kebikeç / 57 • 2024 Ulusal Pedagoji ve İtalyan Lisanının Korunması On Dokuzuncu Yüzyıl Sonu ve Yirminci Yüzyıl Başında İstanbul’da Yayınlanan İtalyan Gazetelerinin Eğitsel Rolü Francesco PONGILUPPI* I. Giriş İstanbul, Türkiye’de on dokuzuncu yüzyıl sonu ile yirminci yüzyıl başını kapsayan zaman zarfında İtalyanlara ev sahipliği yapan en önemli şehirdi. İstanbul şehrinde ikamet eden İtalyanların ve İtalyanca konuşan nüfusun sayısı geçtiğimiz yüzyılda 1930’lardan başlamak suretiyle görünür ölçüde azalsa da sözü edilen İtalyan varlığına ilişkin İstanbul’da hâlâ hatırı sayılır derecede kültürel referanslar bulmak mümkündür. Son yıllarda nihayet İtalyanların Türkiye’nin sosyal, ekonomik ve kültürel tarihinde oynadıkları olağanüstü rol üzerine belirli bir külliyat oluştu.1 İmparator* University of Turin. Department of Philosophy and Educational Sciences / francesco.pongiluppi@unito.it 1 Oliver J. Schmitt, Les Levantins. Cadres de vie et identités d’un groupe ethno-confessionnel de l’Empire Ottoman au ‘Long’ 19e siècle (İstanbul : Les Éditions Isis, 2007) ; Alessandro Pannuti, La comunità italiana di Istanbul nel XX secolo. Ambiente e persone (İstanbul : Isis Press, 2006) ; Attilio De Gasperis ve Roberta Ferrazza, ed., Gli Italiani di Istanbul: Figure, comunità e istituzioni dalle riforme alla repubblica, 1839–1923 (Turin: Fondazione Giovanni Agnelli, 2007); Rinaldo Marmara, La communauté levantine de Constantinople: de l’empire byzantin à la république turque (Istanbul: Isis, 2012) ; Ezio Godoli ve Paolo Giardelli, ed., Italian Architects and Builders in the Ottoman Empire and Modern Turkey Design across Borders (Newcastle: Cambridge Scholars Publishing 2017); Francesco Pongiluppi, “Italian Latin Catholics in late Ottoman Istanbul: Transnational culture and national education”, Latin Catholicism in Ottoman Istanbul. Properties, people & missions, ed. Vanessa R. de Obaldia ve Claudio Monge, ed., (Istanbul: The Isis Press, 2022), 167-184; Marie Bossaert, “Crisscross Italianities-circulations, identifications and sociability in nineteenth Istanbul”, Italiennes and Migration from the Risorgimento to the 1960s, ed. Stéphane Mourlane ve diğerleri. (Cham: Springer International Publishing, 2022), 183-198. 95 kebikeç / 57 • 2024 luğun başkentinde İtalyan dili yüzyıllar boyunca bu şehirdeki çoğu lisan ve kültürle iç içe geçti; birbirini etkileyip birbirinden etkilenerek seyretti. Ardından, Risorgimento [İtalyan Birliği-Yeniden Doğuş] döneminin yansımaları İstanbul’a değin ulaştı; şehirde, İtalyanca konuşan pek çok aile yeni İtalyan göçmenlerle bir araya geldi. Bu yeni gelenler arasında, İtalyan Birliği kurulmadan önce farklı krallıklara ve yönetimlere tâbi pek çok İtalyan bölgesine mensup göçmenler de vardı.2 İstanbul’da ismen ve resmen bir İtalyan cemaatinin oluşumunu incelemek için öncelikle İtalyan Birliği’nin kuruluş yılı olan 1861 yılına eğilmek gerekir. Doğu’nun [Levant] diğer liman şehirlerinde olduğu üzere Osmanlı başkentinde de İtalyan kökenli Levantenler anılan coğrafyaya farklı dönemlerde taşınan göç dalgalarının sonucu olarak kendilerini gösterdiler. Şehirde; bir vakitler İtalya yarımadasının çeşitli bölgelerinden göç etmiş Latin kökenli ailelerle birlikte, Osmanlı modernleşmesinin cazibesine kapılarak Osmanlı yurduna taşınan işçileri ve zanaatkârları, İtalya Birliği münasebetiyle ülke dışına çıkmak zorunda kalan politik sürgünleri, entelektüelleri, balıkçıları ve bilhassa din adamlarını görmek mümkündü.3 Sonra, göç bağlamında sıklıkla karşılaşıldığı üzere, İtalyanca konuşan topluluğun çoğunluğunun Katoliklerin yaşadığı bölgelerde oturmaları geleneği yıllar içinde farklı etnik grupların bir arada yaşadığı ikamet alanlarına taşınmalarına, hatta kendi cemaatlerinden farklı etnik gruplarla evlilik bağı kurmalarına sahne oldu.4 Anılan dinamikler, cemaatler arası münasebette belirleyici bir unsur olan çok dillilikte kendini göstermiştir. Söz konusu kozmopolit ortamda kullanılacak lisanın seçimi yerine göre ya bağlama ya da mensup olunan sosyal sınıfa göre belirleniyordu; tam bu sebeple, Fransızca, eğitimli elit sınıfın konuşma dağarcığını oluşturma rolünü yüklenirken Osmanlıca ve İspanyolca, İtalyan asıllı Yahudi cemaatinin iletişim dilini oluşturuyordu;5 bu minvalde halk lehçesiyle Rumca, ticarî alışverişlerde kullanılırken nihayet İtalyanca öbür Latin dillerinde görüldü- 2 Enrico De Leone, “Il contribuito degli Esuli Italiani al Processo Riformatore dell’Impero ottomano agli Inizi del Secolo XIX”, Annales de la Faculté de Droit d’Istanbul, 26(1979): 42; Francesco Pongiluppi, “The foundation of the Italian Worker Mutual Aid Society in Constantinople: Exile and transnational mutualism”, Exile and the circulation of political practices, ed. Catherine Brice Newcastle: Cambridge Scholars Publishing, 2020), 151-159; Luis M. Selvelli, Antenati a Costantinopoli. Esuli italiani negli anni del riformismo ottomano (1828-1878), (Padova: Il Poligrafo, 2022). 3 Marie Bossaert, “Italiani o ottomani? La seconda generazione di immigrati italiani a Istanbul (Ottocento - primo Novecento)”, Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken, 99 (2019), 266-267; Schmitt, Levantins, 205-207. 4 Schmitt, Levantins, 205-207. 5 L’arrivo nell’Impero ottomano dei sefarditi espulsi dalla Spagna a seguito dell’emanazione del decreto di Granada (1492), si tradusse nella formazione e circolazione in Levante di una lingua denominata ladino, chiamata anche judezmo o sefardì, basata sul castigliano con influenze dal greco e dal turco-ottomano. Bryan Kirschen, ed., Judeo-Spanish and the making of a community (Newcastle: Cambridge Scholar Publishing, 2015). 96 PONGILUPPI İstanbul’da Yayınlanan İtalyan Gazetelerinin Eğitsel Rolü ğü üzere daha çok sosyal, ekonomik, dinî ve ailevî ortamlarda dönüyordu.6 Halihazırdaki sürecin bütün bu kendine özgü portresi çerçevesinde 1880’lerden başlamak suretiyle mütemadiyen yok olmaya maruz kalan ve ticarî kaderini Balkanlar’da ve Anadolu topraklarında yeniden canlandırmaya çalışan İtalyancanın, Levant İtalyanları nezdinde muhafaza edilmesinin Roma Hükümeti’nin önceliklerinden biri hâline gelmesi anlaşılabilir. Bu önermeleri dikkate alarak bu makalenin sayfaları, Osmanlı İstanbulunda İtalyan dilinde kaleme alınan gazete tecrübesini ve İtalyanca basının çokkültürlü ve İtalyan kökenli Levantenler arasında milliyetçi bir ruh oluşturmada nasıl bir rol oynadığını İtalyanca, Fransızca, İngilizce, Türkçe metinler ve arşiv kayıtları yoluyla incelemektedir. Bu görüşten hareketle, İstanbul’da en uzun süreyle faaliyetini sürdüren İtalyanca gazete “La Rassegna Italiana-Organo degl’Interessi Italiani in Oriente,” [“La Rassegna – İtalya’nın Doğu’daki Çıkarlarının Yayın Organı] Osmanlı başşehrinde milliyetçi İtalyan cemaatinin oluşturulmasında belirli bir basın organının pedagojik rolünü izlemesi bakımından olağanüstü bir içerik sunar. Makale; büyük ölçüde, Geç Osmanlı Dönemi Türkiye’sindeki eğitim politikalarını, İtalyan kökenli Levantenlerin sosyal hayatını etkileyen yayılma politikasını, İtalyan dilinin korunması ve güçlendirilmesi faaliyetlerini gazeteler ve eğitimli çevredeki yatırımlar aracılığıyla incelemeyi mercek altına alıyor. II. İtalyan Birliği, İtalyan kolonisi ve ilk İtalyan gazeteleri İtalyan Birliği’nin taşıdığı ruh [Risorgimento]; İstanbul’da, Beyoğlu’nda 19 Mart 1863 tarihinde “Commissione Operaia allo scopo di onorare l’Eroe dei due Mondi [Garibaldi]” [“İki Dünyanın Şövalyesini Onurlandıran İşçi Komisyonu”] ismiyle yansıdı.7 İstanbul’daki La Società Operaia Italiana di Mutuo Soccorso [“İtalyan İşçi Yardımlaşma Cemiyeti”] imparatorluğun başşehrinde çoğunluğu önceki yıllardan Doğu’ya “politik mülteci” olarak göç etmiş İtalyan Krallığı göçmenlerinden, İtalyanca konuşan Osmanlılardan, öbür Avrupa devletlerinden kaçan ve yine İtalyanca konuşan tebaadan oluşmuş milliyetçi İtalyanların muhitinde ortaya çıkan bir birlikti.8 6 Marmara, Levantine, 332; Giacomo Saban, “A Propos de la Communautè Juive Italienne de Costantinople”, Revue des Etudes Juives, 58 (1999), 92. 7 Archivio Storico Società Operaia Italiana di Mutuo Soccorso in Costantinopoli, (ASOIC), Istanbul, Statuto Società, Cap. I, Scopo, Istanbul, 1888. 8 Angiolo Mori, Gli Italiani a Costantinopoli. Monografia Coloniale Presentata dalla Camera di Commercio Italiana di Costantinopoli alla Mostra degli Italiani all’Estero. Esposizione Internazionale, Milano. 1906. (Modena: Società Tipografica Soliani, 1906), 260-269; Adriano Marinovich, La Società Operaia Italiana di Mutuo Soccorso in Costantinopoli (Istanbul: Güzel Sanatlar Matbaası, 1995); Roberta Ferrazza, “La Società Operaia Italiana di Mutuo Soccorso di Costantinopoli 1863-1913. Memorie e Documenti”, Italiani Istanbul, ed. De Gasperis ve Ferrazza, 120; Sedat Bornovalı, “İstanbul’daki İtalyanların 150 Yılına Sanat Eserleri ve Belgelerle Tanıklık: Başkonsolosluk Società Operaia Garibaldi Galerisi The Italian Consulate Generalʹ′s Società Operaia Garibaldi Gallery: Documents and Artwork Witnessing 150 Years of Italian History in Istanbul”, Sanat tarihi yıllığı / Journal of Art History, 24 (2015), 25-27. 97 kebikeç / 57 • 2024 Sözü edilen dayanışma, belirli bir topluma yönelik sosyal desteğin devlet nezdindeki yokluğunun tarihî ve coğrafi bağlamında, eğitim alanında, isçi sınıfının belgelenip kayıt altına alınmasında, sağlık işlerine verilen destekte, milliyet ve inanç ayrılığına bakmaksızın İstanbul’un tekmil çocuğu ve yetişkini yararına teşebbüs edilen girişimlerde etkili olmuştur. Società adı altında gerçekleştirilen bu girişimlere örnek olarak 1861’de Galata’daki San Pietro Kilisesi’ne bitişik ahşap bir yapıda inşa edilen İtalyan Hastanesi’nin 1876’da Tophane semtinde yeni bir mekâna taşınması gösterilip anılan yapı, araştırmacılar tarafından İstanbul’daki hastane yapılarının en iyilerinden biri olarak işaret edilmektedir.9 Benzer doğrultuda; eğitim ve kültür alanında, İtalyan dilinin korunması ve yayılması, kuruluşundan itibaren İtalyan Birliği’nin faaliyetlerini yönlendiren girişimler olarak bilinir. Eğitim faaliyetleri kapsamı altında; yetişkinlere yönelik akşam dil kursları, çalışanlara yönelik yemekler, kadınlara yönelik etkinlikler ve küçük çocukların kalabileceği gündüz kreşleri Società’nın arşivinde kaydedilmiş olup bu kayıtlar İtalyanca çıkan bir gazetede hayata geçirilen tüm girişimleri tasdik eder. 1906’da l’Esposizione Internazionale di Milano [Uluslararası Milano Sergisi] için özel olarak hazırlanan bir monografinin İtalyan basınıyla ilgili bölümünde Società Operaia di Mutuo Soccorso in Costantinopoli için küçük bir paragraf ayrılmıştı.10 Paragraf; devri, cesur mücadelelerin verimli alanı, düşünceleri yaymanın ve zihinleri daha geniş ufuklara açmanın11 güçlü bir zemini olarak tanımlayarak basına olan ilginin seviyesini net bir biçimde anlatarak açılıyordu. Monografide, didaktik bir tavırla, İtalyan kurumunun ekonomik faaliyetlerinin, 19. yüzyılda aralarında Giornale delle Associazioni Operaie Italiane, Il Dovere, L’Educatore del Popolo, Pensiero Popolare gibi yayınların da bulunduğu yayımların İtalya’da ve İtalya dışında yayımlanmış diğer basın mecralarının yayımına ve dağıtımına olan katkısı didaktik bir biçimde aktarılıyordu. Öte yandan, İtalyanların faaliyetlerini bütünüyle yansıtacak bir İtalyanca basın organının yokluğu Osmanlı başkentindeki İtalyanlar adına gerçek bir utanç teşkil ediyordu; bu nedenle uzun zaman alsa da Società Operaia [İşçi Cemiyeti] bu türden bir yayın girişimini başlatacak ortamı buldu. Società Operaia’nın 25 Şubat 1866 tarihli toplantısında günlük bir gazete çıkarma konusu gündeme gelse ve proje, mevcudiyetini destekleyecek ekonomik kaynak bulsa da söz konusu fikir çok geçmeden “sonu gelmez zorlukları”12 yüzünden bir kenara atıldı. Sonra, 1869’da o esnada Società Operaia’nın geçici başkanı olan, İtalyan Konsolosluğu’nun avukatı Pietro Bonomi; topladığı komisyonda İtalyanca bir gazeteyi hayata geçirmek için gereken yolu çizdi, stratejileri belirledi. Ekim 1869’da toplanan kurulda geçer oy alıp aynı yıl onaylanan proje, Bizantino ismi verilmesi düşünülen haftalık bir yayının hayata geçirilmesini öngördü. Proje çerçevesinde, 9 Archivio Storico Associazione Nazionale per Soccorrere i Missionari Italiani (ASANSMI), Roma, Fondo Costantinopoli, busta n.13D, Suore d’Ivrea Ospedale Italiano Storia, Istanbul. 10 Pietro Goslino ve Ferdinando Providenti, Società Operaia di Mutuo Soccorso in Costantinopoli. Memoria Storica 1863-1906 (Costantinopoli: Tipografia Ferd. Walla, 1906), 147 11 Goslino ve Providenti, Memoria Storica, 147. 12 Goslino ve Providenti, Memoria Storica, 148. 98 PONGILUPPI İstanbul’da Yayınlanan İtalyan Gazetelerinin Eğitsel Rolü aralarında İtalyan Konsolosluğu personelinin de takip ettiği farklı gazete ve/veya dergilere abone olundu. Memoria Storica’da, ayrıca İstanbul’da orta elçi görevini üstlenen kont Raffaele Ulisse Barbolani’nin Bizantino gazetesinin kurulması lehinde Società Operaia tarafına iletmiş olduğu bir mektup da yer almaktadır. Mektupta Barbolani’nin şu sözlerine yer verilmektedir: “İstanbul’da İtalyanca yayımlanacak bir gazete ne kadar önemli ve faydalı olurdu! Bu nedenle […] Kral’ın hükümetine, bu girişime acilen destek vermelerini öneriyorum.”13 Ancak bu girişim de diplomatik kurumların ilgisine ve mevcut maddî imkânlara rağmen İstanbul’daki İtalyan toplumunun uzun zamandır beklediği gazeteyi çıkaramadı. Politik ve kültürel bağlamda Memoria Storica’nın başlattığı girişim, İstanbul’daki İtalyan basınını harekete geçirdi. 1876’da Società Operaia, üç kolona ayrılmış dört sayfalık Il Semaforo di Costantinopoli: Giornale Politico, Commerciale, Marittimo e Letterario (resim 1)14 gazetesini çıkardı. Söz konusu gazete anılan devirde Osmanlı başşehrinde İtalyanca yayımlanan tek yayımdı.15 1876’da kurulan ve haftada üç gün Salı, Perşembe ve Pazar günleri okurla buluşturulan gazete; Karaköy, Mumhane Caddesi Lloyd Han numara 10’da, Avusturyalılara ait bir matbaada basılıyordu. İşin ilginç tarafı; anılan gazeteyi, yazarlarını ve bağlantılarını dikkatle inceleyen bir göz, ilgili yayının İtalyanca basılmasını, bilhassa Osmanlı başkentinde oturan ve İtalyanca konuşan Avusturyalı Osmanlı tebaasına, yine İtalyanca konuşan ve Habsburg Temsilciliği tarafından himaye edilen Osmanlılara yönelik kapsamını göz önüne alarak gazetenin aslında Avusturya-Macaristan Konsolosluğu’nun gayri resmi bir haber mercii olduğunu rahatlıkla anlayabilir.16 İtalyan vatanseverler ve politik sürgünler tarafından yalnızca birkaç sene önce kurulan bir birliğin her ne kadar İtalyan dilinde yayımlanmış olsa da bir başka Avrupalı gücün, anılan şartlarda Avusturya çıkarlarıyla bağlantılı bir gazeteyi finanse etmesi ilginçtir. Böylece; Società Operaia’nın tüm önyargıların ötesinde zamanın ve mekânın koşullarına yanıt olarak İtalyan dilini teşvik etmeye yönelik kurumsal duruşu gün ışığına çıkarılmış olup Osmanlı başkentinde yaşayan ve İtalyanca konuşan tebaa nezdinde ulusal sınırların ötesine geçen bir geçirgenliğin varlığı vurgulanmıştır öne. Her hafta İtalyanca, Yunanca ve Fransızca olarak yayımlanan Il Levantino, Giornale Scientifico Letterario Economico da (resim 2) Il Semaforo di Costantinopoli’nin okuyucularına, ücretsiz olarak veriliyordu. Bu gazete; 1874 yılında kurulmuş olup 17. yüzyılda Dalmaçya ve Karadağ bölgesine yerleşen,17 Bolonyalı soylu bir Goslino ve Providenti, Memoria Storica, 148. Biblioteche Civiche Raccolte Storiche (BCRS), Milano, Fondo Gnecchi (FG), busta 4994, Il Semaforo di Costantinopoli. Giornale Politico, Commerciale, Marittimo e Letterario, GalataCostantinopoli, 26 ottobre, 1878. 15 Goslino ve Providenti, Memoria Storica, 148. 16 BCRS, FG, busta 4994, Il Semaforo di Costantinopoli, Galata-Costantinopoli, 26 Ekim, 1878. 17 Biografia dell’avvocato Antonio D. Grati, fondatore della societa scientifica, letteraria, artistica ed umanitaria “El Chark” colla sede a Costantinopoli (Costantinopoli: Tip. A. Zellich, 1874); “Grati 13 14 99 kebikeç / 57 • 2024 Solda Il Semaforo (resim 1) ve sağda Il Levantino (resim 2), ilk sayfalarından örnekler Katolik ailenin mensubu Antonio Grati tarafından yönetilmekteydi. Antonio Grati’nin ailesi Avusturya-Macaristan’a göç etmişti. Böylece Grati, 1834’te Kotor kentinde hayata gözlerini açtı. Spiridione Grati ve Letizia Caterina Nicolich’in Slav dilinde verdikleri bilgiler ışığında, Viyana’da hukuk tahsil ettikten sonra 1866’da İstanbul’a taşındı. Osmanlı başkentinde Grati soyunun bir başka mensubu olan kız kardeşi Angiolina ise 1869’da erkek kardeşi Ferdinando’nun kurduğu Collegio Commerciale Ginnasiale Serbo’da uzun süre müdirelik görevinde bulundu ve kendini yetim kızların bakımına adadı.18 Ferdinando Grati’nin, Osmanlı Hariciye Nezareti’nde yabancı yayınlar sorumlusu olarak görev yapan oğlu Louis, Yahudi cemaatine dair Türkçe külliyat üzerine sıklıkla yanlış bilgi vermişti.19 Kendisi, Osmanlı İmparatorluğu’nda 1884 yılında kurulan ve bugünkü Marmara Üniversitesi’nin temelini oluşturan ilk işletme okulu, prestijli “Ticaret-i Hamidiye Mektebi”nin müdürüydü;20 ancak Ferdinando Grati’nin “Ticaret-i Hamidiye Mektebi”ndeki serüveni, çalışmalarına gölge düşüren yolsuzluk suçlamaları nedeniyle 1888’de sona erdi. Bu durum di Bologna”, Dizionario storico blasonico delle famiglie nobili e notabili italiane estinte e fiorenti compilato dal Commendatore G.B. Crollalanza, vol. 1, (Pisa: Cappelli Tipografia della Reale Accademia Araldica Italiana, 1886), 497; “La famiglia Grati di Dalmazia”, Giornale araldico-genealogicodiplomatico italiano compilato da una società di araldisti e genealogisti e diretto dal Cav. G.B. di Crollalanza. Anno 1873-1874, vol. 1, Fermo, 1874, 144. 18 “La famiglia Grati di Dalmazia”, Giornale araldico-genealogico-diplomatico, 145. 19 Esat Çelebi̇, Yüz Yıllık Mezunları ile İstanbul Yüksek Ticaretliler, (İstanbul: Fatih Yayınevi Matbaası, 1983). 20 Ayşenur Erdoğan, Osmanli Devletinin Ilk Ticaret Mektebinden Marmara Üniversitesine, (İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2018). 100 PONGILUPPI İstanbul’da Yayınlanan İtalyan Gazetelerinin Eğitsel Rolü enstitüden ayrılmasına ve 1889’da İstanbul’da “Sağır, Dilsiz ve Âmâ Mektebi”ni açmasına zemin hazırladı.21 Antonio Grati’nin İstanbul’da gerçekleştirdiği faaliyetlere bir diğer örnek ise Habsburg Konsolosluğu’nda Avusturya yurttaşlarına yönelik hizmetleri yeniden düzenlemesiydi. Antonio Grati, bu doğrultuda, bir ülkenin kendi coğrafyası dışında kurduğu ilk ticaret odası olan Avusturya Macaristan Ticaret Odası’nı hayata geçirdi [1871] ve Avusturya-Macaristan cemaatinin nüfuzlu şahsiyetlerinden biri olarak hatırlanageldi. Antonio Grati’nin kültür ve eğitim alanındaki çalışmaları Accademia Bisantina El Chark’ın (resim 3)22 kuruluşuyla kendini göstermiştir. İstanbul’da bulunan bu bilim, sanat, edebiyat ve hayır cemiyetinin 1873 yılında onursal başkanlığını yürüten, yazılarında Dora d’Istria adını kullanan Arnavut kökenli Romen aristokrat Düşes Prenses Helena Koltsova-Massalskaya’dan başkası değildi. Hem yazar hem pedagog hem de edebiyattaki Romantizm akımının ülkesindeki öncülerinden biri olan Dora d’Istria, Levant’taki kadın özgürlüğünün hararetli bir destekçisiydi.23 Avrupa’daki bazı kurumlarla benzer değerleri, kavramları ve görüşleri paylaşan L’accademia El Chark’ın resmî yayın organları arasında aşağıda az sonra ayrıntılı olarak ele alınacak olan haftalık L’Orient Illustré gazetesi ile bilimsel, edebî ve ekonomik bir gazete olan ve yukarıda bahsi geçen Il Levantino, Giornale Scientifico Letterario Economico Levant’ta [Doğu’da] bilimin, edebiyatın ve güzel sanatların gelişimini hızlandırmış, cesaretlendirmiş ve hayırsever faaliyetlere hız vermiştir.24 Basım ve görsel değeri olağanüstü pek çok gazetenin yayımlandığı bir dönem olan 19. yüzyıl sonlarında, ilgili gazetenin abonelerine; 1873 yılında kurulan El Chark’ın tiyatro, moda ve edebiyat konularında tüzüğünün kapak sayfası (resim 3) kaliteli çizimler ve fotoğraflarla zengin21 United States, Bureau of Foreign Commerce, “Chambers of commerce in foreign countries”, Consular Reports (Whashington: Government Printing Office, 1901), 378; “La famiglia Grati di Dalmazia”, Giornale araldico-genealogico-diplomatico, 145; 22 El Chark: Societa scientifica letteraria artistica ed umanitaria a Costantinopoli, Statuti della Società scientifica letteraria artistica ed umanitaria El Chark (L’Oriente) colla sede a Costantinopoli / El Chark. 23 La Rivista Europea, 4 (4): 1869, 70; Dora D’Istria, Les femmes en Orient / par M. me la C. sse Dora d’Istria (Zurich : Meyer & Zeller, 1859-1860). 24 El Chark, Statuti, 2. 101 kebikeç / 57 • 2024 leştirilmiş, ticarî yazım geleneğine meyilli, yayıncılık piyasasındaki trendlere uygun Il Levantino Illustrato adında resimli bir dergi de armağan ediliyordu. Il Semaforo ve Il Levantino gazeteleri, Avukat Antonio Grati tarafından “[basında] herhangi bir yankı uyandıramadıkları için basımlarının durdurulduğu 1893 yılına kadar ara sıra yayımlanmaya” devam etti.25 Società Operaia’nın İstanbul’daki İtalyanca konuşan topluluğa yönelik İtalyanca gazete kurma çabası, 1891’de Barozzi’nin editörlüğünde çıkarılan bir yıllıkla sonuç verse de bu tecrübe geçici oldu; öyle ki yıllığın dağıtımı sadece birkaç sayı sürdü.26 Bununla birlikte, İstanbul’daki İtalyanca gazete deneyimi ne Società Operaia’nın çalışmalarıyla başladı ne de onun çalışmalarıyla sona erdi; aslında İtalyan gazetelerinin ilk örnekleri daha Garibaldi Derneği’nin kuruluşundan çok önce İstanbul’da görülmeye başlanmıştı. Örneğin “tamamıyla İtalyanca yazılan bir gazete” olan ve “salt ticaretle uğraşanlara yönelik” hazırlanan Il Progresso Bisantino kırklı yıllarda dağıtılmaya başlanmıştı.27 Il Progresso Bisantino; on yıl sonra, yerini L’indicatore Bisantino’ya bıraktı. L’indicatore Bisantino’nun içeriği neredeyse tek bir kaleme, Anconalı siyasî mülteci “Bay Barattani”ye bırakılmıştı. Piyemonteli akademisyen Baruffi; Torino’da 1847’de yayımlanan ve sadece Türkiye üzerine kaleme aldığı edebî nitelikli eseri Il Viaggio Oriente’de L’indicatore Bisantino’ya yer verir.28 Anılan eserde; Yenilenme’nin ardından Papalık Devleti’nin29 sürgünler listesine kaydedilen, Ancona Osimo kasabası kökenli Guido Barattani hakkında albay Costante Ferrari’nin30 “müşterili bir dükkânın sahibi, iyi bir İtalyan” olarak söz ettiği görülmektedir. Costanti Ferrari ise Napolyon’un ordularına katılmış, Restorasyon’dan sonra İstanbul’dan geçerek Amerika’ya göç etmiş ve birkaç yıl “haydut olarak kariyer yapmıştı.”31 1853 tarihli bir başka kaynak, o yıllarda Beyoğlu’nda üç İtalyan gazetesinin daha varlığına işaret etmektedir: İki haftada bir Salı ve Cumartesileri okurla buluşturulan Omnibus, hukuk alanında uzman La Giurisprudenza Bisantina ve haftalık L’Album Bisantino. İtalyan basın tarihi konusunda çalışan Pantaleone Sergi, yakın tarihli bir araştırmasında, anılan dönemde İstanbul’da İtalyanca 25 Esposizione Internazionale di Milano 1906- Mostra “Gli Italiani all’Estero”, La stampa periodica italiana all’estero, (Milano: Comitato Ordinatore, 1909), 119. 26 Goslino ve Providenti, Memoria Storica, 150. 27 “Notizie del Levante”, Osservatore del Trasimeno, 56:16, Perugia 1841, 2; Giuseppe Francesco Baruffi, Pellegrinazioni autunnali ed opuscoli (Torino: Tip. Cassone e Marzorati, 1842), 225. 28 Giuseppe Francesco Baruffi, Viaggio in Oriente, (Milano: Tip. Di Gio. Silvestri, 1847), 264. 29 Stato Pontificio: Direzione generale di Polizia, Elenco generale degli esiliati, emigrati, e contumaci dallo Stato Pontificio per titolo politico (1838), 8. 30 Memorie postume del Cav. Costante Ferrari. Capitano delle Guardie Reali del Regno Italico, Tenente-Colonnello nelle Americhe e Colonnello effettivo in Italia, (Rocca San Casciano: Tipografia di Federico Cappelli, 1855), 376-377. 31 “Stati Pontifici. Risposta al Costituzionale del 6 Mayıs 1833, N. 126”, La Voce della Verità. Gazzetta dell’Italia Centrale, 13 Temmuz 1833, 22. 102 PONGILUPPI İstanbul’da Yayınlanan İtalyan Gazetelerinin Eğitsel Rolü yayımlanan iki gazetenin daha varlığına işaret etmektedir: İlki, 1851’de sürgündeki M. De Dominicis tarafından kurulup yönetilen, hiciv ve tiyatro alanında uzman haftalık La Pulce-Album Bisantino; diğeri, 1851’de Pera’da faaliyet gösteren süreli yayın L’Educatore.32 Bütün bu gezeteler, 1861’den evvel yani İtalyan Krallığı’nın kurulmasından hemen öncesinde yayımlanıyordu.33 İtalya Birliği’nin [Unità d’Italia] gerçekleşmesi sonucu başka gazeteler de yayın yaşamına başladı. 1864’te Galata’da Il Corriere Giornale Settimanale. Teatri, Letteratura, Varietà (resim 4)34 adında bir gazete hayata geçirilmişti. Dört sayfadan oluşan ve yazıları üç sütuna serpiştirilen gazete, Cumartesi günleri yayımlanmakta olup edebiyat ile tiyatro konularında mahirdi. L’indicateur Constantinopolitain guide commercial adındaki ticarî yıllığın Il Corriere Giornale Settimanale (resim 4) kurucusu saygıdeğer G. B. Pagano’ydu. Fransızca ve Osmanlıca olarak, İstanbul’da 1868–1869 tarihleri arasında okurla buluşturulan L’indicateur Constantinopolitain guide commercial’in35 editörlük koltuğunda Hayriye Caddesi n. 16 adresinde bulunan Regia Scuola Elementare Italiana’nın [Kraliyet İlkokulu] Eski Yunanca öğretmeni Nicola Sarcologo36 oturuyordu [1896]. Atilla Çetin’in, “İtalyanca basını” başlığıyla hazırladığı, aynı zamanda editörlüğünü de üstlendiği Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi,37 19. ve 20. yüzyıl İs32 Pantaleone Sergi, “Il caso turco: la stampa italiana dall’Ottocento al Terzo millennio”, ed., Bénédicte Dechamps ve Pantaleone Sergi, Voci d’Italia fuori dall’Italia. Giornalismo e stampa dell’emigrazione, (Cosenza: Pellegrini, 2021). 33 Abdolinimo Ubicini, Lettere sulla Turchia o Quadro Statistico Religioso, Politico, Amministrativo, Militare, Commerciale, Ecc. dell’Impero Ottomano dopo il Khatti-Sceriffo di Gulkhanè (1839) con un Vocabolario delle Parole Turche, Arabe e Persiane Usate nell’Opera, (Milano: Presso l’Ufficio del Cosmorama Pittorico, 1853), 231; Pantaleone Sergi, “Il caso turco”, 50-51. 34 CRS, FG, busta 3335, Il Corriere. Giornale Settimanale. Teatri, Letteratura, Varietà, Costantinopoli, 12 ottobre, 1867. Il Corriere. Giornale Settimanale. Teatri, Letteratura, Varietà, Costantinopoli. 35 Raphael C. Cervati ve Nicola Sarcologo, L’indicateur constantinopolitain. Guide commercial, (Constantinople: Imprimerie G.B. Pagano, 1868). 36 Ministero degli Affari Esteri, Annuario delle scuole italiane all’estero governative e sussidiate (Roma: Tipografia di Gabinetto del Ministero degli Affari Esteri, 1895), 21. 37 Atilla Çetin, “İtalyanca Basın”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. s.4 (İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayını, 1994), 305-306. 103 kebikeç / 57 • 2024 tanbul’unda İtalyanca yayınlanan 20 gazete ve derginin varlığına işaret etmektedir. Çetin, makalesinde, ilgili gazete ve dergilerin tamamına değinmemiş olup bu yaklaşımını makalesinin dipnotlarında belirtiği bazı ikincil kaynaklara, katalog ve koleksiyon eksikliğinden içerikleri zaman zaman çelişen metinlere dayandırıyor. Bütün bu gazete ve dergilerin çoğuna Türk ve İtalyan kitaplıklarında ender olarak rastlanmaktadır. Yalnızca bazı gazete arşivlerinde, sahaflarda ve koleksiyonlarda sözü edilen gazete ve dergilerin sınırlı nüshalarına denk gelinir. Bu nüshalara ulaşanlar ise onları değiş tokuş veya nakit karşılığı edinmişlerdir. Haklı olarak Çetin; İstanbul’da 19. asırda çıkarılan İtalyanca gazetelerin dolaşımını basım sayısı 1.000 ila 3.000 adet arasında değişen ve başka dillerde yayımlanan gazetelerin sayısı kadar tutarlı görmemektedir. Çetin ayrıca 1862’de yayımlanan ve editörünün az önce adı geçen G. B. Pagano olduğu anlaşıldığı haftalık L’Euterpe isimli bir gazetenin daha varlığına işaret ediyor. Bilhassa tiyatro, müzik ve edebiyat olmak üzere sanat ve kültür temalarına dair haber üreten bir gazete olan L’Euterpe’den Politecnico’da da söz edilmiştir. Milano’da, müspet bilimlerden edebiyat eleştirisine kadar tamamen farklı konulardaki orijinal çalışmalara ve derinlemesine incelemelere adanmış aylık bir dergi olan Politecnico, L’Euterpe’yi 1863’te İstanbul’da İtalyanca yayımlanan tek tiyatro gazetesi olarak işaret ediyor.38 Commercio Orientale gazetesi ise yalnızca Türkiye’de değil, Tunus’ta ve Akdeniz’in diğer bölgelerinde yayıncılık ve basın sektöründe öne çıkan, Livorno’lu tanınmış Sefarad ailesi Finzi’lerin, Tipografia Finzi [Finzi Matbaası] isimli matbaası tarafından 1866’da çıkarılmıştı. Commercio Orientale; edebî ve siyasî bir gazete olup İtalyanca ve Fransızca olarak okurla buluşturuluyordu. Torino’da çıkan La Rivista Contemporanea Nazionale Italiana gazetesi, idarî merkezinin Galata’da, Medrese Sokak n. 13’te39 yer aldığı bilinen ve haftada iki kere yayımlanan bu gazetenin, 1899’da ünlü Levant Herald ve Courrier d’Orient40 gazeteleriyle birlikte İstanbul’da yayımlanan İtalyanca gazeteler arasında en çok rağbet göreni olduğu haber vermektedir. Commercio Orientale Ocak 1869’dan başlamak üzere, Omnibus adı altında İtalyanca ve Fransızca olarak yayınlanmaya devam etti; ancak Fransızca ve Yunanca haber veren bir gazete olarak ticarî kimliğini tanımladı, Haziran ayında ticarî ismini defalarca değiştirmesine karşın sonunda Phare du Bosphore isminde karar kıldı.41 38 “La società turca e il suo avvenire”, Il Politecnico. Repertorio mensile di studj applicati alla prosperità e cultura sociale, vol. XVIII, (Milano: Editori del Politecnico, 1863), 353. 39 Gerard Groc ve İbrahim Çağlar, La presse Française de Turquie de 1795 à nos jours. Histoire et Catalogue, (Istanbul: Editions Isis, 1985), 83. 40 “Turchia”, Rivista Contemporanea Nazionale Italiana, (Torino: Augusto Federico Negro Editore, 1869), 467. 41 Atilla Çetin, “İtalyanca Basın”, 306. 104 PONGILUPPI İstanbul’da Yayınlanan İtalyan Gazetelerinin Eğitsel Rolü Solda L’Eco d’Italia-Foglio Politico, Commerciale e Finanziario (resim 5) ve sağda L’Eco d’Italia (resim 6), ilk sayfalarından örnekler Ocak 1874’te bir başka İtalyan avukat A. N. Galli; Arap Cami Mahallesi’nde, Perçemli Sokak Selanik Han’daki hukuk bürosunun bitişiğindeki birinci katta basımı saygın Levanten aile Zellitch’lerin matbaasına devredilen L’Eco d’ItaliaFoglio Politico, Commerciale e Finanziario (resim 5)42 gazetesini kurdu. Gazetede ağırlıklı olarak Osmanlı ve Akdeniz coğrafyalarındaki ekonomik durum ve siyasî atmosfer üzerine haberler yer alıyordu. L’Eco d’Italia-Foglio Politico, Commerciale e Finanziario 1980’lerde İzmir’de yayımlanan bir başka İtalyan gazete L’Eco d’Italia (resim 6)43 ile aynı ismi taşıdığından dikkatsiz bir okuyucuyu kolaylıkla yanıltabilirdi. Gazetenin alt başlığı Osmanlı İmparatorluğu’nun “tek İtalyan gazetesi” idi. Editörlüğünü Pellegrino üstlenmişti. Haftada iki kez yayımlanıyordu ve gazetenin idaresi ve basımı İzmirli İtalyan baron Enrico Aliotti’nin eski Frenk Sokağı’ndaki ofisinde gerçekleştiriliyordu. 1890’da, Bernardini tarafından yayımlanan bir rehberde Rivista Marittima’nın o yıl hâlâ aktif olduğu belirtiliyor. Rivista Marittima, 1876’da Boğaziçi’ndeki44 gemilerin geliş ve gidişlerini bildirmek üzere aylık olarak hayata geçirilmişti. Yarım sayfaya serpiştirilen yazılar tipografi usulüyle basılıyor, İtalyanca ve aylık olarak yayımlanıyordu. Aynı kılavuzda, İstanbul’da yayınları durdurulmuş olan ve dolayısıyla Bernardini’nin eserinin yayınlanma tarihinden önce hayata geçirilmiş olduğu anlaşılan diğer İtalyan gazetelerinden de bahsedilmektedir. Bu yayımlar; yukarıda bahsedilen Il Levantino; İbranice (muhtemelen İbrani karakterlerle yazılmış Ladino) ve İtalyanca yazılmış siyasî ve toplumsal yayın Giornale Nazionale ve İtalyanca, İbranice ve Farsça45 basılan siyasî gazete TelegraphTempo’dur. 42 CRS, FC, busta C.2064, L’Eco d’Italia. Foglio Politico, Commerciale e Finanziario, GalataCostantinopoli. 43 CRS, FG, L’Eco d’Italia. Unico giornale italiano stampato nell’Impero, İzmir, 15 Temmuz 1884. 44 Nicola Bernardini, Guida della stampa periodica italiana, (Lecce: R. Tipografia Editrice Salentina, 1890), 733. 45 Nicola Bernardini, Guida della stampa, 733. 105 kebikeç / 57 • 2024 Milano’da 1906 yılında uluslararası bir sergi vesilesiyle düzenlenen “Yurtdışındaki İtalyanlar” sergisi kataloğunun yurtdışındaki İtalyan basınıyla ilgili bölümünde, 19. yüzyılda çıkan iki İtalyan gazetesinin daha İstanbul’daki varlığından bahsediliyor. İki gazete de Prof. Michele de Roidi tarafından hayata geçirilmişti. İtalyan Katolik Michele de Roidi, 1873 yılında Napoli’de Calabrialı entelektüel Felice Caivano Schipani’nin kurduğu kültür kurumu Accademia Pittagorica’nın da üyesiydi. De Roidi, İstanbul’daki gazetecilik faaliyetine sanat alanındaki haberlerle, ama pek bir başarısı ve uzun ömürlülüğü olmayan günlük gazete La Scena Bisantina ile L’Orient Illustré (resim 7) başlasa da Eylül 1872’de ikinci gazetesi L’Orient Illustré’yi kurmuştu. (resim 7)46 İtalyanca ve Fransızca olarak yayımlanan, 16. yüzyıldan itibaren İstanbul’da var olan Katolik Erkek Papalık kurumu Societas Iesu [İsa Cemiyeti]47 veya diğer adıyla Cizvit Babaları’nın desteklediği La Scena Bisantina haftalık bir resimli gazeteydi. Üç sütuna serpiştirilmiş ve sekiz sayfaya ayrılmış gazete, Galata Kulesi’nin birkaç adım ötesindeki Büyük Hendek Caddesi n. 56’daki binada, L’Imprimerie de L’Orient Illustré adlı matbaasında yayımlandı. İtalyan Hanedan Akademisi’nin kurucusu ve İtalyan asaletinin simgelerinden Giovanni Battista Crollalanza, L’Orient Illustré gazetesinin yayımlanışını heyecanla karşılamış, hararetle kutlamış ve Türkiye’de “İtalyan isminin onurunu koruduğu”48 için Kont De Roidi’ye içten iltifatlarda bulunmuştu. Amerika Birleşik Devletleri Halk Eğitimi Komiserliği raporundaki Türk basınına ilişkin bilgi notunda yer alan bilgilere göre De Roidi’nin yanı sıra Fransız uyruklu iki Cizvit: Peder Portier ve Bouge da aynı gazetenin yayın kurulunda bulunuyordu. Yine söz konusu ABD belgesinde gazetenin saygınlığına gölge düşüren yorumlar da mevcuttu: “Bu gazetede neyin daha kötü olduğunu seçmek zor. Metinler mi, taşbaskı illüstrasyonlar mı?” Bununla birlikte; İtalyan basınında, Trieste’nin L’Arte isimli gazetesinde yayımlanan bir yorum bambaşka bir tondaydı. L’Arte, kuruluşundan altı ay gibi Salt Araştırma - Salt Galata, Dergiler, L’Orient Illustré, 25/04/1874. Burhan Çağlar, “Alafranga Neşriyat: Osmanlı Basınında Levanten Gazeteler ve Süreli Yayınlar”, İmparatorluğun Son Asrında Osmanlılar (Kurumlar, İnsanlar, Kaynaklar), ed., Fatih Bozkurt ve Burhan Çağlar (İstanbul: Kronik Kitap, 2021), 138. 48 “Giornali”, Giornale araldico-genealogico-diplomatico italiano compilato da una società di araldisti e genealogisti e diretto dal Cav. G.B. di Crollalanza, 1:2, Fermo: 1873, 2. 46 47 106 PONGILUPPI İstanbul’da Yayınlanan İtalyan Gazetelerinin Eğitsel Rolü kısa bir süre geçmesine karşın İstanbul’un “ilginç gravürlerini” ve Avrupa’nın “giderek daha yoğun ticarî ilişkiler içinde bulunduğu” Osmanlı’nın siyasî, sanatsal ve toplumsal yaşamını oldukça kaliteli İtalyanca ve Fransızca makalelerle sunan haftalık, resimli gazete L’Orient Illustré’ye ve L’Orient Illustré’nin baş editörü De Roidi’ye cömert takdir cümlelerinden kaçınmıyordu.”49 III. Eğitim sorunsalı ve İtalyanca 1878 Berlin Kongresi İtalya’nın dış politikası, özelikle Osmanlı İmparatorluğu ile olan siyasî ilişkilerinde yepyeni bir sayfa açmıştı. İtalya en başta Devlet-i Âlî’nin statükosuna saygı göstermiş olsa da 1880’lerden itibaren ticarî, kültürel ve ekonomik düzeyde Levant’ın, Kuzey Afrika’nın ve Balkanlar’ın politikalarına güçlü bir şekilde nüfuz etmeye çalıştı. Bu yeni ticarî ve kültür politikasının güçlendirilmesi doğrultusunda saygın bürokratlar aracılığıyla diplomatik kanallara ağırlık verilmiş, yeni konsolosluk büroları kurulmuş, eğitim ve kültür enstitüleri açılmıştı. Doğu’da ticarî bir İtalyan ağı inşa etmek üzere gerçekleştirilen girişimlerden en dikkate değer olanı İtalya dışında faaliyet gösterecek bir İtalyan Ticaret Odası’nın hayata geçirilmesiydi. Bu Ticaret Odası, kuşkusuz anavatan ve dışında kalan bölgeler arasında irtibat sağlanması için önemli bir araçtı. Çağdaş tarihin en mühim olgusu olan göçe, bir başka ifadeyle “büyük İtalyan göçüne” sahne olan bir süreçte İtalyan sanayisi, ticareti ve cemaati arasında kurulacak bir bağın tesisine duyulan gereksinim millî ekonomi ile yurtdışında ikamet eden İtalyanların ticarî faaliyetleri arasında bir birliktelik kurma düşüncesinde kristalleşmişti.50 İtalya hükümetinin başına getirilen Sicilyalı Francesco Crispi,51 yurtdışındaki okulları 1889 yılında devlet okulları, devlet destekli okullar ve devlet desteği olmayan okullar52 olmak üzere üç kategoriye ayırarak İtalya’nın dış politikasına daha yayılmacı bir yön çizdi. Kültürel yayılmacılığın ve sömürgeciliğin rüzgârında şekillenen sosyal ve politik bağlamda aynı yıl Roma’da İtalyan lisanının ve kültürünün korunması ve savunulması için Società Dante Alighieri (Dante Derneği) isminde bir kurum kuruldu.53 Adı geçen yeni kurum muadili ve rakibi Alliance Française’in açılışından birkaç yıl sonra ve Doğu Akdeniz’de eğitim faaliyetleri “Varietà”, L’Arte. Rassegna di Teatri, Scienze e Lettere, (Trieste: 22 febbraio 1873), 24. La prima camera di commercio italiana all’estero nacque nel 1883 a Montevideo in Uruguay: Emilio Franzina, “Le Comunità Imprenditoriali e le Camere di Commercio all’Estero (1870-1945)”, G. Sapelli, ed., Tra Identità Culturale e Sviluppo di Reti. Storia delle Camere di Commercio all’Estero (Soveria Mannelli: Rubettino Editore, 2000), 53; Francesco Pongiluppi, La Rassegna Italiana – Organo degl’Interessi Italiani in Oriente. Giornale Ufficiale della Camera di Commercio Italiana di Costantinopoli, (Istanbul: Edizioni Isis, 2015), 15-16; Giuseppe Palomba, Sull’Istituzione delle Camere di Commercio Italiane all’Estero, (Cagliari: Tipografia del Commercio,1887), 101-109. 51 Christopher Duggan, Francesco Crispi 1818-1901: From Nation to Nationalism, (Oxford: Oxford University Press, 2002). 52 Regio Decreto, 8 dicembre 1889, n. 6566 “sull’ordinamento organico delle scuole italiane all’estero”. 53 Filippo Caparelli, La «Dante Alighieri», (Roma: Bonacci, 1987); Patrizia Salvetti, Immagine nazionale ed emigrazione nella Società «Dante Alighieri», (Roma: Bonacci, Roma, 1995). 49 50 107 kebikeç / 57 • 2024 alanında epey aktif olan Fransız-Yahudi enstitüsü Alliance Israélite Universelle’den otuz yıl sonra kuruldu.54 20 Eylül 1895’te Società Dante komitesi, Roma’nın İtalyan Krallığı tarafından alınışının yirmi beşinci seneyi devriyesi münasebetiyle İstanbul’da bir şube açtı.55 Società Dante’nin İstanbul’daki ilk on yılı aslında Fransız ve Frankofon kurumlarının giderek Fransız yanlısı olan İtalyan Levantenlerine yönelik eğitim ve kültür alanındaki asimilasyonuna karşı acil bir savunmanın yansımasıdır.56 Osmanlı başkentinin kozmopolit ortamında, İtalyan kültür politikası aracılığıyla “başta Fransızca olmak üzere diğer dillerin istilâsına karşı İtalyanca öğretiminin artırılarak bir tür bariyer oluşturulması ve İtalyancanın Konstantinopolis’te yüzyıllardır sürdürdüğü üstünlüğe yavaş yavaş geri döndürülmesi gerekli görülmüştü.”57 İtalya’nın ekonomik çıkarlarının Roma’nın Levant’taki yayılmacı hedefleriyle el ele tutuştuğu İstanbul’da, İtalyan konsolosu Melchiorre Simondetti, 25 Mart 1885’te, şehrin önde gelen İtalyan tüccarlarını İtalyan Erkek Okulu’nun binasında bir araya getirerek “İtalya ile Osmanlı İmparatorluğu arasındaki ticareti geliştirmek, İtalyan çıkarlarını ve ticaretini her vesileyle temsil ve temin etmek için her türlü çabayı göstermek”58 amacıyla İtalyan Ticaret, Sanat ve Sanayi Odası’nı [Camera Italiana di Commercio, Arti e Industrie]59 kurdu. İtalyan Ticaret, Sanat ve Sanayi Odası, etki alanını genişletmek için İmparatorluğun diğer merkezleriyle istikrarlı ilişkiler kurdu. İstihbarat raporları aracılığıyla, Doğu ve Avrupa bölgelerindeki ziraî ve ticarî koşullarla ilgili periyodik raporlar hazırladı ve “İtalya ile Osmanlı İmparatorluğu arasındaki ticareti teşvik etmeyi, artırmayı ve kolaylaştırmayı amaçlayan her eylemi teşvik etmek” üzere yeni ağlar ördü.”60 Levant’ta ticarî kalkınmaya dayalı bir politika geliştirilmesi ihtiyacı göz önüne alındığında, İtalyan dilinin yaygınlaştırılması ve sürdürülmesinin Consulta (İtalya Krallığı Dışişleri Bakanlığı’na ev sahipliği yapan binanın adı) için acilen ele alınması gereken iki konuyu nasıl temsil ettiği anlaşılabilir. Doğu Akdeniz’de İtalyan mal ve hizmet ihracatı ile yurtdışındaki İtalyan okullarının sayısındaki artış, kısa süre içinde Müslüman Akdeniz’in başlıca şehirlerinde yayınlanan ticaret bültenlerindeki ve İtalyan gazetelerindeki makale ve raporların anahtar kelimeleri hâline geldi. İşte tam da bu doğrultuda, Crispi’nin politikasının destekçisi, 54 Esther Benbassa. “L’éducation féminine en Orient : l’école de filles de l’alliance Israélite universelle à Galata, Istanbul (1879-1912)”, Histoire, économie et société, 10:4 (1999), 529-559. 55 Angiolo Mori, Gli italiani a Costantinopoli, 269. 56 Stefania De Nardis, “La Società Dante Alighieri da Costantinopoli a Istanbul. 1895-1922: Diffusione della Lingua e Pedagogia Nazionale”, Diacronie. Studi di Storia Contemporanea: Il diritto militante, 20:4 (2014), 4. 57 Angiolo Mori, Gli italiani a Costantinopoli, 269. 58Archivio Storico Camera di Commercio Italiana di Istanbul (ASCCII), Camera Italiana di Commercio in Costantinopoli, Statuto e Regolamento Interno, (Galata Istanbul: Tipo-Litografia E. Sauma & Cia, 1897), 3. 59 Angiolo Mori, Gli italiani a Costantinopoli, 197. 60 ASCCII, Statuto e Regolamento Interno, 16. 108 PONGILUPPI İstanbul’da Yayınlanan İtalyan Gazetelerinin Eğitsel Rolü İtalya Krallığı’nın Babıali Büyükelçisi Baron Alberto Blanc’ın el verdiği Oda, İtalyan çıkarlarını vurgulamayı amaçlayan bir bülten yayınlamaya başladı.61 Blanc; 27 Aralık 1886’da Büyükelçi sıfatıyla İstanbul’a gelmiş ve bu sıfatla Doğu Akdeniz’deki çıkarlar ve dengeler konusunda Roma, Viyana ve Londra arasında uzlaşmacı bir politika izleyerek Avusturya yanlısı tavrını sürdürmüştü. Kültür ve eğitim alanında ise İtalyan Büyükelçi, İtalyancanın yaygınlaştırılması için hemen faaliyete geçmiş ve görev süresi boyunca, din adamı olmayan Yahudi ve İtalyanca konuşan Katolikler arasında bir tür İtalyan kültür ağı geliştirmeye çalışmıştı. Blanc’ın fikirleri ve Oda’nın ilk Başkanı Cavalier Rossi’nin öngörüsü, İstanbul’daki İtalyan toplumuna Levant’taki İtalyan ticaretini ve çıkarlarını destekleyecek bir gazete ile sonuçlandı. Cemaat üyelerinin İtalyanca bilmemesinden kaynaklanan malî ve dilsel zorlukların yanı sıra Osmanlı otoritesinden yayın izni almanın getirdiği engellere rağmen, Oda, Temmuz 1887’den Eylül 1895’e kadar “siyasete ilişkin her şeyi bir kenara bırakarak” İtalyan tüccarların çıkarlarını gözeten ekonomik konularda, endüstrilerde ve bayındırlık işlerinde haber veren Giornale Commerciale’yi (resim 8)62 yayınladı. Giornale Commerciale’nin yazı işleri kadrosunda, İtalyan Hastanesi doktoru ünlü Dr. Girolamo Gabuzzi, İstanbul Yabancı Avukatlar Bürosu’nun [Bureau des Avocats Étrangers de Constantinople] başkanı avukat Giovanni Rosasco ile İstanbul İtalyan Ticaret Okulu’nda doğa ve sağlık bilimleri hocalığı yapan, ayrıca Türkiye’de kurulan ilk çocuk kliniği Aziz George Uluslararası Çocuk Koruma Hastanesi’nin kurucusu çocuk doktoru Dr. Giovanni Battista Violi gibi İstanbul’daki yabancı toplumun önde gelen şahsiyetleri vardı.63 Giornale Commerciale soluk pembe bir kâğıda basılmakta olup içeriği, haberlerden iş raporlarına, İzmir’den ve Trabzon’dan gelen yazışmalara, ithalat ve ihracat şirketlerinin, bankaların, mağazaların, restoranların ve İtalyan-Osmanlı sigorta acentelerinin reklamlarına kadar uzanan iki sütunlu sekiz sayfadan oluşuyordu. Milano Civiche Raccolte Storiche Kütüphanesi’ndeki Gnecchi arşivinde muhafaza edilen 1894 tarihli tek nüshadan bu konuda değerli bilgilere erişilmektedir. Gazete, Pera’da [Beyoğlu] Asmalı Mescit Caddesi n. 35’te, Levant Herald ile aynı matbaada basılmıştır; bu matbaanın sahibi, son dönem Osmanlı İstanbulu’nun önde gelen tüccar ve entelektüel şahsiyetlerinden biri olan İngiliz-İtalyanMalezyalı avukat ve filolog Lewis F. Mizzi’dir.64 Giornale Commerciale binası ise Giuseppe Fumagalli, La Stampa Periodica Italiana all’Estero, 119. CRS, FG, busta B.4108, Giornale Commerciale: Organo Ufficiale della Camera Italiana di Commercio, Arti e Industrie, ecc., Costantinopoli, 28 aprile 1894. 63 Ausonio Franzoni, Colonizzazione e proprietà fondiaria in Libia con speciale riguardo alla religione, al diritto ed alle consuetudini locali (Roma: Athenaeum, 1912), 359; “Sull’uso del siero antidifterico a Costantinopoli”, La Pediatria. Periodico Mensile, 3(1895), 257; Angiolo Mori, Gli italiani a Costantinopoli, 277. 64 Burhan Çağlar, Anglophone Press in Constantinople: The Levant Herald & Eastern Express (18591878), (Istanbul: Libra, 2020); 61 62 109 kebikeç / 57 • 2024 Solda Giornale Commerciale (resim 8) ve sağda La Rassegna Italiana - Organo degli Interessi Italiani in Oriente (resim 9), ilk sayfalarından örnekler Galata Kulesi Sokağı’nın sonundaki Sen Piyer Hanı’nda, daha evvel 1856’dan 1893’e Banque impériale ottomane’a [Bank-ı Osmanî-i Şahane], 1894’ten başlamak suretiyle ise birkaç yıllığına İtalyan Ticaret ve Sanayi Odası’na ev sahipliği yapan mekânda yer alıyordu. Daha büyük bir pazar payı elde etmek amacıyla, sözde de olsa İtalyan soyadına ve uyruğuna sahip, ama dilsel nedenler ve ticarî münasebetler nedeniyle Fransa’ya bağlı Levanten tüccar ve şirketleri hedef almak gerekiyordu. Bu nedenle; İtalyan dilinin eğitimi, korunması ve yaygınlaştırılmasına yatırım yapmak İtalyanların Osmanlı topraklarına nüfuz etme planı için elzemdi. 1896’de Ticaret Odası’nın ve Dante Cemiyeti’nin aldığı inisiyatif bu bağlam ışığında okunmalıdır. Galatalı Avukat Giorgio Chabert, İstanbul doğumlu mimar Giulio Mongeri ve Galatalı eski bir Ceneviz ailesinden gelen avukat Alberto Vuccino’nun teşvikleri sayesinde iki haftada bir yayınlanan La Rassegna italiana dergisi Giornale Commerciale’nin yerini alıyordu. Osmanlı başkentindeki İtalyan toplumunu temsil etme ve İtalyan toplumunun resmî gazetesi olma amacıyla 16 yaprak ve 32 sayfa olarak büyük formatta çıkarılmakta olan gazete, ilk yıl ayda iki kez yayınlanıyordu. İlk yayın kuruluna göre amaç, edebî ve sanatsal eleştiri yazıları ve hikâyeler aracılığıyla İtalyan kültürünü Levant’ta yaymaktı. La Rassegna’nın programı, Ticaret Odası’nın ve Dante Cemiyeti’nin editör kadrosunu harekete geçiren niyetleri özetliyordu; çünkü bu program, on yıl öncesine kadar ticarette İtalyan dilinin baskın olduğu Levant’ta toplumsal alanda da “anavatanın” dilinin yayılmasına katkıda bulunmayı hedefliyordu. Bu nedenle La 110 PONGILUPPI İstanbul’da Yayınlanan İtalyan Gazetelerinin Eğitsel Rolü Rassegna, şehirde açılan İtalyan okullarının ve İtalya’dan gelen göçmenlerin de yardımıyla, yazarların eserlerinin tanınmasına ve takdir edilmesine yardımcı olmayı, İtalyanca kitapların okunmasını teşvik etmeyi [...], İtalya ile ticareti uyandırmayı ve yeniden canlandırmayı umuyordu.65 Avukat, öğretmen ve İstanbul’daki İtalyan Ticaret Okulu’nun müdürü Giuseppe Zaccagnini tüm iyi niyetlere rağmen “İtalyancanın pek çok kişi tarafından kötü konuşulup, çok az kişi tarafından isteksizce okunduğu Konstantinopolis’te, edebî nitelikte bir yayının akıbetinin nasıl bir sona seyredeceğini” merak ediyordu.66 Haklı da çıktı. İki kurum arasındaki zorunlu ilişkiler kaçınılmaz bir ayrılığa yol açtı ve gazete 1897’den itibaren La Rassegna Italiana - Organo degli Interessi Italiani in Oriente adı altında İstanbul’daki İtalyan Ticaret Odası Resmi Gazetesi (resim 9) hâline geldi. Gazetenin benimsediği yeni tavrın ilk sayısında polemik bir politik duruş sergileniyordu. Bu ilk sayıda “Doğu’daki ulusal çıkarların nöbetçisi” olarak kendini tanımlayan gazeteye tüccar, sanayici ve profesyonellerden reklam vermek suretiyle ekonomik katkıda bulunmaları isteniyordu.67 Gazetenin sayfalarına bakıldığında, özellikle ilk on yılda, bilhassa aksanlar ve kesme işaretleri gibi İtalyan dilinde kullanılan özel karakterlerin basımında ciddi grafik hataları bulunduğu görülmektedir. Öyle ki; La Rassegna’nın Ocak 1897’de basılan ilk sayısında bu soruna değinilmiş olup “İstanbul’daki matbaacılar İtalyanca karakterlerle çalışmaya hemen hemen hiç fırsat bulamamış, sadece Türkçe, Yunanca, İngilizce ve özellikle Fransızca yayımları üstlenmişlerdir. İtalyanca yazıların yayımını üstlenen matbaacılar ise İtalyancadaki tüm yazı karakterlerine yeterince vakıf değildir. Bu sebeple; La Rassegna italiana’nın matbaacıları, ilk sayıda yer alan vurgu hataları için özür diler ve gazetenin bir sonraki sayısının en düzgün İtalyanca karakterlerle basılmasını sağlamak için şimdiden gerekli adımları atma sözü verirler.” gibi bir ifadeyle nedamet getirilmiştir. Ticaret Odası’nın yönetim kurulunun pek çok üyesi gazeteye ekonomiden toplum yaşamına kadar birçok rapor yazmıştı. Başta Osmanlı Levant’ının liman kentlerindeki İtalyan okulları öğretmenleri olmak üzere La Rassegna italiana’ya yabancı muhabirlerden de pek çok haber yağıyordu; mesela 1911’de çıkan Libya Savaşı gibi. İtalyan dilinin ticaret ortamında teşvik edilişi La Rassegna’nın daha kuruluşundan itibaren yayın çizgisinin temel noktalarından biri hâline gelmişti. Gazetenin yazı işleri kurulu; Levanten ve İtalyan tüccarlara hitaben, ticarî ilişkilerde Fransızca yerine artık İtalyan dilinin benimsenmesi gerektiğini vurgulayan haberleri düzenli olarak yayınlıyordu. İstanbul’daki Ticaret Odası’na kayıtlı İtalyanLevanten şirketlerinden gelen sirkülerler, ilanlar ve fiyat listelerinin İtalya’ya Fransızca olarak ulaşması tedirginlik veriyor ve La Rassegna’nın yazı işleri kadrosuna göre onların “dilini kullandıkları yabancı bir ulusun ahlâki tesirini farkında Angiolo Mori, Gli italiani a Costantinopoli, 279-279. Giuseppe Zaccagnini, La Vita a Costantinopoli, (Milano: Fratelli Bocca Editori, 1909), 85. 67 ASCCII, Collezione La Rassegna, “Il Nostro Programma”, La Rassegna Italiana, 2:1 (1897). 65 66 111 kebikeç / 57 • 2024 olmadan arttırmalarına ve Levant’taki İtalyan çıkarlarını, dolayısıyla kendi geleceklerini ciddi bir şekilde tehlikeye atmalarına” sebep oluyordu. Roma’nın Levant’taki çıkarlarını geliştirmek, İtalyan dilinin korunmasına ve yayılmasına katkıda bulunmak ve İtalya’nın ticarî etkisini desteklemek üzere işletmeler, okullar ve “iyi niyetli zeki insanlar” artık ana dillerinde, yani İtalyancayla iletişim kurmalıydılar.68 Tüccarlar gazetenin teklifini memnuniyetle kabul etmeliydi, çünkü makalenin de vurguladığı gibi İtalyanca Levanten tüccarlar tarafından öğreniliyor, konuşuluyordu ve bu nedenle İtalya ile İstanbul arasındaki ekonomik ilişkilerde sadece bu dilin kullanılması tercih edilmeliydi, böyle yapmak tüm ulusa hesaplanamaz faydalar getirecekti. İstanbul’daki İtalyan-Levanten toplumunun kültürel melezliği hem Roma’daki hem de Osmanlı başkentindeki İtalyan kurumlarında İtalyan dilinin korunması ve yaygınlaştırılması önünde ciddi bir engel teşkil ediyordu. Okullarda düzenlenen ödül törenlerinden eski öğrencilerin sosyal yaşamlarına ilişkin haberlere, İtalya ve Türkiye’deki okul ve üniversite yaşamına dair detaylara kadar İtalyan eğitim faaliyetleriyle ilgili makale ve bildirilere mütemadiyen yer verilmesi La Rassegna’nın getirdiği bir yenilik değildi. Gazetenin kuruluşundan Birinci Dünya Savaşı’nın patlak vermesine kadar geçen zaman zarfında, İstanbul’daki İtalyan toplumunun kültürel yaşantısı birçok sayıda yer aldı ve yorumlandı. Müzisyenler, tiyatrocular ve ressamlar sıklıkla makalelerin baş kahramanlarıydılar. Bu sanatçılar arasında, hayatının büyük bir bölümünü Türkiye’de geçiren Bisceglie’li Oryantalist ressam Leonardo de Mango da bulunuyordu. De Mango, 19. yüzyıl sonu - 20. yüzyıl başında İstanbul’da yaşayan en ünlü ve orijinal İtalyan şahsiyetlerden biri olmasının yanı sıra İşçi Cemiyeti’nde başkanlık dahil olmak üzere çeşitli sorumluluklarda bulunmuş ve Dante Cemiyeti’nin yönetim kurulunda görev yapmıştı. 1900’de Paris’te düzenlenen Evrensel Sergi’nin arifesinde, La Rassegna; De Mango’nun sanatı ve kişiliği üzerine bir makale ayırdı ve Apulia’lı sanatçıyı İstanbul’daki en iyi ressamlardan biri olarak tanımladı: “Bu sanatçı bir şairdir: sanatı narindir, muziptir; onunla doğa tüm zarafetiyle giyinir, ışık canlanır ve şarkı söyler, hava titreşir.”69 Kuşkusuz La Rassegna, İtalyan-Osmanlı ticareti, İtalyan dernekçiliği, okul hayatı ve Levanten toplumuna ilişkin haberler bakımından Türkiye’deki İtalyan basını üzerine yapılan araştırmalar için temel referansı temsil etmektedir. Bununla birlikte, İstanbul’daki İtalyan basını Birinci Dünya Savaşı’na yaklaşırken en az iki gazetenin daha varlığıyla övünmektedir: İlki, editörlüğünü gazetenin hem sahibi ve hem de avukatı olan G. Zaccaro’nun üstlendiği Progresso ItaloOttomano gazetesi olup Rassegna’nın Aralık 1908 tarihli sayısında, bu gazetenin 68 ASCCII, Collezione La Rassegna, “Scrivete in Italiano!”, La Rassegna Italiana, 7:64 (Aprile 1902). 69 ASCCII, Collezione La Rassegna, “I pittori di Costantinopoli e l’esposizione del 1900. Nello studio di Leonardo De Mango”, La Rassegna Italiana, 6:35 (novembre 1899). 112 PONGILUPPI İstanbul’da Yayınlanan İtalyan Gazetelerinin Eğitsel Rolü haftalıktan günlük gazeteye evrildiği haber verilmektedir; ancak elde okuyup analiz edilebilecek herhangi bir nüsha bulunmadığından Progresso ile ilgili daha fazla yazmak mümkün görünmüyor. Bununla birlikte; ikincisi, 1906’da Guglielmo de Bondini’nin Levant’taki İtalyan toplumu ile İtalyan ticarî ve ekonomik çıkarlarını desteklemek amacıyla kurduğu İtalyanFransız gazetesi La Turquie-La Turchia’dır70 ve İtalyan-Levanten meseleleri üzerine çalışan araştırmacılar nezdinde daha iyi bilinmektedir (resim 10)71. Guglielmo De Bondini İtalyan fotoğrafçılığının öncülerinden, Korfu doğumlu (1873) Pompeo ile Tinos (İstendil) Adası’na göç eden İstanbul’un İtalyan-Fransız gazetesi La Turquie-La hatırı sayılır Levanten ailelerinden Turchia (resim 10) Venedik kökenli Anna Erifides Collaro’nun oğlu olup gazetecilik hayatına Moniteur Ottoman’da muhabir olarak başlamıştı. La Turquie-La Turchia; Pera’daki [Beyoğlu] Asmalı Mescit Caddesi’nde n. 35’te konumlanan bürosunda 11 Kasım 1908’den başlamak suretiyle iki nüsha olarak yayınlanmaya başladı: Nüshaların biri, Pierre Legoff’un editörlüğünde güneş doğmadan önce çıkarılan tamamen Fransızca gazete, diğeri ise Roma’da yayınlanan Il Giornale d’Italia gazetesinin İstanbul muhabiri gazeteci Renato La Valle’nin editörlüğünde öğleden sonra çıkan ve birkaç sütunu Fransızca olarak hazırlanan İtalyanca gazeteydi. De Bondini, Legoffe ile birlikte 3 Kasım 1908’de haftalık siyasî ve ticarî bir gazete olan La Constitution adlı Fransızca bir gazete daha kurmuştu. 1911 sonbaharına kadar yayın yapacak olan De Bondini’nin gazeteleri Osmanlı yetkilileri tarafından zorla kapatılacak ve İtalyan yayıncıgazeteci, 14 Ekim 1911’de para cezasının yanı sıra Osmanlı yetkililerinden yirmi dört saat içinde Osmanlı başkentini terk etme emri alacaktı.72 La Turquie-La Turquie, İtalyan-Türk barışı sonrasında ve İtalya’nın 1915’te savaşa girmesine kadar kısa süreliğine yeniden basıldı. De Bondini’nin 1912’deki askıya alınma sırasında, sınır dışı edilmesine ve İstanbul’dan uzaklaşmasına rağmen, basınla ilgilenmeye devam ettiğini, hatta Legoffe aracılığıyla genel yayın Stefania De Nardis, “La Società Dante Alighieri”, Diacronie, 12-15; Pantaleone Sergi, “Il caso turco”, 85-86. 71 Bibliothèque Nationale de France (BNF), La Turquie : journal quotidien italo-français, politique, commercial, financier, industriel : seul journal italo-français paraissant le matin / directeur-propriétaire : Guillaume de Bondini, Istanbul (9 novembre 1909). 72 “Italya Gazetecileri”, Tanin, 1119, (İstanbul 14/10/1911). 70 113 kebikeç / 57 • 2024 yönetmeni Gustave Séon olan, belirgin bir şekilde tarafsız Fransız gazetesi La Liberté’yi kurduğunu ifade etmek gerekir. IV. Sonuç Libya Savaşı’nın yansımaları Osmanlı Levantı’ndaki İtalyan topluluklarını da etkiledi. Osmanlı Akdeniz’inin başlıca liman kentlerinin ticarî ve kültürel dokusuyla bütünleşmiş bu kozmopolit topluluklar bile tarihlerinde ilk defa düşman ve savaşçı bir ülkeyi temsil ediyordu. Osmanlı hükümetinin İtalyan vatandaşlarına karşı her türlü şiddet eylemini yasaklayan garantilerine rağmen 1912 yılı İstanbul’daki İtalyan toplumunun tarihi için zor, belki de en meşakkatli yıl olarak hatırlanmaktadır. Bu çatışma, bütün Avrupa-Akdeniz bölgesini sonsuza dek altüst edecek olan trajediler, savaşlar ve değişimlerle karakterize edilen istikrarsızlığın ve gerilim dolu on yılın başlangıcı oldu. 1922’de İtalya’da Mussolini hükümetinin ve 1923’te Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla birlikte İstanbul’daki İtalyan toplumunun kaderi kaçınılmaz olarak Roma ve Ankara arasında kimi zaman gerilen ilişkiler tarafından belirlenecekti.73 1920 ile 1943 yılları arasında, Türkiye’deki İtalyan kültür, eğitim ve sosyal yaşamı, İtalyan siyasî yapıları tarafından derneklerin ve okulların kontrolü yoluyla aşamalı olarak düzenlenme sürecine girdi. Savaş arası dönemde yayımlanan gazete ve dergilerin gösterdiği gibi, İstanbul’daki İtalyan basını da Yeni İtalya’nın siyasî çizgisini yansıtacaktı. Bunlar arasında La Rassegna’nın yanı sıra Il Bollettino della Dante Alighieri, Il Messaggero degl’Italiani ve Vita Katolika vardı. Karmaşık bir dönemi, yerel ve ulusları aşan düzeyde siyasî, dinî, kültürel ve ekonomik dünyalar arasındaki bağlantıları aktaran üç gazete; derinlikli bir analizi ve tarihsel bağlamsallaştırmayı kesinlikle hak etmektedir. Bununla birlikte; makalenin kapsamı ve bu makalede ortaya konanlarla tutarlılık sağlama endişesiyle söz konusu gazeteler daha sonraki çalışmalarda derinlemesine analiz edilmelidir. Çeviri: Ayça GÜZEL GÜRACAR Kaynakça Arşiv belgeleri Archivio Camera di Commercio Italiana (Istanbul) Ufficio del Presidente Collezione Rassegna Italiana Organo degl’Interessi Italiani in Oriente - Giornale Ufficiale della Camera di Commercio Italiana a Costantinopoli Statuti Archivio Storico Associazione Nazionale per Soccorrere i Missionari Italiani all’Estero (Roma) Fondo Costantinopoli Archivio Storico Società Operaia di Mutuo Soccorso Italiana di Istanbul (Istanbul) 73 Willy Sperco, Turcs d’Hier et d’Aujourd’hui, (Paris: Nouvelles Editions Latines, 1961), 14 114 PONGILUPPI İstanbul’da Yayınlanan İtalyan Gazetelerinin Eğitsel Rolü Registro Soci Memoria Storica Ministero degli Affari Esteri (Roma) Direzione generale delle scuole all’estero Annuario delle scuole italiane all’estero governative e sussidiate (1895-1906) Civiche Raccolte Storiche (Milano) Fondo Gnecchi Bibliothèque Nationale de France (Paris) Département Droit, Économie, Politique Salt Araştırma-Salt Galata L’Orient Illustré İkincil Kaynaklar Baruffi Giuseppe Francesco, Pellegrinazioni autunnali ed opuscoli, Torino: Tip. Cassone e Marzorati, 1842. Baruffi Giuseppe Francesco, Viaggio in Oriente, Milano: Tip. Di Gio. Silvestri, 1847. Benbassa Esther. “L’éducation féminine en Orient : l’école de filles de l’alliance Israélite universelle à Galata, Istanbul (1879-1912)”, Histoire, économie et société, 10:4 (1999). Bernardini Nicola, Guida della stampa periodica italiana, Lecce: R. Tipografia Editrice Salentina, 1890. Bossaert Marie, “Crisscross Italianities-circulations, identifications and sociability in nineteenth Istanbul”. Italianness and Migration from the Risorgimento to the 1960s, ed. Stèphane Mourlane ve diğerleri, Cham : Springer International Publishing, 2022. Bossaert Marie, “Italiani o ottomani? La seconda generazione di immigrati italiani a Istanbul (Ottocento - primo Novecento)”. Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken, 99 (2019). Çağlar Burhan, “Alafranga Neşriyat: Osmanlı Basınında Levanten Gazeteler ve Süreli Yayınlar”, İmparatorluğun Son Asrında Osmanlılar (Kurumlar, İnsanlar, Kaynaklar), ed., Fatih Bozkurt ve Burhan Çağlar, İstanbul: Kronik Kitap, 2021. Çağlar Burhan, Anglophone Press in Constantinople: The Levant Herald & Eastern Express (18591878), Istanbul: Libra, 2020. Çağlar İbrahim ve Groc Gerard, La presse Française de Turquie de 1795 à nos jours. Histoire et Catalogue, Istanbul: Editions Isis, 1985. Caparelli Filippo, La «Dante Alighieri», Roma: Bonacci, 1987. Cervati Raphael C. ve Sarcologo Nicola, L’indicateur constantinopolitain. Guide commercial, Constantinople: Imprimerie G.B. Pagano,1868. Çetin Atilla, “İtalyanca Basın”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. Ç.4, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayını, 1994. Cristaldi Maria Pia Ester (05 Jan 2023): “Embracing new citizens: the education of D/deaf pupils in the Late Ottoman Empire”, Paedagogica Historica, DOI: 10.1080/00309230.2022.2155977. De Gasperis Attilio ve Ferrazza Roberta , ed., Gli Italiani di Istanbul: Figure, comunità e istituzioni dalle riforme alla repubblica, 1839–1923, Turin: Fondazione Giovanni Agnelli, 2007. De Leone Enrico, “Il contributo degli Esuli Italiani al Processo Riformatore dell’Impero ottomano agli Inizi del Secolo XIX”. Annales de la Faculté de Droit d’Istanbul, 26(1979):42. 115 kebikeç / 57 • 2024 De Nardis Stefania, “La Società Dante Alighieri da Costantinopoli a Istanbul. 1895-1922: Diffusione della Lingua e Pedagogia Nazionale”, Diacronie. Studi di Storia Contemporanea: Il diritto militante, 20:4 (2014). Duggan Christopher, Francesco Crispi 1818-1901: From Nation to Nationalism, Oxford: Oxford University Press, 2002. Girardelli Paolo ve Godoli Ezio, ed., Italian Architects and Builders in the Ottoman Empire and Modern Turkey Design across Borders, Newcastle: Cambridge Scholars Pubblishing 2017. Goslino Pietro ve Providenti Ferdinando, Società Operaia di Mutuo Soccorso in Costantinopoli. Memoria Storica 1863-1906, Costantinopoli: Tipografia Ferd. Walla, 1906. Groc Gerard ve Çağlar İbrahim, La presse Française de Turquie de 1795 à nos jours. Histoire et Catalogue, Istanbul: Editions Isis, 1985. Güloğlu Fatma Kahraman, “Tari̇hi̇ süreçte dünyada ve Türki̇ye’de engelli̇li̇ği̇n deği̇şi̇mi̇ ve geli̇şi̇mi̇”, Tuncay Güloğlu ve Eyüp Sabri Kala, ed., Değişen Dünyada Sosyal Politika, Bursa: Ekin Yayınevi, 2021. Marinovich Adriano, La Società Operaia Italiana di Mutuo Soccorso in Costantinopoli, Istanbul: Güzel Sanatlar Matbaası, 1995. Marmara Rinaldo, La communauté levantine de Constantinople : de l’empire byzantin à la république turque, Istanbul: Isis, 2012. Memorie postume del Cav. Costante Ferrari. Capitano delle Guardie Reali del Regno Italico, Tenente-Colonnello nelle Americhe e Colonnello effettivo in Italia, Rocca San Casciano: Tipografia di Federico Cappelli, 1855. Ministero degli Affari Esteri, Annuario delle scuole italiane all’estero governative e sussidiate, Roma: Tipografia di Gabinetto del Ministero degli Affari Esteri, 1895. Mori Angiolo, Gli Italiani a Costantinopoli. Monografia Coloniale Presentata dalla Camera di Commercio Italiana di Costantinopoli alla Mostra degli Italiani all’Estero. Esposizione Internazionale, Milano. 1906, Modena: Società Tipografica Soliani, 1906. Özgören Aydın, “Osmanli’dan Cumhuri̇yet’e Fransizca Basin: Fransa Mi̇llî Kütüphanesi̇’nde (Bi̇bli̇othèque Nati̇onale de France) Bulunan Fransizca Yayimlanmiş Osmanli Gazete, Dergi̇ ve Yilliklari Koleksi̇yonu”. Türki̇ye Si̇yaset Bi̇li̇mi̇ Dergi̇si̇, 5:1 (2022). Palomba Giuseppe, Sull’Istituzione delle Camere di Commercio Italiane all’Estero, Cagliari: Tipografia del Commercio, 1887. Pannuti Alessandro, La comunità italiana di Istanbul nel XX secolo. Ambiente e persone, Istanbul : Isis Press, 2006. Patrizia Salvetti, Immagine nazionale ed emigrazione nella Società «Dante Alighieri», Roma: Bonacci, Roma, 1995. Pongiluppi Francesco, “Italian Latin Catholics in late Ottoman Istanbul: Transnational culture and national education”. Latin Catholicism in Ottoman Istanbul. Properties, people & missions, ed.Vanessa R. de Obaldia ve Claudio Monge, ed., Istanbul: The Isis Press, 2022. Pongiluppi Francesco, “The foundation of the Italian Worker Mutual Aid Society in Constantinople: Exile and transnational mutualism”. Exile and the circulation of political practices, ed. Catherine Brice Newcastle : Cambridge Scholars Publishing, 2020. Pongiluppi Francesco, La Rassegna Italiana – Organo degl’Interessi Italiani in Oriente. Giornale Ufficiale della Camera di Commercio Italiana di Costantinopoli, Istanbul: Edizioni Isis, 2015. Saban Giacomo, “A Propos de la Communautè Juive Italienne de Costantinople”. Revue des Etudes Juives, 58 (1999). 116 PONGILUPPI İstanbul’da Yayınlanan İtalyan Gazetelerinin Eğitsel Rolü Schmitt Oliver J., Les Levantins. Cadres de vie et identités d’un groupe ethno-confessionnel de l’Empire Ottoman au ‘Long’ 19e siècle, Istanbul : Les Éditions Isis, 2007. Selvelli Luis M., Antenati a Costantinopoli. Esuli italiani negli anni del riformismo ottomano (18281878), Padova: Il Poligrafo, 2022. Sergi Pantaleone, “Il caso turco: la stampa italiana dall’Ottocento al Terzo millennio”, ed., Bénédicte Dechamps ve Pantaleone Sergi, Voci d’Italia fuori dall’Italia. Giornalismo e stampa dell’emigrazione, Cosenza: Pellegrini, 2021. Sperco Willy, Turcs d’Hier et d’Aujourd’hui, (Paris: Nouvelles Editions Latines, 1961), 14 Stato Pontificio: Direzione generale di Polizia, Elenco generale degli esiliati, emigrati, e contumaci dallo Stato Pontificio per titolo politico, Roma:1838. Ubicini Abdolinimo, Lettere sulla Turchia o Quadro Statistico Religioso, Politico, Amministrativo, Militare, Commerciale, Ecc. dell’Impero Ottomano dopo il Khatti-Sceriffo di Gulkhanè (1839) con un Vocabolario delle Parole Turche, Arabe e Persiane Usate nell’Opera, Milano: Presso l’Ufficio del Cosmorama Pittorico, 1853. Zaccagnini Giuseppe, La Vita a Costantinopoli, Milano: Fratelli Bocca Editori, 1909. Öz: Bu makale; Osmanlı İstanbulu’nda İtalyanca yazılan gazete tecrübesini, İtalyanca gazetelerin çok kültürlü İtalyan-Levantenler arasında milliyetçi bir ruh oluşturmada oynadığı rolü farklı dillerde yazılmış metinler ve arşiv kayırları aracılığıyla masaya yatırmaktadır. Bu doğrultuda, İstanbul’da en uzun süre faaliyet gösteren gazete olan La Rassegna Italiana-Organo degl’Interessi Italiani in Oriente, Türkiye’de milliyetçi bir İtalyan cemaat inşa etmedeki pedagojik rolü ağırlıklı olarak incelenmiştir. Yirminci yüzyılın ilk kırk yılına yayılan ve 1911-1912 Libya Savaşı’yla başlayan Türk-İtalyan gerilimi İstanbul’daki İtalyan basınına da yansımıştır. Bununla birlikte; La Rassegna’nın yanı sıra İstanbul’da çıkarılan Il Bollettino della Dante Alighieri, Il Messaggero degl’Italiani ve Vita Katolika gibi yayınlar 1920-1943 arası dönemde İstanbul’daki İtalyan kültürüne Mussolini İtalya’sının çizgisini aktaracak ve savunacaktır. Anahtar sözcükler: İstanbul’un İtalyan gazeteleri, milliyetçilik, İtalyan-Levantenler. Abstract: This article explores the experience of Italian-language newspapers in Ottoman Istanbul and their role in fostering a nationalist spirit among the multicultural ItalianLevantenes through multilingual texts and archival records. To this end, the pedagogical role of the longest-running newspaper in Istanbul, La Rassegna Italiana-Organo degl’Interessi Italiani in Oriente, in helping to build a nationalist Italian community in Turkey is analyzed. The Turkish-Italian tensions that spanned the first four decades of the twentieth century, beginning with the Libyan War of 1911-1912, were reflected in the Italian press in Istanbul. However, in addition to La Rassegna, publications such as Il Bollettino della Dante Alighieri, Il Messaggero degl’Italiani, and Vita Katolika, published in Istanbul, would transmit and defend the line of Mussolini’s Italy to the Italian culture in Istanbul between 1920 and 1943. Keywords: Italian newspapers in Istanbul, nationalism, İtalo-Levantines, Istanbul. 117