified below: ‘Traitors will not succeed’ Turkish PM Erdoğan vows in Çanakkale: …Turkey will surrender neither to outside forces nor to domestic traitors”. (18 03 2014, Hürriyet Daily News) Erdoğan warned the treachery networks: Every attack against our national security will find our border like the chest of Turkey which is full of faith. (19 03 2014, Yeni Şafak) Nationalism of Çanakkale: PM Erdoğan in his speech stressed on ‘nationalism of Çanakkale… we were reborn in Çanakkale in 1915…After 98 years, we will progress our nation and the consciousness of nationality…The graves of our martyrs are our ID cards. (19 03 2013, Yeni Şafak) If necessary, we will have 90 thousand more martyrs: Foreign Minister Ahmet Davutoğlu and Turkish Embassies participated to the commemoration of the Sarıkamış martyrs. Davutoğlu said, we took an oath, if it is necessary we will have another 90 thousand martyrs, and fight for this homeland until all of our strength and the liveliness of our bodies is consumed. (09 01 2011, Hürriyet) Foreign Minister Ahmet Davutoğlu: “Making sacrifices is also needed for today in the name of values that we live for. As the staff that flies the red flag (Turkish flag) in every part of the world, we are ready for every kind of sacrifice and we are ready for every kind of test, including dying when needed” Davutoğlu said in a speech delivered at a ceremony at the Foreign Affairs War Grave. He also recalled that dozens of Turkish diplomats have been murdered in attacks by the 498 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Armenian secret Army for the Liberation of Armenia (ASALA) (18 03 2014, Hürriyet Daily News) On the other hand, the former prime minister who is now president and the ex foreign affairs minister and prime minister, instrumentalize commemorations to justify the rejection of current Armenian Genocide claims. Enthusiastic headlines such as; Come to Erzurum, see the massacre or Genocide lessons from Çanakkale show the newspapers’ framing approach towards the Armenian issue, as seen in the news reports below: First they (Western countries) must examine their own (behaviour): Prime Minister Erdoğan answered very harshly so called Armenian genocide claims. Countries who were death machines and molested the Turkish nation’s homeland with imperialist aims in Çanakkale should apologize to Turkey which was an innocent and victimized nation that was just trying to defend their homeland. (19 03 2010, Hürriyet) Come to Erzurum, see the massacre: Outrage against France was stressed in Sarıkamış Martyrs’ Commemoration (against acceptance of Armenian Genocide Bill by the French Parliament) (25 December 2011, Hürriyet) Genocide lessons from Çanakkale: Erdoğan criticized acceptance of thesis related to 1915 in Sweden and USA and said before and after 1915 several attacks had been staged to annihilate this (Turkish) nation, without seeing that atrocity, obsessing on something else is unfair, unjust. (19 03 2010, Yeni Şafak) Another justification of the present day is related to the Kurdish question of Turkey. Armed struggle between the Turkish army and the PKK (Kurdistan Workers Party) has caused almost 50 000 deaths of soldiers, militants and civilians since 1984. These soldiers have also been embraced as martyrs of ‘internal enemies’ that refers to PKK militants. Hence, martyrdom has been a reality of daily life and a useful and magical concept to prepare the young prospective soldiers to sacrifice their lives to keep the homeland united. Commemoration for martyrs was used as an opportunity to justify low intensity warfare against ‘internal separatist enemies’ who want to divide the country just like in the days of Sevres. 499 HOMELAND MEMORY: CONSTRUCTION OF MEMORY POLITICS AND THE MEDIA  IN TURKEY RELATED TO WORLD WAR I  H. Esra Arcan Conclusion The study findings show that the dominant paradigm of war commemorations in Turkey contains a ‘state centered’ approach (Hobsbawm, 1983; Anderson, 1983) rather than social agency or popular memory/individual approach. This holds true no matter what type of political party is in power, secular-republican or pro-Islam. It is known that not only states but also various agencies are involved in producing war memories such as the civil society, social groups (Winter and Sivan, 1999) and individuals (Thomson, 2013). In Turkey, due to the lack of civil society, the state and agencies related to or supported by the state dominate the commemorations of war as well as the politics of memory. On the other hand, the dominant theme of war commemorations is ‘saving our homeland’ no matter if it is really necessary or not. Thus, nationalistic, war-oriented discourse dominates war commemorations and in context excludes nonTurkish and non-Muslim citizens of Turkey. Another finding of the study offers that ideological attachments of the ruling parties, as well as the newspapers determine their selection of repertoire related to the past to be influential on remembering or forgetting cultural memories. Additionally, the findings suggest that peaceful foreign relations with ‘old enemies’ can inspire civil and vivid interest about war commemoration as in the case of Gallipoli that gives a chance to question the past. Also, a new civil culture-oriented commemoration tendency in both Gallipoli and Sarıkamış can be observed. Despite the war-oriented strong state discourse; a new peace-oriented civil discourse is also emerging. Emergence of new, alternative discourses needs an environment in which freedom of speech, freedom of press and freedom of association can be practiced. Also, a strong civil society can bring new, fresh, humanitarian interpretations of war commemorations that reduce the dominant position of the state-centered memory construction, ultimately opening a space for reconciliation with the past that serves towards the reconciliation of current social conflicts. In doing so, reducing the social tensions between ethnic or religious groups that are deeply embedded in cultural memory in Turkey could be a possibility. The study also detects noticeable lack of memory studies in Turkey. Lack of cultural memory studies means a lack of studies on reconciliation of social conflicts such as Turkey’s Kurdish and Armenian conflict that are both outcomes of WWI. Therefore, critical, questioning studies on cultural memory and war memory should be encouraged not only for academic purposes but for the benefit of the whole society for establishing social peace. 500 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin Acknowledgment This study is produced as part of the research project that is supported by Scientific and Technological Research Counsil of Turkey (TUBITAK 2219 grant). The views expressed herein are those of the author. The author would like to thank Jürgen Grimm for his insightful comments on early draft of this study and Jürg Matthes for providing a productive study environment in the Department of Communication at the University of Vienna. References Aksakal, M. (2008) The Ottoman Road to War in 1914, Cambridge: Cambridge University Press Anderson, B. (1983), Imagined Communities: Reflections on the Origin and spread of Nationalism, London: Verso Arcan, H. E. (2013), “Ethnic Conflicts and the Role of the Media: The Case of Turkish Media” Mediterranean Journal of Social Sciences, Vol. 4, No. 10, pp.338-346 Ashplant T. G., G. Dawson, and M. Roper, (Eds.) (2000), The Politics of War Memory and Commemoration, London: Routledge Aydın, E. (2013) Osmanlı’nın Son Savaşı, (The Last War of the Ottoman), İstanbul: Literatür. Başaran, E. (2012 September 24) Interview with Erdoğan Aydın -and readers’ comment pages online. Radikal Newspaper. Retrieved from: http://www.radikal.com.tr/yazarlar/ezgi_basaran/osmanlinin_son_savasini_ anlasaydik_kurt_meselesini_cozmustuk-1101434 (02 12 2014) Bozkuş, Ş. B. (2014) “Rethinking Nationalism in the Case of 1453 Conquest Museum in Istanbul” Global Media Journal: TR Edition, Vol. 4, No: 8, pp. 1-12 501 HOMELAND MEMORY: CONSTRUCTION OF MEMORY POLITICS AND THE MEDIA  IN TURKEY RELATED TO WORLD WAR I  H. Esra Arcan Değirmencioğlu, S. (Ed.) (2014) Öl Dediler Öldüm: Türkiye’de Şehitlik Mitleri, (They said you die, I did: Martyrdom Myths in Turkey) Istanbul: İletişim Erdoğan, E, (21 02 2014), The Unbearable Heaviness of Being a Turkish Citizen, On Turkey, The German Marshall Fund of US (http://www.gmfus.org/archives/the-unbearable-heaviness-of-being-aturkish-citizen/) Errl, A. & A. Nünnig, (2008). Cultural memory studies an international and interdisciplinary handbook. Berlin: Walter de Gruyter. Erll, A & A. Rigney, (2009) Mediation, Remediation, and Dynamics of Cultural Memory, Berlin: Walter de Gruyter Gamson, W. A. & A. Modigliani (1987) The changing culture of Affirmative Action.In R.G. Braungart & M.M. Braungart (Eds.) Research in Political Sociology, Vol. 3, pp137-177, Greenwich, CT: JAI Press Green, A. (2004) “Individual Remembering and ‘Collective Memory’: Theoretical Presuppositions and Contemporary Debates”, Oral History, Vol. 32, No. 2, pp.35-44 Hobsbawm, E and T. Ranger (Eds.) (1985) The Invention of Traditions, Cambridge: Cambridge University Press Huyssen, A. (1995) Twilight Memories: Marking Time in a Culture of Amnesia, New York: Routledge Huyssen, A. (2000) “Present Pasts: Media, Politics, Amnesia” Public Culture, Vol. 12, No. 1, pp. 21-38 Kelly, M. K. (2012) “An Ambivalent Nation: Australian Nationalism and Historical Memory” UCLA Historical Journal, Vol. 23, No.1-11 Lamrhari, L. (2014) "Lisede Birinci Dünya Savaşı: Fransız ve Türk müfredatları arasında bir karşılaştırma" (A comparison between Turkish and French 502 CURRENT DEBATES IN PUPLIC RELATIONS, CULTURAL & MEDIA STUDIES Emrah Doğan, Ercan Geçgin high schools’ curriculum on First World War, Toplumsal Tarih 243, Mart 2014. Istanbul Retrived from (04 12 2014): https://www.academia.edu Neyzi, L. (2003) “Trauma, Narrative and Silence: Military journal of a Jewish ‘Soldier’ in Turkey during the Greco-Turkish War, Turcica, Vol. 25, pp. 291-313 Said Halim Pasha, (2000) L’Empire Ottoman at la Guerre Mondiale, İstanbul: The Isis Press. Thompson, E. F. (2009) “Justice Interrupted: Historical Perspectives on promoting democracy in the Middle East” United States Institute of Peace, special report retrived from: www.usip.org Toprak. B&et. all (2009) Being Different in Turkey: Religion, Conservatism and Otherization, İstanbul: Boğaziçi University and Open Society Publishing. Retrieved from (05 12 2014): http://www.aciktoplumvakfi.org.tr/pdf/tr_farkli_olmak.pdf Van Dijk, A. T. (2003) Söylem ve İdeoloji, (Discourse and Ideology) B. Çoban (trans.) Istanbul: Su yayınları Williams, D. (2009) Media, Memory and the First World War, Montreal: McGillQueen’s University Press. Winter, J and E. Sivan (Eds.) (1999) War and Remembrance in the Twentieth Century, Cambridge: Cambridge University press. Winter, J. (1995) Sites of Memory, Sites of Mourning, Cambridge: Cambridge University Press. Wolkmer, I. (2006) News in Public Memory: An international study of media memories across generations, New York: Peter Lang Publishing 503 HOMELAND MEMORY: CONSTRUCTION OF MEMORY POLITICS AND THE MEDIA  IN TURKEY RELATED TO WORLD WAR I  H. Esra Arcan 504 CURRENT DEBATES IN PUBLIC RELATIONS CULTURAL & MEDIA STUDIES In this work, which is a collection of writings about public relations, cultural studies and media, there exist analysis on traditional media, new media networks, cinema and daily life in the axis of different disciplines. The new cultural situations arising from the widespread usage of new media technologies are the current debates of social scientists. The writings in this book are intended to provide a contribution to the literature on media and cultural studies, both theoretically and practically. The book can be considered as an exemplary study of the interdisciplinary approach to media and cultural practices. IJOPEC PUBLICATION London ijopec.co.uk Istanbul