Βία και παραβατικότητα στο σχολείο. Θεωρητικές προσεγγίσεις

Βία και παραβατικότητα στο σχολείο Θεωρητικές προσεγγίσεις Χασάπη Νίκη Πάρος 2024 1 Η κοινωνική κατασκευή του ορισμού της παραβατικότητας Σύμφωνα με τις θεωρίες του συγκρουσιακού παραδείγματος, ο χαρακτηρισμός μιας συμπεριφοράς ως παραβατικής είναι μία κοινωνική κατασκευή, που εξαρτάται από το πολιτισμικό πλαίσιο μιας συγκεκριμένης κοινωνίας σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή(Θάνος,2017). Αυτό σημαίνει ότι συμπεριφορές που θεωρούνται μη αποδεκτές από μια κοινωνία, σε μία άλλη μπορεί να θεωρούνται αποδεκτές ή ακόμα και επιθυμητές. Ακολουθούν κάποια χαρακτηριστικά παραδείγματα:  Οι αμβλώσεις επιτρέπονται στη χώρα μας καθώς και στις περισσότερες αναπτυγμένες χώρες του κόσμου, σε ορισμένες χώρες απαγορεύονται εντελώς, ενώ σε άλλες ισχύουν αυστηροί περιορισμοί (Έθνος,2022)  Η μοιχεία, ενώ σε παλαιότερες εποχές θεωρούνταν ποινικό αδίκημα, σήμερα δεν αποτελεί ποινική εκτροπή σε πολλές χώρες του κόσμου. Ωστόσο υπάρχουν χώρες (μεταξύ των οποίων και οι ΗΠΑ) στις οποίες θεωρείται πλημμέλημα, ενώ σε χώρες στις οποίες επικρατεί η Σαρία1 καταδικάζεται με ποινή θανάτου (Πρώτο Θέμα, 2024)  Η πολυγαμία καταδικάζεται ως ποινικό αδίκημα στις περισσότερες ανεπτυγμένες χώρες, ενώ σε άλλες αποτελεί νόμιμο δικαίωμα του συζύγου (iefimerida, 2017)  Τα χρόνια υποχρεωτικής εκπαίδευσης των μαθητών, ποικίλλουν σημαντικά από χώρα σε χώρα. Σε κάποιες χώρες ξεκινούν από τα 3 και σε άλλες από τα 7( Η Ναυτεμπορική, 2023) Από τα παραπάνω παραδείγματα φαίνεται ότι ο ορισμός της παραβατικής συμπεριφοράς δεν είναι καθολικά αποδεκτός, αλλά υπάρχουν διαφοροποιήσεις ανάλογα με το πολιτισμικό υπόβαθρο μιας κοινωνίας. Σαρία είναι επέκταση της ισχύος των θρησκευτικών εντολών και στο ποινικό δίκαιο μιας έχουμε δηλαδή θεοκρατικά καθεστώτα). 1 χώρας, 2 Παραβατικότητα και εξουσία Σε αντίθεση με τις θεωρίες του συναινετικού παραδείγματος, στις οποίες η παραβατική συμπεριφορά αιτιάζεται σε παράγοντες όπως η οικογένεια, στις συγκρουσιακές θεωρίες ο ορισμός της παραβατικότητας σχετίζεται με τον ρόλο της εξουσίας (Θάνος, 2017). Κάθε σχολείο λειτουργεί με βάση συγκεκριμένους κανόνες, η παραβίαση των οποίων συνιστά την παραβατικότητα. Οι περισσότεροι κανόνες στηρίζονται σε δύο πυλώνες. Ο πρώτος είναι η εκπαιδευτική πολιτική του κράτους και ο δεύτερος είναι ο σχολικός κανονισμός. Εξ ορισμού η εκπαιδευτική πολιτική συνδέεται με την εξουσία, εφόσον η εκάστοτε κυβέρνηση εκφράζει και πραγματώνει την πολιτική της, η οποία στηρίζεται σε συγκεκριμένες αρχές και αξίες, μέσα από νόμους, εγκυκλίους, διατάξεις κ.α. Όσον αφορά τον σχολικό κανονισμό, σύμφωνα με την πολιτισμική θεωρία του P. Bourdieu, το σχολείο υιοθετεί αυθαίρετα το αξιακό πλαίσιο των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων και το επιβάλλει στους μαθητές (Θάνος, 2017). Ωστόσο είναι προφανές ότι αυτή η θεωρία δεν μπορεί να γενικευτεί, διότι εξαρτάται από το είδος του πολιτεύματος μίας κοινωνίας. Αν μια κοινωνία στηρίζεται στις ανισότητες τότε πράγματι και το σχολείο εκφράζει τις ανισότητες αυτές, μέσα από τους κανονισμούς του. Για παράδειγμα οι έμφυλες διακρίσεις είναι μέρος του αξιακού συστήματος κάποιων θεοκρατικών ισλαμικών κοινωνιών και κατά συνέπεια το σχολείο αποδέχεται αυτές τις διακρίσεις και τις εκφράζει μέσα από τους κανονισμούς του. Στις δημοκρατικές κοινωνίες, στις οποίες η ισότητα αποτελεί τον αξιακό άξονα πάνω στον οποίο στηρίζεται η νομοθεσία και το σύνταγμα, δεν μπορεί ούτε η εκπαιδευτική πολιτική να στηρίζεται στις ανισότητες, ούτε ο σχολικός κανονισμός. Για παράδειγμα στη χώρα μας δεν επιτρέπονται οι διακρίσεις κανενός είδους εις βάρος των μαθητών, είτε από άλλους μαθητές, είτε από τους καθηγητές. Άρα η άποψη ότι το σχολείο εξ ορισμού επιβάλλει τις αρχές των ανώτερων κοινωνικών τάξεων, αποτελεί μια γενίκευση που μάλλον δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Μπορεί να υπάρξει λύση στο πρόβλημα του ορισμού της σχολικής βίας; Εδώ θα πρέπει να γίνει μία διάκριση μεταξύ του όρου βία και παραβατικότητα. Δεν συνιστά κάθε παραβατική πράξη βία. Για παράδειγμα, η 3 απόφαση ενός μαθητή να απουσιάσει αδικαιολόγητα από το σχολείο του, είναι παραβατική συμπεριφορά εφόσον παραβαίνει τον κανόνα του σχολείου, αλλά όχι βίαιη. Γίνεται σαφές ότι η έννοια της παραβατικότητας, εμπεριέχει ένα πολυσήμαντο περιεχόμενο σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από ότι η βίαιη συμπεριφορά. Για παράδειγμα, αν ένα παιδί χτυπήσει ένα άλλο παιδί χωρίς κάποια πρόδηλη αιτία, είναι σχεδόν αδύνατο να βρεθεί σχολείο σε οποιαδήποτε κοινωνία, που να θεωρεί μη βίαιη και άρα αποδεκτή, μια τέτοια συμπεριφορά. Αντίθετα η έννοια της παραβατικότητας, σχετίζεται πολύ περισσότερο με την εκάστοτε κοινωνία και τις αξίες της. Για παράδειγμα σε σχολεία που επικρατούν ανισότητες (είτε κοινωνικές είτε έμφυλες, είτε φυλετικές) μια συμπεριφορά που αδικεί συγκεκριμένη ομάδα παιδιών, δεν θεωρείται παραβατική, σε αντίθεση με τις κοινωνίες που η ανισότητα θεωρείται αδίκημα. Είτε πρόκειται για τον ορισμό της βίας, είτε για τον ορισμό της παραβατικότητας, είναι φανερό ότι ένας καθολικά αποδεκτός ορισμός έχει νόημα και ισχύ μόνο σε συγκεκριμένα κοινωνικά πλαίσια. Αν μιλάμε για τα σχολεία των σύγχρονων δημοκρατικών κρατών όπως η Ελλάδα, ο ορισμός θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη του τα ατομικά δικαιώματα του ανθρώπου( ελευθερία, ισότητα, αξιοπρέπεια, αλληλοσεβασμός κ.α.) βασικές παιδαγωγικές και ψυχολογικές αρχές, το πολιτισμικό πλαίσιο όλων των μελών μιας κοινωνίας, σημαντικούς θεσμούς καθώς και τη νομοθεσία του κράτους. Εφόσον ληφθούν αυτά υπόψη, μπορεί να υπάρξει ένας γενικά αποδεκτός ορισμός της βίας και της παραβατικότητας, γεγονός που είναι πολύ σημαντικό και για την επίλυση όχι πλέον του ζητήματος του ορισμού, αλλά του ίδιου του φαινομένου της βίας και της παραβατικότητας. 4 Παράδειγμα βίαιης συμπεριφοράς σε σχολικό περιβάλλον Το συγκεκριμένο περιστατικό συνέβη σε σχολείο της επαρχίας πριν από λίγα χρόνια. Μία μαθήτρια της Γ΄ Γυμνασίου, είχε συνάψει ερωτική σχέση με έναν ενήλικα, αρκετά χρόνια μεγαλύτερό της. Όταν η σχέση αποκαλύφθηκε, με εμπλοκή μάλιστα και της αστυνομίας, η συγκεκριμένη μαθήτρια έγινε αποδέκτης απαξιωτικών, υβριστικών και χυδαίων σχολίων και συμπεριφορών από τους συμμαθητές της για ένα χρονικό διάστημα. Τα σχόλια γίνονταν τόσο στο περιβάλλον του σχολείου, είτε λεκτικά, είτε μέσω γραπτών μηνυμάτων που της έστελναν με ραβασάκια στο θρανίο, είτε διαδικτυακά, με βίντεο, υβριστικά μηνύματα και σχόλια στα Μέσα κοινωνικής δικτύωσης, είτε ακόμα και στο περιβάλλον της γειτονιάς, με ανάλογες συμπεριφορές. Στη συγκεκριμένη περίπτωση η βία εκδηλώθηκε λεκτικά (ύβρεις, κοροϊδίες, ειρωνεία), μη λεκτικά (χειρονομίες, μορφασμοί), ως σεξουαλική παρενόχληση (σεξιστικοί χαρακτηρισμοί), συναισθηματικά (απομόνωση), και διαδικτυακά. Από το συγκεκριμένο γεγονός, αλλά και από τις επιστημονικές μελέτες γίνεται φανερό ότι στη συντριπτική πλειοψηφία των βίαιων περιστατικών εμπεριέχονται αρκετές μορφές βίας, για παράδειγμα η σωματική, συνήθως συνοδεύεται και με λεκτική, η μη λεκτική, ψυχολογική, (Θάνος 2017), ενώ η λεκτική, ψυχολογική, συναισθηματική μπορεί να εκφράζεται είτε δια ζώσης, είτε διαδικτυακά. Διαδικτυακός εκφοβισμός-μορφές εκδήλωσης. Καθώς το διαδίκτυο κα ιδιαίτερα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι εξαιρετικά δημοφιλή στις νεαρές ηλικίες, θα ασχοληθούμε με το παράδειγμα του διαδικτυακού εκφοβισμού. Οι μορφές βίας που εκδηλώνονται διαδικτυακά, μπορεί να 5 είναι η λεκτική βία, όπως ύβρεις, ρητορική μίσους, κοροϊδίες, ειρωνικά σχόλια, προτροπή σε ανάρμοστες συμπεριφορές, η μη λεκτική βία για παράδειγμα αποστολή βίντεο με χυδαίο ή προσβλητικό περιεχόμενο, αποκάλυψη προσωπικών στιγμών στα μέσα δικτύωσης, η ψυχολογική βία όπως απειλές για σωματική βία, ή απομόνωση, ή αποκαλύψεις, το εκδικητικό πορνό, η διαδικτυακή ηδονοβλεψία όπως το τράβηγμα φωτογραφιών σε τουαλέτες κυρίως των σχολείων και δημοσίευση ή απειλή δημοσίευσης τους, η διαδικτυακή πλαστοπροσωπία, η προτροπή σε αυτοχειρία, η προτροπή σε παράνομες ή επικίνδυνες πράξεις μέσω απειλών, καθώς και το λεγόμενο διαδικτυακό stalking, δηλαδή η εμμονική καταδίωξη ενός μαθητή. Από αυτές τις μορφές εκδήλωσης βίας, οι πιο σοβαρές σχετίζονται με τη δημοσιοποίηση βίντεο ιδιαίτερα σε σχέση με τη σεξουαλικότητα και τις προσωπικές στιγμές του ατόμου, εφόσον οι έφηβοι είναι πολύ ευαίσθητοι σε αυτά τα ζητήματα. Άλλες ακραίες μορφές βίας είναι το εκδικητικό πορνό, καθώς και η προτροπή σε αυτοχειρία ή σε επικίνδυνες συμπεριφορές. Πιο ήπιες μορφές είναι τα διάφορα σχόλια, ειρωνεία, αποστολή υβριστικών μηνυμάτων κ.α. Ωστόσο θα πρέπει να επισημανθεί ότι ο χωρισμός σε ήπιες ή πιο σοβαρές μορφές βίας, δεν θα πρέπει να είναι αυστηρά οριοθετημένος, εφόσον σχετίζεται με τον ψυχισμό, αλλά και το βαθμό ευαισθησίας του ατόμου στο οποίο απευθύνεται η βία. Άτομα με ευαίσθητο ψυχισμό ή με προϊστορία σε ανάλογα περιστατικά, ή μεγαλωμένα σε ένα μη υποστηρικτικό οικογενειακό περιβάλλον, μπορεί να είναι ιδιαίτερα ευάλωτα ακόμα και σε αυτές τις μορφές βίας που θεωρητικά χαρακτηρίζονται ως ήπιες, όπως για παράδειγμα η αποστολή υβριστικών μηνυμάτων ή ειρωνικών σχολίων. Αναφορές Θάνος, Θ.(2017) Σχολική Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης. Διαμεσολάβηση. Θεωρία-Εφαρμογή-Αξιολόγηση.. 6 https://www.ethnos.gr/World/article/206276/ambloshoiaysthroteroinomoistonkosmop oyapagoreyetaientelos Ανακτήθηκε 10/7/2024 https://www.iefimerida.gr/news/324123/se-aytes-tis-hores-einai-nomimi-i-polygamiati-ishyei-gia-tin-eyropi-hartis. Ανακτήθηκε 10/7/2024 https://www.naftemporiki.gr/society/1427517/ypochreotiki-ekpaideysi/ Ανακτήθηκε 10/7/2024 https://www.protothema.gr/marie-claire/article/1480938/nea-uorki-i-moiheia-thapapsei-pleon-na-theoreitai-poiniko-adikima/ Ανακτήθηκε 10/7/2024