(PDF) Geografia struktur religijnych i wyznaniowych w Koronie w II połowie XVIII w

WSTĘP Temat i cel pracy 16 września 1999 r., w czasie XVI Powszechnego Zjazdu Historyków we Wrocławiu, w ramach sekcji „Przemiany krajobrazu historycznego” S. Litak wygłosił referat pt. „Mapa wyznaniowa Rzeczypospolitej około 1772 roku (Religie – Wyznania – Kościoły – Metoda opracowania)”1. Nie wdając się w szczegółowe rozważania na temat znaczenia tego projektu – w tej kwestii można odesłać do cytowanych publikacji – warto zatrzymać się chwilę na jego głównych celach oraz związanych z nimi założeniach metodologicznych. Autor przyjął, że takie opracowanie da „możliwie dokładny obraz stosunków wyznaniowych w Polsce i w Wielkim Księstwie Litewskim ok. pierwszego rozbioru”2. Największe wątpliwości budzą dwa aspekty tak sformułowanej opinii. Pierwsza uwaga ma charakter metodologiczny i dotyczy nie do końca jasnego określenia treści historycznej proponowanej mapy. S. Litak zamiennie używa terminów „wspólnota wyznaniowa” i „gmina wyznaniowa”, zaś w rzeczywistości odnosi się do świątyni jako centrum religijnego takiej wspólnoty oraz struktur terytorialnych, które porządkowały i organizowały ich funkcjonowanie. Druga wątpliwość dotyczy prawidłowości oraz słuszności koncepcji mówiącej o tym, że struktura oraz rozmieszczenie świątyń i jednostek organizacyjnych religii i wyznań są odzwierciedleniem rzeczywistych stosunków wyznaniowych oraz właściwie prezentują ilościowe proporcje między poszczególnymi konfesjami. Niejako w opozycji do takiego ujęcia stoją opracowania, w których do badania relacji wyznaniowych i etnicznych wykorzystywane są statystyki demograﬁczne. Głównym przedstawicielem takiego nurtu jest obecnie Z. Budzyński3. 1 S. Litak, Mapa wyznaniowa Rzeczypospolitej około 1772 roku (Religie – Wyznania – Kościoły – Metoda opracowania), w: Jezuicka ars historica. Prace oﬁarowane Księdzu Profesorowi Ludwikowi Grzebieniowi SJ, red. M. Inglot, S. Obirek, Kraków 2001, s. 345-354. Zob. też: tenże, The Atlas of Religious and Ethnic Relations in the Polish-Lithuanian Commonwealth in the Second Half of the 18th Century, w: Churches, states, nations in the Enlightenment an in nineteenth century. Eglises, états, nations a l’époque des Lumières et au XIXe siècle, ed. M. Filipowicz, Lublin 2000, s. 54-59; B. Szady, Z badań nad mapą wyznań i religii Rzeczypospolitej przed pierwszym rozbiorem Polski, w: Rzeczpospolita wielokulturowa – dobrodziejstwo czy obciążenie, red. J. Kłoczowski, Warszawa 2009, s. 21-27. 2 Litak, Mapa wyznaniowa Rzeczypospolitej, s. 354. 3 Z. Budzyński, Ludność pogranicza polsko-ruskiego w drugiej połowie XVIII wieku, t. 1-2, Przemyśl-Rzeszów 1993; tenże, Kresy południowo-wschodnie w drugiej połowie XVIII wieku, t. 1-3, Przemyśl-Rzeszów 2006-2008. 6 Wstęp Obie wyrażone wyżej wątpliwości wiążą się z założeniami prezentowanej rozprawy. Głównym i bezpośrednim jej celem jest przedstawienie organizacji terytorialnej religii i wyznań w koronnej części dawnej Rzeczypospolitej przed I rozbiorem. Nie można jednak uciec od bardziej generalnego postawienia problemu i pytania o rzeczywiste relacje ilościowe (statystyczne) oraz przestrzenne (geograﬁczne) między wyznawcami religii, wyznań i obrządków zamieszkującymi Koronę. To szersze postawienie kwestii wymusza dwutorowe prowadzenie analizy. W pierwszym nurcie, który można określić jako główny, zostanie ujęty zespół zagadnień związanych z rozmieszczeniem świątyń oraz jednostek terytorialnych religii i kościołów, w ramach których funkcjonowały one przed I rozbiorem. W drugim nurcie, który będzie miał charakter bardziej metodologiczny, zostanie podjęta próba krytyki przyjętej metody. Wyniki stanowiące rezultat analizy rozmieszczenia świątyń oraz struktur administracji terytorialnej zostaną sondażowo zestawione z materiałami demograﬁcznymi. Pozwoli to odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu rozmieszczenie obiektów sakralnych oraz jednostek administracji wyznaniowej odzwierciedla rzeczywiste relacje demograﬁczne między wyznawcami poszczególnych konfesji. Jest to sprawa o tyle istotna, że praca dotyczy okresu przedrozbiorowego, a więc tzw. epoki przedstatystycznej, dla której nie zachowały się generalne i jednolite spisy ludności, obejmujące cały analizowany obszar czy jego większe części. Nie ma więc możliwości całościowego zbadania sytuacji wyznaniowej w oparciu o źródła demograﬁczne. Określenie „organizacja terytorialna” czy też „struktura terytorialna” konstytuuje zakres problematyki w kategorii badań geograﬁczno-historycznych, nie zaś stricte prawnoustrojowych 4. Analizą zostało objęte terytorium Korony Królestwa Polskiego w jej granicach administracyjnych z II połowy XVIII w., a więc przed zmianami terytorialnymi związanymi z I rozbiorem Polski. Dość problematyczne pozostaje formalnoprawne określenie statusu terenów podlegających własności zastawnej lub lennej. Chodzi tu o starostwo spiskie (własność zastawna Królestwa Węgier we władaniu Rzeczypospolitej), księstwo siewierskie (własność biskupów krakowskich), starostwo drahimskie (własność zastawna Rzeczypospolitej we władaniu Królestwa Prus) oraz ziemie lęborską i bytowską (własność lenna Rzeczypospolitej we władaniu Królestwa Prus). Ponieważ zarówno źródła, jak i opracowania różnie określają przynależność administracyjną wymienionych obszarów, w statystyce zbiorczej zostały one potraktowane odrębnie, tzn. nie zostały włączone do żadnego z 23 województw koronnych. Z analizy wyłączono jedynie biskupie księstwo siewierskie, które zachowywało odrębność prawno-administracyjną i zostało włączone do Korony dopiero w 1790 r. Problem stanowiło także ujmowanie Warmii jako niezależnej jednostki w ramach Korony bądź traktowanie jej jako części województwa malborskiego. Ze względu na bardzo duży stopień niezależności księstwa warmińskiego (chociaż formalnie nie miało ono statusu księstwa) oraz całkowicie odmienną sytuację wyznaniową, zdecydowano o jego wyodrębnieniu w ramach Prus Królewskich. Ujęty w opracowaniu obszar objął w sumie 424 358 km2, z czego przypadało na: ➢ prowincję małopolską – 304 390 km2 ■ ■ ■ Małopolskę – 57 656 km2 (w tym ziemię spiską – 679 km2) Ruś Koronną – 235 227 km2 Podlasie – 11 507 km2 4 Na temat polskiej powojennej tradycji geograﬁczno-historycznej zob. H. Szulc, Geograﬁa historyczna osadnictwa wiejskiego w Polsce – kierunki i metody badań oraz perspektywy, „Przegląd Geograﬁczny”, 75 (2003), z. 3, s. 335-350. Temat i cel pracy ➢ 7 prowincję wielkopolską – 119 968 km2 ■ ■ ■ Wielkopolskę – 59 842 km2 (w tym ziemię drahimską – 651 km2) Prusy Królewskie – 26 452 km2 (w tym ziemię lęborską i bytowską – 1857 km2 oraz Warmię – 4316 km2) Mazowsze – 33 674 km2. Sformułowany w tytule zakres chronologiczny opracowania wymaga pewnego doprecyzowania. Użyte określenie „druga połowa XVIII wieku” oddaje raczej zakres czasowy, dla którego prowadzono zasadniczą kwerendę źródłową. W dążeniu do uzyskania możliwie jednolitego, jeżeli chodzi o czas, obrazu struktur religii i wyznań na terenie Korony starano się oddać sytuację najbliższą dacie I rozbioru Rzeczypospolitej, przy pełnej świadomości zmian, jakie następowały w II połowie XVIII w. w zakresie rozwoju organizacyjnego poszczególnych konfesji. Szczególnie dynamiczne było w tym kontekście, zwłaszcza w latach 60. i 70., pogranicze prawosławno-unickie na terenie województw bracławskiego i kijowskiego. Główną intencją przy wyborze oraz selekcji informacji źródłowych było ukazanie sytuacji struktur religijno-wyznaniowych w ostatniej dekadzie istnienia I Rzeczypospolitej w jej granicach sprzed I rozbioru. Jeżeli następowała wyraźna różnica między informacją z 1765 r. a inną, pochodzącą np. z lat 80. czy 90. XVIII w., za bardziej wartościową dla całości obrazu uznawano tę pierwszą. Nie wyklucza to oczywiście wykorzystania źródeł datowanych na czas po 1772 r. w przypadku braku informacji wcześniejszych. Jeżeli chodzi o zakres rzeczowy pracy, to analizą zostały objęte obiekty sakralne oraz jednostki administracji terytorialnej wszystkich religi, wyznań i obrządków, jakie występowały na terenie Korony oraz wytworzyły dające się uchwycić źródłowo struktury organizacyjne. W grupie świątyń chrześcijańskich znalazły się kościoły katolickie trzech obrządków (łacińskiego, greckiego, ormiańskiego), prawosławne, luterańskie (ewangelicko-augsburskie), mennonickie, kalwińskie (ewangelicko-reformowane) oraz czeskobraterskie (bracia czescy, mimo silnych tendencji uniﬁkacyjnych z kalwinistami, zostali potraktowani odrębnie5). Ze względu na sformułowane wyżej kryterium formalne, tzn. objęcie analizą tych wyznań, które posiadały swoje świątynie na terenie Korony w II połowie XVIII w., praca pomija skupiska starowierców. Najważniejszym ich ośrodkiem na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej była Wietka, leżąca w powiecie rzeczyckim województwa mińskiego. Znajdowała się tam cerkiew „popowców” pw. Opieki NMP (Pokrowy). Brakuje natomiast informacji o świątyniach grup starowierców, którzy osiedlili się na terenie województw kijowskiego, wołyńskiego i podolskiego6. Jeżeli chodzi o religie niechrześcijańskie, to najwięcej miejsca i uwagi w pracy poświęcono świątyniom żydowskim. Liczba meczetów muzułmańskich oraz kienes karaimskich w Koronie była niewielka. Źródła i opracowania Łączne potraktowanie we wstępie stanu badań oraz podstawy źródłowej jest uwarunkowane faktem, że wiele opracowań, zwłaszcza mających charakter wykazów i spisów, będzie stanowić w pracy podstawę 5 H. Gmiterek, Bracia czescy a kalwini w Rzeczypospolitej. Połowa XVI – połowa XVII w. Studium porównawcze, Lublin 1987, s. 141; W. Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy w epoce saskiej (1696-1763), Warszawa 1996, s. 79. 6 Pierwsza znacząca wspólnota w Koronie powstała w Czarnobylu w II połowie lat 70. dzięki protekcji Jana Mikołaja Chodkiewicza, E. Iwaniec, Z dziejów staroobrzędowców na ziemiach polskich XVII-XX w., Warszawa 1977, s. 50-54, 59-60. Na temat kontaktów i migracji starowierców z Wietki i Starodubia zob. Ю. Волошин, Розкольницькі слободи на території Північної Гетьманщини у ХVIII ст. (історико-демографічний аспект), Полтава 2005, s. 88-90. 8 Wstęp analiz zarówno geograﬁcznych, jak i statystycznych. W celu właściwej oceny ustaleń dokonanych w pracy należy wziąć pod uwagę fakt, że wykorzystana podstawa źródłowa była bardzo zróżnicowana, tak pod względem czasu powstania, typologii, jak i wartości informacyjnej. Nie dokonano przy tym szczególnie ważnych odkryć nowych i nieznanych dotąd materiałów. Praca opiera się raczej na wykorzystywanych już przy różnych okazjach materiałach przynoszących systematyczne informacje o strukturach oraz rozmieszczeniu obiektów sakralnych religii i wyznań występujących na terenie Korony. Warto podkreślić, że główny wysiłek w procesie gromadzenia danych polegał nie tyle na systematycznej kwerendzie źródłowej, która została wykonana w ramach prac podjętych wcześniej nad strukturą poszczególnych wyznań, ile na uzupełnieniu oraz weryﬁkacji zawartych w nich informacji. Bardzo pracochłonne okazało się natomiast przygotowanie informacji oraz materiałów kartograﬁcznych dla tych wyznań, dla których takowe albo nie istniały (np. mapa synagog i bożnic), albo były przestarzałe (np. mapa świątyń protestanckich). Główną trudnością, która zresztą nie pozostała bez wpływu na dość „nierówny” stan wiedzy w odniesieniu do poszczególnych konfesji, była konieczność doboru oraz wykorzystywania dla każdej z nich innej podstawy źródłowej. Co więcej, instytucje nie wszystkich religii i wyznań pozostawiły jednolite oraz wyczerpujące spisy oraz zestawienia z II połowy XVIII w. Wynika to zarówno ze zniszczeń oraz trudnych losów polskich zbiorów archiwalnych, jak też z faktu, że nie wszystkie grupy religijne wytworzyły takie źródła. Stan wiedzy o scentralizowanym i dobrze nadzorowanym Kościele łacińskim jest bez wątpienia najpełniejszy, głównie dzięki zachowanym protokołom wizytacji kanoniczych, spisom beneﬁcjów czy innego typu zestawieniom potrzebnym do sprawnego administrowania Kościołem. Dość dobrze udokumentowane zostały wspólnoty protestanckie, które systematycznie dokonywały opisów swojego stanu organizacyjnego, coraz bardziej kurczącego się w XVIII w. Nieco słabiej, chociaż tutaj kluczową rolę odgrywa wciąż eksploracja źródeł, przedstawia się wiedza na temat organizacji Kościołów wschodnich. Trzecia pod względem liczby świątyń grupa wyznaniowa – żydzi7, nie wytworzyła systematycznych spisów swojego stanu posiadania lub też nie są one znane. Wynika to z całkowicie odmiennej struktury organizacyjnej tych wspólnot, które cechowała o wiele większa decentralizacja w porównaniu z wyznaniami chrześcijańskimi. Pierwszy kompletny spis organizacji żydów w Koronie i na Litwie wynika z akcji państwa mającej na celu zmianę systemu podatkowego dla tej grupy ludności, przeprowadzoną w II połowie XVIII w. Podstawowe badania na temat organizacji Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej w II połowie XVIII w. prowadził przez wiele dziesięcioleci S. Litak. Ukoronowaniem tych prac były trzy podstawowe syntetyczne ujęcia jego struktur: „Struktura terytorialna Kościoła łacińskiego w Polsce w 1772 roku” (Lublin 1980), „Kościół łaciński w Rzeczypospolitej około 1772 roku. Struktury administracyjne” (Lublin 1996) oraz „Atlas Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku” (Lublin 2006). Autor tych opracowań obok danych o przynależności administracyjnej i charakterze miejscowości, w których znajdowały się kościoły paraﬁalne i ﬁlialne, podał informacje o ich wezwaniu, materiale budowlanym oraz charakterze patronatu. Dla każdej pozycji indeksowej została podana podstawa źródłowa. Najważniejszym zadaniem w stosunku do 7 Ponieważ praca dotyczy w całości struktur religijnych i wyznaniowych (nie etnicznych), została przyjęta zasada (za Uniwersalnym słownikiem języka polskiego, red. Stanisława Dubisza, Warszawa 2003, t. 4: t-ż, s. 1135) pisania małą literą nazw określających wyznawców wszystkich konfesji (katolicy, unici, muzułmanie, żydzi). W sporadycznych przypadkach, gdy istnieje wątpliwość, czy chodzi o „żydów” jako wyznawców judaizmu, czy „Żydów” w sensie etnicznym, zgodnie z zaleceniem Słownika wyrazów kłopotliwych (M. Bańko, M. Krajewska, Słownik wyrazów kłopotliwych, Warszawa 1995, s. 388-389) zastosowano pisownię wielką literą. Źródła i opracowania 9 ustaleń dokonanych przez S. Litaka było uporządkowanie relacji między świątyniami paraﬁalnymi, ﬁlialnymi oraz zakonnymi8. W sumarycznym ujęciu korekta ustaleń S. Litaka była jednak niewielka i została dokonana przede wszystkim w zakresie informacji szczegółowych, takich jak patronat czy wezwanie niektórych świątyń, ewentualnie przynależność administracyjna miejscowości9. Przy omówieniu granic oraz rozwoju organizacji Kościoła łacińskiego na terenie Korony wykorzystane zostały zarówno opracowania o charakterze syntetycznym, gdzie podstawową rolę odgrywa nadal praca B. Kumora na temat granic metropolii i diecezji polskich10, jak też szereg monograﬁi diecezji11 czy mniejszych jednostek administracji kościelnej12. Ze względu na średniowieczną genezę większości jednostek administracji terytorialnej konieczne było odwołanie się do szeregu klasycznych już dzisiaj prac dotyczących kształtowania się ustroju i organizacji Kościoła łacińskiego w Polsce13. Z pomocą przyszły także kolejne tomy „Atlasu Historycznego Polski”, w których autorzy regularnie poruszali kwestie administracji terytorialnej Kościoła łacińskiego14. 8 W wymienionych wyżej pracach domy zakonne i kościoły zakonne zostały potraktowane łącznie, przy czym w wykazie kościołów paraﬁalnych i ﬁlialnych drugi raz pojawiły się te świątynie, które pełniły funkcje duszpasterskie. W ostatnim wydaniu (S. Litak, Atlas Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku, Lublin 2006) na mapach zostało zastosowane ciekawe osygnaturowanie, które umożliwia odróżnienie domów zakonnych prowadzących duszpasterstwo od tych bez „cura animarum”. Nie rozwiązuje to jednak do końca trudności, gdyż niektóre domy zakonne nie posiadały własnych świątyń i korzystały z kościołów diecezjalnych lub, w przypadku zakonów żeńskich, z kościołów zakonnych męskich (M. Borkowska, Zakony żeńskie w Polsce w okresie potrydenckim, w: Zakony i klasztory w Europie Środkowo-Wschodniej. X-XX, red. H. Gapski, J. Kłoczowski, Lublin 1999, s. 232). Przykładem mogą być misjonarze w Krasnymstawie, prowadzący seminarium i korzystający z kościoła katedralnego (Litak, Atlas Kościoła łacińskiego, s. 139, 331, 416). 9 Wykorzystano tutaj m.in. wydany ostatnio spis miejscowości Franciszka Czajkowskiego („Regestr diecezjów” Franciszka Czaykowskiego czyli właściciele ziemscy w Koronie 1783-1784, oprac. K. Chłapowski, S. Górzyński, Warszawa 2006) oraz odnalezione spisy dla diecezji krakowskiej z lat 1783-1787, B. Kumor, Nie znana „Księga uposażeń” diecezji krakowskiej z 1786 roku, „Roczniki Teologiczne”, 43 (1996), z. 1, s. 185-191. Źródło to oraz podobne spisy odnalezione w Archiwum Kapituły Metropolitalnej w Krakowie stały się podstawą projektu badawczego „Kościół i społeczeństwo Małopolski w II połowie XVIII wieku. Opracowanie źródłowe” (J. Szczepaniak, B. Szady). 10 B. Kumor, Granice metropolii i diecezji polskich (966-1939), „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 18-24 (1969-1973). 11 M.in. J. Nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. 1-2, Poznań 1964; W. Müller, Organizacja terytorialna diecezji płockiej w XVI-XVIII w., „Roczniki Humanistyczne”, 15 (1967), z. 2, s. 129-174; J. Mucha, Organizacja diecezji kamienieckiej do roku 1795, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”, 30 (1983), z. 4, s. 63-284; L. Królik, Organizacja diecezji łuckiej i brzeskiej od XVI do XVIII wieku, Lublin 1983; A. Kopiczko, Ustrój i organizacja diecezji warmińskiej w latach 1525-1772, Olsztyn 1993; J. Krętosz, Organizacja archidiecezji lwowskiej obrządku łacińskiego od XV w. do 1772 r., Lublin 1986; Ю. Білоусов, Київсько-Житомирська римо-католицька єпархія: Історичний нарис, Житомир 2000; H. Borcz, Archidiecezja przemyska. Zarys dziejów i organizacji, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 79 (2003), s. 33-119; B. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej, t. 1-4, Kraków 1998-2002. 12 Np. E. Wiśniowski, Prepozytura wiślicka do schyłku XVIII wieku. Materiały do struktury organizacyjnej, Lublin 1976; B. Kumor, Archidiakonat sądecki. Opracowanie materiałów źródłowych do Atlasu Historycznego Kościoła w Polsce, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 8-9 (1964-1965), s. 271-304, 93-286; tenże, Prepozytura tarnowska. Opracowanie materiałów źródłowych do Atlasu Historycznego Kościoła w Polsce, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 12 (1966), s. 207-288. W ostatniej dekadzie ukazały się m.in.: A. Mietz, Archidiakonat kamieński archidiecezji gnieźnieńskiej: struktura terytorialna i stan kościołów w czasach staropolskich 1512-1772, Włocławek 2005; J. Chachaj, Stan i odbudowa sieci kościelnej w łacińskiej diecezji kijowskiej w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 87 (2007), s. 5-62. 13 W. Abraham, Organizacja Kościoła w Polsce do połowy XII wieku, Lwów 1890; tenże, Powstanie organizacyi Kościoła łacińskiego na Rusi, t. 1, Lwów 1904; J. Fijałek, Biskupstwa wołyńskie Polski i Litwy w swoich początkach (w. XIV/XV), „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Akademii Umiejętności w Krakowie”, 16 (1911), nr 4, s. 9-21; S. Kujot, Kto założył paraﬁe w dzisiejszej dyecezyi chełmińskiej?: studium historyczne, Toruń 1902-1905; J. Szymański, Biskupstwa polskie w wiekach średnich. Organizacja i funkcje, w: Kościół w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 1, Kraków 1966, s. 125-233; S. Litak, Paraﬁe w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku. Struktura, funkcje społeczno-religijne i edukacyjne, Lublin 2004; E. Wiśniowski, Paraﬁe w średniowiecznej Polsce. Struktura i funkcje społeczne, Lublin 2004. 14 Województwo lubelskie w drugiej połowie XVI wieku, oprac. S. Wojciechowski, Warszawa 1966; Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku, red. W. Pałucki, Warszawa 1993; Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku, red. H. Rutkowski, Warszawa 1998; Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku, red. H. Rutkowski, Warszawa 2008. 10 Wstęp Rozwój badań nad strukturami Kościoła unickiego, jaki można obserwować w ciągu ostatnich dwóch dziesięcioleci, zwłaszcza w ukraińskich środowiskach naukowych, pozwolił uzupełnić oraz zweryﬁkować ustalenia poczynione w dwóch pracach W. Kołbuka zawierających wykazy cerkwi unickich w momencie I rozbioru Rzeczypospolitej15. Na czoło wysuwają się tutaj prace historyków z ośrodka lwowskiego16 oraz rzeszowskiego17, lubelskiego18 i siedleckiego19. Systematyczna eksploracja archiwów dała dostęp do nowych, częściwo publikowanych już źródeł20, dzięki którym udało się dokonać korekty danych dotyczących liczby oraz granic jednostek administracji Kościoła unickiego w Koronie, zawartych w monograﬁcznym opracowaniu L. Bieńkowskiego oraz na związanej z nim mapie „Diecezje katolickie łacińskie i unickie w Polsce około 1772 r.”21. Największe braki w tym zakresie dotyczą Wołynia, dla którego nie udało się – poza opublikowanym przez J. Kondratiuka wykazem cerkwi i dekanatów z lat 1791-1792 dla części diecezji łucko-ostrogskiej22 – odnaleźć źródeł pozwalających odtworzyć przynależność cerkwi do protopopii (namiestnictw). Problem unickich struktur kościelnych w Koronie należy rozpatrywać łącznie z dziejami administracji prawosławnej. Dotyczy to przede wszystkim województw bracławskiego, kijowskiego i podolskiego, które były w II połowie XVIII w. polem rywalizacji hierarchii prawosławnej i unickiej. Wynikiem tego konﬂiktu są wykazy, spisy i sprawozdania, które miały utrwalić zwierzchność obu administracji nad cerkwiami23. Nie zostały one jak dotąd poddane szczegółowej analizie, która 15 W. Kołbuk, Kościoły wschodnie na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej (1772-1914), Lublin 1992; tenże, Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772 r., Lublin 1998. 16 Na podkreślenie zasługuje szereg opracowań I. Skoczylasa na czele z repretorium wizytacji unickiej eparchii lwowskiej, І. Скочиляс, Генеральні візитації Київської унійної митрополії ХУІІ-ХУІІІ століть: Львівсько-ГалицькоКам’янецька єпархія, т. 2: Протоколи генеральних візитацій, Львів 2004. Wykorzystano także opracowany przez tegoż Autora wykaz cerkwi unickiej archidiecezji lwowskiej w II połowie XVIII w. przygotowany na podstawie wizytacji diecezji lwowskiej z XVIII w. oraz spisów: Consignatio reperibilium in diaecesi Ritus Graeca Catholici Leopoliensi, Haliciensi et Camenecensi ex parte Austriaca beneﬁciorum, ecclesiarum et capellarum, confraternitatum, monasteriorum et residentiarum conventualium, Muzeum Narodowe we Lwowie (dalej: MNL.), Rkl-788, k. 2-41; Dyspartyment katedradyku poszczególnych paraﬁi dekanatów eparchii lwowskiej 1758-1759, Centralne Państwowe Archiwum Historyczne we Lwowie (dalej: CPAH.), zesp. 201, op. 1a, sygn. 5, k. 1-25; Taryﬀa generalna dekanatów cerkwiej y kapłanów oﬃcjalstwa barskiego z roku 1778 ułożona, CPAH. zesp. 201, op. 1a, sygn. 18, k. 1-8v. 17 Z. Budzyński, Ludność pogranicza polsko-ruskiego w drugiej połowie XVIII wieku, t. 1-2, Przemyśl-Rzeszów 1993; tenże, Kresy południowo-wschodnie w drugiej połowie XVIII wieku, t. 1-3, Przemyśl-Rzeszów 2006-2008; tenże, Struktura terytorialna eparchii lwowskiej w świetle wizytacji ks. Mikołaja Szadurskiego (1758-1765), w: Religie – edukacja – kultura. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Litakowi, red. M. Surdacki, Lublin 2002, s. 127-142; J. Półćwiartek, Paraﬁe greckokatolickie diecezji przemyskiej w XVIII w. Stan organizacyjny, pozycja gospodarcza i społeczna, w: Polska – Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 3, Przemyśl 1996, s. 91-99; S. Nabywaniec, Unicka archidiecezja kijowska w okresie rządów arcybiskupa metropolity Felicjana Filipa Wołodkowicza 1762-1778, Rzeszów 1998; tenże, Diecezja przemyska greckokatolicka w latach 1772-1795, „Premislia Christiana”, 5 (1992/1993), s. 9-294. 18 A. Gil, Chełmska diecezja unicka 1596-1810. Dzieje i organizacja, Lublin 2005. 19 D. Wereda, Unicka diecezja brzeska w latach 1720-1795, Lublin 2000 (rozprawa doktorska, Katolicki Uniwersytet Lubelski); taż, Адміністративні структури Берестейського офіціялату Володимирсько-Берестейської унійної єпархії у XVIII ст., „Ковчег”, 5 (2007), s. 150-166. 20 Socjograﬁa kościoła greckokatolickiego na bracławszczyźnie i kijowszczyźnie w 1782 r., oprac. M. Radwan, Lublin 2004; Wizytacje generalne paraﬁi unickich w województwie kijowskim i bracławskim po 1782 roku, wyd. M. Radwan, Lublin 2004. Na nowe możliwości źródłowe zwróciła uwagę В. Лось, Корпус церковних джерел з історії Греко-уніатської церкви на Правобережній Україні кінця XVIII – першої половини XIX ст.: класифікація та інформаційні можливості, „Бібліотечний вісник”, 6 (2007), s. 11-16. 21 L. Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego w Polsce, w: Kościół w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 2, Kraków 1969, s. 779-1049. 22 Р.Ю. Кондратюк, Джерела з історії уніатської церкви південно-східної Волині другої половини ХVIII ст., „Архіви України”, (4-5) 2001. 23 Podstawowy korpus źródeł dla dziejów Cerkwi prawosławnej na Ukrainie prawoobrzeżnej, zwłaszcza w kontekście relacji z Cerkwią unicką, zawierają dwa tomy akt serii Архивъ Югозападной Россiи издаваемый временною Źródła i opracowania 11 pozwoliłaby ustalić losy przynależności admnistracyjnej poszczególnych świątyń w latach 60. i 70. XVIII wieku. Zarówno starsze opracowania24, jak też powstałe w ostatnich latach25 zatrzymują się na podaniu ogólnej liczby protopopii oraz paraﬁi diecezji perejasławsko-boryspolskiej, która rozciągała swoją zwierzchność na cerkwie prawosławne Korony. Jedynym szczegółowym wykazem cerkwi i monasterów prawosławnych w Koronie pozostaje nadal spis opublikowany przez W. Kołbuka, który oddaje sytuację raczej z początku lat 60. XVIII w., tj. sprzed koliwszczyzny26. Dzięki stosunkowo bogatej literaturze przedmiotu, biorąc pod uwagę niewielką liczbę świątyń, udało się bez większych trudności zgromadzić materiał statystyczny i geograﬁczny dla struktur Kościoła katolickiego obrządku ormiańskiego. Przegląd stanu badań nad dziejami Ormian, który uwzględnia prace historyków polskich, ale przede wszystkim przybliża najważniejsze dzieła autorów armeńskich, przygotował w 1983 r. J. Bardach27. Poza ogólnymi dziejami Kościoła ormiańskiego z okresu sprzed i po unii z Rzymem, opracowania te zawierają informacje o wszystkich lub niektórych gminach ormiańskich występujących na terenie Korony. Dotyczy to zarówno dzieł wydanych w XIX i I połowie XX w. (T. Gromnicki28, Cz. Lechicki29), jak też historiograﬁi współczesnej (M. Dubasowa-Zakrzewska30, W.R. Grigorjan31, G. Petrowicz32, J. Smirnow33). Główny korpus informacyjny na temat poszczególnych gmin wykorzystany przy sporządzaniu indeksu, oprócz wykazu W. Kołbuka34, dały prace S. Barącza35 oraz K. Stopki36. Stan badań i podstawa źródłowa dotyczące geograﬁi protestantyzmu w II połowie XVIII w. na ziemiach koronnych dzielą się wyraźnie na dwie, uwarunkowane przede wszystkim terytorialnie, grupy: wielkopolską oraz pomorską. W obu przypadach duże znaczenie miało wykorzystanie wizytacji łacińskich, które regularnie informują o innowiercach. W przypadku luteran wielkopolskich były to wizytacje diecezji poznańskiej z lat 1778-177937 i gnieźnieńskiej z lat 1760-179038. Pozwoliły one w znacznym stopniu uzupełnić dane zawarte na podstawowej, aczkolwiek już nieco przestarzałej, коммиссiею для разбора древнихъ актовъ, ч. 1, т. 2-3: Материалы для истории православия в Западной Украине в XVIII ст. Архимандрит Мелхиседек Значко-Яворский, 1759-1771 г., Кiевъ 1864. Wiele informacji znajduje się także w sprawozdaniach z lat 70. XVIII w. wysyłanych do konsystorza perejsławskiego, zob. Материалы для истории киевской епархии, „Киевские Епархиальные Ведомости”, 1892, 1894. 24 В. Пархоменко, Очерк истории Переяславско-Бориспольской епархии (1733-1785 гг.) в связи с общим ходом малороссийской жизни того времени, Полтава 1908; E. Sakowicz, Kościół prawosławny w Polsce w epoce Sejmu Wielkiego, Warszawa 1935. 25 A. Mironowicz, Kościół prawosławny w dziejach Rzeczypospolitej, Białystok 2001; tenże, Organizacja kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej do końca XVIII w., w: Europa Orientalis. Polska i jej wschodni sąsiedzi od średniowiecza po współczesność. Studia i materiały oﬁarowane profesorowi Stanisławowi Alexandrowiczowi w 65 rocznicę urodzin, red. Z. Karpus, T. Kempa, D. Michaluk, Toruń 1996, s. 211-218; В.В. Ластовський, Православна церква у суспільнополітичному житті України ХVІІІ ст. (Переяславсько-Бориспільська єпархія), Черкаси 2002; tenże, Між суспільством і державою. Православна церква в Україні наприкінці ХVII- у ХVIII ст. в історії та історіографії, Київ 2008. 26 Kołbuk, Kościoły wschodnie, s. 337-342. 27 J. Bardach, Ormianie na ziemiach dawnej Polski, „Kwartalnik Historyczny”, 90 (1983), z. 1, s. 109-118. 28 T. Gromnicki, Ormianie w Polsce, ich historia, prawa i przywileje, Warszawa 1889. 29 Cz. Lechicki, Kościół ormiański w Polsce, Warszawa 1928. 30 M. Dubasowa-Zakrzewska, Ormianie w dawnej Polsce, Lublin 1980. 31 В.Р. Григорян, История армянских колоний Украины и Польши (Армяне в Подолии), Ереван 1980. 32 G. Petrowicz, La Chiesa Armena in Polonia (1686-1954), Roma 1988. 33 J. Smirnow, Katedra ormiańska we Lwowie. Dzieje archidiecezji ormiańskiej lwowskiej, Lwów 2002. 34 Kołbuk, Kościoły wschodnie, s. 345. 35 S. Barącz, Rys dziejów ormiańskich, Tarnopol 1869. 36 K. Stopka, Ormianie w Polsce dawnej i dzisiejszej, Kraków 2000. 37 Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu (dalej: AAP.), sygn. AV31, AV32, AV33, AV34. 38 Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie (dalej: AAGn.), sygn. CE18, CE42; Archiwum Diecezjalne we Włocławku (dalej: ADWł.), sygn. GAV55, GAV62, GAV86. 12 Wstęp mapie „Dawna Polska pod względem kościelnym ewangelickim” oraz w towarzyszącym jej wykazie zborów autorstwa H. Merczynga39. Bardzo duże znaczenie dla ustalenia sieci świątyń luterańskich miała praca przygotowana w połowie XVIII w. przez pastora luterańskiego i seniora generalnego Christiana Siegmunda Thomasa, która oprócz opisu ustroju Kościoła luterańskiego zawiera wykaz i krótką historię poszczególnych zborów40. Zgromadzone informacje zostały zweryﬁkowane w oparciu o wykaz A. Wernera41, zaś dla pełniejszego ukazania struktur i organizacji terytorialnej podstawowe znaczenie miały monograﬁe A. Rhodego42 oraz W. Kriegseisena43. Jeżeli chodzi o zbory położone w Prusach Królewskich, to oprócz wizytacji archidiakonatu pomorskiego i diecezji chełmińskiej z lat 1766-179544, najważniejszym źródłem był wykaz sporządzony w I połowie XIX w. przez pastora ewangelickiego i profesora uniwersytetu w Królewcu Ludwika Rhesę45. Spośród bogatej literatury przedmiotu zarówno niemieckiej, jak i polskiej szczególnie przydatne, głównie z powodu szczegółowych informacji o poszczególnych zborach, okazały się także spisy ksiąg kościelnych46, monograﬁczne ujęcia dziejów luteranizmu w Prusach E. Müllera oraz A. Klempa47, a także tzw. mapa Mortensenów wraz z załączonym do niej wykazem zborów, zawarta w „Atlasie Historyczno-Geograﬁcznym Ziem Pruskich”48. Liczba oraz zasięg geograﬁczny struktur pozostałych wyznań protestanckich były zdecydowanie skromniejsze. Większość opracowań z oczywistych względów koncentruje swoją uwagę na XVI i XVII stuleciu i podkreśla stopniowy regres organizacyjny grup kalwińskich i czeskobraterskich. Inaczej sytuacja przedstawia się z gminami mennonickimi, które – pozostając w związku z osadnictwem olęderskim – uzyskują coraz większe znaczenie, głównie w Prusach Królewskich i w Wielkopolsce. Fakt znacznego rozproszenia gmin kalwińskich i czeskobraterskich warunkuje konieczność korzystania ze zróżnicowanej podstawy źródłowej. Oprócz cytowanych wyżej źródeł dotyczących luteranizmu, które zawierają informacje także o innych wyznaniach protestanckich, zostały wykorzystane m.in. wizytacje łacińskiej diecezji krakowskiej49, włocławskiej (archidiakonat pomorski), gnieźnieńskiej i poznańskiej50, a także spisy gmin ewangelickich znajdujące się w Zespole Braci Czeskich w Archiwum Państwowym w Poznaniu51. Dane o strukturze gminnej oraz zborach H. Merczyng, Zbory i senatorowie protestanccy w dawnej Polsce, w: W. Krasiński, Zarys dziejów powstania i upadku reformacji w Polsce, Warszawa 1905, s. 125-263. 40 Ch.S. Thomas, Altes und Neues vom Zustande der Evangelisch-Lutherischen Kirchen im Königreiche Polen, b.m. 1754. Na temat życia i pracy Ch.S. Thomasa zob. G. Smend, Christian Siegmund Thomas; Eine 200 Jahr-Erinnerung fuer die evangelische Kirche in Polen, Posen 1937. 41 A. Wernera, Geschichte der evangelischen Parochien in der Provinz Posen, Lissa 1904. 42 A. Rhode, Geschichte der Evangelischen Kirche im Posener Lande, Würzburg 1956. 43 W. Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy w epoce saskiej (1696-1763), Warszawa 1996. 44 Archiwum Diecezjalne w Pelplinie (dalej: ADPel.), sygn. G61, G63a, G63b, G69, G70, G71, G72, C67, C68. 45 L. Rhesa, Kurzgefasste Nachrichten von allen seit der Reformation an den evangelischen Kirchen in Westpreussen angestellten Predigern, Königsberg 1834. 46 M. Bär, Die Kirchenbücher der Provinz Westpreussen, Danzig 1908; R. Rose, Die Kirchenbücher der evangelischen Kirchen Ost- und West-Preußen: nebst einem Verzeichnis der Militär-Kirchenbücher der Provinz West- Preußen und der katolischen Kirchenbücher der Diözese Ermland, 1909; M. Wehrmann, Die Kirchenbücher in Pommern, „Baltische Studien”, 42 (1892), s. 201-280. 47 E. Müller, Die Evangelischen Geistlichen Pommerns von der Reformation bis zur Gegenwart, t. 2, Stettin 1912; A. Klemp, Protestanci w dobrach prywatnych w Prusach Królewskich od drugiej połowy XVII do drugiej połowy XVIII wieku, Gdańsk-Wrocław 1994. 48 Die kirchliche Organisation um 1785, bearb. R. Ruprecht, B. Jähnig, w: Historisch-Geographischer Atlas des Preußenlandes, hrsg. H. Mortensen, G. Mortensen, R. Wenskus, Lieferung 2, Wiesbaden 1969. 49 Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie (dalej: AKMK.), sygn. AV29, AV40, AV46; Archiuwm Archidiecezjalne w Lublinie (dalej: AAL.), sygn. Rep60 A103, Rep60 A105. 50 M.in. AAP. AV31; AAP. AV33; AAP. AV34; ADPel. G72; ADWł. GAV59; ADWł. GAV63. 51 Archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: APP.), Akta braci czeskich, sygn. 1700, 1701, 1702, 1703. 39 Źródła i opracowania 13 zawierają także monograﬁczne opracowania, wśród których na szczególną uwagę zasługują wymieniona już praca W. Kriegseisena oraz studium J. Dworzaczkowej nt. braci czeskich w Wielkopolsce52. Istnieje także obszerna literatura przedmiotu, głównie niemieckojęzyczna, dotycąca mennonitów53. Często autorami tych publikacji były osoby związane z tą grupą wyznaniową. Ponieważ obecność mennonitów na ziemiach polskich wiązała się ze szczególnym typem osadnictwa, tematyka ta pozostawała także w kręgu historii społeczno-gospodarczej okresu nowożytnego54. Na gruncie polskiej nauki historycznej za najważniejszą, w dużej mierze podsumowującą stan wiedzy, należy uznać pracę E. Kizika55. Systematyczne informacje na temat historii gmin mennonickich zawierają także bogate dla tego wyznania zasoby dostępne w Internecie, w szczególności „Global Anabaptist Mennonite Encyclopedia Online”, związana z wydaną w latach 1955-1959 „The Mennonite Encyclopedia”, oraz „Katalog domów modlitwy mennonitów na ziemiach polskich” autorstwa M. Warchoła, dostępny na stronie poświęconej architekturze olęderskiej, prowadzonej przez J. Szałygina56. Wśród wyznań niechrześcijańskich najwięcej uwagi – ze względu na liczbę ludności oraz świątyń – poświęcano religii mojżeszowej. Podstawowym źródłem do badań nad organizacją terytorialną żydów w XVIII w. pozostają spisy oraz rejestry podatkowe, w tym najważniejsze z lat 1764-176557. Spisy te powstały w momencie likwidacji autonomii żydowskiej w Koronie, więc kahały zostały uporządkowane zgodnie z podziałem administracyjnym państwa (województwo, powiat). Stały się one, obok różnego rodzaju dokumentów i przywilejów udzielanych poszczególnym gminom58, głównym źródłem informacji o sieci kahałów w Koronie. Wykorzystywane były zarówno w opracowaniach obejmujących całą Koronę59, jak też w analizach poszczególnych jej części60. SystemaJ. Dworzaczkowa, Bracia czescy w Wielkopolsce w XVI-XVII wieku, Warszawa 1997. H. Wiebe, Das Siedlungswerk Niederländischer Mennoniten im Weichseltal zwischen Fordon und Weissenberg bis zum Ausgang des 18. Jahrh., Marburg/Lahn 1952; E.L. Ratzlaﬀ, Im Weichselbogen. Mennonitensiedlungen in Zentralpolen, Winnipeg 1971; H. Penner, Die ost- und westpreussischen Mennoniten in ihrer religiösen und sozialen Leben in ihrer kulturellen und wirtschaftlichen Leistungen, t. 1, Weierhof/Pfalz 1978. 54 I. Baranowski, Wsie holenderskie na ziemiach polskich, „Przegląd Historyczny”, 19 (1915); Z. Ludkiewicz, Osady holenderskie na nizinie sartawicko-nowskiej, Toruń 1934; W. Rusiński, Osady tzw. „Olędrów” w dawnym województwie poznańskim, Poznań-Kraków 1937-1947; K. Ciesielska, Osadnictwo „olęderskie” w Prusach Królewskich i na Kujawach w świetle kontraktów osadniczych, „Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza”, 4 (1958), z. 2, s. 217-256. 55 E. Kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w II połowie XVII i w XVIII wieku, Gdańsk 1994. 56 Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego w Polsce (dostęp: http://holland.org.pl, 2.07.2010) Zob. też: J. Szałygin, Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego na ziemi łęczyckiej, Warszawa 2008. 57 Liczba głów żydowskich w Koronie z taryf roku 1765, wyd. J. Kleczyński, F. Kulczycki, „Archiwum Komisji Historycznej”, 8 (1898), s. 388-407; Spis żydów województwa krakowskiego z roku 1765, wyd. A. Czuczyński, „Archiwum Komisji Historycznej”, 8 (1898), s. 408-427; Żydzi ziemi lwowskiej i powiatu żydaczowskiego w r. 1765, wyd. F. Bostel, „Archiwum Komisji Historycznej”, 6 (1891), s. 357-378; Spis Żydów i Karaitów ziemi halickiej i powiatów trembowelskiego i kołomyjskiego w roku 1765, wyd. M. Bałaban, „Archiwum Komisji Historycznej”, 11 (1909-1913), s. 11-32; Архивъ Югозападной Россiи издаваемый временною коммиссiею для разбора древнихъ актовъ, ч. 5, т. 2: Переписи еврейского населения в Юго-Западном крае в 1765-1791 гг., Кiевъ 1890. 58 Dyplomataryusz dotyczący Żydów w dawnej Polsce, na źródłach archiwalnych osnuty (1388-1782), wyd. M. Bersohn, Warszawa 1910; Regesty dokumentów i ekscerpty z metryki koronnej do historii Żydów w Polsce (1697-1795), t. 1-2, wyd. M. Horn, Wrocław 1984-1988; Jewish Privileges in the Polish Commonwealth, vol. 1-3, ed. J. Goldberg, Jerusalem 1985-2001; Acta Congressus Generalis Judeorum Regni Poloniae (1580-1764), ed. I. Halperin, Jerozolima 1945. 59 R. Mahler, Żydzi w dawnej Polsce w świetle cyfr. Struktura demograﬁczna i socjalno-ekonomiczna Żydów w Koronie w XVIII wieku, Warszawa 1958; Z dziejów ludności żydowskiej w Polsce w XVIII i XIX w., Warszawa 1983 (zwłaszcza s. 11-25); J. Kalik, Between the Census and the Poll-Tax: the Jewish Population of Crown Poland during the XVIIIth Century, „The Journal of European Economic History”, 36 (2001), nr 1, s. 101-123. 60 M.in. M. Horn, Żydzi na Rusi Czerwonej w XVI i pierwszej połowie XVII wieku, Warszawa 1975; Z. Guldon, K. Krzystanek, Żydzi w miastach lewobrzeżnej części województwa sandomierskiego w XVI-XVIII wieku. Studium osadniczo-demograﬁczne, Kielce 1990; P. Fijałkowski, Żydzi w województwach łęczyckim i rawskim w XV-XVIII wieku, Warszawa 1999; A. Leszczyński, Żydzi ziemi bielskiej od połowy XVII do 1795, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1980; tenże, Zarys organizacji gminnej (kahalnej) województwa sandomierskiego od XV wieku do 1764 r., w: Ludność żydowska w regionie świę52 53 14 Wstęp tyczne badania nad dziejami gmin żydowskich prowadzone są przez Instytut Pamięci Męczenników i Bohaterów Holocaustu w Jerozolimie (ang. Yad Vashem) oraz Muzeum Historii Żydów w Polsce. Efektem tych prac są m.in. 8-tomowa encyklopedia gmin żydowskich w Polsce61 oraz opublikowany w ostatnim okresie „Atlas historii Żydów polskich”, który zawiera mapę J. Wijaczki, „Gminy żydowskie w Koronie (1765 r.)”62. Do ustalenia sieci synagog i bożnic wykorzystano także prace z historii architektury i budownictwa synagonalnego, na czele z dwutomowym ujęciem dla synagog drewnianych i murowanych autorstwa M. i K. Piechotków63. Wśród prac syntetycznych, które podejmują problematykę osadnictwa i organizacji Żydów, w tym geograﬁcznego aspektu ich obecności w Koronie, ciągle akutalne pozostają klasyczne dzieła S.W. Barona64, M. Bałabana65, I. Schipera66 i M. Schorra67. Do tradycji badań prawnoustrojowych nad Żydami polskimi nawiązała ostatnio A. Michałowska w pracy dotyczącej gmin w Poznaniu i Swarzędzu68. Próbę wyjaśnienia zawiłych relacji podległości oraz hierarchii w administracji Żydów koronnych można odnaleźć także w pracy na temat sejmu żydowskiego A. Leszczyńskiego69 oraz w wielu artykułach zawartych w zbiorowych studiach „Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej”70 oraz „Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich”71. Skromniejszy stan wiedzy w polskiej literaturze historycznej na temat organizacji Żydów w Prusach Królewskich został uzupełniony częściowo pracami autorów niemieckich72. tokrzyskim. Materiały z sesji naukowej w Starachowicach, 17 X 1987 r., red. Z. Guldon, Kielce 1989, s. 39-67; J. Muszyńska, Żydzi w miastach województwa sandomierskiego i lubelskiego w XVIII w. Studium osadnicze, Kielce 1998; Z. Guldon, Ludność żydowska w miastach województwa sandomierskiego w II połowie XVIII wieku, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 1982, nr 3-4, s. 17-30; tenże, Żydzi w miastach kujawskich w XVI-XVIII wieku, „Ziemia Kujawska”, 9 (1993), s. 99-108; Z. Guldon, K. Krzystanek, Ludność żydowska w miastach powiatu wiślickiego w końcu XVIII wieku, „Studia Kieleckie”, 1983, nr 3/39, s. 23-36; Z. Guldon, J. Wijaczka, Żydzi wśród chrześcijan w miastach wielkopolskich w okresie przedrozbiorowym, „Nasza Przeszłość”, 79 (1993), s. 149-197; W. Ćwik, Ludność żydowska w miastach królewskich Lubelszczyzny w drugiej połowie XVIII w., „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 1966, nr 59, s. 29-62; J. Krochmal, Żydzi w miastach ziemi przemyskiej i sanockiej w XVI-XVIII wieku, w: Sąsiedztwo: osadnictwo na pograniczu etnicznym polsko-ukraińskim, red. J. Półćwiartek, Rzeszów 1997, s. 55-67. 61 Pinkas hakehillot Polin, Jerusalem, 1976-2005 (w języku hebrajskim). Korzystano z tłumaczeń opisów poszczególnych kahałów zamieszczonych na portalu JewishGen (dostęp: Encyclopedia of Jewish Communities in Poland, http://www. jewishgen.org/Yizkor/, 8.02.2007, dalej: EJCP.) oraz ze skróconej 3-tomowej wersji opublikowanej w języku angielskim: The Encyclopedia of Jewish Life before and during the Holocaust, vol. 1-3, ed. S. Spector, G. Wigoder, New York 2001 (dalej EJL.). 62 Atlas historii Żydów polskich, red. W. Sienkiewicz, Warszawa 2010, s. 132. Muzeum Historii Żydów Polskich koordynuje także działania nad zebraniem informacji historycznych o wszystkich gminach dawnej Rzeczypospolitej, prowadząc Wirtualny Sztetl (dostęp: http://www.sztetl.org.pl/, 10.07.2010). 63 M. Piechotka, K. Piechotka, Bramy nieba: bóżnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1996; M. Piechotka, K. Piechotka, Bramy Nieba. Bożnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1999; także Синагоги України, „Вісник інституту Укрзахідпроектреставрації”, 9 (1998). 64 S.W. Baron, A Social and Religious History of the Jews, New York-London 1976. 65 М. Балабан, Еврейский сейм в Польше или ваад Короны, и сеймики, или ваады округов, w: История еврейского народа, т. 11: История евреев в Польше и Литве, Москва 1914, s. 161-180. 66 I. Schipper, Wewnętrzna organizacja Żydów w dawnej Rzeczypospolitej, w: Żydzi w Polsce Odrodzonej, Warszawa 1933, t. 1, s. 81-110. 67 M. Schorr, Organizacya Żydów w Polsce od najdawniejszych czasów aż do r. 1772, „Kwartalnik Historyczny”, 13 (1899), s. 482-520, 734-775. 68 A. Michałowska, Między demokracją a oligarchią. Władze gmin żydowskich w Poznaniu i Swarzędzu, Warszawa 2000. 69 A. Leszczyński, Sejm Żydów Korony 1623-1764, Warszawa 1994. 70 Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991. 71 Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich, t. 1-4, Kraków 1997-2008. 72 M. Aschkewitz, Zur Geschichte der Juden in Westpreussen, Marburg 1967; tenże, Die Juden in Westpreussen am Ende der polnischen Herrschaft (1772), „Zeitschrift für Ostforschung”, 6 (1957), s. 557-572; S. Echt, Die Geschichte der Juden in Danzig, Leer/Ostfriesland 1972; A. Heppner, I. Herzberg, Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der judischen Gemeinden in den Posener Landen, Koschmin 1904. Źródła i opracowania 15 Przedstawiciele dwóch pozostałych religii monoteistycznych, muzułamanie oraz karaimi, mieszkali w przeważającej części na obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na terenie Korony znajdowało się zaledwie kilka kienes i meczetów. Karaimi koronni i litewscy doczekali się w ostatnim czasie wyczerpującego studium S. Gąsiorowskiego, w którym został obszernie podsumowany stan badań dla tej problematyki73. Z kolei wykaz paraﬁi tatarskich można odnaleźć w przedwojennej pracy S. Kryczyńskiego74 oraz w syntezie J. Tyszkiewicza75. Ponieważ praca mieści się w nurcie badań z geograﬁi historycznej religii i wyznań, na odrębne potraktowanie zasługują źródła i opracowania słownikowe i kartograﬁczne, służące do identyﬁkacji oraz lokalizacji miejscowości, w których znajdowały się obiekty sakralne. Do najstarszych tego typu źródeł, ukazujących także granice administracji państwowej, należą mapy Karola Perthéesa76 oraz tzw. mapa Jabłonowskiego-Zannoniego77. Wśród kartograﬁcznych opracowań z wieku XIX przydatne okazały się „Topograﬁczna Karta Królestwa Polskiego” (tzw. mapa Kwatermistrzostwa) opracowana w latach 1822-1843 (1:126 000) oraz, szczególnie ważna dla Rusi Koronnej, praca W. Chrzanowskiego78. Niezastąpione w poszukiwaniach mniejszych miejscowości oraz przysiółków były mapy Wojskowego Instytutu Geograﬁcznego (w skali 1:100 000). Wśród dzieł kartograﬁcznych – oprócz cytowanych wyżej map S. Litaka (Kościół łaciński), Z. Budzyńskiego (pogranicze polsko-ruskie), H. Merczynga (kościoły ewangelickie), I. Halperina i J. Wijaczki (Żydzi) – ważne miejsce zajmują prace Atlasu Historycznego Polski, począwszy od przedwojennych opracowań ziem ruskich A. Jabłonowskiego79 i województwa krakowskiego w okresie Sejmu Czteroletniego80, a skończywszy na wydanym ostatnio tomie poświęconym także województwu krakowskiemu, tyle że w XVI w.81 Ustalenie położenia świątyń w Prusach Królewskich znacznie ułatwiła mapa organizacji kościelnej w 1785 r. autorstwa R. Ruprechta i B. Jähniga82. Do określenia przynależności administracyjnej miejscowości w XVIII w., oprócz sięgnięcia do wymienionych wyżej map, należało wykorzystać także opracowania dotyczące podziałów terytorialnych w Koronie, okresu nowożytnego83. Wśród spisów i skorowidzów geograﬁcznych największą rolę S. Gąsiorowski, Karaimi w Koronie i na Litwie w XV-XVIII w., Kraków-Budapeszt 2008. S. Kryczyński, Tatarzy litewscy: próba monograﬁi historyczno-etnograﬁcznej, Warszawa 1938. 75 J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce, Warszawa 1989. 76 Karol de Perthées, Polonia secundum legitimas projectionis stereographicae regulas et iuxta recentissimas observationes adhibitis, 1770 (1:934 000) oraz seria tzw. map szczególnych w skali 1:225 000 dla poszczególnych województw koronnych. 77 Józef Aleksander Jabłonowski, Giovanni Antonio Rizzi Zannoni, Carte de la Pologne, 1772 (1:692 000). 78 Karta dawnej Polski z przyległymi okolicami krajów sąsiednich, oprac. W. Chrzanowski, Paryż 1859. 79 Ziemie Ruskie Rzeczypospolitej: epoka z przełomu wieku XVI-go na XVII-sty, oprac. A. Jabłonowski, Warszawa-Wiedeń 1889-1904 (Atlas historyczny Rzeczypospolitej Polskiej. Dział 2). 80 Mapa województwa krakowskiego z doby Sejmu Czteroletniego (1788-1792), oprac. S. Buczek, Kraków 1930 wraz z towarzyszącym jej, nieco późniejszym wydawnictwem: Materiały do słownika historyczno-geograﬁcznego województwa krakowskiego w dobie Sejmu Czteroletniego (1788-1792), red. W. Semkowicz, z. 1-2, Wrocław-Warszawa-Kraków 1960. 81 Zob. przyp. 14. 82 Zob. przyp. 48. 83 M.in. М. Крикун, Адміністративно-територіальний устрій Правобережної України в XV-XVIII ст.: Кордони воєводств у світлі джерел, Київ 1993; tenże, Повітовий поділ Подільського воєводства в останній чверті XVI-XVIII ст., „Вісник Львівського університету. Серія icторична”, 32 (1997), s. 43-53; tenże, Границі і повітовий поділ Брацлавського воєводства в 16-18 ст., „Історичні дослідження. Вітчизняна історія”, 8 (1982), s. 88-99; S. Arnold, Podziały administracyjne województwa sandomierskiego do końca XVIII wieku, w: Pamiętnik Świętokrzyski, red. A. Patkowski, Kielce 1931, s. 56-63; K. Przyboś, Granice ziemi lwowskiej (wraz z powiatem żydaczowskim), „Rocznik Przemyski”, 35 (1999), z. 4: Historia, s. 3-13; tenże, Granice ziemi przemyskiej w czasach nowożytnych XVI-XVIII w., „Rocznik Przemyski”, 29-30 (1993-1994), z. 1-10, s. 189-200; tenże, Granice ziemi sanockiej w czasach nowożytnych, „Rocznik Przemyski”, 32 (1996), z. 1, s. 21-30. 73 74 16 Wstęp odegrały: „Słownik Geograﬁczny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”84, „Słownik nazw geograﬁcznych Polski zachodniej i północnej” S. Rosponda85 oraz „Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej” T. Bystrzyckiego86. Metoda i konstrukcja Przystąpienie do analizy geograﬁcznej struktur religijnych i wyznaniowych wiązało się z koniecznością wypracowania jednolitych kryteriów, w zasadzie swoistej topologii, opisywanych przez źródła jednostek administracji wyznaniowej i obiektów sakralnych położonych w ich granicach. W związku z tym zrezygnowano z posługiwania się dość wieloznacznymi i często trudnymi do zweryﬁkowania w świetle źródeł historycznych kryteriami, o których była mowa wcześniej („wspólnota wyznaniowa”, „gmina wyznaniowa”). Ustalenie dokładnego statusu formalnoprawnego tak znacznej liczby grup ludności było niemożliwe. Należało poszukać elementu organizacyjnego wspólnego dla wszystkich religii i wyznań obecnych na ziemiach Rzeczypospolitej nowożytnej. Ponieważ wszystkie konfesje, zarówno chrześcijańskie, jak i niechrześcijańskie, tworzyły wyodrębnione miejsca kultu, w których koncentrowało się ich życie religijne, to właśnie świątynie stały się podstawowym elementem analizy geograﬁcznej. Wspomniane wyżej terminy „wspólnota wyznaniowa” i „gmina wyznaniowa” pojawiają się w pracy, jednakże w kontekście obiektów sakralnych (świątyń) będących centrami takich wspólnot. Należy jednak pamiętać, że funkcjonowanie wspólnoty wyznaniowej w okresie nowożytnym nie zawsze musi świadczyć o istnieniu odrębnej świątyni. Można bowiem sporadycznie spotkać sytuacje, że przy jednym obiekcie funkcjonowały np. dwie gminy protestanckie lub gmina funkcjonowała kilkadziesiąt lat bez świątyni, posiadając jedynie prywatny dom modlitwy. Gminy wyznaniowe (np. żydowskie, ormiańskie czy karaimskie) należy rozpatrywać w kontekście ustroju społecznego, ewentualnie samorządu miejskiego, a nie tylko w aspekcie wyznaniowym87. Nie zmienia to faktu, że dla funkcjonowania pełnoprawnej gminy wyznaniowej wybudowanie odrębnego miejsca kultu było jednym z podstawowych zadań. Stąd w przypadku braku bezpośredniej informacji o świątyni, wzmiankę o gminie wyznaniowej traktowano jako wskazówkę, że w miejscowości występował najprawdopodobniej także obiekt sakralny. I odwrotnie – świątynia była jednym z elementów świadczących o funkcjonowaniu wspólnoty wyznaniowej. Największe wątpliwości może budzić wnioskowanie o istnieniu synagogi lub bożnicy wyłącznie na podstawie wzmianki źródłowej o kahale. Mimo że historycy dość jednoznacznie przyjmują każdą pozycję spisu pogłównego z lat 1764-1765 jako informację o istnieniu kahału, to inne źródła oraz opracowania dotyczące pojedynczych gmin czy synagog nakazują ostrożniejsze podejście do 84 Słownik geograﬁczny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Waleski, t. 1-15, Warszawa 1880-1914 (dalej SGKP.). 85 S. Rospond, Słownik nazw geograﬁcznych Polski zachodniej i północnej, t. 1-2, Warszawa 1951. 86 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej z oznaczeniem terytorialnie im właściwych urzędów oraz urządzeń komunikacyjnych, red. T. Bystrzycki, Przemyśl-Warszawa [1933]. 87 Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy, s. 75; G.D. Hundert, Kahał i samorząd miejski w miastach prywatnych w XVII i XVIII w., w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 66-74; T. Wyszomirski, Z przeszłości zboru protestanckiego w Węgrowie w XVII i XVIII w., „Odrodzenie i Reformacja”, 4 (1959), s. 137-155. A. Klemp w pracy poświęconej zborom protestanckim w Wielkopolsce odróżnił gminę od paraﬁi ewangelickiej. Pierwsza miała opierać się na więzi wyznaniowej, a nie terytorialnej, jak to było w przypadku paraﬁi. Ponadto zakładał, że w przypadku paraﬁi fukcjonowało prawo patronatu, natomiast gminy wyznaniowe wyróżniały się samodzielnością zarówno w wyborze duchownego, jak też w innych sprawach dotyczących wewnętrznego funkcjowania gminy, Klemp, Protestanci w dobrach prywatnych w Prusach Królewskich, s. 144-146. Metoda i konstrukcja 17 danych zawartych w tym źródle88. W trakcie prac nad rozmieszczeniem synagog i bożnic podjęto próbę weryﬁkacji informacji zawartych w wymienionym spisie pogłównego, jednakże nie we wszystkich przypadach okazało się to możliwe. W odniesieniu do religii żydowskiej nie występują tak systematyczne źródła do badań nad organizacją oraz strukturami, jak np. dla Kościoła łacińskiego czy unickiego. Wielokrotnie wzmianka o kahale pozostała jedyną przesłanką świadczącą o funkcjonowaniu w danym ośrodku synagogi czy bożnicy. Ze względu na brak źródeł dla XVIII w. lub trudności z dotarciem do nich pominięta została sprawa świątyń chasydzkich (klausn i sztiblech)89. Pod używanym często w opracowaniu określeniem „obiekty sakralne” należy rozumieć świątynie wszystkich religii i wyznań. Termin „obiekty sakralne” jest szerszy i obejmuje swoim zakresem m.in. także cmentarze, lecz zostały one wyłączone z analizy. Pominięto także wszystkie prywatne miejsca kultu znajdujące się we dworach (kaplice prywatne, oratoria), w domach czy karczmach (prywatne domy modlitwy), gdyż informacje źródłowe są w tych przypadkach mało precyzyjne. Prywatne miejsca modlitwy świadczą bez wątpienia o istnieniu pewnego rodzaju wspólnot czy grup wyznaniowych, jednak trudno określić ich status organizacyjny. Zebrana podstawa źródłowa wskazuje na wyraźne rozróżnienie w XVIII w. między prywatnym a publicznym miejscem kultu90. Drugim kryterium (obok publicznego charakteru obiektu), które kwaliﬁkowało świątynię jako przedmiot analizy, było kryterium architektoniczne wynikające z samej deﬁnicji świątyni jako budynku przeznaczonego do sprawowania kultu religijnego. Przyjęcie tych dwóch związanych ze sobą warunków może wydawać się dość sztuczne. Należy jednak pamiętać, że głównym celem pracy jest analiza geograﬁczna struktur, a więc formalnej strony funkcjonowania religii i wyznań, która dopiero pośrednio ma dać pewien obraz rozmieszczenia wyznawców poszczególnych konfesji. Objęcie analizą zarówno wyznań chrześcijańskich, jak i niechrześcijańskich wpłynęło na konieczność porównywania ze sobą całkowicie odmiennych porządków organizacyjnych. Nie można było przenieść często spotykanego w analizach struktur Kościołów chrześcijańskich podziału na kościoły paraﬁalne i kościoły ﬁlialne. Lepszym rozwiązaniem okazało się zastosowanie pojęć „świątynia główna” oraz „świątynia pomocnicza”. Pod pierwszym terminem kryją się obiekty sakralne będące centrum podstawowej jednostki terytorialnej każdej religii czy wyznania – w przypadku Kościołów chrześcijańskich będzie to paraﬁa, w przypadku religii mojżeszowej czy karaimskiej – kahał (okręg kahalny), w przypadku muzułmanów – dżemiat (dżamija). Pozostałe świątynie, najczęściej spotykane w Kościele łacińskim, nieposiadające praw paraﬁalnych (m.in. klasztorne), czy jak w przypadku religii żydowskiej – tzw. mniejsze bożnice w niektórych miastach (Lublin, Kazimierz), zostały ujęte Za przykład niech posłuży porównanie informacji ze spisu pogłównego z 1765 r. (Liczba głów, s. 395) oraz z uniwersału Komisji Skarbu Koronnego z 1767 r. (Acta Congressus Generalis, s. LXXIX) o 22 kahałach województwa pomorskiego, ze wzmianką o 7 synagogach w Prusach Królewskich podaną przez Rosciusa na podstawie pierwszych spisów pruskich, Roscius, Westpreussen von 1772 bis 1827 als Nachtrag zu den statistischen Ubersichten in den Ortsverzeichnissen der Marienwerderschen und Danziger Regierungsbezirke, s. 248. G. Dabbinus, na podstawie katastru fryderycjańskiego, wymienia tylko 4 szkoły żydowskie, G. Dabinnus, Die ländische Bevölkerung Pommerellens im Jahre 1772 mit Einschluss der Danziger Landgebites im Jahre 1793, Marburg/Lahn 1953, s. 16. Por. też: Aschkewitz, Die Juden in Westpreussen, s. 569-570. 89 Ch. Shmeruk, Chasydyzm i kahał, w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej. Materiały z konferencji „Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej szlacheckiej” Międzywydziałowy Zakład Historii i Kultury Żydów w Polsce Uniwersytet Jagielloński 2226 IX 1986, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 60-61. 90 „Synagoga iudaeorum non est publica, sed est pro festis eorum privata in domo arendatorio”, AAL. Rep60 A103, k. 156v (Puchaczów, woj. lubelskie). Podobne informacje można odnaleźć w odniesieniu do żydów m.in. w Górznie (AAL. Rep60 A104, s. 94), Kazanowie (AKMK. AV44, s. 32), Maciejowicach (AAL. Rep60 A104, s. 70), Stężycy (AAL. Rep60 A104, s. 2). Także opisy oratoriów protestanckich zawierają informacje o prywatnym lub publicznym charakterze: Bukowiec, woj. poznańskie (AAP. AV31, s. 650, 1778 r. – „oratorium publicum”), Bnin, woj. kaliskie (AAP. AV31, s. 312, 1777 r. – „oratorium publicum”), Jezierzyce, woj. poznańskie (AAP. AV32, s. 1042-1043, 1778 r. – „oratorium privatum”), Opatówko, woj. gnieźnieńskie (AAP. AV31, s. 123, 1777 r. – „oratorium privatum”). 88 18 Wstęp wspólnym mianem świątyń pomocniczych. Ze względu na brak jasnych kryteriów określających wzajemną podległość gmin żydowskich, co jest związane z problemem kahałów i przykahałków, zrezygnowano ze stopniowania w statystyce zbiorczej synagog wg kategorii ważności91. Problem ten jest sygnalizowany jedynie przy analizie sytuacji wyznaniowej w poszczególnych województwach. Analogicznie jak w przypadku obiektów sakralnych przyjęto też określony system generalizacji i związany z tym zamierzony system uproszczeń pojęciowych czy kwaliﬁkacyjnych, które umożliwiły porównanie oraz zestawienie czasami całkowicie odmiennych porządków organizacji terytorialnej różnych religii czy wyznań. Stąd zamienne używanie takich określeń jak diecezja i eparchia czy dekanat i namiestnictwo. Znalazło to także odzwierciedlenie w zestawieniach tabelarycznych, które nie oddają do końca całej skomplikowanej struktury, gdyż czasami nawet w ramach jednego wyznania czy obrządku mogła ona na różnych obszarach wyglądać nieco inaczej. W związku z tym w tabelach obok nagłówka „dekanat” pojawiają się „protopopia” i „namiestnictwo” jako określenia bliższe Cerkwi unickiej. Określenie „archidiakonat” będzie oznaczało także „prepozyturę” jako jednostkę administracji terytorialnej w Kościele łacińskim, jak też „oﬁcjalat” czy „namiestnictwo generalne” w obrządkach wschodnich. W zestawieniach tabelarycznych trójstopniowy podział administracji terytorialnej został wprowadzony jedynie w przypadku Kościoła łacińskiego i Kościoła unickiego. Zrezygnowano ze statystycznego ujęcia synagog i bożnic w ramach poszczególnych ziemstw czy okręgów, gdyż nie jest znana ich dokładna liczba, podobnie jak zasięg terytorialny. Dodatkowym utrudnieniem jest tutaj formalna likwidacja w 1764 r. autonomii żydowskiej, a tym samym także jednostek administracji terytorialnej i samorządowej. Tworzenie kolejnej interpretacji tego problemu jedynie zaciemniłoby obraz92. Zagadnienie organizacji terytorialnej religii mojżeszowej w XVIII w. wymaga odrębnego studium monograﬁcznego. Nawiązując jeszcze do pewnych zagadnień terminologicznych, należy zaznaczyć zamienne używanie, głównie celem uniknięcia powtórzeń językowych, jednak przy pełnej świadomości nieco odmiennych znaczeń, określeń takich jak: „unicki”, „greckokatolicki” czy „katolicki obrządku wschodniego”. Podobnie sprawa się ma z określeniami „kalwiński” i „ewangelicko-reformowany” czy też „luterański” i „ewangelicko-augsburski”. Analiza rozmieszczenia świątyń wszystkich wyznań i religii na bardzo dużym obszarze (ponad 400 tys. km2) oraz silne zróżnicowanie regionalne wymagały wprowadzenia wewnętrznego podziału ułatwiającego prezentację zjawiska. Prowadzenie narracji wg poszczególnych wyznań nie umożliwiało pełnego wykorzystania metody porównawczej. Z drugiej strony przyjęcie jako kryterium podziału struktur Kościoła łacińskiego, które obejmowały całe terytorium Rzeczypospolitej, nie było uzasadnione ze względu na to, że na Rusi Koronnej o wiele ważniejszą rolę odgrywał Kościół greckokatolicki. Mimowolnie groziło to porównywaniem innych wyznań do Kościoła łacińskiego. Wobec powyższego za najwłaściwsze uznano przyjęcie podziału administracji państwowej na prowincje oraz województwa, w ramach których została przeprowadzona analiza ilościowa, strukturalna i geograﬁczna poszczególnych wyznań. Zaproponowany podział terytorialny Rzeczypospolitej, układający się w dwa pierwsze rozdziały (Rozdział I. Prowincja małopolska, Rozdział II. Prowin- 91 Najczęściej spotykana w literaturze jest trójstopniowa hierarchizacja gmin żydowskich, Schorr, Organizacya Żydów w Polsce, s. 500 (rabini lokalni, ziemski i wojewodziński); J. Krochmal, Krzyż i menora. Żydzi i chrześcijanie w Przemyślu w latach 1559-1772, Przemyśl 1996, s. 500 (rabini gminni, okręgowi i ziemscy), A. Leszczyński, Nazewnictwo organów samorządu żydowskiego w dawnej Rzeczypospolitej do 1764 r., w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 26 (podobnie jak S. Dubnow i I. Halperin podzielił on gminy na 3 kategorie: I – kahały główne i kahały na prawach ziemstwa, II – kahały średnie, III – przykahałki). 92 Istniejące interpretacje i ujęcia organizacji terytorialnej żydów w Koronie w II połowie XVIII w. zostały przedstawione w rozdziale III.2: Zagęszczenie obiektów sakralnych. Metoda i konstrukcja 19 cja wielkopolska), może być przedmiotem odrębnej dyskusji historiograﬁcznej. Nie było jednak celem autora wprowadzanie dodatkowego elementu rozbudowującego tekst, a jedynie stworzenie czytelnych i jasnych ram geograﬁcznych do przeprowadzenia analizy geograﬁczno-wyznaniowej. Pewnym minusem opisanego wyżej ujęcia problemu jest powtarzalność oraz schematyczność opisu, przypominająca nieco „glogerowską” metodę prezentacji. Pozwoliło to jednak na zdeﬁniowanie głównych cech oraz najważniejszych zjawisk związanych z kształtowaniem się obrazu wyznaniowego Korony u kresu jej istnienia. Rozdział III pracy (Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony) jest próbą „wyjęcia” ze szczegółowej analizy terytorialnej momentów identyﬁkujących i charakterystycznych dla przestrzeni wyznaniowej i etnicznej obu prowincji. Składa się on z trzech części. Pierwsza porusza kwestie związane z zasięgiem terytorialnym wszystkich religii i wyznań. W drugiej znalazła się analiza zagęszczenia obiektów sakralnych oraz jednostek administracji wyznaniowej. W ostatniej zaś podjęto próbę wytyczenia oraz scharakteryzowania obszarów jednolitych oraz mieszanych konfesyjnie. W tej części pracy znajduje się najwięcej tabelarycznych zestawień zbiorczych oraz map. Całość opracowania zamyka Aneks, który zawiera krótki opis wszystkich obiektów sakralnych uwzględnionych w opracowaniu. Został on przygotowany w układzie alfabetycznym miejscowości, dla których podano ich charakter (miasto, wieś) oraz określono przynależność wojewódzką. W ramach każdej miejscowości obiekty zostały uporządkowane wg religii i wyznań. W przypadku Kościoła łacińskiego, Kościoła unickiego, Kościoła katolickiego ob. ormiańskiego oraz Kościoła prawosławnego podana została przynależność do odpowiednich jednostek terytorialnej administracji wyznaniowej. Opis obiektów sakralnych obejmuje typ świątyni (główna, pomocnicza) i materiał budowlany, zaś w przypadku wyznań chrześcijańskich – także wezwanie, patronat i typ kościoła (np. szpitalny, zakonny). Dla świątyń zakonnych lub obsługiwanych przez zakony podano nazwę zgromadzenia. Opis każdego obiektu zamyka podstawa źródłowa informacji. Przy formułowaniu głównych wniosków istotną rolę odegrały metody analizy geostatystycznej. W pracy zostały wykorzystane zarówno bazy danych przestrzennych, jak i oprogramowanie geoinformacyjne (ang. GIS, Systemy Informacji Geograﬁcznej), jako zespół narzędzi do analizy przestrzennej zgromadzonych danych. Zarówno sama metoda, jak i narzędzia do jej zastosowania stwarzają szansę pójścia krok dalej w stosunku do obowiązujących w geograﬁi historycznej klasycznych metod prezentacji kartograﬁcznej. Te ostatnie są oczywiście także obecne w prezentowanej rozprawie. Zastosowanie analizy geostatystycznej, obok klasycznych metod kartograﬁcznych, ma nieco większy niż pozornie może się wydawać wydźwięk metodologiczny. Głównym zadaniem klasycznych metod prezentacji kartograﬁcznej było poprawne i rzetelne oddanie prezentowanego zjawiska, najczęściej w postaci kartogramu lub kartodiagramu. Przykładem może być tutaj, stosowana także w tym opracowaniu, metoda kwadratów. W oparciu o nią można obliczyć np. liczbę świątyń na określonym obszarze czy średnią powierzchnię przypadającą na obiekt sakralny w ramach wydzielonego kwadratu. Analiza geostatystyczna oferuje bardziej zaawansowane metody analizy zjawisk nieciągłych, jakimi w naszym przypadku są obiekty sakralne. Na czoło wysuwa się tutaj analiza gęstościowa (inaczej jądrowa estymacja gęstości, ang. kernel density estimation, skr. KDE). Jej celem jest nie tyle precyzyjne określenie zagęszczenia – w naszym przypadku obiektów sakralnych – co obliczenie prawdopodobieństwa wystąpienia świątyni w danym punkcie. Wynik prezentowany jest przy pomocy wygenerowanej mapy gęstościowej. Propozycja ta jest o tyle ciekawa, że nie oznacza zwykłej prezentacji np. zagęszczenia świątyń, lecz umożliwia przejście od etapu prezentacji zjawiska przestrzennego do modelowania kartograﬁcznego obrazu przeszłości. Dodatkowym atutem jest możliwość wprowadzenia różnych parameterów statystycznych i geograﬁcznych, które decydują o wyniku analizy. Połączenie metod analizy kartograﬁcznej i geostatystycznej umożliwiło przeniesienie do 20 Wstęp pracy pojęć oraz metod stosowanych we współczesnych naukach społecznych i politycznych, jak chociażby frakcjonalizacja religijna93. W pracy nad książką nieoceniona okazała się pomoc wielu osób, którym w tym miejscu składam wyrazy wdzięczności. W szczególności chciałbym podziękować śp. prof. Stanisławowi Litakowi za cenne uwagi i pomoc merytoryczną. W wypracowaniu ostatecznej koncepcji pracy bardzo pomogły mi spotkania i kosultacje w gronie Katedry Historii XVI-XVIII wieku KUL z prof. Wiesławem Müllerem, prof. Januszem Drobem, prof. Hubertem Łaszkiewiczem, prof. Cezarym Tarachą oraz dr. Arkadiuszem Stasiakiem, w czasie których padały istotne sugestie zarówno metodologiczne, jak i merytoryczne. Pragnę wyrazić wdzięczność mgr Zoﬁi Żuchowskiej za udział w przygotowaniu map oraz mgr. Jackowi Gawrysiakowi i mgr Barbarze Gawrysiak za wykonanie rysunku wektorowego. Szczególnie wdzięczny jestem też mgr. inż. Wojciechowi Piaseckiemu za pomoc w procesie georeferencji map. Stałe wsparcie informatyczne z zakresu Systemów Informacji Geograﬁcznej zawdzięczam mgr. Przemysławowi Grądzkiemu (Katedra Podstaw Informatyki KUL), mgr. inż. Maciejowi Sztampke (ESRI Polska) oraz mgr. inż. Grzegorzowi Myrdzie (Instytut Systemów Przestrzennych i Katastralnych w Gliwicach). Serdeczne podziękowania składam prof. Henrykowi Gapskiemu i pracownikom Instytutu Geograﬁi Historycznej Kościoła w Polsce KUL, za wsparcie naukowe i kartograﬁczne. Pragnę podziękować też kierownictwu Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej, w szczególności prof. Jerzemu Kłoczowskiemu za umożliwienie realizacji projektów badawczych związanych z tematyką podejmowaną w książce oraz dr. hab. Andrzejowi Gilowi za stałą konsultację w sprawach Kościołów wschodnich. Za uwagi merytoryczne oraz wskazówki źródłowe dziękuję członkom Komisji Geograﬁi Historycznej oraz Pracowni Atlasu Historycznego Polski PAN. Wyrazy wdzięczności składam na ręce moich Kolegów i Koleżanek: dr Doroty Weredy, dr Ireny Wodziankowskiej, dr. Jacka Chachaja, dr. Leszka Poniewozika, dr. hab. Witolda Matwiejczyka, na których radę mogłem zawsze liczyć. Pragnę podziękować także pracownikom archiwów i bibliotek, których życzliwość i pomoc towarzyszyły mi w czasie kwerend źródłowych i bibliograﬁcznych. W szczególności dziękuję pracownikom Biblioteki Uniwersyteckiej KUL oraz Ośrodka Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne KUL. Szczególne wyrazy wdzięczności składam mojej rodzinie: żonie Joannie oraz córkom Agnieszce i Zuzannie, które swoim wsparciem oraz ciepłem podnosiły mnie na duchu w czasie pracy nad książką. 93 Szerzej na temat samych metod geostatystycznych oraz parametrów przy ich stosowaniu jest mowa w rozdziale III. RO Z D Z IA Ł I PROWINCJA MAŁOPOLSKA Małopolska jako prowincja administracji państwowej była bardziej rozległa niż pierwotne terytorium określane tym mianem. Jej granice sięgały początkowo „na wschód po górny bieg Wisłoku, okolice Rzeszowa; granica jej na północno-wschód od Niska przecinała San i biegła od Biłgoraja mniej więcej na północ”1. W ciągu XIV, XV i XVI w. granice administracyjne prowincji małopolskiej znacznie się rozszerzyły poprzez włączenie w obręb Korony Królestwa Polskiego Rusi Czerwonej, Wołynia, Podola i Ukrainy. W wyniku tego rozwoju w skład Małopolski jako prowincji wchodziło w czasach nowożytnych 11 województw: bełskie, bracławskie, czernihowskie (tytularne)2, kijowskie, krakowskie, lubelskie, podlaskie, podolskie, ruskie, sandomierskie i wołyńskie3. Zgodnie z opinią Karola Buczka „regiony historyczne, o ile mają posiadać wartość naukową, powinny odtwarzać istniejącą obiektywnie rzeczywistość historyczną, a więc pokrywać się z istniejącymi w badanym okresie jednostkami terytorialnej organizacji państwowej”4. Małopolska jako prowincja administracyjna dzieliła się na dwa regiony historyczne: Małopolskę (tzw. Małopolskę właściwą) oraz Ruś Koronną. Właściwą Małopolskę, dalej określaną po prostu jako Małopolska, stanowiły 3 województwa: krakowskie, sandomierskie i lubelskie5. S. Arnold, Geograﬁa historyczna Polski, Warszawa 1951, s. 105. Województwo czernihowskie, powstałe po pokoju polanowskim na mocy uchwały sejmowej z 1635 r., było podzielone na dwa powiaty: czernihowski i nowogrodzki. Rzeczpospolita utraciła ziemie wchodzące w jego skład na podstawie rozejmu w Andruszowie z 1667 r., potwierdzonego następnie przez pokój Grzymułtowskiego z 1686 r. Tytuł wojewody oraz urzędy ziemskie funkcjonowały do końca istnienia Rzeczypospolitej. Ostatnim wojewodą czernihowskim był Ludwik Wilga, Z. Gloger, Geograﬁa historyczna Polski, Kraków 1903, s. 269-270. 3 Taki podział Małopolski podał m.in. prymas Władysław Łubieński w swoim dziele Świat we wszystkich swoich częściach większych y mnieyszych, Wrocław 1740, s. 408. Zob. też: A. Podraza, Małopolska jako region historyczny (rozważania na tle zainteresowań historią regionalną), „Małopolska”, 1 (1999), s. 27-28. 4 K. Buczek, O regionach historycznych, „Małopolskie Studia Historyczne”, 6 (1964), s. 147. W opinii J. Topolskiego „regionem historycznym jest terytorium, które jako pewna całość może wylegitymować się odrębnymi dziejami”, J. Topolski, Pojęcie regionu historycznego. Cechy odrębności historycznej Wielkopolski, w: Dzieje Wielkopolski, t. 1: do roku 1793, red. J. Topolski, Poznań 1969, s. 24. 5 Tak ujmował Małopolskę m.in. historyczny opis Polski A. Cellariusa z 1659 r. (Regni Poloniae, Magnique Ducatus Lituaniae. Omniumque regionum juri Polonico Subjectorum. Novissima descriptio, urbium potissimarum icones elegantissimas et delinitionem hujus regni geographicam oculis subjiciens studio, Amstelodami 1659, s. 134-135). 1 2 22 Rozdział I. Prowincja małopolska Przed przystąpieniem do analizy sytuacji wyznaniowej na terenie Małopolski należy uściślić jej zasięg geograﬁczny. Chodzi zwłaszcza o przynależność księstwa siewierskiego i ziemi spiskiej. W źródłach kartograﬁcznych i opisowych tereny te były często włączane do Rzeczypospolitej6. Związek obu tych ziem z Rzeczpospolitą i jej strukturami kościelnymi jest oczywisty. Ponieważ jednak cała praca opiera się na administracyjno-prawnym podziale dawnej Rzeczypospolitej, także w tym przypadku należy zastosować kryterium formalne. Biskupie księstwo siewierskie posiadało terytorialną oraz jurysdykcyjną niezależność od Korony. Od XV w. aż do 1790 r., tj. do momentu oﬁcjalnego włączenia do Rzeczypospolitej, było własnością biskupów krakowskich7. Posiadało własne wojsko, skarb i gospodarkę. Tę całkowitą niezależność podkreśla chociażby „Liber ecclesiarum” diecezji krakowskiej z 1787 r.: „Decanatus foranei extra Regnum positi [wyr. aut.] ad suﬀraganeatum tamen Cracoviensem pertinentes. Decanatus Severiensis cuius longitudo ad 4., latitudo ad 3. milliaria cum dimidio iuxta limites sui Ducatus et Baronatus Koziegłoviensis protenditur”8. Nieco bardziej skomplikowana była sytuacja ziemi spiskiej. W 1412 r. 16 miast spiskich traﬁło jako zastaw w ręce króla polskiego Władysława Jagiełły. Wsie z tego terenu należące do Kościoła i szlachty nie weszły do zastawu. Była to sytuacja nietypowa, w której teren należał do obydwu państw jednocześnie (zależność zastawna). Trzeba pamiętać, że starostwo spiskie nie stanowiło zwartego terytorialnie obszaru, lecz 4 skupiska miejscowości królewskich. Nie wnikając w rozważania ściśle prawne związane z ograniczonymi prawami rzeczowymi, można przyjąć odrębność starostwa spiskiego od Małopolski. Należy dodać, że mimo wyroku sądu papieskiego we Wrocławiu z 1490 r., który przyznał wieczyście terytorium zastawu Polsce, Węgry przez cały okres nowożytny czyniły starania dyplomatyczne o odzyskanie zastawu. W 1769 r. zamki spiskie zostały zajęte przez Austrię. Sytuacja wyznaniowa na Spiszu zostanie krótko omówiona, gdyż formalne oderwanie tego starostwa od Rzeczypospolitej miało miejsce dopiero w 1772 r., tj. w momencie I rozbioru Polski, kiedy Maria Teresa zdecydowała o jego przyłączeniu do Węgier9. 1. Małopolska W o j e w ó d z t w o l u b e l s k i e, utworzone przez króla Kazimierza Jagiellończyka w 1474 r. poprzez wyodrębnienie z województwa sandomierskiego10, obejmowało w XVIII w. obszar 10 346 km2 i składało się z 3 powiatów: lubelskiego, łukowskiego i urzędowskiego11. Pod względem kościelnym 6 „Województwo krakowskie -- zawiera także trzy księstwa: oświęcimskie, zatorskie i siewierskie, stanowiące części Śląska, oraz starostwo spiskie, będące częścią Węgier, a obejmujące trzynaście miast, między któremi najważniejsze miejsce zajmuje Lubowla mająca zamek bardzo warowny, a w nim straż ustawiczną”, S. Starowolski, Polska albo opisanie położenia Królestwa Polskiego, Kraków 1976, s. 70. 7 A. Nowakowski, Dzieje ustroju i prawa Księstwa Siewierskiego, Warszawa 1993, s. 7; Z. Noga, Słownik miejscowości Księstwa Siewierskiego, Katowice 1994, s. 5. 8 Liber ecclesiarum, beneﬁciorum, parochialium, monasteriorum dioecesis Cracoviensis in tres partes divisus -anno Domini 1787, AKapMK. sygn. Reg. C. 14, s. 56. 9 S. Kuraś, Spisz a Polska – od średniowiecza do I rozbioru Polski, „Almanach Nowotarski. Rocznik Społeczno-Kulturalny”, 2 (1997), s. 22; J. Kurtyka, Starostwo spiskie (1412-1769/70), w: Terra Scepusiensis. Stan badań nad dziejami Spiszu, Levoča-Wrocław 2003, s. 504-505, 514. 10 W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna. Dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977, s. 33-34. 11 Województwo lubelskie w drugiej połowie XVI wieku, s. 22, 26 (Atlas historyczny Polski). A. Gąsiorowski we wstępie do spisu urzędników województwa lubelskiego XVI-XVIII w. podaje, że powiat urzędowski został formalnie zniesiony 1. Małopolska 23 należało w czasach nowożytnych do łacińskiej diecezji krakowskiej (metropolia gnieźnieńska). Jego granice pokrywały się, najogólniej rzecz ujmując, z granicami archidiakonatu lubelskiego oraz dekanatu Urzędów, należącego do archidiakonatu zawichojskiego. Archidiakonat lubelski należy do najstarszych jednostek tego typu na terenie Rzeczypospolitej. P. Szafran przesunął jego początki aż do I połowy XII w., choć pierwsza wzmianka pochodzi z 1198 r.12 Terytorium archidiakonatu, jakie znamy z II połowy XVIII w., ukształtowało się ostatecznie w wieku XVI. Ostatnią ważną zmianą było wyłączenie ziemi łukowskiej z archidiakonatu radomskiego i włączenie jej do archidiakonatu lubelskiego. Zdaniem S. Litaka nastąpiło to w latach 1577-159513. Przeniesienie ziemi łukowskiej w granice archidiakonatu lubelskiego można interpretować jako konsekwencję utworzenia 100 lat wcześniej województwa lubelskiego, które obejmowało ziemię łukowską. W historiograﬁi funkcjonuje przekonanie, że archidiakonaty kresowe diecezji krakowskiej, w tym zawichojski, powstały jednocześnie (przed 1171 r.), a ich twórcą był biskup Gedko. Na początku XVII w. archidiakonat zawichojski został podzielony na 3 dekanaty: Zawichost, Opatów i Urzędów, z których dwa pierwsze znajdowały się w województwie sandomierskim, zaś ostatni w województwie lubelskim14. Dwie paraﬁe łacińskie położone w południowo-wschodniej części województwa lubelskiego należały do diecezji chełmskiej (de. Turobin). Były to Biłgoraj oraz Sól (Puszcza Solska)15. Powstaje pytanie o źródła takiej przynależności. W Pracowni Atlasu Historycznego Polski trwała dyskusja na temat przebiegu granicy między województwem ruskim a lubelskim w XVI w. Początkowo, w 1966 r. S. Wojciechowski przyjął, że granica województwa lubelskiego od strony ziemi przemyskiej zmieniła swój bieg w II połowie XVI w. W jego opinii okolice Biłgoraja należały pierwotnie do województwa ruskiego, a dopiero w momencie lokacji miasta w 1578 r. zostały włączone do województwa lubelskiego16. Pogląd ten powtórzył następnie J. Reder w opracowaniu poświęconym administracji Lubelszczyzny17. W. Pałucki w omówieniu do mapy województwa sandomierskiego w XVI w. dokonał rewizji tego poglądu, przyjmując, że okolice Biłgoraja już w XV w. należały do województwa lubelskiego18. Swoje założenie oparł na braku wzmianek źródłowych o przesunięciu granicy między województwem lubelskim i ruskim w XVI w. Przynależność Soli (Puszczy Solskiej) w 1565 r., Urzędnicy województwa lubelskiego XVI-XVIII wieku. Spisy, oprac. W. Kłaczewski, W. Urban, Kórnik 1991, s. 5. Inne opracowania oraz mapy rejestrują trzy powiaty w województwie lubelskim, M. Stankowa, Powiat urzędowski w Polsce przedrozbiorowej pod względem ustrojowo-prawnym, w: Z dziejów powiatu kraśnickiego. Materiały sesji naukowej, red. K. Myśliński, J. Szaﬂik, Lublin 1964, s. 49; L. Müllerowa, Stan ostadnictwa i stosunki własnościowe w powiecie urzędowskim w ostatnich latach dawnej Rzeczypospolitej, w: tamże, s. 181. 12 Na temat archidiakonatu lubelskiego w średniowieczu zob. T. Silnicki, Organizacja archidiakonatu w Polsce, Lwów 1927, s. 64, 112-113; P. Szafran, Rozwój średniowiecznej sieci paraﬁalnej w Lubelskiem, Lublin 1958, s. 34-36, 103; A. Rozwałka, Sieć osadnicza w archidiakonacie lubelskim w średniowieczu. Studium archeologiczno-historyczne, Lublin 1999, s. 21-23. 13 S. Litak, Formowanie sieci paraﬁalnej w Łukowskiem do końca XVI wieku. Studium geograﬁczno-historyczne, „Roczniki Humanistyczne”, 12 (1964), z. 2, s. 26; S. Litak, Sieć paraﬁalna archidiakonatu radomskiego w okresie przedrozbiorowym, „Sprawozdania Towarzystawa Naukowego KUL”, 9 (1958), s. 102-107. Z innych mniejszych zmian można wymienić przeniesienie paraﬁi Kock i Czemierniki z archidiakonatu radomskiego (dziekanii kieleckiej) do archidiakonatu lubelskiego mocą dekretu biskupa Piotra Tomickiego z 1531 r., a następnie, już w XVIII w., paraﬁi Łysobyki, Jaroszyn i Regów leżących w województwie sandomierskim, Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej, t. 4, s. 63. 14 Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej, t. 4, s. 54. 15 Paraﬁa w Biłgoraju pojawia się w dekanacie Turobin diecezji chełmskiej od 1624 r., Synody diecezji chełmskiej obrządku łacińskiego z XVI-XVIII w. i ich statuty, wyd. J. Sawicki, Lublin 1957 (Concilia Poloniae, t. 9), s. 175; AAL. Rep60 A109, k. 70 (wykaz kościołów z 1640 r.). 16 Województwo lubelskie w drugiej połowie XVI wieku, s. 25. 17 Ćwik, Reder, Lubelszczyzna, s. 37. 18 Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku, s. 39. 24 Rozdział I. Prowincja małopolska oraz Biłgoraja do diecezji chełmskiej może jednak wskazywać na historyczne związki tych okolic z województwem ruskim, czyli potwierdzać pośrednio tezę Wojciechowskiego. Wśród 167 świątyń katolickich położnych na obszarze województwa lubelskiego znajdowały się: jedna kolegiata (pw. św. Michała w Lublinie), 31 kościołów zakonnych (4 paraﬁalne i 27 ﬁlialnych) oraz 4 paraﬁe obsługiwane przez zakony (Puchaczów i Wąwolnica przez benedyktynów, Zakrzówek przez cystersów oraz Dys przez misjonarzy). Wśród kościołów ﬁlialnych było 13 kościołów szpitalnych. Tabela 1: Liczba świątyń w województwie lubelskim ok. 1772 r. Religie i kościoły Diecezja /Eparchia Archidiakonat /Oﬁcjalat Dekanat/Protopopia /Namiestnictwo Kościół kalwiński Chełm Lublin Świątynie główne Świątynie pomocnicze 2 – 10 – 5 – 15 – Kościół katolicki ob. greckiego Chełm Kościół katolicki ob. łacińskiego Chełm – Turobin 2 – Kraków Lublin Chodel 21 30 Szczebrzeszyn Zawichost Kościół luterański Religia mojżeszowa Suma końcowa Kazimierz 11 9 Łuków 12 10 Parczew 21 10 65 59 Urzędów 20 21 85 80 87 80 1 – 34 5 139 85 Wśród mniejszości wyznaniowych województwa lubelskiego dominowali żydzi (m.in. gminy w Lublinie, Parczewie, Łukowie, Kocku). Dzięki pracy J. Muszyńskiej posiadamy zestawienie wszystkich gmin żydowskich województwa lubelskiego oraz analizę ich rozwoju w czasach nowożytnych. Większość gmin rejestrowanych w II połowie XVIII w. ma genezę wczesnonowożytną, przeważnie XVI-wieczną. Do najstarszych gmin żydowskich na terenie Lubelszczyzny należały: Lublin, Kazimierz Dolny oraz Łęczna. Zgodnie z ustaleniami J. Muszyńskiej, w 1765 r. istniało 36 gmin żydowskich w województwie lubelskim (w powiecie lubelskim – 19, łukowskim – 5, urzędowskim – 12)19. Lista gmin została sporządzona głównie na podstawie opracowań R. Mahlera oraz Z. Guldona i L. Stępkowskiego, którzy opierali się przede wszystkim na „Liczbie głów żydowskich w Koronie z taryf 1765 r.”20. Źródło to, jak pokazuje dokładniejsza analiza, nie zawsze podaje informacje do Muszyńska, Żydzi w miastach województwa sandomierskiego i lubelskiego, s. 116, 125, 128, 138, 199-201. Jeden z najstarszych rejestrów osiedli żydowskich na terenie Rzeczypospolitej omówił M. Horn, Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce z 1507 r., „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 3 (91), 1974, s. 11-15. 20 Z. Guldon, L. Stępkowski, Spis ludności żydowskiej z 1790 r., „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 1986, z. 3-4, s. 126-130; Liczba głów, s. 388-407; zob. też: S. Jop, Taryﬀa głów żydowskich w województwie lubelskim z 1778 roku, w: Religie – edukacja – kultura. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Litakowi, red. M. Surdacki, s. 143-153. 19 1. Małopolska 25 końca ścisłe. Nie wszystkie miejscowości zamieszczone w tym spisie należy identyﬁkować jednoznacznie jako gminy żydowskie (kahały) posiadające synagogi. Dobrze obrazuje to przykład Zbuczyna leżącego w ziemi łukowskiej. Według wszystkich wymienionych wyżej autorów w XVIII w. znajdowała się tam zorganizowana gmina żydowska21. Z pewnością w tej wsi istniała społeczność żydowska, licząca wg wizytacji z 1748 r. – 106 osób (20 domów)22, wg spisu pogłównego z 1765 r. – 122 osoby23, wg spisu ludności diecezji krakowskiej z 1787 r. – 78 osób24. Nie ma jednak innych informacji ani o świątyni, ani o gminie w Zbuczynie w XVIII w. Jeżeli istniałyby w tym mieście synagoga czy też dom modlitwy, to z pewnością wspomniałyby o tym wizytacje z 1748 i 1781 r., podobnie jak w przypadku Siedlec25, Łukowa26 i Radzynia27. Podobne wątpliwości budzi istnienie niezależnej gminy z synagogą w mieście Wysokie k. Krasnegostawu28. Bez wątpienia można mówić o istnieniu domu modlitwy, jednak – zgodnie z opinią wyrażoną w encyklopedii gmin żydowskich w Polsce – nigdy nie istniała w tej miejscowości synagoga ani niezależna gmina29. Zresztą analogiczna sytuacja występowała w Urzędowie i Puchaczowie w połowie XVIII w.30 Obok 34 synagog kahalnych – po ujęciu z wykazu J. Muszyńskiej gmin w Zbuczynie i Wysokiem – położonych w województwie lubelskim, źródła informują o mniejszych synagogach o charakterze pomocniczym, leżących w gminie żydowskiej lubelskiej i kraśnickiej. Chodzi tutaj o 4 synagogi lubelskie31 oraz tzw. małą w Kraśniku32. We wschodniej części powiatów łukowskiego i lubelskiego zlokalizowane były kościoły greckokatolickie należące do chełmskiej diecezji unickiej (metropolia kijowsko-wileńska) i wchodzące w skład dwóch dekanatów: lubelskiego i szczebrzeskiego33. W sumie znajdowało się tu 15 cerkwi paraﬁalnych, w tym jedna zakonna. Właśnie cerkiew pw. Przemienienia Pańskiego w Lublinie prowadzona przez Liczba głów, s. 399; Muszyńska, Żydzi w miastach, s. 127. AKMK. AV41, k. 47. 23 Liczba głów, s. 399. 24 Spis ludności diecezji krakowskiej prymasa M.J. Poniatowskiego z 1787 r., wyd. B. Kumor, Lublin 1977-1979 (nadbitka z czasopisma „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 35-39), s. 150. 25 AKMK. AV41, k. 26; AAL. Rep60 A104, s. 296; AAL. Rep60 A179, k. 186v; Liczba głów, s. 398; EJL. III, s. 1176-1178; zob. E. Kopówka, Żydzi siedleccy, Siedlce 2001, s. 10. 26 AKMK. AV41, k. 9v; Liczba głów, s. 398; AAL. Rep60 A104, s. 233 (bożnica drewniana); EJL. II, s. 765-766. 27 ADS. D136, k. 32v-33, 43v; AKK. AV41, k. 19v; Liczba głów, s. 398; AAL. Rep60 A104, s. 253; EJCP. VII, s. 543-547. 28 Muszyńska, Żydzi w miastach, s. 133. 29 „There was never an independent Jewish community in Wysokie, which came under that of Krasnystaw, in whose cemetery Jews from Wysokie were also interred. Nor was there a synagogue in Wysokie, and on the Sabbath and Holydays the congregation gathered in a private house”, Wysokie, EJCP. VII, s. 169-170. 30 AKK. AV45, k. 87, 1748 r.; AAL. Rep60 A103, k. 156v, 1748 r. („Synagoga iudaeorum non est publica, sed est pro festis eorum privata in domo arendatorio”). Wykaz gmin żydowskich w województwie lubelskim został poszerzony w wydanym ostatnio Atlasie historii Żydów polskich (J. Wijaczka, Od połowy XVII po schyłek XVIII w., w: Atlas historii Żydów polskich, red. W. Sienkiewicz, Warszawa 2010, s. 132-134), jednak bez podania podstawy źródłowej. Znajdują się tam dodatkowo gminy w: Tuchowiczu, Michowie, Firlejowie, Rudnie, Kamionce, Wąwolnicy, Kluczkowicach, Chodlu, Prawnie oraz Radomyślu. O przykahałkach w Michowie i Wąwolnicy, bez podania podstawy źródłowej, wspomina również S. Jop (Taryﬀa głów żydowskich, s. 144). 31 Synagogi: Kotler (Hirsch Doktorowicz), Gońców „Leifer” (Saul Wahl), Parnes (Abraham Heilpern), Maharama (Meir ben Gedalia), R. Kuwałek, Lubelskie synagogi (dostęp: http://www.tnn.lublin.pl, 3.04.2007); EJCP. VII, s. 13-38; M. Bałaban. Żydowskie miasto w Lublinie, Lublin 1991, s. 109-116; zob. też: S. Wojciechowski, Gmina żydowska w Lublinie w XVI w., „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 1952, nr 2, s. 204-230. 32 A. Michałowska, Szlakiem najstarszych synagog w Polsce: Podlasie i Lubelszczyzna (dostęp: http://www.mowiawieki. pl/, 4.04.2007). Zob. też: T. Opas, Sytuacja ludności żydowskiej w miastach szlacheckich województwa lubelskiego, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 1968, nr 67, s. 3-37; Ćwik, Ludność żydowska, s. 29-62; J. Morgenstern, Z dziejów Żydów w Kraśniku do połowy XVII wieku, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 1960, nr 34, s. 81-82. 33 Gil, Chełmska diecezja unicka, mapa: Chełmska diecezja unicka w 1772 r.; S. Jop, Zasiedlenie pojezierza w rejonie Ostrowa Lubelskiego (XIII-XVIIII w.), Lublin 1998, s. 124. 21 22 26 Rozdział I. Prowincja małopolska bazylianów stanowiła najbardziej wysuniętą na zachód świątynię unicką na tym terenie. To również jedyna cerkiew murowana w województwie lubelskim; pozostałe były drewniane. Obecność unitów w kilkunastu wschodnich miejscowościach województwa lubelskiego wpisuje się w kwestię zasięgu Kościoła greckokatolickiego w całej Rzeczypospolitej. Właśnie te ziemie można uznać ze teren wyznaczający zachodni zasięg obecności Kościoła unickiego w tym rejonie Rzeczypospolitej w II połowie XVIII w. Granicę wyznaczały tutaj m.in. rzeki Tyśmienica i Piwonia. W województwie lubelskim w II połowie XVIII w. występowało także kilka zorganizowanych społeczności protestanckich. Były to pozostałości silnego ruchu reformacyjnego, o którym pisał przed II wojną światową A. Kossowski34. Najsilniejszym ośrodkiem protestanckim, stanowiącym także centrum życia religijnego dla ewangelików z Lublina, były Piaski zwane czasami Piaskami Luterskimi. Istniały tam dwa zbory: augsburski i reformowany35. Gmina ewangelików reformowanych znajdowała się także w Bełżycach36. Biorąc pod uwagę obszar województwa lubelskiego (10 346 km2), jedna świątynia przypadała na ok. 46 km2. Był to teren o zdecydowanej dominacji struktur Kościoła łacińskiego – jeden kościół rzymskokatolicki przypadał na 62 km2 : jedna paraﬁa na 119 km2, zaś jedna ﬁlia na 129 km2. Świątynie unickie występowały sporadycznie i położone były jedynie we wschodniej części województwa. Dominacja Kościoła unickiego rozpoczynała się kilkadziesiąt kilometrów na wschód od Lublina, w ziemi i diecezji chełmskiej. Na terenie całego województwa rozproszone były natomiast kahały żydowskie (jeden kahał na 304 km2). Życie protestanckie koncentrowało się w przylubelskich Piaskach i Bełżycach. Dopiero I połowa XIX w. przyniosła odbudowę struktur protestanckich w samym Lublinie. Większość obiektów sakralnych Lubelszczyzny znajdowała się w miastach (134 na 224, tj. ok. 59,8%). W samym Lublinie (bez Wieniawy, Piask i Kalinowszczyzny) znajdowało się ich 26 – 20 łacińskich, 1 unicka i 6 żydowskich. Istnieją oczywiście różnice między poszczególnymi wyznaniami. Większość łacińskich kościołów paraﬁalnych zlokalizowana była we wsiach, natomiast ﬁlialnych – w miastach. Sytuacja taka uwarunkowana była po części faktem, że aż 23 łacińskie kościoły ﬁlialne, w tym zakonne, zlokalizowane były w samym Lublinie37. Z kolei kahały, co jest cechą całego osadnictwa żydowskiego w dawnej Rzeczypospolitej, posiadały swoje synagogi w miastach. Jedynie we Włostowicach – Kalinowszczyznę i Piaski Żydowskie należy traktować jako przedmieścia Lublina – synagoga znajdowała się na wsi38. Jak zostało powiedziane wyżej, kościoły unickie występowały na tym terenie rzadko – znajdowały się w 6 miastach i 9 wsiach. Charakter patronatu kościołów katolickich i innych świątyń był związany ze strukturą osadniczą i pozwala określić siły odpowiedzialne za budowę struktur kościelnych na danym obszarze. Kościoły chrześcijańskie leżące w województwie lubelskim – łacińskie, unickie i protestanckie, należały głównie do patronatu szlacheckiego39. Tę przewagę własności szlacheckiej na Lubelszczyźnie wykazał już S. Wojciechowski przy sporządzaniu mapy województwa lubelskiego. Obliczył on, że ok. 83% A. Kossowski, Protestantyzm w Lublinie i w Lubelskiem w XVI i XVII wieku, Lublin 1933, s. 221-224. AAL. Rep60 A103, k. 177, 1748 r.; AAL. Rep60 A104, s. 597, 1781 r.; Merczyng, Zbory i senatorowie, s. 192-193; Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy, s. 65; K. Bem, Zarys dziejów zboru ewangelicko-reformowanego w Piaskach Luterskich (Wielkich) koło Lublina 1563-1649-1849, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, 43 (1999), s. 94. 36 AAL. Rep60 A103, k. 213; AAL. Rep60 A105, s. 243; Merczyng, Zbory i senatorowie, s. 170-171; Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy, s. 60. 37 W województwie lubelskim znajdowało się 37 paraﬁi miejskich oraz 51 wiejskich; 55 kościołów ﬁlialnych położonych było w miastach, natomiast 24 były usytuowane we wsiach. 38 AKMK. AV43, k. 6; Liczba głów, s. 399. 39 Na 104 świątynie łacińskie, gdzie znane jest prawo patronatu, 22 były patronatu duchownego, 11 królewskiego, 63 szlacheckiego, 3 mieszczańskiego, 5 miało patronat mieszany. Wśród 15 kościołów unickich 8 było patronatu szlacheckiego i 6 królewskiego (patronat jednego jest nieznany). Nad zborami protestanckimi opiekę sprawowały także rodziny szlacheckie. 34 35 1. Małopolska 27 wszystkich osiedli tego województwa w II połowie XVI w. należało do szlachty40. Ścisły związek rozwoju sieci osadniczej z procesem kształtowania się organizacji kościelnej wykazał w badaniach dla powiatu łukowskiego S. Litak41. Województwo sandomierskie wyłoniło się z dawnego księstwa dzielnicowego. Początków województwa, łączącego ziemie sandomierską i lubelską, Z. Gloger szuka w czasach Łokietka. W XV w. składało się ono z 9 powiatów. Dwa z nich, tarnowski i szydłowski, zostały wchłonięte przez sąsiednie powiaty w II połowie XV w. w wyniku reform sądów ziemskich. W okresie nowożytnym województwo składało się więc z 7 powiatów: sandomierskiego, wiślickiego, chęcińskiego, opoczyńskiego, radomskiego, stężyckiego i pilzneńskiego42. W II połowie XVIII w. obejmowało obszar 26 144 km2 43. Wszystkie kościoły rzymskokatolickie województwa sandomierskiego44, z wyjątkiem dwóch45, należały do diecezji krakowskiej i gnieźnieńskiej. Większa część województwa podlegała diecezji krakowskiej (powiat sandomierski, wiślicki, pilzneński, ziemia stężycka oraz część powiatu radomskiego i chęcińskiego). Północno-zachodnia część województwa, czyli powiat opoczyński oraz zachodnie części powiatów radomskiego i chęcińskiego, znajdowała się w archidiecezji gnieźnieńskiej46. Granica między diecezją krakowską i archidiecezją gnieźnieńską w tym rejonie – w opinii Karola Potkańskiego – miała się opierać na bardzo dawnych podziałach plemiennych47. Jeżeli chodzi o diecezję krakowską, to w całości na terenie województwa sandomierskiego znajdowały się dziekania48 i prepozytura kielecka, prepozytura tarnowska49 i archidiakonat sandomierski. Województwo lubelskie w drugiej połowie XVI wieku, s. 32. Litak, Formowanie sieci paraﬁalnej, s. 127. 42 Gloger, Geograﬁa historyczna, s. 187-188; Urzędnicy województwa sandomierskiego XVI-XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Chłapowski, A. Falniowska-Gradowska, Kórnik 1993, s. 5; Arnold, Podziały administracyjne województwa sandomierskiego, s. 61-62. 43 Por. Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku, s. 45, 48, 75. 44 Dzieje struktur Kościoła łacińskiego na terenie województwa sandomierskiego są dość dobrze znane przede wszystkim dzięki opracowaniom A. Dunin-Wąsowicz (Granice administracji kościelnej, w: Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku, s. 50-64), E. Wiśniowskiego (Prepozytura wiślicka do schyłku XVIII wieku), B. Kumora (Prepozytura tarnowska; Archidiakonat sądecki), S. Litaka (Sieć paraﬁalna archidiakonatu radomskiego), W. Kowalskiego (Uposażenie paraﬁi archidiakonatu sandomierskiego w XV-XVIII wieku, Kielce 1998), S. Jopa (Sieć paraﬁalna archidiakonatu sandomierskiego do końca XVI wieku, „Sprawozdania Towarzystwa Naukowego KUL”, 1953-1956, s. 154-158). Nie można zapominać także o szeregu prac J. Wiśniewskiego poświęconych w części terenom województwa sandomierskiego (m.in. Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w pińczowskiem, sklabmierskiem i wiślickiem, Marjówka 1927; Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w powiecie włoszczowskim, Marjówka Opoczyńska 1932). 45 Kościół paraﬁalny w Łaskarzewie należał do dekanatu Garwolin diecezji poznańskiej, zaś kościół zakonny franciszkanów konwentualnych w Smardzewicach do dekanatu Wolbórz diecezji włocławskiej. Łaskarzew, leżący pierwotnie na obszarze diecezji krakowskiej, należał do dóbr stołowych biskupstwa poznańskiego. Znalazł się w diecezji poznańskiej po lokacji miasta w 1418 r. przez biskupa poznańskiego Andrzeja Łaskarza z Gosławic. W opinii B. Kumora został włączony do diecezji poznańskiej między 1470 a 1621 r., Kumor, Granice metropolii i diecezji polskich, s. 61. Nieco inaczej uważa J. Nowacki, według którego miasto znalazło się w granicach diecezji poznańskiej w latach 1420-1424, Nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. 2, s. 545. Podobnie było w przypadku Smardzewic, które należały do diecezji włocławskiej jako część dóbr stołowych biskupów kujawskich, „Regestr diecezjów”, s. 864. 46 Dunin-Wąsowicz, Granice administracji kościelnej, s. 63-64. 47 K. Potkański, Granice biskupstwa krakowskiego, Kraków 1900, s. 22. Zob. też: S. Arnold, Terytorja plemienne w ustroju administracyjnym Polski piastowskiej (w. XII-XIII), w: „Prace Komisji dla Atlasu Historycznego Polski”, z. 2, Kraków 1927, s. 91-92. 48 Jedynie paraﬁa w Głowaczowie, przeniesiona ok. połowy XV w. z Leżenic (dek. Zwoleń), należała do województwa mazowieckiego, Litak, Sieć paraﬁalna archidiakonatu radomskiego, s. 106. 49 Paraﬁa w Ryglicach należała pierwotnie do archidiakonatu krakowskiego. Biskup Piotr Tylicki w 1616 r. włączył ją razem z 6 innymi paraﬁami do prepozytury tarnowskiej, Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej, t. 4, s. 27. Mimo że Karol de Perthées na „Polonii” włączył Ryglice do województwa sandomierskiego, nie potwierdzają tego źródła pisane z XVII w., Z. Guldon, L. Stępkowski, Z. Trawicka, Rejestr poborowy powiatu pilzneńskiego z 1629 r., „Kieleckie Studia Historyczne”, 2 (1977), s. 211-283; Rejestr poborowy województwa krakowskiego z roku 1629, oprac. W. Domin i in., Wrocław 1956, s. 258; Rejestr poborowy województwa krakowskiego z roku 1680, oprac. E. Trzyna, S. Żyga, Wrocław 1959, s. 283. 40 41 28 Rozdział I. Prowincja małopolska Do województwa sandomierskiego należały także wszystkie kościoły prepozytury wiślickiej z wyjątkiem 3 paraﬁi dekanatu Sokolina (Działoszyce, Sancygniów, Skalbmierz), które leżały w województwie krakowskim50. Były to jednostki administracji kościelnej wyodrębnione z obszaru archidiakonatu krakowskiego w okresie XII-XV w. Najwcześniej powstały archidiakonaty sandomierski i radomski (dziekania kielecka) oraz prepozytury wiślicka i kielecka, których utworzenie przypisuje się biskupowi Gedce (przed 1171 r.)51. Prepozytura tarnowska została zorganizowana na początku XV w. jako wynik polityki Leliwitów Tarnowskich52. Pozostałe jednostki kościelne – archidiakonaty krakowski, lubelski, sądecki, wojnicki i zawichojski – należały zarówno do województwa sandomierskiego, jak i województw sąsiednich: lubelskiego oraz krakowskiego, i będą omówione krótko przy analizie pozostałych województw Małopolski. Jeżeli chodzi o archidiecezję gnieźnieńską, to na terenie województwa sandomierskiego leżał praktycznie cały archidiakonat kurzelowski53. Terytorium archidiakonatu kurzelowskiego, utworzonego przed 1306 r., miało traﬁć do archidiecezji gnieźnieńskiej tytułem rekompensaty za straty spowodowane utworzeniem diecezji włocławskiej w XII w.54 Do województwa sandomierskiego należał też zakonny kościół paraﬁalny prowadzony przez bożogrobców w mieście Łęgonice zaliczanym do dekanatu rawskiego archidiecezji gnieźnieńskiej. Mogło to wynikać z faktu fundacji kościoła przez prymasa Mikołaja Trąbę w 1421 r., a następnie przekazania go w zarząd bożogrobcom miechowskim. Po drugiej stronie Pilicy leżały Łęgonice Duże posiadające swój kościół paraﬁalny należący także do dekanatu Rawa Mazowiecka55. Należy podkreślić, że liczba jednostek administracji kościelnej - dekanatów i archidiakonatów - była w województwie sandomierskim zdecydowanie wyższa niż w lubelskim, nawet jeśli wziąć pod uwagę większy o 1/3 obszar województwa sandomierskiego. Na terenie województwa sandomierskiego znajdowało się w II połowie XVIII w. 650 świątyń łacińskich. Odsetek kościołów paraﬁalnych w ogólnej liczbie świątyń był tutaj wyższy (61,2%) niż w województwie lubelskim (52,1%), co świadczy o lepiej zorganizowanej sieci paraﬁalnej Sandomierszczyzny56. Wśród 398 kościołów paraﬁalnych było 10 zakonnych (w tym kolegiata w Sandomierzu pw. Nawiedzenia NMP, która była jednocześnie świątynią zgromadzenia bartoszków, inaczej komunistów) oraz 11 obsługiwanych przez zgromadzenia zakonne. Na 252 kościoły ﬁlialne były 43 kościoły zakonne oraz 3 obsługiwane przez zakonników. W województwie sandomierskim znajdowało się w sumie 48 kościołów szpitalnych. Jeżeli chodzi o mniejszości wyznaniowe, to najważniejszą rolę w województwie sandomierskim odgrywali żydzi57. J. Muszyńska, w swoim opracowaniu poświęconym gminom żydowskim w Małopolsce, podzieliła województwo sandomierskie na dwie części. Do pierwszej zaliczyła tę „Regestr diecezjów”, s. 350, 352-353. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej, t. 4, s. 45, 76, 81. 52 Kumor, Prepozytura tarnowska, s. 10-11. 53 Paraﬁe Cierno i Kuczków należały do województwa krakowskiego, paraﬁe Jasionna, Wyśmierzyce, Stromiec, Białobrzegi (dek. Przytyk) do województwa mazowieckiego, paraﬁe Maluszyn, Chełmo, Koniecpol, Wielgomłyny, Niedośpielin (dek. Kurzelów) do województwa sieradzkiego, zob. Aneks. 54 Abraham, Organizacja Kościoła w Polsce, s. 64; Kumor, Granice metropolii i diecezji polskich, s. 33-34; B. Kumor, Gnieźnieńska archidiecezja. Archidiakonaty i oﬁcjalaty, w: Encyklopedia katolicka, t. 5, red. L. Bieńkowski i in., Lublin 1989, kol. 1181. 55 Łęgonice były własnością arcybiskupów gnieźnieńskich już w 1136 r. W 1420 r. Mikołaj Trąba założył na prawym brzegu Pilicy miasto i obdarzył je prawem magdeburskim. Od tego momentu istnieją wieś Łęgonice, tzw. rawskie, oraz miasto Łęgonice, tzw. opoczyńskie, J. Wiśniewski, Dekanat opoczyński, Radom 1913, s. 92-93. 56 Litak, Kościół łaciński, s. 69. 57 Guldon, Ludność żydowska w miastach województwa sandomierskiego, s. 17-29; Guldon, Krzystanek, Ludność żydowska w miastach powiatu wiślickiego, s. 23-36. 50 51 29 1. Małopolska część województwa, która pozostała przy Rzeczypospolitej po I rozbiorze Polski (powiat radomski, chęciński, opoczyński, stężycki oraz większą część sandomierskiego i wiślickiego), do drugiej zaś, określonej jako międzyrzecze Wisły i Sanu, ziemie, które odpadły od Rzeczypospolitej po 1772 r. (powiat pilzneński oraz części sandomierskiego i wiślickiego). Autorka uzasadnia taki podział różną bazą źródłową pozostałą dla obu tych części58. Zestawienie statystyczne gmin zawarte we wspoTabela 2: Liczba świątyń w województwie sandomierskim ok. 1772 r. Religie i kościoły Diecezja /Eparchia Archidiakonat /Oﬁcjalat Dekanat/Protopopia /Namiestnictwo Kościół kalwiński Świątynie główne Świątynie pomocnicze 5 – 6 – Kościół katolicki ob. greckiego Przemyśl – Dukla Kościół katolicki ob. łacińskiego Gniezno Kurzelów Kurzelów 11 9 Małogoszcz 15 7 Opoczno 13 6 Przytyk 10 2 Skrzynno 13 13 Żarnów Kraków 5 42 1 – Łowicz Rawa Mazowiecka 74 42 Kielce Dziekania Radom 14 10 Stężyca 18 3 Zwoleń 15 8 47 21 Bodzentyn 22 20 Kunów 16 13 38 33 Kielce Prepozytura Kraków Lublin Jędrzejów 2 1 Opatowiec 21 11 23 12 Kazimierz 3 2 Łuków 2 2 Parczew 1 – 10 10 16 14 Solec Nowy Sącz 58 11 73 Muszyńska, Żydzi w miastach, s. 19. Mielec 13 12 Pilzno 15 12 Ropczyce 13 6 Strzyżów 10 11 51 41 30 Rozdział I. Prowincja małopolska Kościół katolicki ob. łacińskiego Kraków Sandomierz Suma końcowa 12 12 3 Połaniec 13 6 Rudnik 12 10 50 31 Tarnów 19 20 Wiślica Kije 22 13 Pacanów 14 11 Sokolina 13 4 49 28 Jasło 2 1 Wojnicz 3 1 5 2 Opatów 11 4 Urzędów 1 Zawichost 13 Zawichost Religia mojżeszowa 13 Miechocin Tarnów Wojnicz Kościół luterański Koprzywnica 3 25 7 323 209 – Poznań Warszawa Garwolin 1 Włocławek Włocławek Wolbórz – 1 398 252 1 – 64 4 474 256 mnianym wyżej opracowaniu oddaje poniższa tabela. Poniższe zestawienie nie uwzględnia gmin w Osieku i Zawichoście, gdyż pierwsze wzmianki o nich pochodzą z lat 1787-1790 r.59 W większych skupiskach ludności żydowskiej, a do takich należały z pewnością miasta Nowy Korczyn i Pińczów60, obok synagogi kahalnej znajdowały się inne bożnice. I tak w Pińczowie obok głównej murowanej synagogi, wzniesionej według różnych autorów w XVI (ok. 1557 r.)61 lub XVII w.62, istniały w XVIII w. jeszcze dwie świątynie – murowana i drewniana. W Nowym Korczynie w 1783 r. istniały także 3 bożnice63, z których najstarsza została zbudowana w 1659 r. i przebudowana Tamże, s. 71-72. Nowy Korczyn i Pińczów były to największe skupiska ludności żydowskiej w województwie sandomierskim. Wskazuje na to liczba ludności odnotowana zarówno przez Liczbę głów żydowskich w Koronie z 1765 r. jak i Spis ludności diecezji krakowskiej z 1787 r. W Pińczowie w połowie XVIII w. liczba ludności mojżeszowej przewyższała liczbę katolików i miała dochodzić do 5 tys., Wiśniowski, Prepozytura wiślicka, s. 66. Wartość ta z pewnością jest zawyżona. W świetle Spisu ludności diecezji krakowskiej biskupa Poniatowskiego w samym mieście mieszkało w 1787 r. 1877 żydów, tj. 60,1% całej ludności miasta. Nieco sprzeczne dane odnośnie do liczby ludności żydowskiej występują dla miasta Nowy Korczyn. Liczba głów żydowskich w Koronie (s. 394) z 1765 r. mówi o 1536 osobach wyznania mojżeszowego w kahale korczyńskim. W świetle wizytacji z 1783 r. mieszkało w tym mieście 2,5 tys. żydów i 1975 katolików (Wiśniowski, Prepozytura wiślicka, s. 185, 188), zaś w Spisie ludności diecezji krakowskiej z 1787 r. (s. 21, 96) wymienionych jest jedynie 499 żydów i 1030 katolików. Zob. Z. Guldon, J. Wijaczka, Ludność Pińczowa w XVI-XVIII wieku, w: Ludność żydowska w regionie świętokrzyskim. Materiały z sesji naukowej w Starachowicach, 17 X 1987 r., red. Z. Guldon, Kielce 1989, s. 53, 59. 61 Pińczów (dostęp: http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/katalog_swietokrzyskie_pinczow.html , 22.06.2007). 62 EJL. II, s. 990. 63 Wiśniowski, Prepozytura wiślicka, s. 66, 188. 59 60 31 1. Małopolska w 172464. W mniejszych miastach Sandomierszczyzny obok synagog spotkać można domy modlitwy. Znajdowały się one w Pierzchnicy, gdzie na skutek zburzenia dwóch bożnic starozakonni zbierali się w domu prywatnym65, w Maciejowicach66, Górznie67, Kazanowie68 i Stężycy69. Do najstarszych gmin województwa sandomierskiego należały Sandomierz i Szydłów70. Tabela 3: Liczba gmin żydowskich w województwie sandomierskim w 1765 r. Powiat Sandomierz Wiślica Radom Chęciny Stężyca Opoczno Pilzno RAZEM Liczba gmin 16 10 13 5 3 2 15 64 Podstawa: Muszyńska, Żydzi w miastach, s. 150-152, 18971. W południowo-wschodniej części województwa sandomierskiego, podobnie jak to było we wschodniej części województwa lubelskiego, pojawiają się świątynie unickie. Łacińskie paraﬁe Konieczkowa i Ludcza przypominają swoim charakterem okolice Radzynia Podlaskiego i Ostrowa Lubelskiego. Są to tereny, na których kończy się zdecydowana dominacja wyznania rzymskiego i zaczyna rosnąć znaczenie społeczności greckokatolickiej. W powiecie pilzneńskim województwa sandomierskiego, tuż przy granicy z województwem ruskim, znajdowało się 6 paraﬁi greckokatolickich należących do dekanatu Dukla unickiej diecezji przemyskiej72. Trzy z nich: Bonarówka, Krasna (Krosna), Oparówka, należały przed unią do Kościoła prawosławnego i zostały ujęte na mapie województwa sandomierskiego w XVI w.73 Pozostałe cerkwie powstały w XVI-XVIII w. Podział dekanatu dukielskiego między 3 województwa (krakowskie, sandomierskie i ruskie) pokrywał się z podziałem etnograﬁcznym. Górna część tego dekanatu to terytorium zwartego osadnictwa łemkowskiego (woj. krakowskie), natomiast część pogórzańska leżała na terenie tzw. Zamieszańców, odrębnej grupy Łemków (woj. sandomierskie i ruskie)74. 64 Nowy Korczyn (dostęp: http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/katalog_swietokrzyskie_nkorczyn.html, 22.06.2007). 65 Wiśniowski, Prepozytura wiślicka, s. 62. 66 AAL. Rep60 A104, s. 70. 67 AAL. Rep60 A104, s. 94. 68 AKMK. AV44, s. 32. 69 AAL. Rep60 A104, s. 2. 70 Leszczyński, Zarys organizacji gminnej, s. 70; W. Kowalski, Ludność żydowska a duchowieństwo archidiakonatu sandomierskiego w XVII-XVIII wieku, „Studia Judaica”, 1 (1998), nr 2, s. 178; Guldon, Krzystanek, Żydzi w miastach lewobrzeżnej części województwa sandomierskiego, s. 10, 18. 71 Wykaz gmin żydowskich województwa sandomierskiego uzupełnił ostatnio J. Wijaczka (Od połowy XVII po schyłek XVIII w., s. 132-134), umieszczając na swojej mapie dodatkowo gminę w Serokomli. Pominął natomiast gminę w Rakowie. 72 Budzyński, Ludność pogranicza polsko-ruskiego, t. 2, s. 82, 85, 151, 199, 270, 319; Kołbuk, Kościoły wschodnie, s. 246 (zalicza te miejscowości do woj. ruskiego). 73 Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku, s. 66 (mapa). 74 Akt erekcyjny cerkwi w Rzepniku w 1581 r., Gmina Wojaszówka (dostęp: http://www.wojaszowka.pl/miejscowosci. html, 22.06.2007); M. Kaznowski, Beneﬁcja unickiego dekanatu dukielskiego oraz ich użytkownicy w latach 1761-1780, „Nasza Przeszłość”, 100 (2003), s. 259. 32 Rozdział I. Prowincja małopolska Spośród 97 zborów protestanckich funkcjonujących w województwie sandomierskim w II połowie XVI w. źródła XVIII-wieczne rejestrują zaledwie 5 świątyń kalwińskich oraz jedną luterańską75. Trzeba zaznaczyć, że odsetek ludności protestanckiej w miejscowościach Sandomierszczyzny był niewielki. Tam gdzie występowali luteranie lub kalwini, nie przekraczał w żadnym przypadku 10%. Do wyjątków należy Kolonia Dzika Wola w powiecie radomskim (par. Brzóza), gdzie protestanci stanowili w 1787 r. ponad połowę mieszkańców76. Sielec i Tursko Wielkie leżące w województwie sandomierskim były miejscem zjazdów szlachty ewangelickiej w XVIII w.77 Dla ewangelickich mieszczan Staszowa, których wg „Spisu ludności diecezji krakowskiej z 1787 r.” było 45, oraz dla miejscowych protestantów nabożeństwa odprawiane były także w drewnianym zborze we wsi Sielec. Zgodnie z treścią wizytacji z 1783 r. we wsi znajdowały się dwa zbory: stary drewniany oraz postawiony obok niego nowy, murowany, w momencie wizytacji jeszcze nieukończony. Jeden był przeznaczony dla kalwinów, drugi dla luteran78. Do I połowy XIX w. funkcjonował także zbór kalwiński w Szczepanowicach w powiecie pilzneńskim, założony i nadzworowany przez rodzinę Chrząstowskich79. W województwie sandomierskim występowało w II połowie XVIII w. 730 obiektów sakralnych – jedna świątynia na ok. 36 km2. Podobnie jak omówiona wcześniej Lubelszczyzna, był to teren przewagi struktur Kościoła łacińskiego. Zagęszczenie kościołów było tutaj jednak zdecydowanie wyższe niż w województwie lubelskim – jeden kościół łaciński przypadał na ok. 40 km2. Różnica ta wynikała przede wszystkim z lepiej rozbudowanych struktur paraﬁalnych – jeden kościół paraﬁalny przypadał na 66 km2 , a więc występował dwa razy częściej niż w województwie lubelskim, zaś jeden kościół ﬁlialny na ok. 104 km2. W południowo-wschodniej części województwa sandomierskiego rozpoczyna się obszar mieszany wyznaniowo i etnicznie. Obok nadal dominującego wyznania rzymskokatolickiego sporadycznie przy granicy z województwem ruskim występuje kilka cerkwi unickich i znaczne już zagęszczenie synagog i domów modlitwy. Kilkadziesiąt kilometrów dalej na wschód to przemieszanie wyznań i kultur. Teren ten cechuje niemal równomierna obecność trzech wielkich społeczności Rzeczypospolitej – katolickiej, unickiej i żydowskiej. Na jedną synagogę kahalną w województwie sandomierskim przypadało ok. 408 km2, a więc więcej niż w województwie lubelskim. Analiza geograﬁczna wskazuje na nieco większe zagęszczenie synagog we wschodnich i południowych powiatach województwa sandomierskiego: pilzneńskim, wiślickim, sandomierskim. Ciekawa różnica między województwem lubelskim i sandomierskim pojawia się przy analizie charakteru miejscowości, w których zlokalizowane były świątynie. Element ten, podobnie jak większe zagęszczenie kościołów, wskazuje na starsze i bardziej rozwinięte osadnictwo Sandomierszczyzny, za którym szła lepiej rozbudowana sieć paraﬁalna. Większość obiektów sakralnych województwa sandomierskiego znajdowała się na wsi (54,5%). Dla przypomnienia, w województwie lubelskim H. Merczyng w swojej pracy utożsamia zbór w Sieczkowie ze zborem w sąsiedniej wsi Grzymała. Zarówno Sieczków, jak i Grzymała były w XVI i XVII w. własnością kalwińskiego rodu Karwickich, którzy w obu tych wsiach zbudowali zbory. Obie świątynie, choć w nie najlepszym stanie, istniały do końca XVIII w. Spis ludności z 1787 r. wskazuje na upadek społeczności ewangelickiej w Sieczkowie w II połowie XVIII w. Zbór i ludność kalwińska przetrwały natomiast we wsi Grzymała, Spis ludności diecezji krakowskiej, s. 95; Merczyng, Zbory i senatorowie, s. 197; Wiśniowski, Prepozytura wiślicka, s. 121; Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy, s. 60; Tuczępy. Historia (dostęp: http://www.tuczepy.pl/asp/ start.asp?page=pl_historia&f=f_historia&tytul=Historia, 23.06.2007). 76 Spis ludności diecezji krakowskiej, s. 138. 77 Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy, s. 58. 78 Wiśniowski, Prepozytura wiślicka, s. 121. 79 Kumor, Prepozytura tarnowska, s. 230 (pomyłkowo luteranie); Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy, s. 60-61; Merczyng, Zbory i senatorowie, s. 200-201. 75 1. Małopolska 33 odsetek ten wynosił 42%. W statystyce, przy określaniu miejskiego charakteru osady, przyjęte zostało oczywiście kryterium formalnoprawne, tzn. posiadanie praw miejskich. Dyskusja na temat wiejskiego charakteru wielu średnich i małych miast dawnej Rzeczypospolitej stanowi odrębne zagadnienie. Pierwszą przyczyną częstszego występowania świątyń we wsiach był brak na terenie województwa sandomierskiego tak silnego ośrodka miejskiego, jakim był Lublin. Sandomierz w II połowie XVIII w. miał 11 kościołów łacińskich i synagogę kahalną, podczas gdy Lublin – 20 kościołów łacińskich, cerkiew unicką i 5 synagog. Drugim elementem decydującym o bardziej „wiejskim” charakterze Kościoła sandomierskiego był typ osadnictwa oraz wcześniejszy niż na Lubelszczyźnie początek budowania struktur kościelnych. Jest rzeczą charakterystyczną dla całej Rzeczypospolitej, że na terenach o młodszym i słabszym osadnictwie lub mieszanych wyznaniowo, gdzie Kościół katolicki był w mniejszości, świątynie były zlokalizowane głównie w miastach. Tam gdzie sieć paraﬁalna była dobrze rozwinięta, jak to było w województwie sandomierskim80, więcej kościołów położnych było na wsi81. Zasada ta nie dotyczy oczywiście mniejszości żydowskiej, której życie religijne koncentrowało się w miastach. Wszystkie synagogi kahalne województwa sandomierskiego zlokalizowane były w ośrodkach miejskich. Jedyną wsią, dla której w źródłach jest wzmianka o żydowskim domu modlitwy, było Górzno w powiecie stężyckim82. Struktura patronatu świątyń chrześcijańskich województwa sandomierskiego pokazuje, że był to teren, gdzie dominowała własność szlachecka. Zgodnie z zestawieniem zawartym w „Atlasie historycznym Polski” dla województwa sandomierskiego własność szlachecka w II połowie XVI w. wynosiła 62,1% (metoda płaszczyznowa) – 73% (metoda punktowa), duchowna 16% (metoda punktowa) – 18,3% (metoda płaszczyznowa), zaś królewska 11% (metoda punktowa) – 19,6% (metoda płaszczyznowa)83. Ponieważ nie wszystkie kościoły ﬁlialne, z powodu braku ufundowanych przy nich beneﬁcjów, posiadały swoich patronów, lepiej strukturę patronatu oddaje sytuacja kościołów paraﬁalnych. Wśród 386 łacińskich paraﬁi województwa sandomierskiego (w 12 przypadkach nie ma informacji o charakterze patronatu) zdecydowanie dominował patronat szlachecki – 249 (64,5%). Paraﬁi patronatu duchownego było 85 (22%), zaś królewskiego 44 (11,4%). Pozostała część – 8 paraﬁi, tj. ok. 2,1%, podlegała patronatowi mieszanemu. Mimo że przewaga patronatu szlacheckiego w skali całego województwa jest dość wyraźna, to były też rejony o innej jego strukturze. Do wyjątków należą tutaj dekanaty Bodzentyn i Kunów, gdzie skoncentrowane były dobra biskupów krakowskich. W tych dwóch dekanatach dominował patronat duchowny (odpowiednio 72,7% i 75%). Jeżeli chodzi o kościoły protestanckie i unickie leżące w województwie sandomierskim, to opieka nad nimi spoczywała w całości w rękach szlachty. Wyjątkiem była cerkiew pw. Narodzenia NMP w Oparówce, nad którą opiekę sprawowało duchowieństwo łacińskie, a konkretnie opat cystersów z Koprzywnicy84. Granice w o j e w ó d z t w a k r a k o w s k i e g o były bardzo zbliżone do granic dzielnicowego księstwa krakowskiego85. Michał Baliński, opisując województwo krakowskie, podzielił je następująco: S. Arnold opisał Wyżynę Sandomierską jako drugi, po kotlinie Nidy, najstarszy pień osadniczy Małopolski, Arnold, Geograﬁa historyczna, s. 107. 81 Por. Litak, Kościół łaciński, s. 69. 82 AAL. Rep60 A104, s. 94. 83 Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku, s. 88, 94, 110. 84 Kazanowski, Beneﬁcja unickiego dekanatu dukielskiego, s. 303. 85 Gloger, Geograﬁa historyczna, s. 174. 80 34 Rozdział I. Prowincja małopolska „Wtwo to, mając za herb orła białego w złotej koronie na czerwonem polu, ze złotą na skrzydłach pręgą; dzieli się na 8 powiatów; Krakowski, Sandecki, Biecki, Proszowski, Księzki, Czchowski, Lelowski, Szczyrzycki; a nadto w obrębie tegoż Wtwa są księstwa: Oświęcimskie, Zatorskie, Siewierskie i Sstwo czyli Zjemia Spiska”86. O prawnej odrębności ziemi spiskiej i księstwa siewierskiego od województwa krakowskiego była mowa na początku rozdziału. Księstwa oświęcimskie i zatorskie oﬁcjalnie weszły w skład województwa krakowskiego w 1564 r. jako tzw. powiat śląski. Od tego momentu stanowiły integralną część województwa krakowskiego, z tym, że nazwy „księstwo oświęcimskie” oraz „księstwo zatorskie” występowały także w następnych stuleciach. Z formalnego punktu widzenia województwo krakowskie można podzielić w XVIII w. na 8 powiatów: krakowski, proszowicki, ksiąski, lelowski, biecki, sądecko-czchowski, szczyrzycki i śląski. Odrębne w pracach Balińskiego i Glogera powiaty sądecki i czchowski stanowiły jeden powiat administracyjny87. Ziemia spiska oraz księstwo siewierskie88, mimo oczywistych związków z Małopolską i przynależności do diecezji krakowskiej, stanowiły odrębne od województwa krakowskiego jednostki administracyjne. Obszar województwa krakowskiego w granicach opisanych powyżej, tzn. bez Spisza i księstwa siewierskiego, obejmował 20 487 km2 89. Województwo krakowskie jako jedyne z województw dawnej Rzeczypospolitej posiada kompletną i pełnowartościową mapę osadnictwa oraz struktur administracji państwowej i kościelnej dla II połowy XVIII w. Chodzi tutaj o „Mapę województwa krakowskiego w dobie Sejmu Czteroletniego 1788-1792” opracowaną przez Karola Buczka w Krakowie w 1929 r. Materiał źródłowy do niej, stanowiący jednocześnie jej rozwinięcie i uzupełnienie, został opublikowany w dwóch tomach „Materiałów do słownika historyczno-geograﬁcznego województwa krakowskiego w dobie Sejmu Czteroletniego (1788-1792)”90. Należy pamiętać, że opracowanie to obejmuje województwo krakowskie w granicach po I rozbiorze Rzeczypospolitej, a więc bez jego części południowej, tj. powiatów bieckiego, sądecko-czchowskiego, szczyrzyckiego i śląskiego. Praktycznie wszystkie kościoły katolickie województwa krakowskiego, poza nielicznymi wyjątkami, należały do diecezji krakowskiej. Drobne różnice wynikały z późniejszego kształtowania się granic kościelnych w porównaniu z granicami państwowymi oraz związków organizacji terytorialnej Kościo- 86 M. Baliński, T. Lipiński, Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograﬁcznym i statystycznym, Warszawa 1885, t. 2, s. 36. 87 Podraza, Małopolska, s. 26. W rejestrach poborowych z XVI w. występuje 7 powiatów administracyjnych: krakowsko-proszowicki, ksiąski, lelowski, biecki, sądecki, szczyrzycki oraz śląski (księstwo oświęcimskie i zatorskie). Z niewiadomych przyczyn praca S. Arnolda (Geograﬁa historyczna, s. 109) pomija powiat sądecki. W początkach XVII w. wyodrębnił się osobny powiat krakowski, a ostateczny podział administracyjny ustalił się w połowie XVII w., Urzędnicy województwa krakowskiego XVI-XVIII wieku. Spisy, oprac. S. Cynarski, A. Falniowska-Gradowska, Kórnik 1990, s. 5-6. A. Pawiński podaje informację o podziale w XVII w. powiatu sądeckiego na sądecki i czchowski (Polska XVI wieku pod względem geograﬁczno-statystycznym, t. 3: Małopolska, oprac. A. Pawiński, Warszawa 1886 [Źródła dziejowe, t. 14], s. 14), ale jest to informacja trudna do weryﬁkacji. Na mapie „Carte de la Pologne” Józefa Aleksandra Jabłonowskiego i Giovanniego Antonio Rizziego z 1772 r. (skala 1 : 692 000) można odnaleźć tylko powiat sądecki, który obejmował także Czchów, Rejestr poborowy województwa krakowskiego z roku 1680, s. XXI-XXII. 88 Tę odrębność księstwa siewierskiego potwierdza też „Regestr diecezjów” (s. 337-343) z 1783 r. Podając nazwy dekanatów, autor zaznaczył tylko przynależność paraﬁi do księstwa siewierskiego. Przy innych powiatach krakowskich była podana przynależność zarówno wojewódzka, jak i powiatowa poszczególnych miejscowości. 89 Polska XVI wieku pod względem geograﬁczno-statystycznym, t. 3: Małopolska, s. 8. 90 Materiały do słownika historyczno-geograﬁcznego województwa krakowskiego w dobie Sejmu Czteroletniego (17881792), red. W. Semkowicz, z. 1-2, Wrocław-Warszawa-Kraków 1960. 1. Małopolska 35 ła z kompleksami własnościowymi91. Kuczków, który należał do powiatu lelowskiego i dekanatu Kurzelów archidiecezji gnieźnieńskiej, został założony na surowym korzeniu przez Jana Bodzantę, arcybiskupa gnieźnieńskiego, co może tłumaczyć związek tej paraﬁi z arcybiskupstwem w Gnieźnie92. Z kolei kościół i paraﬁa w Ciernie, leżące w powiecie ksiąskim, były jeszcze w XV i XVI w. przedmiotem licznych sporów między biskupstwem krakowskim i arcybiskupstwem gnieźnieńskim. Łaski zaliczał paraﬁę do archidiakonatu kurzelowskiego, podlegającego archidiecezji z Gniezna, zaś Długosz uznawał ją za część diecezji krakowskiej93. Naturalną granicą między województwem krakowskim i sandomierskim była w tym rejonie rzeka Nida. Stolica dekanatu i paraﬁa w Krzepicach, należące do powiatu lelowskiego, związane były także z archidiecezją gnieźnieńską94. W 1357 r. po lokacji miasta w Krzepicach Kazimierz Wielki ufundował tam kościół paraﬁalny i wydzielił nową paraﬁę z paraﬁi kłobuckiej leżącej w granicach diecezji krakowskiej. Zwrócił się do biskupa krakowskiego Bodzanty o przydzielenie dziesięcin ze stołu biskupiego. Wobec odmowy biskupa krakowskiego paraﬁę uposażył dziesięcinami arcybiskup gnieźnieński Jarosław i rozciągnął nad Krzepicami jurysdykcję Gniezna95. Do dekanatu Brzeźnica archidiecezji gnieźnieńskiej należały dwa kościoły zakonne kanoników regularnych laterańskich: paraﬁalny w Mstowie oraz jego ﬁlia w Rędzinach. Kościelna przynależność Mstowa w okresie nowożytnym jest dość skomplikowana. Mimo że samo miasto należało do województwa krakowskiego, to ze względu na położony na północ od Warty klasztor kanoników regularnych było terenem spornym między arcybiskupem gnieźnieńskim i biskupem krakowskim. Biskup krakowski uposażył w 1220 r. klasztor mstowski dziesięcinami z miejscowości położonych w tej okolicy i na tej podstawie uważał, że klasztor należał do diecezji krakowskiej. W 1444 r. Zbigniew Oleśnicki wcielił kościół zakonny, który pełnił funkcję paraﬁi po upadku kościoła położonego w południowej części miasta, do swojej diecezji. Było to przyczyną sporu z arcybiskupem gnieźnieńskim, który uważał terytorium na północ od Warty za podległe swojej jurysdykcji. W 1456 r. zapadł wyrok w Płocku, na mocy którego klasztor kanoników regularnych oraz wsie paraﬁalne położone na północ od Warty miały podlegać stolicy gnieźnieńskiej, zaś miasto i podgrodzie położone na południowym brzegu – biskupowi krakowskiemu. Sobór trydencki w swoich dekretach (sess. 14, cap. 9) stwierdzał wyraźnie, że ta sama paraﬁa nie może należeć do dwóch diecezji. W opinii J. Związka oznaczało to trwałą przynależność Mstowa i jego kościołów oraz okręgu paraﬁalnego do archidiecezji gnieźnieńskiej. S. Litak w swoim opracowaniu poświęconym strukturom Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej w II połowie XVIII w. dzieli paraﬁę mstowską między archidiecezję gnieźnieńską (klasztor i ko- Można tutaj odwołać się do opinii J. Szymańskiego („Znamienną cechą organizacji terytorialnej biskupstw polskich, obserwowaną w pewnym stopniu i przy podziałach wewnątrzdiecezjalnych, jest nawiązywanie do wcześniejszych podziałów administracji państwowej lub też do kręgów wyznaczanych przez kompleksy własnościowe albo regiony gospodarczo-geograﬁczne”), Szymański, Biskupstwa polskie w wiekach średnich, s. 222. 92 „Regestr diecezjów”, s. 66; Materiały do słownika historyczno-geograﬁcznego województwa krakowskiego, s. 153; Osadnictwo Księstwa Łowickiego (dostęp: http://ksiestwolowickie.za.pl/osad.htm, 27.06.2007); J. Warężak, Słownik historyczno-geograﬁczny Księstwa Łowickiego, cz. 2, z. 1, Łódź 1967, s. 163-165; tenże, Rozwój uposażenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego w średniowieczu z uwzględnieniem stosunków gospodarczych w XIV i XV w., Lwów 1929, s. 76. 93 „Regestr diecezjów”, s. 104; Materiały do słownika historyczno-geograﬁcznego województwa krakowskiego, s. 34; J. Długosz, Liber beneﬁciorum dioecesis Cracoviensis, t. 3, wyd. A. Przeździecki, Kraków 1864 (Opera omnia, t. 9), s. 369; J. Łaski, Liber beneﬁciorum archidioecesis Gnesnensis, wyd. J. Łukowski, t. 1, Gniezno 1880, s. 575. 94 Granicę województwa krakowskiego wyznaczała tutaj rzeka Liczwarta, zob. Mapa województwa krakowskiego w dobie Sejmu Czteroletniego 1788-1792; Łaski, Liber beneﬁciorum, t. 2, s. 117; „Regestr diecezjów”, s. 62; Materiały do słownika historyczno-geograﬁcznego województwa krakowskiego, s. 148-149. 95 Kumor, Granice metropolii i diecezji polskich, s. 325; J. Związek, Przynależność kościelna pogranicza Wielko- i Małopolski ze Śląskiem, „Prace Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie. Zeszyty Historyczne”, 1994, z. 2, s. 81-82. 91 36 Rozdział I. Prowincja małopolska ściół paraﬁalny) oraz krakowską (kościoły ﬁlialne św. Stanisława i św. Wojciecha). Zaznacza przy tym, że także kościoły ﬁlialne w Mstowie były w niektórych źródłach zaliczane do archidiecezji gnieźnieńskiej. Sprawa nie została prawdopodobnie uregulowana do końca XVIII w., gdyż księga uposażeń diecezji krakowskiej z 1787 r. wymienia kościół paraﬁalny w Mstowie pw. św. Stanisława i zalicza do jego okręgu także miejscowości leżące na północ od Warty96. Nie można wykluczyć, że w Mstowie istniały dwa kościoły paraﬁalne – zakonny pw. Wniebowzięcia NMP (woj. sieradzkie, archidiece. gnieźnieńska) oraz św. Stanisława (woj. krakowskie i diec. krakowska). W II połowie XVIII w. biskupi krakowscy wrazili zgodę na przejście paraﬁi Jaśliska, leżącej w województwie krakowskim, pod jurysdykcję biskupów przemyskich. Jeszcze w 1434 r. Władysław Jagiełło oddał miasto wraz z okolicą na uposażenie biskupstwa przemyskiego. Ostatecznej cesji paraﬁi Jaśliska na rzecz diecezji przemyskiej dokonano w połowie XVIII w. za zgodą biskupa Andrzeja Załuskiego w 1758 r., potwierdzoną następnie przez Ignacego Kajetana Sołtyka i kapitułę katedralną krakowską w 1759 r. Papież Klemens XIII w 1762 r. wyraził aprobatę na wspomniane przesunięcie paraﬁi Jaśliska, zaś wykonał je w roku następnym arcybiskup lwowski Wacław Sierakowski97. Poza przytoczonymi wyżej wyjątkami wszystkie kościoły łacińskie województwa krakowskiego położone były w diecezji krakowskiej. Należały do archidiakonatów: Kraków, Nowy Sącz, Pilica i Wojnicz oraz prepozytur w Pilicy i Wiślicy. Paraﬁa Ryglice znajdowała się w prepozyturze tarnowskiej98. Zarówno archidiakonaty, jak i dekanaty tej części diecezji krakowskiej należały do najstarszych jednostek administracji kościelnej w Rzeczypospolitej. Powstanie dekanatów w archidiakonacie krakowskim można przesunąć – wg interesującej teorii J. Chachaja – na rządy biskupa Gedki, tj. na II połowę XII w.99 Obszar archidiakonatu krakowskiego, pierwotnie obejmującego całą diecezję, był stopniowo uszczuplany w związku z powstawaniem kolejnych archidiakonatów i prepozytur okręgowych. Po powstaniu w XII w. opisanych wyżej archidiakonatów kresowych: zawichojskiego, lubelskiego, sandomierskiego i radomskiego (dziekania kielecka), oraz prepozytury wiślickiej i kieleckiej, w 1448 r. Zbigniew Oleśnicki utworzył archidiakonat sądecki wyodrębniony z archidiakonatu krakowskiego oraz prepozytury wiślickiej100. Najpóźniej zostały utworzone archidiakonat i prepozytura okręgowa w Pilicy (1612), obejmujące swoim zasięgiem dekanaty Wolbrom i Lelów101 oraz archidiakonat w Wojniczu, w skład którego weszły dwa dekanaty z archidiakonatu krakowskiego (Lipnica i Wojnicz, 1751) oraz 4 z archidiakonatu sądeckiego (Żmigród Nowy, Jasło, Biecz i Bobowa, 1765)102. Na obszarze województwa krakowskiego w II połowie XVIII w. znajdowały się w sumie 822 kościoły łacińskie. Odsetek kościołów paraﬁalnych w ogólnej liczbie świątyń był w województwie krakowskim (52,8%) niemal identyczny jak w lubelskim (52,1%) i niższy niż w sandomierskim (61,2%). Nie świadczy to bynajmniej o gęstszej sieci paraﬁalnej Sandomierszczyzny, gdyż na jeden kościół paraﬁalny w województwie krakowskim przypadało 47 km2 (w województwie sandomierskim – 66 km2). Wysoki odsetek kościołów ﬁlialnych wynikał ze znacznej liczby świątyń zakonnych i pomocniczych zarówno w samym Krakowie (na 7 paraﬁi przypadało w Krakowie aż 34 kościoły 96 AKapMK. sygn. Reg. C. 14, s. 52, 106; SGKP. VI, s. 779, IX, s. 636; Związek, Przynależność kościelna pogranicza, s. 83-84; Litak, Kościół łaciński, s. 199, 246. 97 Kumor, Granice metropolii i diecezji polskich, s. 63; Budzyński, Ludność pogranicza polsko-ruskiego, t. 2, s. 176. 98 Zob. przyp. 49. 99 J. Chachaj, Powstanie dekanatów w archidiakonacie krakowskim, „Rocznik Muzeum w Gliwicach”, 11/12 (1997), s. 17-18. 100 Kumor, Archidiakonat sądecki, s. 13-14. 101 Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej, t. 4, s. 69, 94. 102 J. Szymański, Dekanat wojnicki w świetle niektórych uwag o organizacji dekanalnej diecezji krakowskiej w XIII-XVI wieku, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”, 8 (1961), z. 1, s. 75-95; tenże, Powstanie archidiakonatu wojnickiego i jego organizacja, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”, 5 (1959), z. 4, s. 83-102. 37 1. Małopolska zakonne i ﬁlialne), jak i jego okolicach. W sumie całe województwo krakowskie wśród 434 kościołów paraﬁalnych miało katedrę krakowską, 8 kolegiat (Kraków – pw. św. Anny, Kraków – pw. Wszystkich Świętych, Kleparz, Nowy Sącz, Bobowa, Pilica, Skalbmierz, Wojnicz), 14 świątyń zakonnych oraz 9 obsługiwanych przez zgromadzenia zakonne. Wśród 388 kościołów pomocniczych były natomiast dwie kolegiaty krakowskie (pw. św. Michała i św. Jerzego), 72 kościoły zakonne, zaś 11 obsługiwały zakony. W województwie krakowskim znajdowały się w sumie 43 kościoły szpitalne, w tym dwa krakowskie prowadzone przez zakony (karmelitanek bosych i duchaków). Tabela 4: Liczba świątyń w województwie krakowskim ok. 1772 r. Religie i kościoły Diecezja /Eparchia Archidiakonat /Oﬁcjalat Dekanat/Protopopia /Namiestnictwo Kościół kalwiński Kościół katolicki ob. greckiego Kościół katolicki ob. łacińskiego Przemyśl Gniezno Kraków – Kurzelów Biecz Świątynie główne 2 Świątynie pomocnicze – 36 4 Dukla 18 Muszyna 37 5 91 9 Kurzelów 1 – Małogoszcz 1 – 2 – Ter. wieluńskie Krzepice 1 2 Uniejów Brzeźnica 1 1 4 3 Kraków Bytom 3 2 25 16 Dobczyce Jędrzejów 20 5 Kraków 12 57 Książ Wielki 16 4 Nowa Góra 27 25 Oświęcim 15 10 Proszowice 18 9 1 1 Skała Pszczyna 29 14 Skawina 16 17 Wieliczka 11 9 Witów 15 8 Zator 25 17 Żywiec Nowy Sącz 10 16 243 210 Nowy Sącz 27 25 Nowy Targ 12 27 2 – Pilzno 41 52 Pilica Wolbrom 12 10 Pilica (prep) Lelów 32 39 Tarnów (prep) Tarnów 1 – Wiślica (prep) Sokolina 3 4 38 Kościół katolicki ob. łacińskiego Rozdział I. Prowincja małopolska Kraków Wojnicz Biecz 21 18 Bobowa 17 8 Jasło 15 6 Lipnica Murowana 23 23 Wojnicz 14 8 Żmigród Nowy Religia mojżeszowa Suma końcowa 8 7 98 70 430 385 434 388 21 6 548 403 We wschodniej części województwa krakowskiego znajdowały się także cerkwie należące do unickiej diecezji przemyskiej, będącej kontynuacją, w sensie organizacyjnym, eparchii prawosławnej. W literaturze obowiązuje generalna opinia, że łacińskie struktury kościelne metropolii lwowskiej były oparte o istniejący tam wcześniej prawosławny podział terytorialny103. Granice łacińskiej i unickiej diecezji przemyskiej różniły się jednak w tym rejonie dość poważnie104. Wynikało to prawdopodobnie z samej genezy łacińskiej diecezji przemyskiej, która nie mogła objąć obszarów administrowanych już wówczas przez biskupa krakowskiego. Stąd przesunięcie jej zachodniej granicy na wschód w stosunku do istniejącej już wówczas diecezji prawosławnej. Z. Budzyński zmiany dotyczące sieci terytorialnej eparchii przemyskiej w epoce nowożytnej opisuje dwuwektorowo: w streﬁe centralnej (Nadsanie) granica przesuwała się na zachód pod wpływem kolonizacji zachodniej, natomiast w pasie przykarpackim podążała daleko na zachód jednocześnie z rozwojem osadnictwa wołoskiego105. W sumie we wschodniej części województwa krakowskiego na terenie 3 dekanatów (Biecz, Dukla i Muszyna)106 znajdowało się 100 kościołów unickich (91 paraﬁalnych i 9 ﬁlialnych). W ramach struktur unickich części diecezji przemyskiej położonych w województwie krakowskim znajdowała się leżąca nieco w izolacji i na uboczu społeczność łemkowska. Była to najdalej wysunięta na zachód społeczność należąca do Kościoła wschodniego107. Nie wdając się w szeroką dyskusję na temat genezy oraz kształtowania się pogranicza polsko-ruskiego w Karpatach108, wystarczy powiedzieć, że Łemkowie zamieszkiwali m.in. tereny powstałego zapewne w II połowie XVII w. unickiego dekanatu Biecz109. 103 Budzyński, Ludność pogranicza polsko-ruskiego, t. 1, s. 52; A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od schyłku XIV do początku XVII wieku, Warszawa 1993, s. 37; Kumor, Granice metropolii i diecezji polskich, s. 254. 104 Różnicę tę ilustruje dobrze już mapa L. Bieńkowskiego i W. Müllera, Diecezje katolickie łacińskie i unickie w Polsce około 1772 r. (Kościół w Polsce, t. 2). 105 Z. Budzyński, Pogranicze polsko-ruskie (ukraińskie) do końca XVIII wieku. Terytorium – dynamika i specyﬁka zmian, w: Dwa pogranicza. Galicja Wschodnia i Górny Śląsk. Historia – Problemy – Odniesienia, red. Z. Budzyński, J. Kamińska-Kwak, Rzeszów 2003, s. 35. 106 Na mapie diecezji łacińskich i unickich L. Bieńkowskiego i W. Müllera z 1968 r. (Kościół w Polsce, t. 2) w województwie krakowskim znalazł się też unicki dekanat Jasło. Autorom chodziło z pewnością o Jaśliska zlokalizowane na południowy wschód od Dukli. Na temat rozwoju sieci paraﬁalnej unickiego dekanatu Biecz zob. B. Kumor, Osadnictwo łemkowskie i sieć paraﬁalna w unickim dekanacie bieckim w świetle wizytacji z r. 1777, „Łemkowie i Łemkoznawstwo w Polsce”, 5 (1997), s. 125-133. 107 W. Kołbuk, Kościół unicki na Łemkowszczyźnie w wieku XVIII: problem odrębności, „Łemkowie i Łemkoznawstwo w Polsce”, 5 (1997), s. 116-117. 108 Można tutaj odwołać się chociażby do podsumowania A. Zięby, Łemkowie i Łemkowszczyzna w historiograﬁi polskiej, „Łemkowie i Łemkoznawstwo w Polsce”, 5 (1997), s. 31-43. 109 Kumor, Osadnictwo łemkowskie, s. 125. ¬ ¬ ¬ ¬¬ ¬ ¬ ¬¬¬ ¬ ¬¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ 1. Małopolska 39 ¬ ¬¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬¬ ¬ ¬ ¬ ZRMVDQGRPLHUVNLH¬ ¬ ¬ 0DSD&HUNZLHXQLFNLH ¬ ¬¬ ¬ ¬ ¬ QD3RJyU]X.DUSDFNLPRNU ¬¬ ¬ ¬ ¬ ¬¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬¬ ¬ FHUNZLHXQLFNLH ¬ ¬ ¬¬ ¬ ¬ ZRMUXVNLH JUDQLFDZRMHZyG]WZD ¬¬ ZRMNUDNRZVNLH ¬ ¬ ¬¬ ¬ ¬ ¬¬ ¬¬ NP ¬ ¬ ¬¬ ¬ ¬ 6NDOD ¬¬¬¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬¬¬¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬¬ ¬¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬¬¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬¬ ¬ ¬¬ ¬ ¬¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬¬ ¬ ¬ ¬¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬¬¬ ¬¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬¬ ¬¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬ ¬¬ ¬ W odróżnieniu od kościołów unickich położonych jedynie w południowo-wschodniej części ¬ województwa krakowskiego, gminy żydowskie były rozmieszczone dość równomiernie na całym jego terenie. Dość dokładnie zarejestrował je „Spis Żydów województwa krakowskiego z roku 1765” wydany pod koniec XIX w. przez A. Czuczyńskiego110. Analiza tego wykazu i innych źródeł, w tym wizytacji Kościoła łacińskiego, pozwala odnotować istnienie 21 gmin żydowskich w województwie krakowskim w II połowie XVIII w.111, w których zlokalizowanych było 27 synagog oraz bożnic. Wizytacja Załuskiego z 1748 r. odnotowuje także żydowski prywatny dom modlitwy w Kromołowie należącym do kahału lelowskiego112. Do największych ośrodków kahalnych należał krakowski Kazimierz, gdzie znajdowało się aż 7 synagog i mieszkało od 3,5 tys. do 4 tys. żydów113, następnie Wiśnicz Nowy z liczbą 2385 osób114 oraz Żmigród Nowy z 1926 żydami115. W kahale żareckim, gdzie mieszkało 952 żydów116, obok synagogi kahalnej znajdowała się mniejsza, prywatna117. Także wizytacja z 1748 r. informuje o dwóch synagogach w Nowym Sączu wystawionych bez zgody władzy kościelnej118. Obok obiektów sakralnych katolików, unitów i żydów na terenie województwa krakowskiego znajdowały się dwie świątynie kalwińskie będące pozostałością reformacji i funkcjonujące nieprzerwanie do końca XVIII w. Chodzi o zbory w Wiatowicach i Wielkanocy. Zbór w Wielkanocy powstał w 1613 r. i był kontynuacją zborów krakowskiego i aleksandrowickiego119. To centrum reforSpis Żydów, s. 408-427. Wykaz gmin żydowskich województwa krakowskiego uzupełnił J. Wijaczka (Od połowy XVII po schyłek XVIII w., s. 132-134), umieszczając na swojej mapie dodatkowo gminę w Przyrowie, w powiecie lelowskim. 112 AKMK. AV32, s. 320; Materiały do słownika historyczno-geograﬁcznego województwa krakowskiego, s. 146 (żydzi należą do kahału w Lelowie). 113 AKMK. AV28, s. 156 (ok. 4 tys. osób); Spis Żydów, s. 413 (3877 osób); Liczba głów, s. 393 (3710 osób). Zob. też: M. Bałaban, Dzieje Żydów w Krakowie i na Kazimierzu (1304-1868), Kraków 1913. 114 Spis żydów, s. 424; Liczba głów, s. 393. 115 Liczba głów, s. 393; Spis żydów, s. 426. 116 Spis żydów, s. 418, 1765 r. 117 AKMK. AV32, s. 343. 118 Kumor, Archidiakonat sądecki, s. 122. 119 AKMK. AV29, k. 59; Merczyng, Zbory i senatorowie, s. 203; Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy, s. 60. 110 111 40 Rozdział I. Prowincja małopolska macji małopolskiej znane jest też z faktu, że brał w nim ślub Maurycy Beniowski, postać barwna, autor słynnych pamiętników i bohater poematu Juliusza Słowackiego. Zbór w Wiatowicach został wprawdzie zniszczony w trakcie najazdu szwedzkiego, jednak szybko odbudowany funkcjonował aż do końca XIX w.120 W województwie krakowskim znajdowało się w II połowie XVIII w. 951 obiektów sakralnych – jedna świątynia na ok. 22 km2. Niemal 90% z nich to kościoły łacińskie, których zagęszczenie było tu o wiele wyższe niż w przypadku pozostałych województw Małopolski – na jedną świątynię przypadało ok. 25 km2 (na jedną paraﬁę ok. 47 km2, na jeden kościół ﬁlialny – ok. 53 km2). Inną cechą wyróżniającą województwo krakowskie na tle innych województw Małopolski było bardzo słabe zagęszczenie kahałów i dużo większe w porównaniu z Sandomierszczyzną i Lubelszczyzną znaczenie społeczności unickiej. Zamieszkiwała ona tereny w górnym i środkowym biegu Wisłoki (okolice Biecza, Dukli, Muszyny). W województwie krakowskim na jeden kościół unicki przypadało ok. 205 km2, zaś na jedną bożnicę – 759 km2 (dla porównania, w Sandomierskiem – 408 km2, zaś w Lubelskiem – 304 km2). Większość obiektów sakralnych województwa krakowskiego znajdowała się na wsi (67,7%). Jeżeli odliczmy Kraków, Kazimierz i Kleparz, to ten odsetek wzrośnie aż do 74,7%. Tak znaczna liczba kościołów wiejskich nie oznacza bynajmniej słabego zurbanizowania tego regionu, lecz gęstsze i starsze osadnictwo oraz wcześniejszy rozwój struktur kościelnych na tym terenie. Zasięg tych struktur obejmował już nie tylko miasta. Znacznie częściej, niż było to w przypadku Małopolski północnej i środkowej, kościoły były lokalizowane także we wsiach, a nawet na pustkowiach, tak jak w przypadku Żabieńca k. Lelowa121. Patronat kościołów chrześcijańskich wskazuje na zdecydowaną dominację własności szlacheckiej w województwie krakowskim. Informacje o charakterze patronatu posiadamy dla 620 świątyń województwa krakowskiego (527 łacińskich, 92 unickich i 1 kalwińskiej). Niemal połowa z nich (308, tj. 49,7%) należy do patronatu szlacheckiego, 27,3% (tj. 169) do patronatu duchownego i 15% (tj. 93) do patronatu królewskiego. Opiekę nad pozostałymi kościołami sprawowały miasta, Uniwersytet Krakowski lub występował patronat mieszany. Nieco niższy odsetek udziału patronatu szlacheckiego w województwie krakowskim w porównaniu z lubelskim i sandomierskim należy przypisywać silniejszemu zaangażowaniu Uniwersytetu Krakowskiego oraz samego miasta Krakowa w patronat kościelny. Zjawiska tego nie było lub występowało ono sporadycznie poza województwem krakowskim. O problemie administracyjnej odrębności z i e m i s p i s k i e j od Małopolski była mowa wyżej. Na temat relacji wyznaniowych na Spiszu zabrał ostatnio głos P. Šoltés, pisząc o dziejach Cerkwi unickiej w XVIII w. Zaznaczył on, że Spisz tworzył najdalej na zachód wysunięty przyczółek obrządku biznatyjsko-słowiańskiego w środkowej Europie122. W II połowie XVIII w. świątyń leżących w granicach starostwa spiskiego znajdowało się 13 świątyń: 6 paraﬁi i 3 ﬁlie łacińskie (w tym jedna świątynia zakonna) oraz 5 paraﬁi i 6 ﬁlii unickich. Paraﬁe łacińskie należały do diecezji krakowskiej, zaś unickie, skupiające głównie ludność łemkowską, do diecezji przemyskiej. Dekanat muszyński, do którego należały cerkwie spiskie, przyjął unię brzeską od początku jej istnienia, na co wpływ mieli z pewnością biskupi krakowscy. Okręg lubowelski jako obszar pograniczny był w średniowieczu przedmiotem sporu między diecezją krakowską i arcybiskupstwem w Ostrzyhomiu. Kilkakrotne decyzje papieskie przyznające paraﬁe w tym rejonie biskupowi AKMK. AV40, s. 173-174; Merczyng, Zbory i senatorowie, s. 202; Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy, s. 60. Materiały do słownika historyczno-geograﬁcznego województwa krakowskiego, s. 359. 122 P. Šoltés, Spiš v dejinách gréckokatolíckej cirkvi v 18. storočí, w: Terra Scepusiensis. Stan badań nad dziejami Spiszu, Levoča-Wrocław 2003, s. 615. 120 121 41 1. Małopolska krakowskiemu (1332, 1342) zostały ostatecznie wykonane dopiero na początku XVII w. Dekanat w Spiszu został utworzony przez biskupa Gembickiego na synodzie w 1643 r.123 W opinii B. Kumora teren Spisza został pierwotnie schrystianizowany przez Kościół łaciński – ośrodek ostrzyhomski od południa i krakowski od północy. Dopiero w XVI w. pojawia się tutaj osadnictwo łemkowskie, niosące ze sobą wyznanie prawosławne. Najwcześniej datowana cerkiew na Spiszu, pochodząca z 1420 r., znajdowała się w Poracu po stronie węgierskiej124. Po stronie polskiej najstarsza cerkiew powstała w 1571 r. w Litmanowej125. Warto podkreślić, że wszystkie świątynie Spisza, poza kościołem ﬁlialnym w Drużbakach Górnych, należały do patronatu królewskiego126. Tabela 5: Liczba świątyń w ziemi spiskiej (część we władaniu polskim) ok. 1772 r. Religie i kościoły Diecezja /Eparchia Archidiakonat /Oﬁcjalat Dekanat/Protopopia /Namiestnictwo Świątynie główne Świątynie pomocnicze Kościół katolicki ob. greckiego Przemyśl – Muszyna 5 6 Kościół katolicki ob. łacińskiego Kraków Nowy Sącz Spisz 6 3 11 9 Suma końcowa P o d s u m o w a n i e. Małopolska była obszarem o zdecydowanej dominacji Kościoła łacińskiego. Na 1925 świątyń różnych wyznań, należących do województw lubelskiego, sandomierskiego, krakowskiego oraz ziemi spiskiej, 1648, a więc 85,6%, stanowiły kościoły rzymskokatolickie. Zdecydowanie skromniej, w porównaniu ze strukturami łacińskimi, prezentowała się liczba kościołów unickich (132 kościoły, tj. 6,9%) oraz świątyń żydowskich (134 synagogi i bożnice, tj. 7%). W całej Małopolsce znajdowało się oprócz tego 11 kościołów protestanckich (2 luterańskie i 9 kalwińskich). Tabela 6: Liczba i udział procentowy świątyń w Małopolsce ok. 1772 r. Województwo Liczba i udział procentowy świątyń katolickich ob. łacińskiego katolickich ob. greckiego luterańskich kalwińskich żydowskich lubelskie 10 346 km2 74,6% 167 6,7% 15 0,4% 1 0,9% 2 17,4% 39 sandomierskie 26 144 km2 89,0% 650 0,8% 6 0,2% 1 0,7% 5 9,3% 68 krakowskie 20 487 km2 86,5% 822 10,5% 100 – 0,2% 2 2,8% 27 z. spiska 679 km2 45,0% 9 55,0% 11 – – – RAZEM 57 656 km2 85,6% 1648 6,9% 132 0,1% 2 0,5% 9 7,0% 134 B. Kumor, Chrystianizacja doliny Popradu do końca XVI wieku, „Almanach Sądecki”, nr 22 (dostęp: http://www. nsi.pl/almanach/art-wydarzenia/chrystianizacja_doliny_popradu.htm, 5.02.2008). 124 Šoltés, Spiš v dejinách, s. 615. 125 Kumor, Chrystianizacja doliny Popradu. 126 B. Szady, Prawo patronatu w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych, Lublin 2002, s. 92. 123 42 Rozdział I. Prowincja małopolska Liczba gmin wyznaniowych oraz ich rozmieszczenie były ściśle związane z liczbą ludności. Dokładne statystyki – co podkreśla wielu badaczy – są w tym względzie bardzo trudne do przeprowadzenia. Dla zobrazowania problemu można jednak posłużyć się zbiorczym zestawieniem sytuacji demograﬁczno-wyznaniowej dawnej diecezji krakowskiej zawartym w spisie ludności diecezji krakowskiej z 1787 r. Pewną trudność może sprawić niedoszacowanie żydów w miastach oraz prawdopodobne pominięcie w spisie ludności wyznania greckokatolickiego127. Należy pamiętać także, że spis ludności z 1787 r. nie objął zawiślańskiej części Małopolski oderwanej przez Austrię w 1772 r. Zgodnie z „Sumariuszem liczby dusz w diecezji krakowskiej” z 1787 r. Małopolskę zamieszkiwało 831 730 osób, z czego 771 932 osoby (92,8%) stanowili katolicy, 58 856 (7,1%) – żydzi, 942 (0,1%) – dysydenci128. Ponieważ spis nie wyodrębnił ludności unickiej, dla poprawności porównania należy także połączyć świątynie unickie i katolickie. Jak widać, proporcje wyznaniowe ustalone przy pomocy liczby obiektów sakralnych oraz liczby ludności są niemal identyczne. E. Wiśniowski i S. Litak, którzy prowadzili badania nad siecią paraﬁalną średniowiecza i czasów nowożytnych, dostrzegli ścisły związek między stopniem rozwoju sieci paraﬁalnej a procesami osadniczymi, na które silny wpływ miało środowisko naturalne, a zwłaszcza warunki glebowe. „Regiony o lepiej rozwiniętej sieci paraﬁalnej charakteryzowały się starszym i lepiej wykształconym osadnictwem”129. „Rozwój sieci paraﬁalnej uzależniony był bardzo silnie od sytuacji osadniczej”130. Jeżeli wziąć pod uwagę dane z poszczególnych województw Małopolski, widać drogę rozwoju struktur łacińskich, która przesuwała się wyraźnie z Krakowa na północ. Ilustruje to dobrze przykładowe zestawienie prezentowanych wyżej danych statystycznych z mapą „Gęstość zaludnienia ziem polskich w połowie XIV wieku” T. Ładogórskiego131. Tabela 7: Zagęszczenie ludności i świątyń w województwie krakowskim132 Zagęszczenie ludności w XIV w. wg T. Ładogórskiego Zagęszczenie świątyń katolickich w II połowie XVIII w. (liczba osób / liczba km2) (liczba świątyń / liczba km2) Archidiakonat lubelski 0,6 / 1 km2 Województwo lubelskie 1 / ok. 62 km2 Archidiakonat sandomierski i prepozytura kielecka Województwo sandomierskie 4,9 / 1 km2 1 / ok. 40 km2 Archidiakonat krakowski Województwo krakowskie 7,0 / 1 km2 1 / ok. 25 km2 Jop, Zasiedlenie pojezierza, s. 130. Spis ludności diecezji krakowskiej, s. 34-35. 129 S. Litak, Organizacja Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku ze szczególnym uwzględnieniem diecezji krakowskiej, w: Kościół katolicki w Małopolsce w średniowieczu i we wczesnym okresie nowożytnym, Kielce-Gdańsk 2001, s. 32-33. 130 Wiśniowski, Paraﬁe w średniowiecznej Polsce, s. 30. 131 T. Ladenberger, Zaludnienie Polski na początku panowania Kazimierza Wielkiego, Lwów 1930, mapa załącznikowa. 132 Tamże, s. 33, 61-73. 127 128 1. Małopolska 43 Odwrotnie proporcjonalnie do zagęszczenia kościołów łacińskich kształtowało się rozmieszczenie synagog. Wzrost ich liczby wiązał się z silnym rozwojem demograﬁcznym społeczności żydowskiej w całej Rzeczypospolitej. Ten przyrost demograﬁczny żydów w Rzeczypospolitej budził zaniepokojenie ze strony Kościoła katolickiego, co odzwierciedlają dobrze relacje biskupów „ad limina”133. W XVI w. odsetek miast z ludnością żydowską w Małopolsce wynosił 25%, przy czym żydzi mieszkali w niemal połowie (47%) miast królewskich i w co czwartym (23%) mieście szlacheckim. Nie było ich oczywiście w miastach należących do Kościoła katolickiego134. Istniała wyraźna dysproporcja udziału ludności żydowskiej między paraﬁami wiejskimi i miejskimi. W połowie XVIII w. w Małopolsce więcej niż 10% ludności żydowskiej było w 59 paraﬁach miejskich i tylko w 5 wiejskich135. Okres nowożytny to intensywny rozwój demograﬁczny i osadniczy diaspory żydowskiej w Małopolsce, przy czym rozwój ten był bardziej intensywny w XVII i I połowie XVIII w. niż w II połowie XVIII w.136 A. Wyrobisz tłumaczy te procesy demograﬁczne poprzez „zahamowanie wzrostu ludności chrześcijańskiej, związane ze stagnacją gospodarki miejskiej oraz opanowanie miasteczek przez element żydowski, głównie przez biedotę, dla której małe miasto i protekcja jego właściciela stwarzały jedyną możliwość utrzymania się przy życiu”137. W efekcie tych zmian w II połowie XVIII w. żydzi mieszkali w 158 na 174 miasta (90,1%) województw krakowskiego, sandomierskiego i lubelskiego138. Od XVI w. mieszkańcy miast królewskich przenosili się na wschód Rzeczypospolitej, gdzie osiedlali się w miastach i miasteczkach prywatnych. Proces ten widać także w województwie lubelskim, gdzie na 34 gminy żydowskie jedynie 7 (Kazimierz Dolny, Kalinowszczyzna, Lublin, Łuków, Ostrów, Parczew, Piaski) znajdowało się w dobrach królewskich, i sandomierskim – na 64 gminy tylko 14 było w miastach królewskich. Bardziej zrównoważona sytuacja była w województwie krakowskim, gdzie na 21 kahałów – 12 miało siedziby w miastach prywatnych, zaś 9 w miastach królewskich139. Zestawienia statystyczne dla poszczególnych województw wskazują, że tam, gdzie Kościół katolicki posiadał najbardziej rozbudowane struktury (województwo krakowskie), zagęszczenie synagog i domów modlitwy było najsłabsze. I odwrotnie – w województwie lubelskim, gdzie łacińska sieć paraﬁalna była słabiej rozwinięta, zagęszczenie świątyń żydowskich była największe. Na zdecydowanie większy stopień „judaizacji” Lubelszczyzny w porównaniu z resztą Małopolski zwrócili uwagę F. Kiryk i F. Leśniak. Uważali jednocześnie, że największe zagęszczenie gmin nie oznaczało, że w województwie lubelskim mieszkało najwięcej żydów. Był to bowiem region późno i słabo zurbanizowany140. Warto dokonać pewnej weryﬁkacji powyższego stwierdzenia odnośnie do sytuacji w XVIII w. w oparciu o dostępne dane demograﬁczne dotyczące liczebności żydów w Małopolsce. Dysponujemy dwoma 133 W. Müller, Żydzi w relacjach ad limina biskupów polskich z XVII i XVIII wieku, w: Religie – edukacja – kultura. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Litakowi, Lublin 2002, red. M. Surdacki, s. 83. 134 F. Kiryk, F. Leśniak, Skupiska żydowskie w miastach małopolskich do końca XVI wieku, w: Żydzi w Małopolsce. Studia z dziejów osadnictwa i życia społecznego, red. F. Kiryk, Przemyśl 1991, s. 17. 135 M. Surdacki, Ludność Małopolski w połowie XVIII wieku, „Roczniki Humanistyczne”, 32 (1984), z. 2, s. 175. 136 Kowalski, Ludność żydowska a duchowieństwo, s. 178-186. 137 A. Wyrobisz, Ludność żydowska w Tarłowie (od połowy XVI do końca XVIII wieku), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 1 (89), 1974, s. 8. 138 Muszyńska, Żydzi w miastach, s. 139. Warto zwrócić uwagę na rozbieżność w liczbie miast małopolskich w pracy F. Kiryka i F. Leśniaka oraz J. Muszyńskiej. J. Muszyńska szacuje liczbę ośrodków miejskich w II połowie XVI w. na 151 (Żydzi w miastach, s. 266), zaś F. Kiryk i F. Leśniak aż na 223 (Skupiska żydowskie w miastach małopolskich, s. 18). 139 Szacuje się, że w wieku XVIII od 50 do 75% żydów zamieszkiwało miasteczka prywatne, A. Kazimierczyk, Żydzi w dobrach prywatnych w świetle sądowniczej i administracyjnej praktyki dóbr magnackich w wiekach XVI-XVIII, Kraków 2002, s. 7; G.D. Hundert, Żydzi w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku, Warszawa 2006, s. 69. 140 Kiryk, Leśniak, Skupiska żydowskie w miastach małopolskich, s. 16. 44 Rozdział I. Prowincja małopolska systematycznymi wykazami liczby żydów dla województw Małopolski z II połowy XVIII w. 141 W opinii Z. Guldona i K. Krzystanka, którzy prowadzili szczegółowe badania dla powiatu wiślickiego, najbardziej wiarygodnym źródłem statystyk demograﬁcznych jest spis kościelny z 1787 r., który dał lepszy wynik niż państwowe spisy z lat 1789-1810. Dla statystyki ludności żydowskiej najlepsze rezultaty – w ich opinii – przyniósł spis z lat 1764-1765, który zarejestrował znacznie więcej żydów niż późniejsze spisy142. Poniższa tabela pokazuje, że nie jest to stwierdzenie w pełni uprawnione, gdyż liczba ludności żydowskiej wzrasta nieco w 1787 r. w porównaniu z danymi z 1765 r. Tabela 8: Liczba żydów w Małopolsce w II połowie XVIII w. Województwo Liczba żydów wg „Liczby głów żydowskich z 1765 r.” Liczba żydów wg tzw. Spisu Poniatowskiego z 1787 r.a liczba liczba na km2 liczba liczba na km2 lubelskie 25 288 2,4 20 107 1,9 sandomierskie 43 728 1,7 43 673 1,7 krakowskie 20 193 1,0 16 814 {19 315}b 0,8 {0,9} RAZEM 89 209c 1,6 80 594 1,4 a Spis ludności biskupa Poniatowskiego z 1787 r. został uzupełniony informacjami ze 6SLVXĩ\GyZZRMHZyG]WZDNUD NRZVNLHJR]URNX dla terenów oderwanych po I rozbiorze (tzw. części zawiślańskiej) oraz z Liczby głów żydowskich w Koronie z taryf roku 1765 dla części województw lubelskiego i sandomierskiego położonych poza diecezją krakowską (m.in. arch. kurzelowski), których nie objął ww. spis biskupa Poniatowskiego. b Dla województwa krakowskiego występują dwa główne źródła: Liczba głów żydowskich w Koronie z taryf roku 1765, s. 393 oraz Spis Żydów województwa krakowskiego z roku 1765. Na temat rozbieżności statystycznych w obu spisach zob. Spis Żydów województwa krakowskiego z roku 1765, s. 409-410. c J. Muszyńska szacuje liczbę żydów w Małopolsce właściwej ok. 1765 r. na 50 036 (Żydzi w miastach, s. 139-140). Jak widać z powyższego zestawienia, tezy sformułowanej przez F. Kiryka i F. Leśniaka odnośnie do stopnia „judaizacji Lubelszczyzny” w XVI w., nie można odnieść do II połowy wieku XVIII. Stopień zagęszczenia ludności żydowskiej jest bowiem wprost proporcjonalny do liczby synagog i domów modlitwy – największy w województwie lubelskim, najmniejszy w krakowskim. Warto przypomnieć w tym miejscu badania M. Surdackiego nad ludnością Małopolski oparte na źródłach kościelnych z połowy XVIII w. Wykazują one, że ludność żydowska stanowiła w połowie XVIII w. 5,34% całej ludności diecezji krakowskiej. Większość żydów małopolskich mieszkała we wschodniej części diecezji, tzn. w województwie lubelskim oraz we wschodniej części województwa sandomierskiego. Leżące na terenie województwa lubelskiego dekanaty cechowały się większym niż w całej Małopolsce odsetkiem ludności żydowskiej: dekanat Chodel – 15,05%, Urzędów – 10,74%, Kazimierz – 9,02%, Parczew – 7,17%, Łuków – 6,74%. Liczby te wyraźnie kontrastują ze wskaźnikami dla dekanatów województwa krakowskiego: dekanat Bytom – 1,69%, Pszczyna – 0,70%, Nowa Góra – 1,55%, Skała – 0,97%, Proszowice – 0,99%, Wieliczka – 0,98%, Witów – 1,38%143. Wobec skąpej podstawy źródłowej dość trudno jest śledzić rozwój gmin żydowskich w Małopolsce. Historiograﬁa utrzymuje istnienie skupiska żydowskiego w Krakowie jeszcze w okresie Zob. przyp. 20, 24. Guldon, Krzystanek, Ludność żydowska w miastach powiatu wiślickiego, s. 33. 143 Surdacki, Ludność Małopolski, s. 172-173. Dobrze ilustrują problem zagęszczenia ludności żydowskiej dołączone do pracy mapy. 141 142 1. Małopolska 45 przedlokacyjnym, podobnie jak we Wrocławiu, Kaliszu, Przemyślu i Płocku. Do końca XV w. źródła odnotowują obecność żydów w Krakowie-Kazimierzu, Sandomierzu, Lublinie, Bochni, Olkuszu, Nowym Sączu, Tarnowie, Zatorze, Wiślicy, Szydłowie i Solcu144. Zgodnie z przyjętym przez A. Leszczyńskiego podziałem terytorialnym organizacji kahalnej, na obszarze Małopolski w XVIII w. znajdowały się: ziemstwo Małopolski, okręg lubelski (oddzielony od ziemstwa Małopolski w połowie XVI w.) oraz dwa kahały na prawach ziemstwa – w Krakowie i Lublinie. Na podstawie uchwały Sejmu z 1717 r. ostatecznie zorganizowano ziemstwo krakowsko-sandomierskie oraz postanowiono, że jego sprawy będą załatwiane w kahale pińczowskim145. Ziemstwo Małopolski obejmowało gminy województw krakowskiego i sandomierskiego (bez powiatu radomskiego), część Kujaw i kilka miast województwa bełskiego i ruskiego146. W skład okręgu lubelskiego wchodzili natomiast żydzi z województwa lubelskiego, części rawskiego oraz 10 gmin powiatu radomskiego147. Kahał krakowski stał się samodzielną jednostką kahalną niezależną od ziemstwa Małopolski w 1692 r. na skutek sporów majątkowych z podległymi sobie gminami ﬁlialnymi. W 1762 r. Sejm Żydów Korony wyraził zgodę, aby gmina lubelska była mu bezpośrednio podporządkowana. Zarówno Kraków, jak i Lublin zaliczane były do gmin pierwszej kategorii, położonych w miastach pryncypialnych, które sprawowały jurysdykcję nad przykahałkami148. W przypadku Lublina były to gminy w Kalinowszczyźnie i Wieniawie149. Jak pokazała analiza poszczególnych województw Małopolski, jej wschodnie rubieże stanowiły granicę zasięgu Kościoła greckokatolickiego. Decydujące znaczenie dla ukształtowania się granicy wyznaniowej łacińsko-ruskiej miał przebieg chrystianizacji i działalność obu Kościołów – rzymKiryk, Leśniak, Skupiska żydowskie, s. 14-15. Leszczyński, Zarys organizacji gminnej, s. 70-71. 146 Na mapie I. Halperina dołączonej do pracy Acta Congressus Generalis Judeorum Regni Poloniae (1580-1764), Jerozolima 1945, do ziemstwa Małopolski zostały zaliczone następujące gminy województw krakowskiego i sandomierskiego: Chrzanów, Dukla, Działoszyce, Janów, Kazimierz (gmina główna), Lelów, Nowy Sącz, Olkusz (gmina główna), Oświęcim, Pilica, Wiśnicz Nowy, Wodzisław (gmina główna), Żmigród Nowy, Chęciny Stare (gmina główna), Chmielnik, Dąbrowa, Dębica, Klimontów, Kolbuszowa, Mielec, Nowy Korczyn, Opatów (gmina główna), Opoczno, Ostrowiec, Pińczów (gmina główna), Połaniec, Raków, Ropczyce, Sandomierz (gmina główna), Staszów, Stopnica, Strzyżów, Szydłów (gmina główna), Tarnów, Ulanów. Listę kahałów ziemstwa Małopolski można uzupełnić o kilkanaście ośrodków wymienionych przez spis pogłównego z 1765 r. i pominiętych na wspomnianej mapie: Będzin, Bobowa, Nakło, Szczekociny, Wolbrom, Zator, Żarki, Żarnowiec, Baranów, Bogorja, Czudec, Drzewica, Dzików, Frysztak, Głogów, Iwaniska, Kurozwęki, Oleśnica, Ożarów, Pacanów, Przecław, Przedbórz, Radomyśl Wielki, Rozwadów, Rudnik, Rzochów, Secemin, Sędziszów, Sobków, Tarłów, Wielopole, Wiślica, Włoszczowa, Żabno, zob. Aneks. Wątpliwości budzi funkcjonowanie zaznaczonego na ww. mapie kahału w Książu Wielkim. Nie wymienia go żaden ze spisów pogłównego z 1765 r. W świetle wizytacji biskupa Poniatowskiego z 1783 r., w mieście znajdowały się co prawda szkoła oraz kirkut, jednak żydzi należeli do kahału pińczowskiego, AKMK. AV54, s. 306; M. Bałaban, Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu (1304-1868), t. 1-2, Kraków 1931, 1936, s. 258-260. 147 Mapa I. Halperina (Acta Congressus Generalis) zalicza do okręgu lubelskiego następujące gminy: Bełżyce, Bychawa, Józefów, Kazimierz, Kock, Kraśnik, Kurów, Lubartów, Lublin (gmina główna), Łęczna, Łuków, Opole, Parczew, Radzyń oraz Siedlce. Należy zwrócić uwagę, że I. Halperin południowe kahały powiatu urzędowskiego (Biłgoraj, Frampol, Modliborzyce) zaliczył do okręgu „dziewięciu kahałów”, czyli chełmsko-bełskiego. Nie wyodrębnia on powstałego w 1669 r. okręgu Ordynacji Zamojskiej, do którego miały należeć gminy w Łukowie, Szczebrzeszynie, Tarnogrodzie, Turobinie, Zamościu, Łaszczowie, Biłgoraju, Frampolu, Krasnobrodzie, Ułanowie, Żółkwi i Modliborzycach, Leszczyński, Sejm Żydów Korony, s. 73. Listę kahałów ujętych na mapie I. Halperina należy uzupełnić o następujące miejscowości: Annopol, Goraj, Janów, Zaklików (okręg chełmsko-bełski), Baranów, Biskupice, Czemierniki, Głusk, Kalinowszczyzna, Końskowola, Markuszów, Ostrów, Piaski (k. Lublina), Piaski (k. Biskupic), Wieniawa, Włostowice (okręg lubelski), zob. Aneks. 148 Nieco inny podział jednostek kahalnych wyprowadzali przedwojenni historycy żydowscy M. Bałaban oraz I. Schiper. Pierwszy ustalił, że z 4 ziemstw powstało 11 „kahalnych jednostek administracyjnych”, w tym dwa okręgi małopolskie: krakowsko-sandomierski oraz lubelski. Natomiast zdaniem I. Schipera w 1764 r. było w Koronie 15 okręgów (w tym krakowsko-sandomierski i lubelski), a także 3 kahały okręgowe (m.in. w Lublinie) oraz 4 samodzielne gminy, Leszczyński, Sejm Żydów Korony, s. 67-75, 92. 149 Tamże, s. 75; J. Muszyńska, Żydzi w Lublinie w 1774 r., w: Żydzi w Lublinie, t. 2, red. T. Radzik, Lublin 1998, s. 118-119. 144 145 46 Rozdział I. Prowincja małopolska skiego i prawosławnego do XV w. Polityczna ekspansja państwa polskiego w XIV w. zmieniła granice polityczne państwa, które od tego momentu nie pokrywały się z granicami wyznaniowymi. Inaczej niż protestanci czy żydzi, którzy występowali praktycznie w całej Małopolsce, ludność greckokatolicka zamieszkiwała dwa regiony sąsiadujące z ziemiami ruskimi – 5 dekanatów województwa lubelskiego (Łuków, Parczew, Kazimierz, Solec, Urzędów) oraz 4 południowe dekanaty województwa krakowskiego (Żmigród, Nowy Sącz, Spisz i Biecz). Największy odsetek grekokatolików przypadał na okolice Parczewa i Ostrowa Lubelskiego (łaciński dekanat Parczew), co dobrze oddaje zagęszczenie cerkwi unickich na tym terenie150. Literatura przedmiotu dotycząca zasięgu Kościoła prawosławnego i Kościoła unickiego oraz granic międzywyznaniowych na tych terenach jest obszerna. Południowa część pogranicza polsko-ruskiego, do którego należała południowo-wschodnia część województwa krakowskiego, ziemia sanocka, większa część ziemi przemyskiej i województwa bełskiego, została opisana przez Z. Budzyńskiego151. Sporo miejsca poświęcił temu zagadnieniu także A. Gil w swoich monograﬁach dotyczących prawosławnej i unickiej diecezji chełmskiej. Należy zgodzić się z jego opinią o decydującym wpływie „państwa i Kościoła, na wytworzenie ostrej granicy polsko-ruskiej w rejonie Wyżyny Lubelskiej i szerzej całego późniejszego pogranicza”152. Obserwacja przebiegu granic w tym rejonie nasuwa szerszy wniosek odnośnie do relacji granic państwowych i kościelnych. Funkcjonująca w literaturze teza o ich pokrywaniu się musi ulec pewnej modyﬁkacji. Można ją obronić, jeżeli weźmie się pod uwagę granice państwa polskiego i Kościoła łacińskiego. Jest to zrozumiałe, gdyż działalność Kościoła katolickiego w tym rejonie była ściśle związana z ekspansją polityczną. Trudno natomiast dostrzec ścisłą zbieżność granic diecezji prawosławnych i unickich z województwami na terenach pogranicznych153. Linię graniczną między wpływami łacińskimi i greckimi w części północno-wschodniej Małopolski można poprowadzić w przybliżeniu wzdłuż rzek Bystrzyca, Tyśmienica, Piwonia i środkowym biegiem Wieprza. Następnie skręcała ona w kierunku południowo-zachodnim, przebiegała w okolicach Biłgoraja (woj. lubelskie) i wzdłuż Tanwi, kierując się do rzeki San. Prowadziła wzdłuż Sanu, a następnie na południe od jego lewego dopływu – Wisłoka oraz rzek Jasiołki i Ropy. Paraﬁe unickie znajdujące się na terenie Małopolski należały do diecezji chełmskiej (woj. lubelskie) oraz przemyskiej (woj. sandomierskie i krakowskie). Granice unickich diecezji chełmskiej i przemyskiej wykraczały bardziej na wschód w stosunku do swoich łacińskich odpowiedników. W ten sposób łacińska paraﬁa Tylicz należała do diecezji krakowskiej, zaś unicka do diecezji przemyskiej. Położone bardziej na północy łacińskie paraﬁe Łęczna, Lublin, Milejów, Ostrów Lubelski, Parczew należały do diecezji krakowskiej, zaś unickie do diecezji chełmskiej. Był to efekt kształtowania się i zmian granic diecezji na obszarach etnicznie mieszanych, w tym wypadku łacińskiej diecezji krakowskiej oraz wschodnich – chełmskiej i przemyskiej. Jeżeli chodzi o Wyżynę Lubelską, to pierwotny zasięg Cerkwi prawosławnej na tym obszarze (eparchia włodzimierska, następnie chełmska) wychodził jeszcze bardziej na zachód w stosunku do tego, co oddają granice chełmskiej diecezji unickiej w XVIII w.154 Powstała w XIV w. łacińska diecezja chełmska nie mogła objąć obszaru identycznego jak istniejąca wcześniej eparchia prawosławna, Surdacki, Ludność Małopolski, s. 184-185. Z. Budzyński, Stan badań nad ludnością pogranicza polsko-ukraińskiego w czasach nowożytnych, w: Sąsiedztwo: osadnictwo na pograniczu etnicznym polsko-ukraińskim, red. J. Półćwiartek, Rzeszów 1997, s. 71; tenże, Ludność pogranicza polsko-ruskiego, passim. 152 Gil, Prawosławna eparchia chełmska, s. 44. 153 M. Bendza, Prawosławna diecezja przemyska w latach 1596-1681. Studium historyczno-kanoniczne, Warszawa 1982, s. 98. 154 Gil, Prawosławna eparchia chełmska, s. 99-102. 150 151 2. Ruś Koronna 47 gdyż musiałaby „wyciąć” część łacińskiej diecezji krakowskiej. Analogiczna sytuacja wystąpiła w południowej części Małopolski. Powstająca w 1375 r. łacińska diecezja przemyska nie mogła objąć obszaru identycznego z prawosławną eparchią przemyską, gdyż oznaczałoby to pomniejszenie diecezji krakowskiej. Rozwijająca się w XVI w. w Małopolsce reformacja pozostawiła jedynie kilkanaście śladów w postaci zorganizowanych gmin, głównie prywatnych (wiejskich)155. W większości znajdowały się one w województwie sandomierskim. Upadek gmin protestanckich w Małopolsce miał miejsce zasadniczo w wieku XVII. Ostatni synod generalny ewangelików reformowanych w Rzeczypospolitej odbył się w Chmielniku w 1676 r.156 W oparciu o źródła Kościoła katolickiego, głównie tabele biskupa Załuskiego sporządzone w 1748 r., można pokusić się określenie przybliżonej liczebności ewangelików w Małopolsce. U schyłku I połowy XVIII w. było ich niewiele ponad 4 tys. – na 4244 ewangelików było 2470 luteran, 720 reformowanych i 1054 osoby nieznanej przynależności konfesyjnej157. Spis ludności biskupa Poniatowskiego z 1787 r. określa liczbę protestantów w diecezji krakowskiej, której granice w przybliżeniu odpowiadały Małopolsce, na 1224 osoby158. Do największych skupisk protestanckich, biorąc pod uwagę liczbę bezwzględną, należały: Goraj (235 lub 255 osób), Lublin (167), Kraków (81), Staszów (45) oraz Siedlce (39)159. Biskupi krakowscy informowali co prawda Rzym o licznych nawróceniach160, jednak trudno obiektywnie ocenić, na ile to one spowodowały zmniejszenie liczby protestantów w porównaniu z połową XVIII w. Należy pamiętać, że spis ludności Poniatowskiego z 1787 r. nie uwzględnia części zawiślańskiej oderwanej przez Austrię w 1772 r. Z obliczeń M. Surdackiego wynika, że większość ludności protestanckiej diecezji krakowskiej w połowie XVIII w. mieszkała na obszarach pogranicznych Śląska i Małopolski – w dekanatach Bytom, Pszczyna (Śląsk) oraz Oświęcim i Żywiec (Małopolska). Również we wsi Lipnik w dekanacie Żywiec znajdowało się wówczas jedno z największych skupisk protestantów161. Jednota Małopolska był to najsłabszy kościół ewangelicki w całej Rzeczypospolitej. Przejawiało się to zarówno w niewielkiej liczbie zborów, jak też wiernych. Ta luźna struktura zborów, zdominowanych głównie przez szlachtę, nie spełniała swojej roli i doprowadziła na początku XIX w. do upadku tej społeczności w Małopolsce162. 155 Relacja biskupa Andrzeja Stanisława Załuskiego z 1751 r. podaje: „Dantur autem et aliqui dissidentes in religione praecipue ex nobilibus, pauci autem ex civitatensibus Lutheri et Calvini erroribus infectis, qui fana pro suis devotionibus intra ﬁnes dioecesis habent quinque ex antiqua tolerantia cum suis ministris, qui tamen intra ﬁnes modestiae per me continentur”, Relacje o stanie diecezji krakowskiej 1615-1765, wyd. W. Müller, Lublin 1978, s. 144; Relacja biskupa Kajetana Sołtyka z 1765 r.: „Ex antiqua tollerantia in hac dioecesi dissidentes habent fana pro suis devotionibus exercendis octo”, tamże, s. 180. Ponieważ biskupi nie wymienili miejscowości, w których znajdowały się zbory, trudno dokonać krytyki podanych w relacjach informacji o ich liczbie. 156 Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy, s. 57. 157 Surdacki, Ludność Małopolski, s. 180; tenże, Stosunki wyznaniowe w diecezji krakowskiej w połowie XVIII wieku na podstawie „Wizytacji” i „Tabel” biskupa A. S. Załuskiego, „Roczniki Nauk Społecznych”, 11 (1983), z. 2, s. 134. 158 Zostali odliczeni protestanci w Czeladzi i Siemoni leżących w księstwie siewierskim. Podana liczba jest sumą protestantów w poszczególnych paraﬁach. Zestawienie zbiorcze do Spisu ludności Poniatowskiego podaje 952 dysydentów, Spis ludności diecezji krakowskiej, s. 34-35, 53, passim. 159 Spis ludności diecezji krakowskiej, s. 53-54, 94, 149, 159-160, 166; AKapMK. sygn. Reg. C. 14, s. 81, 92, 102, 116, 118. Liber ecclesiarum (AKapMK. sygn. Reg. C. 14, s. 85) podaje także liczbę 356 dysydentów w paraﬁi Batorz, lecz jest to informacja mało wiarygodna. 160 „Ex his tamen dissidentibus quolibet ferme anno aliqui praecipue ex nobilitate convertuntur ad gremium Santae Matris Ecclesiae, abiurando sectas calvinistas vel lutheranas”, Relacje o stanie diecezji krakowskiej, s. 160. 161 Surdacki, Ludność Małopolski, s. 180-181. 162 Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy, s. 67. 48 Rozdział I. Prowincja małopolska 2. Ruś Koronna Odrębne potraktowanie Rusi Koronnej, mimo że administracyjnie wchodziła ona w skład prowincji małopolskiej, jest uzasadnione przede wszystkim jej odmiennością etniczną i wyznaniową. Pojęcie Rusi Koronnej wiąże się z innymi określeniami wschodnich rubieży dawnej Rzeczypospolitej. Sz. Starowolski utożsamiał Ruś Koronną z Rusią Czerwoną, odróżniając ją od Rusi Białej wchodzącej w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego163. Inaczej sprawę widział M. Kromer, a także krytycznie już opisujący geograﬁę dawnej Polski – M. Baliński. Ograniczali oni zasięg Rusi Czerwonej jedynie do województw ruskiego i bełskiego. U M. Kromera pojawia się ponadto pojęcie „Podola”, zaś u Balińskiego nazwa „Ukraina” na oznaczenie tych części dawnej prowincji małopolskiej, które były najdalej wysunięte na południowy wschód164. Warto przypomnieć także, że w historiograﬁi polskiej i ukraińskiej występują poważne różnice na temat geograﬁcznego zasięgu obszaru określanego terminem „Ukraina”165. Nie wdając się w szczegółowe rozważania na temat regionalizacji Rusi Koronnej i jej wewnętrznych podziałów, można przyjąć, że w jej skład wchodziło 6 województw: ruskie, bełskie, wołyńskie, podolskie, kijowskie i bracławskie. Najważniejsze opracowania dotyczące dziejów administracji oraz osadnictwa zamykały Ruś Koronną właśnie w granicach tych województw. Uczynił tak A. Jabłonowski w opublikowanej na początku XX w. wieloarkuszowej mapie „Ziemie Ruskie Rzeczypospolitej: epoka z przełomu wieku XVI-go na XVII-sty”166. Podobnie rozumiał ten problem M. Krykun, autor najważniejszego współczesnego opracowania na temat podziałów administracyjnych Ukrainy. Obejmuje on analizą 4 województwa prawobrzeżnej Ukrainy: podolskie, bracławskie, wołyńskie i kijowskie. Zaznacza przy tym, że „к украинскому Правобережью относится и ареал Русского и Белзского воеводств”167. Brak dokładnych map wytyczających granice wojewódzkie na Rusi Koronnej w II połowie XVIII w. stanowi istotny problem przy analizie opartej na podziale administracyjnym. Jednoznaczne przyporządkowanie niektórych miejscowości do takiego bądź innego województwa było miejscami bardzo trudne lub całkowicie niemożliwe. Podstawowe znaczenie dla określenia granic województw miały dwa wymienione wyżej opracowania. Dzięki większemu zainteresowaniu Kresami oraz pograniczem kultur w ostatnich latach coraz więcej prac dotyka także problemów związanych z geograﬁą historyczną tych ziem. Pozwoliło to w wielu miejscach wzbogacić i uzupełnić ponadstuletnie ustalenia A. Jabłonowskiego i nie do końca precyzyjne – głównie za przyczyną słabszej strony kartograﬁcz- Starowolski, Polska albo opisanie położenia, s. 89. M. Kromer, Polska czyli o położeniu, ludności, obyczajach, urzędach i sprawach publicznych Królestwa Polskiego księgi dwie, Olsztyn 1977, s. 25; Baliński, Lipiński, Starożytna Polska, t. 2, s. 33, 650. 165 Historiograﬁa ukraińska termin „Ukraina-Ruś” rozciąga na obszar całej Rusi Koronnej, natomiast historiograﬁi polskiej bliższe jest ograniczanie tego terminu do województw włączonych do Korony w 1569 r. (kijowskie, bracławskie, wołyńskie i czernihowskie), U. Augustyniak, Historia Polski 1572-1795, Warszawa 2009, s. 44-45. 166 Praca A. Jabłonowskiego (Ziemie Ruskie Rzeczypospolitej) otwierała trwającą do dziś inicjatywę pod nazwą „Atlas historyczny Polski”. Wydane w latach 1889-1904 mapy wykonane na podkładzie atlasu W. Chrzanowskiego z 1859 r. (Karta dawnej Polski) stanowią do dziś podstawowe opracowanie na temat osadnictwa i granic Rusi Koronnej. Mapa Jabłonowskiego wykraczała znacznie bardziej na wschód w porównaniu z zasięgiem Rzeczypospolitej w II połowie XVIII w. Obejmowała także lewobrzeżną Ukrainę, która odpadła od państwa polsko-litewskiego w II połowie XVII w., zob. W. Semkowicz, Atlas historyczny Polski (Program wydawnictwa), „Prace Komisji dla Atlasu Historycznego Polski”, 1 (1922), s. 1. 167 Dokonuje on w dużej części aktualizacji ustaleń A. Jabłonowskiego w odniesieniu do granic czterech wymienionych województw dla okresu do końca XVIII w. Mapki dołączone do opracowania dają ogólną orientację w przebiegu granic wojewódzkich. Ich niewielki rozmiar (mapki załącznikowe) nie pozwolił jednak na dużą precyzję, Крикун, Адміністративно-територіальний устрій, s. 3. 163 164 2. Ruś Koronna 49 nej – pracy M. Krykuna. Wśród najnowszych syntetycznych ujęć dziejów Kresów oraz pogranicza polsko-ruskiego należy wymienić prace Z. Budzyńskiego168. Drugą trudność, a jednocześnie różnicę w porównaniu z sytuacją w Małopolsce, stanowi stan badań oraz źródeł do dziejów gmin wyznaniowych. W przypadku 3 województw koronnych dawnej Małopolski można mówić o długiej i ustalonej tradycji historiograﬁcznej dotyczącej zarówno aspektu geograﬁcznego, jak i społeczno-religijnego. Województwa wschodnie posiadają zdecydowanie słabszą, czasami wcale nie rozpoznaną, podstawę źródłową. Swobodne, wolne od nacisków politycznych, badania naukowe nad sytuacją osadniczą oraz religijną tych terenów mają stosunkowo krótką, aczkolwiek dość intensywną tradycję. Na czoło wysuwają się tutaj prace środowiska lwowskiego skupionego wokół Instytutu Historii Cerkwi. Ze względu na położenie geograﬁczne oraz nieco inne losy polityczne Ruś Koronną można podzielić na dwie części: zachodnią, leżącą we fragmencie na obszarze dzisiejszej Polski, oraz wschodnią znajdującą się obecnie na terytorium Ukrainy. Do części zachodniej, określanej czasami jako Ruś Czerwona169, należały województwa ruskie i bełskie oraz Podole przyłączone do Rzeczypospolitej w XIV i na początku XV w. Pozostałe województwa Rusi Koronnej, określane zwykle pojęciem Ukrainy (Wołyń, Bracławszczyzna i Kijowszczyzna), zostały przyłączone do prowincji małopolskiej na mocy unii lubelskiej z 1569 r. Województwo ruskie zaliczało się do największych (60 507 km2) i najbardziej zróżnicowanych pod względem religijnym i etnicznym obszarów w całej Rzeczypospolitej. Teren ten należał wcześniej do księstwa halicko-włodzimierskiego i został włączony do Korony w II połowie XIV w. Cztery ziemie województwa ruskiego: halicka, lwowska, przemyska i sanocka wchodziły wcześniej w skład księstwa halickiego, zaś ziemia chełmska była wcześniej częścią księstwa włodzimierskiego. Być może z tego faktu wynika odrębność ziemi chełmskiej w ramach województwa ruskiego, dostrzegalna jeszcze wyraźnie w okresie nowożytnym. M. Baliński, a za nim Z. Gloger genezy województwa ruskiego szukają w istniejącym wcześniej województwie przemyskim. Pod koniec panowania Władysława Jagiełły miało dojść do przemianowania wojewodów przemyskich na ruskich170. Zręby struktury terytorialnej ziem ruskich zostały stworzone jeszcze przed przyłączeniem tych terenów do Korony w XIV w. A. Janeczek utrzymuje, że stało się to przed 1340 r.171 Badania P. Dąbkowskiego, A. Janeczka i K. Przybosia wskazują jednoznacznie, że genezy powiatów na ziemiach ruskich należy szukać w staroruskich wołościach. Ustalona w okresie państwowości ruskiej struktura okręgów grodowych (wołości) została bez większych zmian przejęta w momencie włączenia tych ziem do Korony. Wołości otrzymały coraz powszechniejsze na ziemiach polskich miano „districtus” (powiat)172. Cechą wołości staroruskich było daleko idące rozdrobnienie. Wykazał to dobrze P. Dąbkowski w analizie struktury terytorialnej województw ruskiego i bełskiego. Po Budzyński, Ludność pogranicza polsko-ruskiego, passim; tenże, Kresy południowo-wschodnie, passim. Pojęcie Rusi Czerwonej budzi wiele kontrowersji w historiograﬁi i jest wieloznaczne. Obok tradycyjnego dość wąskiego zasięgu geograﬁcznego, jaki można spotkać chociażby w pracy A. Jabłonowskiego (województwa bełskie i ruskie), do ziem określanych tym terminem zaliczano czasami Wołyń, T. Waga, Wyciąg z geograﬁi polskiej, Poznań 1856, s. 34, zaś Sz. Starowolski pojęciem tym objął całość ziemi Rusi Koronnej (województwa: ruskie, podolskie, bracławskie, kijowskie, wołyńskie i bełskie), Polska albo opisanie, s. 90-100. 170 Baliński, Lipiński, Starożytna Polska, t. 2, s. 651; Gloger, Geograﬁa historyczna, s. 213-214. 171 Janeczek, Osadnictwo pogranicza, s. 22. 172 Polska XVI wieku pod względem geograﬁczno-statystycznym, t. 7, cz. 2: Ziemie ruskie. Ruś Czerwona, oprac. A. Jabłonowski, Warszawa 1903, s. 17 (Źródła dziejowe, t. 18, cz. 2); Janeczek, Osadnictwo pogranicza, s. 24. Zob. też: J. Bardach, Powiat w Polsce późnośredniowiecznej, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, 19 (1967), z. 2, s. 145-147 (na temat relacji między „wołością” i „powiatem”). 168 169 50 Rozdział I. Prowincja małopolska włączeniu tych obszarów do Korony nastąpił proces centralizacji, która przejawiała się w łączeniu małych jednostek (dawnych wołości) w większe powiaty173. W wyniku procesu konsolidacji z 25 powiatów w XV w.174 przetrwało do XVIII w. jedynie 8 (bez ziemi chełmskiej). Województwo ruskie w II połowie XVIII w. było podzielone na 5 ziem: lwowską (powiaty lwowski i żydaczowski), przemyską (powiaty przemyski i przeworski), sanocką, halicką (powiaty halicki, trembowelski i kołomyjski) oraz chełmską (powiaty chełmski i krasnostawski). W ostatnim okresie szczegółowe badania nad zmianami administracyjnymi i osadnictwem województwa ruskiego prowadzili m.in. W. Czarnecki – dla ziemi chełmskiej175, i K. Przyboś – dla ziemi przemyskiej, halickiej i sanockiej176. Podstawą wyznaczenia granic zewnętrznych województwa ruskiego było szereg opracowań z zakresu geograﬁi historycznej oraz podziałów administracyjnych. Wśród nich najważniejszą rolę odegrała wspomniana już praca A. Jabłonowskiego. Duże znaczenie miało też opracowanie poświęcone kościołom wschodnim W. Kołbuka, który określił w nim przynależność wojewódzką każdej z opisywanych miejscowości177. Najwięcej trudności sprawiło ustalenie dokładnego przebiegu granicy między województwem ruskim i bełskim. Z pomocą przyszły tutaj mapy załączone do pracy A. Janeczka oraz opracowania Z. Budzyńskiego178. Ostatni z autorów podaje także nieco odmienne informacje – w stosunku do podanych w opracowaniu W. Kołbuka – na temat przebiegu granicy województwa ruskiego z sandomierskim oraz krakowskim na terenie unickiego dekanatu Dukla179. Granice województwa ruskiego z województwami podolskim, wołyńskim i brzeskolitewskim zostały wytyczone w oparciu o pracę A. Jabłonowskiego oraz korektę jego ustaleń dokonaną niedawno przez M. Krykuna i Z. Budzyńskiego180. O przebiegu granicy z województwem lubelskim była mowa w podrozdziale poprzednim. Zdecydowanie największą liczbę gmin w województwie ruskim posiadał Kościół greckokatolicki. Na jego obszarze znajdowała się niemal cała unicka eparchia przemyska – 1109 kościołów paraﬁalnych i 25 ﬁlialnych, oraz większość cerkwi eparchii lwowskiej położnych w jej zachodniej części (kryłosy Brzeżany, Halicz, Lwów) – 1663 cerkwie paraﬁalne i 37 ﬁlialnych. Zestawienia gmin dla obu tych eparchii – poza wykazem W. Kołbuka – dokonał w szeregu swoich prac Z. Budzyński181. P. Dąbkowski, Podział administracyjny województwa ruskiego i bełskiego w XV wieku, Lwów 1939, s. 311-326; tenże, Zaginione księgi sądowe województwa ruskiego i bełskiego, Lwów 1921, s. 4-5. 174 Dąbkowski, Podział administracyjny, s. 189. 175 W. Czarnecki, Przemiany osadnictwa ziemi chełmskiej od połowy XIV do końca XVI wieku, Lublin 1997 (rozprawa doktorska, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie); tenże, Sieć osadnicza ziemi chełmskiej od połowy XIV do połowy XV wieku, „Rocznik Chełmski”, 3 (1997), s. 9-63; tenże, Rozwój sieci osadniczej ziemi chełmskiej w latach 1451-1510, „Rocznik Chełmski”, 5 (1999), s. 9-59; tenże, Przemiany sieci osadniczej w ziemi chełmskiej od 1511 roku do końca XVI wieku, „Rocznik Chełmski”, 6 (2000) s. 7-54. 176 Przyboś, Granice ziemi lwowskiej, passim; tenże, Granice ziemi sanockiej, passim; tenże, Granice ziemi przemyskiej, passim. 177 Kołbuk, Kościoły wschodnie, passim. 178 Korekty dotyczyły głównie miejscowości należących do unickich dekanatów Horodło oraz Hrubieszów (diecezja chełmska), Oleszyce i Jaworów (diecezja przemyska) oraz Żółkiew i Biały Kamień (diecezja lwowska), Janeczek, Osadnictwo pogranicza, passim; Budzyński, Ludność pogranicza polsko-ruskiego, t. 2, passim. 179 Budzyński, Ludność pogranicza polsko-ruskiego, t. 2, s. 73 passim; Kołbuk, Kościoły wschodnie, s. 246. Zob. też Województwo sandomierskie w II połowie XVI wieku, mapy. 180 Jabłonowski, Ziemie Ruskie Rzeczypospolitej, passim; Крикун, Адміністративно-територіальний устрій, passim; Budzyński, Ludność pogranicza polsko-ruskiego, t. 2, passim; tenże, Kresy południowo-wschodnie, passim. 181 Budzyński, Ludność pogranicza polsko-ruskiego, passim; Kołbuk, Kościoły wschodnie, passim; Budzyński, Kresy południowo-wschodnie, t. 1-2, passim; tenże, Sieć paraﬁalna prawosławnej diecezji przemyskiej na przełomie XV-XVI w. Próba rekonstrukcji na podstawie rejestrów podatkowych ziemi przemyskiej i sanockiej, w: Polska – Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 1, Przemyśl 1990, s. 135-155; Bendza, Prawosławna diecezja przemyska, passim. 173 2. Ruś Koronna 51 Zasięg oraz struktura unickiej eparchii przemyskiej zostały odziedziczone po eparchii prawosławnej istniejącej przed unią brzeską182. Od momentu ostatecznego przystąpienia do unii z Kościołem katolickim aż do czasów I rozbioru Rzeczypospolitej jej granice nie ulegały żadnym zmianom183. Rozciągała się ona na obszarze 22 222 km2 i obejmowała część województwa ruskiego (ziemia przemyska, ziemia sanocka i zachodnie skrawki ziemi lwowskiej) oraz bełskiego. Do województwa bełskiego, o którym bardziej szczegółowo będzie mowa w dalszej części rozdziału, należały niemal całe namiestnictwo Lubaczów (poza paraﬁami Młyny i Bukowina184), większa część (14 paraﬁi) namiestnictwa Oleszyce oraz 4 paraﬁe namiestnictwa Jaworów (Kochanówka, Nahaczów, Świdnica, Trościaniec). Przynależność tych paraﬁi województwa bełskiego do eparchii przemyskiej wynika z tego, że znajdowały się one niegdyś w powiecie lubaczowskim wchodzącym w skład księstwa przemyskiego i prawosławnej eparchii przemyskiej w okresie średniowiecza, czyli jeszcze przed powstaniem województwa bełskiego185. O fragmentach eparchii przemyskiej należących do województwa krakowskiego (powiaty sądecki i biecki), sandomierskiego (powiat pilzneński) oraz ziemi spiskiej była mowa w rozdziale poprzednim186. Namiestnictwa, inaczej protopopie – jak określano dekanaty w Kościołach wschodnich – powstały w eparchii przemyskiej w II połowie XVI w.187 Ich ostateczna liczba (31) ukształtowała się pod koniec XVII w. i z pewnymi modyﬁkacjami, jak np. likwidacja namiestnictwa Leżajsk i powstanie namiestnictwa Niżankowice, przetrwała do 1772 r.188 L. Bieńkowski stawia tezę, że „struktura terytorialna lokalnej administracji cerkiewnej kształtowała się najprawdopodobniej zgodnie z istniejącymi podziałami administracji państwowej”189. Dzięki pracom L. Bieńkowskiego, Z. Budzyńskiego i W. Kołbuka rozpoznana została dość dobrze także sieć paraﬁalna unickiej eparchii przemyskiej w okresie nowożytnym. W oparciu o ustalenia wymienionych autorów można wnioskować o jej ciągłym rozwoju aż 182 Z map załączonych do pracy A. Poppe (Państwo i Kościół na Rusi w XI wieku, Warszawa 1968, s. 179, 200-201) wynika, że obszar prawosławnej diecezji przemyskiej mieścił się pierwotnie w granicach najstarszej z diecezji w tym regionie we Włodzimierzu Wołyńskim. O problemie i konﬂiktach związanych z przyjęciem unii brzeskiej w diecezji przemyskiej zob. E. Piwowar, Prawosławna diecezja przemyska w XVII w., „Rocznik Historyczno-Archiwalny”, 5 (1988), s. 49-63. 183 W. Kołbuk, Granice i sieć paraﬁalna greckokatolickiej diecezji przemyskiej na przełomie XVIII i XIX wieku, w: Polska – Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 3, Przemyśl 1996, s. 101. 184 Cerkiew unicka pw. Pokrowy (Opieki NMP) we wsi Bukowina była pomijana w dotychczasowych zestawieniach. Wzmiankuje o niej jedynie wizytacja z 1761 r., APPrz. ABGK 33, s. 7. 185 Dąbkowski, Podział administracyjny, s. 325; Janeczek, Osadnictwo pogranicza, s. 30, 56. Umieszczenie przez A. Fenczaka i S. Stępnia Lubaczowa i okolic w ziemi przemyskiej, rzekomo za mapą A. Jabłonowskiego, jest oczywistą pomyłką. 186 R. Czupryk, Eparchia przemyska na pograniczu polsko-ruskim (XIV-XVIII w.). Rys historyczny, „Prace Historyczno-Archiwalne”, 11 (2002), s. 90; Biskup A. Szeptycki pisał w 1772 r., że obejmowała ona także powiat żydaczowski ziemi lwowskiej, ale należy to uznać za pomyłkę, Relacja o stanie diecezji przemyskiej biskupa A. Szeptyckiego z 1772 r. za pracą: S. Nabywaniec, Diecezja przemyska greckokatolicka w latach 1772-1795, „Premislia Christiana”, 5 (1992/1993), s. 31. 187 Budzyński, Ludność pogranicza polsko-ruskiego, s. 75. 188 Czupryk, Eparchia przemyska, s. 91. S. Nabywaniec, powołując się na niektóre źródła z lat 1764-1783, uzupełnia liczbę dekanatów diecezji przemyskiej o dekanat Komarno, Nabywaniec, Diecezja przemyska, s. 96, 106. Inni autorzy utrzymują liczbę 31 dekanatów: Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego, s. 1048; Kołbuk, Kościoły wschodnie, s. 44; Budzyński, Ludność pogranicza polsko-ruskiego, t. 2, s. 76; T. Śliwa, Przemyska diecezja greckokatolicka w XVIII w. (do 1772 r.), w: Polska – Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 3: Studia z dziejów greckokatolickiej diecezji przemyskiej, red. S. Stępień, Przemyśl 1996, s. 88. O rozwoju sieci dekanalnej diecezji przemyskiej zob. też: Bendza, Prawosławna diecezja przemyska, s. 102-107. 189 Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego, s. 810. Granice diecezji przemyskiej – wg R. Czupryka – zbiegały się z granicami politycznymi: na zachodzie granica dawnego państwa piastowskiego i jednocześnie osadnictwa ruskiego, na północy dawna granica pomiędzy księstwem chełmsko-bełskim a Rusią Halicką, od południa granica państwowa w Węgrami. Jedynie granica wschodnia nie znajduje wyraźnych korzeni w granicach administracji państwowej. 52 Rozdział I. Prowincja małopolska do końca I Rzeczypospolitej190. W opinii T. Śliwy, powtórzonej przez J. Półćwiartka, sieć paraﬁalna w diecezji przemyskiej była najgęstsza w całym Kościele unickim191. W ostatnich latach, głównie dzięki ustaleniom I. Skoczylasa192 i Z. Budzyńskiego193, poprawił się stan wiedzy na temat unickiej eparchii lwowskiej194. Autorzy ci dokonali zasadniczej weryﬁkacji ustaleń W. Kołbuka195, przede wszystkim na poziomie pośrednich jednostek administracji kościelnej (kryłosów i namiestnictw-dekanatów). Podobnie jak miało to miejsce w eparchii przemyskiej i innych eparchiach unickich, podział na kryłosy i namiestnictwa był pozostałością dawnych podziałów prawosławnych196. Podział diecezji lwowskiej w 1772 r. na 3 „diecezje”: lwowską, kamieniecką i halicką – który występuje w opracowaniu W. Kołbuka197 – został zastąpiony w świetle najnowszych badań podziałem na 5 kryłosów (oﬁcjalatów): Bar (9 namiestnictw), Brzeżany (15 namiestnictw), Halicz (16 namiestnictw), Kamieniec Podolski (14 namiestnictw), Lwów (16 namiestnictw)198. W momencie ogłoszenia unii brzeskiej prawosławna diecezja lwowska była podzielona na 3 generalne namiestnictwa (inaczej oﬁcjalaty) z siedzibami w Haliczu, Kamieńcu Podolskim i Lwowie. Na początku wieku XVIII podzieliła się na 4 oﬁcjalaty: bracławski, podolski, lwowski i halicki199. W wizytacji z lat 1738-1744 pojawił się dodatkowo oﬁcjalat Brzeżany wyodrębniony z lwowskiego i halickiego, zaś w latach 1745-1748 oﬁcjalat Bar wyodrębniony z podolskiego200. W latach 1754-1756 kryłos bracławski zgodnie z decyzją nuncjatury warszawskiej został przekazany metropolitalnej diecezji kijowskiej201. 190 L. Bieńkowski (Organizacja Kościoła wschodniego, s. 931, 1048) szacował liczbę cerkwi w diecezji przemyskiej na 1120 w 1693 r. i 1253 w 1772 r. Zestawienie W. Kołbuka (Kościoły wschodnie, s. 47) podaje liczbę 1252 kościołów paraﬁalnych i 23 kaplic publicznych około 1772 r. w diecezji przemyskiej (liczba cerkwi paraﬁalnych diecezji przemyskiej położonych w województwie ruskim podana na s. 49 jest pomyłką – zamiast 1707 powinno być 1107). Z. Budzyński (Sieć paraﬁalna, s. 139) uzupełnił tę statystykę o liczbę cerkwi tuż przed unią brzeską – 700-750. Zgodnie z naszymi ustaleniami liczbę cerkwi paraﬁalnych w diecezji przemyskiej można podnieść do 1270 (w tym 5 paraﬁi prowadzonych przez bazylianów), natomiast liczbę kościołów ﬁlialnych do 42 (w tym 6 to kościoły bazyliańskie). Zob. też: Z. Budzyński, Sieć cerkiewna ziemi przemyskiej w świetle rejestru poborowego z 1658 r., „Rocznik Przemyski”, 37 (2001), s. 81-90; tenże, Sieć cerkiewna ziemi sanockiej w świetle rejestrów poborowych z 1640 i 1655 r., „Rocznik Przemyski”, 34 (1998), z. 4, s. 49-55; tenże, Sieć cerkiewna ziemi przemyskiej w świetle rejestru poborowego z 1628 r., „Rocznik Przemyski”, 32 (1996), z. 1, s. 109-124. 191 Półćwiartek, Paraﬁe greckokatolickie diecezji przemyskiej, s. 93. 192 Скочиляс, Генеральні візитації, passim; tenże, Адміністративно-територіальний устрій, s. 149-169. 193 Budzyński, Kresy południowo-wschodnie, passim; tenże, Struktura terytorialna eparchii lwowskiej, s. 127-142. 194 Na temat dziejów eparchii lwowskiej XVI-XVII w. powstała praca doktorska na Uniwersytetcie Iwana Franki we Lwowie: В. Ф. Кметь, Львівська епархія у XVI – на початку XVII століття. Autor opublikował część ustaleń w czasopiśmie „Ковчег. Науковий збірник із церковної історії”, 3 (2001), s. 131-155: Юрисдикційний статус та організаційна структура Галицької (Львівської) єпархії XIV-XVI століть. 195 Kołbuk, Kościoły wschodnie, s. 170-239. 196 Gil, Prawosławna eparchia, s. 137. 197 Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego, s. 1042; Kołbuk, Kościoły wschodnie, s. 170-239. 198 Brak jednolitego źródła dla całej unickiej diecezji lwowskiej z II połowy XVIII w. powoduje dość istotne trudności przy próbie ustalenia granic oraz liczby paraﬁi poszczególnych namiestnictw. Skomplikowany i niejasny rysunek granic oraz niejednoznaczne wzmianki źródłowe skłoniły do połączenia ze sobą dekanatów Stanisławów i Tyśmienica oraz Wojniłów i Kałusz. Dekanaty Stanisławów i Tyśmienica potraktowane były rozdzielnie w wizytacjach z lat 1740 i 1755 (Скочиляс, Генеральні візитації, s. 142-145, 217-221; Budzyński, Kresy południowo-wschodnie, t. 2, mapa 47), natomiast łącznie w spisie z 1782 r. (O. Duh, A. Pawlyszyn, Spis paraﬁi eparchii lwowskiej z 1782 r., rkps w posiadaniu autora, s. 45). Z kolei dekanaty Wojniłów i Kałusz występują odrębnie w wizytacji z lat 1746-1748 (Скочиляс, Генеральні візитації, s. 176-178, 183; Budzyński, Kresy południowo-wschodnie, t. 2, mapa 47), zaś łącznie w wizytacji z 1755 r. (Скочиляс, Генеральні візитації, s. 197-201). W spisie paraﬁi eparchii lwowskiej z 1782 r. występuje dekanat Wojniłów, zaś Kałusz należał do dekanatu Perehińsko, wspólnie z Rożniatowem (Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi, s. 39). 199 Скочиляс, Адмiністративно-територiальний устрiй, s. 153-154. 200 Tenże, Генеральні візитації, s. clxiv, clxviii. 201 Tamże, s. cxcviii-ccviii; Budzyński, Kresy południowo-wschodnie, t. 2, mapa 41. Na temat reorganizacji diecezji lwowskiej w I połowie XVII w. zob. Скочиляс, Адмiністративно-територiальний устрiй, passim. 2. Ruś Koronna 53 Eparchia lwowska licząca 47 743 tys. km2 położona była prawie w całości w województwach ruskim i podolskim. Jedynie 59 cerkwi na 2735 należących do eparchii lwowskiej położonych było poza tymi województwami. Namiestnictwo Biały Kamień (kryłos Lwów) było podzielone między powiat buski województwa bełskiego (11 paraﬁi) i ziemię lwowską województwa ruskiego (11 paraﬁi). Podobnie namiestnictwo Żółkiew było podzielone między województwo bełskie (9 paraﬁi) oraz województwo ruskie (23 paraﬁe). Był to najprawdopodobniej ślad dawnej przynależności powiatu buskiego do ziemi lwowskiej202 i eparchii halickiej założonej w XII w.203 Do województwa bracławskiego należało 15 cerkwi z kryłosu Bar, leżącego niemal w całości w województwie podolskim. Może to być pozostałość wcześniejszej przynależności do diecezji lwowskiej „całego rzędu ukraińskich cerkwi bracławskiego a nawet kijowskiego województwa”204. Istotnej korekty ustaleń W. Kołbuka odnośnie do pogranicza eparchii lwowskiej i łuckiej dokonali w swoich ostatnich pracach Z. Budzyński i I. Skoczylas. Część namiestnictw Zborów (6 paraﬁi) i Tarnopol (16 paraﬁi) kryłosu Brzeżany eparchii lwowskiej należała wówczas do powiatu krzemienieckiego województwa wołyńskiego205. Do województwa ruskiego należało także 69 paraﬁi eparchii łuckiej oraz 190 paraﬁi eparchii chełmskiej. O eparchii łuckiej będzie dokładniej mowa przy okazji opisu województwa wołyńskiego, natomiast o eparchii chełmskiej przy omówieniu województwa bełskiego. Powyższe przykłady dotyczące struktury eparchii unickich w granicach województwa ruskiego skłaniają do ostrożniejszego niż zazwyczaj przyjmowania tezy o pokrywaniu się podziałów państwowych i kościelnych206. Należy wziąć pod uwagę większą trwałość podziałów kościelnych zaprowadzonych w średniowieczu w stosunku do granic politycznych, które ulegały niekiedy poważnym ﬂuktuacjom. Jako przykład można podać fakt, że trwalsza stabilizacja granicy między Wielkim Księstwem Litewskim i Koroną nastąpiła dopiero w połowie XVI w. (opis z 1546 r.)207, a więc zdecydowanie później w stosunku do istniejących już podziałów kościelnych. Należy pamiętać, że zmiany granic państwowych nie zawsze pociągały za sobą zmiany w przebiegu granic kościelnych. Należy brać ponadto pod uwagę związek granic kościelnych, zwłaszcza dekanalnych i paraﬁalnych, z granicami dóbr prywatnych, królewskich i kościelnych208. Trudny do dokładnego oszacowania jest wzrost liczby cerkwi, jaki nastąpił w okresie nowożytnym w województwie ruskim. Ostatnie zestawienie dokonane w pracy W. Kmet’a na temat eparchii lwowskiej w latach 60.-80. XVI w. podaje liczbę 1043 paraﬁi. Jeżeli uznać je za wiarygodne, wskazywałoby to na niemal trzykrotny wzrost liczby kościołów w ciągu 200 lat209. Wzrost liczby Dąbkowski, Podział administracyjny, s. 326. Janeczek, Osadnictwo pogranicza, s. 57. Wątpliwości budzi także przebieg granicy województwa ruskiego z bełskim w okolicach Kamionki Strumiłowej. Zgodnie z ustaleniami K. Przybosia (Granice ziemi lwowskiej, s. 6, mapa), podobnie jak na mapie A. Jabłonowskiego (Ziemie Ruskie Rzeczypospolitej, mapa 2), wsie Jasionka Polska i Jasienica Ruska zostały zaliczone do województwa bełskiego. Inaczej sprawę widzi Z. Budzyński (Kresy południowo-wschodnie, mapa 23), który zalicza Jasienicę (Jasionkę) Polską do województwa ruskiego. Podobnie sprawa się ma z wsią Bojaniec, którą wspomniani autorzy zaliczają do województwa bełskiego, natomiast A. Janeczek, autor monograﬁi poświęconej województwu bełskiemu, włącza do województwa ruskiego (Janeczek, Osadnictwo pogranicza, mapa 10). 204 Скочиляс, Адмiністративно-територiальний устрiй, s. 152. 205 Kołbuk, Kościoły wschodnie, s. 192-193, 197-198; Budzyński, Kresy południowo-wschodnie, mapa 26. 206 Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego, s. 796; Gil, Prawosławna eparchia chełmska, s. 99. 207 Dokładny opis tej granicy został wydany w tomie 1. wydawnictwa Археографический сборник документов, относящихся к истории Северно-Западной Руси, Вильна 1867, s. 46-126. 208 Скочиляс, Адмiністративно-територiальний устрiй, s. 157-158. 209 В.Ф. Кметь, Львівська епархія у XVI – на початку XVII століття (tezy i główne wnioski pracy zamieszczone na stronie http://www.lib.ua-ru.net/inode/16503.html, 31.01.2009). Na znaczny, jednak zdecydowanie skromniejszy wzrost liczby cerkwi w okresie nowożytnym zwrócił uwagę L. Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego, s. 820823, 930-931. 202 203 54 Rozdział I. Prowincja małopolska cerkwi dla eparchii przemyskiej wygląda już zdecydowanie skromniej. Z. Budzyński szacował, że tuż przed unią brzeską było ich ok. 700-750210. W ciągu XVII i XVIII w. ich liczba wzrosła prawie dwukrotnie – do 1312 kościołów. Niemal wszystkie kościoły unickie w województwie ruskim przed I rozbiorem miały charakter kościołów paraﬁalnych. Zaledwie 72 cerkwie, tj. 2,3% wszystkich kościołów, stanowiły jednostki ﬁlialne, do których zostały też zaliczone kościoły przyklasztorne bazylianów niepełniące funkcji paraﬁalnych. W sumie w województwie ruskim znajdowało się 59 świątyń związanych z bazylianami lub bazyliankami, położonych w zdecydowanej większości na terenie eparchii lwowskiej. Kościoły przy 14 monasterach (25%) były jednocześnie kościołami paraﬁalnymi. Wspólnoty wyznaniowe Kościoła łacińskiego województwa ruskiego, podobnie jak w przypadku Kościoła unickiego, skupiały się przede wszystkim na terenie diecezji lwowskiej, przemyskiej i chełmskiej211. Sytuacja taka była wynikiem kształtowania się pierwotnych struktur diecezjalnych na terenie województwa ruskiego. Proces ten został dość obszernie opisany w literaturze przedmiotu. Wciąż aktualne są tutaj opracowania W. Abrahama. Nowsza literatura odnosi się dość powszechnie do głównych tez wysuniętych w jego dziełach. W. Abraham początków organizacji Kościoła łacińskiego na Rusi szuka w ziemi przemyskiej. Granice diecezji łacińskich, mimo że nie zostały określone w bulli powołującej metropolię halicką i jej sufraganie w 1375 r., miały – w jego opinii – pokrywać się z granicami diecezji prawosławnych212. Niemal cała łacińska diecezja przemyska położona była w województwie ruskim (170 kościołów paraﬁalnych i 124 kościoły ﬁlialne). Jej pierwotne granice pokrywały się prawdopodobnie z granicami diecezji prawosławnej213. Poza jego granicami leżało jedynie 7 świątyń. Do dekanatu Tarnogród i Mościska należały kościoły z okolic Lubaczowa w województwie bełskim214. Do województwa krakowskiego zaliczana była przeważnie paraﬁa Jaśliska, przyłączona do diecezji przemyskiej w 1763 r. przez arcybiskupa lwowskiego Wacława Sierakowskiego215. Zdaniem H. Borcza diecezja przemyska otrzymała pierwotną organizację dekanalną w końcu XIV w. Dwukrotnie, tj. w 1594 i 1746 r., uległa ona zasadniczej reorganizacji. W wyniku regulacji przeprowadzonej przez biskupa Wacaława Hieronima Sierakowskiego w 1746 r. liczba dekanatów wzrosła do 12216. Ten sam biskup wprowadził także w 1751 r. podział na 3 archidiakonaty, włącza- Budzyński, Sieć paraﬁalna, s. 139. Mimo że większość kościołów diecezji chełmskiej położona była głównie na terenie ziemi chełmskiej województwa ruskiego (66 świątyń), struktura tej diecezji zostanie przedstawiona przy opisie województwa bełskiego (47 świątyń), podobnie jak diecezji unickiej. 212 Abraham, Powstanie organizacyi, s. 238-239, 299. O początkach biskupstwa łacińskiego w Przemyślu zob. także: Z. Sułowski, Diecezja przemyska w średniowieczu, „Nasza Przeszłość”, 46 (1976), s. 26-28; J. Kwolek, Początki biskupstwa przemyskiego, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”, 3 (1956), z. 2, s. 146-147. 213 Kumor, Granice metropolii i diecezji polskich, Lublin 1969, s. 149. 214 Paraﬁa św. Stanisława w Lubaczowie, kościół i paraﬁa dominikanów w Cieszanowie, kościół i paraﬁa franciszkanów w Horyńcu, paraﬁa w Oleszycach i jej ﬁlia w Starym Dzikowie, paraﬁa w Łukawcu. Na terenie dekanatu Mościska leżała paraﬁa dominikanów w Wielkich Oczach, zob. Aneks. Przynależność kościołów okolic Lubaczowa do diecezji przemyskiej należy wiązać z wcześniejszą przynależnością tego terenu do księstwa przemyskiego. 215 Przynależność administracyjna miasteczka Jaśliska w okresie nowożytnym była dość problematyczna. Jedni autorzy, jak np. B. Kumor (Granice metropolii i diecezji polskich, s. 149), zaliczają je do województwa ruskiego, inni, jak S. Litak (Kościół łaciński, s. 396; tenże, Atlas Kościoła łacińskiego, s. 349), do województwa krakowskiego. Dokładniej problem omówił K. Przyboś (Granice ziemi sanockiej, s. 25-26). 216 W 1594 r. biskup Wawrzyniec Goślicki podzielił diecezję przemyską na 7 dekanatów: dynowski, jarosławski, krośnieński, przemyski, rzeszowski, samborski i sanocki. W 1603 r. powstał dekanat sokołowski, przemianowany w 1630 r. na leżajski. W 1641 r. biskup Wawrzyniec Goślicki wydzielił dekanat mościcki z dekanatu przemyskiego. W 1764 r. biskup Sierakowski utworzył 4 kolejne dekanaty: brzozowski, nowomiejski, próchnicki i tarnogrodzki, znosząc jednocześnie dekanat przemyski. Rozwój organizacji diecezji przemyskiej omówił Borcz, Archidiecezja przemyska, s. 66-81. 210 211 55 2. Ruś Koronna Tabela 9: Liczba świątyń w województwie ruskim ok. 1772 r. Religie i kościoły Kościół katolicki ob. greckiego Diecezja/Eparchia Chełm Archidiakonat/ Oﬁcjalat Bełz Dekanat/ Protopopia/ Namiestnictwo Tomaszów Chełm Chełm Brzeżany Halicz – 3 5 – Hrubieszów 17 – Krasnystaw 22 1 Lublin 12 2 – Luboml 30 Ratno 28 2 Szczebrzeszyn 21 – Tyszowce 1 – Zamość 8 1 188 9 190 9 Brzeżany 39 1 Buczacz 52 4 Czortków 21 1 Dunajów 22 – Grzymałów 23 – Janów 27 – Kozłów 37 – Pomorzany 25 1 Rohatyn 31 1 Skałat 29 – Tarnopol 26 – Trembowla 40 1 Zarwanica 46 – Zawałów 20 1 Zborów 35 – 473 10 Bohorodczany 39 – Bursztyn 31 – Halicz 40 1 Horodenka 71 – Kałusz 60 2 Kołomyja 38 1 Kosów 39 1 Ottynia 44 1 Rożniatów 27 1 Stanisławów 60 2 Śniatyn 28 – Tłumacz 46 – Uście Zielone 30 1 Zabłotów 22 – Żuków Kamieniec Podolski 2 Świątynie pomocnicze 44 Horodło Lwów Świątynie główne 43 – 618 10 Husiatyn 11 – Jagielnica 5 – Satanów 6 – 22 – 56 Kościół katolicki ob. greckiego Rozdział I. Prowincja małopolska Lwów Lwów Biały Kamień 11 Bolechów 37 – 1 Bóbrka 37 – Dolina 43 – Gliniany 25 1 Gołogóry 30 2 Kamionka Strumiłowa Kulików 24 2 30 – Lwów 74 3 Rozdół 53 – Strzeliska Nowe 38 – Szczerzec 41 2 Złoczów 34 2 Żółkiew 23 4 Żurawno 26 – Żydaczów 24 – 550 17 1663 37 Łuck – – 69 1 Przemyśl – Baligród 40 1 Bircza 47 2 Dobromil 48 1 Drohobycz 64 3 Dukla 4 – Gródek Jagielloński Jarosław 51 – 44 1 Jaśliska 20 3 Jaworów 36 2 Krosno 19 – Lesko 26 – Lubaczów 2 – Mokrzany 46 4 Mościska 40 – Niżankowice 35 3 6 – Pruchnik 33 – Przemyśl 78 1 Sambor 42 – Sanok 36 – Sądowa Wisznia 47 – Skole 38 1 Stara Sól 54 1 Stary Sambor 51 1 Stryj 54 1 Tarnogród 16 – Wysocko 54 – Zatwarnica 42 – Żukotyn 36 – 1109 25 3031 72 Oleszyce 57 2. Ruś Koronna Kościół katolicki ob. łacińskiego Baków – – Chełm – Chełm Kamieniec Podolski Lwów 2 1 12 2 Grabowiec 1 – Hrubieszów 2 2 Krasnystaw 9 3 Luboml 6 2 Turobin 5 4 Zamość 8 10 43 23 1 – – Satanów Halicz Halicz 12 6 Kołomyja 10 2 Żydaczów 11 2 33 10 Lwów Buczacz 10 1 Dunajów 12 3 Konkolniki Żółkiew 8 5 Lwów 18 38 Rohatyn 12 4 Trembowla 11 3 71 54 Busk Gródek Jagielloński Janów Łuck Łuck Krzemieniec Przemyśl Brzozów Brzozów Jarosław Kościół katolicki ob. ormiańskiego Kościół prawosławny Religia karaimska Religia mojżeszowa Suma końcowa 1 5 9 6 31 12 135 76 5 3 12 7 Dynów 13 9 Krosno 17 9 Sanok 18 12 60 37 Jarosław 16 19 Leżajsk 13 13 Rzeszów 18 15 Tarnogród Przemyśl 9 13 7 8 54 55 Mościska 14 5 Nowe Miasto 15 – Pruchnik 14 15 Sambor 13 12 56 32 170 124 356 227 Lwów – – 13 – Kijów – – – 1 2 – 157 8 3559 308 58 Rozdział I. Prowincja małopolska jąc do każdego z nich po 4 dekanaty217. Liczba paraﬁi diecezji przemyskiej w okresie nowożytnym wzrastała wolniej niż np. w wieku XV, jednak był to wzrost systematyczny, jeżeli nie brać pod uwagę czasowego przejęcia kilkudziesięciu kościołów przez protestantów w okresie reformacji218. Na terenie województwa ruskiego położona była także niemal cała łacińska archidiecezja lwowska. Jej organizacji w okresie nowożytnym poświęcił monograﬁę J. Krętosz219. Granice łacińskiej archidiecezji lwowskiej (do 1412 r. halickiej) nie zostały określone w dokumentach powołujących ją do życia. W. Abraham, a za nim inni historycy tłumaczą to faktem, że jej granice miały się pokrywać z granicami przywróconej do funkcjonowania w 1371 r. prawosławnej archidiecezji halickiej220. W granicach archidiecezji lwowskiej, poza województwem ruskim, znajdowały się paraﬁa oraz kościół dominikanów w Busku oraz kościół ﬁlialny w Łopatynie (par. Busk). Należały one do powiatu buskiego (woj. bełskie) i było to śladem jego dawnej przynależności do ziemi lwowskiej i prawosławnej eparchii halickiej221. S. Litak do powiatu buskiego zaliczał też wieś Toporów i jej kościół paraﬁalny, jednak wydaje się, że należy tę miejscowość zaliczać raczej do województwa ruskiego222. Granica diecezji odbiegała od granic administracji państwowej także w okolicach Niemirowa, który należał do województwa bełskiego, zaś paraﬁa do archidiecezji lwowskiej. Może to być pozostałością związków tego obszaru z dawnym powiatem gródeckim ziemi lwowskiej223. W województwie wołyńskim we wsi Kołodno leżał kościół ﬁlialny, który należał do paraﬁi Tarnopol (dek. Trembowla). Archidiecezja lwowska jako jedna z ostatnich została podzielona w okresie nowożytnym na archidiakonaty terenowe. Stało się to w czasie drugiej sesji synodu w 1765 r. zwołanego przez arcybiskupa Wacława Sierakowskiego. Obok archidiakonatu stołecznego powołano wówczas archidiakonaty w Haliczu i Żółkwi224. Było to związane z wprowadzeniem nowego podziału dekanalnego w archidiecezji. Pierwotny podział dekanalny archidiecezja lwowska otrzymała w 1589 r., kiedy to 127 paraﬁi zostało podzielnych między 7 dekanatów. Podział ten został zmieniony w 1765 r., gdy arcybiskup Sierakowski powiększył liczbę dekanatów do 12, dzieląc je dodatkowo między 3 archidiakonaty225. W 1772 r. w archidiecezji lwowskiej było 137 kościołów paraﬁalnych i 80 kościołów pomocniczych. Podobnie jak było to w przypadku diecezji przemyskiej, najintensywniejszy rozwój sieci paraﬁalnej przypadł na wiek XV. Wzrost liczby paraﬁi w okresie późniejszym jest niewielki, skromny nawet w porównaniu z przyrostem odnotowanym w diecezji przemyskiej226. 217 Tamże, s. 71; zob. W. Müller, Organizacja terytorialna diecezji przemyskiej w okresie przedrozbiorowym 1375-1772, „Nasza Przeszłość”, 46 (1976), s. 43. 218 U schyłku XV w. w diecezji było ok. 130 paraﬁi, w 1641 r. – 153, w 1742 r. – 162, w 1772 r. – 176 paraﬁi i 123 ﬁlie, Kumor, Granice metropolii, s. 256; Borcz, Archidiecezja przemyska, s. 74. 219 Krętosz, Organizacja archidiecezji lwowskiej (zwłaszcza rozdz. 3: Organizacja terytorialna archidiecezji). 220 W. Abraham, Początki arcybiskupstwa łacińskiego we Lwowie, Lwów 1909. 221 Dąbkowski, Podział administracyjny, s. 326. 222 Litak, Atlas Kościoła łacińskiego, s. 340. Podobnie sprawę ujmowali inni historycy, opierając się prawdopodobnie na mapie A. Jabłonowskiego (Ziemie Ruskie Rzeczypospolitej, mapa 2) – Przyboś, Granica ziemi lwowskiej, s. 7; S. Tylus, Fundacje kościołów paraﬁalnych w średniowiecznej archidiecezji lwowskiej, Lublin 1999, s. 257 (mapa); Budzyński, Kresy południowo-wschodnie, t. 2, mapa 22 (choć już z pewną wątpliwością). Należy pamiętać, że mapa A. Jabłonowskiego – nawet jeżeli przyjąć, że autor nie popełnił w tym zakresie błędu – oddawała stan osadnictwa z II połowy XVI w., natomiast miasteczko Toporów zostało lokowane dopiero w 1603 r. i to z wyraźnym zaznaczeniem położenia w ziemi lwowskiej, SGKP. t. 12, s. 400. W tym kontekście za najbardziej wiarygodne należy uznać ustalenia A. Janeczka, który miasteczko Toporów umieszcza w województwie ruskim (Osadnictwo pogranicza, mapa 10). 223 Zob. mapa do pracy: Dąbkowski, Podział administracyjny. 224 Krętosz, Organizacja archidiecezji lwowskiej, s. 168. 225 Tamże, s. 172. 226 Tamże, s. 184. Na temat rozwoju sieci paraﬁalnej archidiecezji lwowskiej zob. też: S. Tylus, Sieć paraﬁalna łacińskiej archidiecezji halickiej w średniowieczu, w: Średniowieczny Kościół Polski. Z dziejów duszpasterstwa i organizacji kościelnej, red. M. Zahajkiewicz, S. Tylus, Lublin 1999, s. 151-171; tenże, Fundacje kościołów paraﬁalnych, s. 47. 2. Ruś Koronna 59 Inaczej niż w przypadku Kościoła unickiego, w Kościele łacińskim występuje znacznie wyższy odsetek kościołów pomocniczych. Na 583 świątynie łacińskie w tym województwie 227 (38,9%) miało charakter kościołów ﬁlialnych. Większą rolę duszpasterską niż w przypadku koronnej części Małopolski spełniały tutaj zakony – 41 paraﬁi i 106 kościołów ﬁlialnych w województwie ruskim to świątynie zakonne lub obsługiwane przez zakony (25,2% wszystkich kościołów). W Małopolsce właściwej było to ok. 12,7% (209 na 1648 świątyń). Wszystkie kolegiaty województwa ruskiego (Zamość – diec. chełmska, Brzozów i Jarosław – diec. przemyska, Lwów, Stanisławów, Żółkiew – archidiec. lwowska) pełniły jednocześnie funkcje kościołów paraﬁalnych. Wśród kościołów ﬁlialnych 27 miało natomiast charakter prepozytur szpitalnych. Na terenie województwa ruskiego znajdowała się stolica oraz większość kościołów trzeciego, obok rzymskiego i greckiego, obrządku katolickiego. Lwów, obok Kamieńca Podolskiego, był najważniejszym ośrodkiem osadnictwa ormiańskiego na ziemiach ruskich w średniowieczu. Nie jest znana dokładna data powstania biskupstwa Kościoła ormiańskiego we Lwowie. Dokument powołujący na ten urząd biskupa Grzegorza z 1364 r. wskazuje, że nie był on pierwszym duchownym na tym stanowisku. K. Stopka wyprowadza wniosek, w odróżnieniu od opinii B. Kumora o powołaniu biskupstwa ormiańskiego w 1361 r., że do momentu wydania przywileju z 1364 r. stolica biskupstwa mogła znajdować się w Łucku lub we Włodzimierzu Wołyńskim227. Z punktu widzenia formalnoprawnego arcybiskup ormiański we Lwowie podlegał katolikosowi (odpowiednik prawosławnego patriarchy) w Eczmiadzynie. Po złożeniu w 1630 i 1635 r. przez Mikołaja Torosowicza, arcybiskupa ormiańskiego, katolickiego wyznania wiary ukonstytuowała się we Lwowie archidiecezja katolicka obrządku ormiańskiego, która była ciągłym przedmiotem konﬂiktu między zwolennikami unii popieranymi przez Kościół łaciński oraz króla i jej przeciwnikami wspieranymi przez katolikosa w Eczmiadzynie. Właśnie wsparcie króla i Kościoła łacińskiego oraz działalność teatynów we Lwowie, prowadzących seminarium dla duchowieństwa ormiańskiego, przyniosły stopniową latynizację obrządku i sukces unii w XVIII w.228 Podstawowe informacje o strukturze Kościoła ormiańskiego w XVIII w. przynoszą prace T. Gromnickiego229, S. Barącza230, Cz. Lechickiego231 oraz G. Petrowicza232. W. Kołbuk oparł na nich zestawienie kościołów ormiańskich archidiecezji lwowskiej około 1772 r.233 Ma ono podstawowe znaczenie dla kartograﬁcznego ujęcia zorganizowanych wspólnot ormiańskich. Pewne uzupełnienia przynoszą wspomniane prace K. Stopki oraz J. Smirnowa, jednak głównie w zakresie wezwań kościołów oraz informacji o materiale budowlanym. Na terenie województwa ruskiego przed I rozbiorem znajdowało się w sumie 14 paraﬁi ormiańskokatolickich234. Najważniejszym ośrodkiem pozostał tutaj do końca czasów nowożytnych Lwów, w którym obok katedry i związanego z nią klasztoru benedyktynek ormiańskich znajdowały się 3 kościoły paraﬁalne – św. Jakuba, św. Anny (zarządzane w 1784 r. przez jednego proboszcza) i ŚwęSmirnow, Katedra ormiańska we Lwowie, s. 7-8. Stopka, Ormianie w Polsce, s. 68-69, 137 (proboszcz parafii w Kutach Grzegorz Adżam przyjął unię dopiero w 1718 r.). 229 Gromnicki, Ormianie w Polsce, passim. 230 Barącz, Rys dziejów ormiańskich, passim. 231 Lechicki, Kościół ormiański w Polsce, passim. 232 Petrowicz, La Chiesa Armena in Polonia (1686-1954), passim. 233 Kołbuk, Kościoły wschodnie, s. 345. 234 W statystyce została pominięta wspólnota w Brodach, które Ormianie opuścili w większości po pożarze w 1749 r., Budzyński, Kresy południowo-wschodnie, s. 24-25, mapa 51. S. Barącz podaje, że Ormianie wynieśli się z Brodów po 1700 r. do Lwowa. Niewielką liczbą Ormian, którzy pozostali, zajmowali się w XVIII w. dominikanie brodzcy, Barącz, Rys dziejów ormiańskich, s. 77. 227 228 60 Rozdział I. Prowincja małopolska tego Krzyża235. Już w XVI w. odnotowana jest paraﬁa ormiańska w Złoczowie (prawdopodobnie fundacja Górków)236, jednak największe zasługi dla rozwoju osadnictwa, a co za tym idzie rozbudowy ormiańskich wspólnot religijnych, wniósł ród Potockich. Do ich fundacji należały paraﬁe ormiańskie w Horodence, Kutach, Łyścu, Stanisławowie, Śniatyniu (jako starostów królewskich) oraz Tyśmienicy237. Wszystkie kościoły ormiańskie w województwie ruskim położone były na wschód i południowy wschód od Lwowa. Najdalej wysunięta na zachód była paraﬁa w Zamościu, gdzie Ormianie pojawili się dzięki zabiegom kanclerza Jana Zamoyskiego w 1585 r.238 Wśród ośrodków, w których znajdowały się skupiska ormiańskie w XVIII w., jednakże bez funkcjonującej świątyni i zorganizowanego duszpasterstwa, warto wymienić: Dubno, Kraków, Lublin, Waręż239. M. Schorr w klasycznej pracy na temat historii żydów w Przemyślu wskazuje wiek XVI jako początek ich szerszego osadnictwa na Rusi Czerwonej. Jako pierwszy ośrodek wymienia Lwów, główne centrum handlowe tych ziem. Z kolei najdawniejsza wzmianka o żydach w Przemyślu pojawia się w 1466 r., zaś ukonstytuowanie gminy – choć niepotwierdzone bezpośrednio – mogło nastąpić w końcu XV stulecia240. Do równie starych jak Lwów i Przemyśl ośrodków osadnictwa żydowskiego należały też Luboml, Drohobycz, Podhajce i Halicz. Bardzo intensywny rozwój osadnictwa żydowskiego w miastach czerwonoruskich przypada na II połowę XV w.241 Województwo ruskie, obok podolskiego i bracławskiego, wchodziło w skład ziemstwa Rusi, jednego z czterech wysyłających przedstawicieli na koronny Sejm Czterech Ziem. W XVII w. z ziemstwa Rusi został wyodrębniony okręg przemyski, a następnie z przemyskiego – rzeszowski. Terytorium okręgu przemyskiego nie pokrywało się ani z granicami diecezji przemyskiej, ani województwa ruskiego. Należała do niego np. gmina w Wielkich Oczach (woj. bełskie), zaś południowa i zachodnia część łacińskiej diecezji przemyskiej należała do ziemstwa ruskiego (Drohobycz, Stryj, Skole, Lesko)242. W 1763 r. kahałowi rzeszowskiemu podlegały m.in. przykahałki we Frysztaku, Ropczycach, Sędziszowie, Strzyżowie (diec. krakowska) i Tyczynie (diec. przemyska). W I połowie XVIII w. nastąpił proces usamodzielniania oraz wyodrębniania ważniejszych gmin z okręgów i przekształcania ich w odrębne jednostki. Przemyśl, Lwów, Rzeszów i Sambor uzyskały status kahałów na prawach ziemstwa. Do kahałów pierwszej kategorii należały też Brody i Żółkiew243. W. Gąsiorowski, w opracowaniu poświęconym stanowi badań nad dziejami gmin żydowskich w ziemi lwowskiej, podkreśla utratę znaczenia kahału lwowskiego na rzecz najpierw gminy w Żółkwi, a następnie w XVIII w. w Brodach244. Widać to wyraźnie w liczbie ludności ujętej w spisie z 1765 r. – kahał we Lwowie liczył 6378 głów, zaś w Brodach 6877245. 235 W. Kołbuk w swoim opracowaniu wymienia kościół św. Anny i Jakuba (Kołbuk, Kościoły wschodnie, s. 345), jednak w świetle innych opracowań były to dwa kościoły, Smirnow, Katedra ormiańska, s. 51; F. Wasyl, Ormiański spis status animarum paraﬁi Horodenka z 1808 r., „Prace Historyczno-Archiwalne”, 19 (2007), s. 193; Budzyński, Kresy południowo-wschodnie, s. 381. 236 Stopka, Ormianie w Polsce, s. 133, 136. 237 Tamże, s. 22, 128, 131, 134, 136. 238 Tamże, s. 125. 239 Barącz, Rys dziejów ormiańskich, s. 84, 99, 175-176. 240 M. Schorr, Żydzi w Przemyślu do końca XVIII wieku, Jerozolima 1991, s. 2-4. Istnienie gminy żydowskiej w Przemyślu już w I połowie XIV w. zakłada A. Fenczak, powołując się na opracowanie I. Schipera, A. Fenczak, „Kamień ten stoi na grobie Racheli po dziś dzień”, czyli o przeszłości przemyskich Żydów i o ich ocalałych nagrobkach, „Studia Przemyskie”, 2 (2004), s. 10. 241 Analizę rozwoju osadnictwa żydowskiego w miastach Rusi Czerwonej przeprowadził Horn, Żydzi na Rusi Czerwonej, s. 14-29; tenże, Żydowski ruch osadniczy w miastach Rusi Czerwonej do 1648 r., „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce”, 1974, nr 2 (90), s. 3-24. 242 Krochmal, Krzyż i menora, s. 27. 243 Tenże, Żydzi w miastach ziemi przemyskiej i sanockiej, s. 57-58; Leszczyński, Sejm Żydów Korony, s. 70, 74-75. 244 Schipper, Wewnętrzna organizacja Żydów, s. 99; S. Gąsiorowski, Stan badań nad dziejami gmin żydowskich na ziemi lwowskiej w XVII i XVIII wieku, w: Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich, red. K. Pilarczyk, Kraków 1997, s. 192. 245 Liczba głów, s. 396. 2. Ruś Koronna 61 Warto odnotować, że mapa organizacji terytorialnej Żydów dawnej Rzeczypospolitej autorstwa I. Halperina pomija wymienione wyżej okręgi oraz kahały na prawach ziemstwa. Całe województwo ruskie, za wyjątkiem ziemi chełmskiej i kilku gmin położonych na północy ziemi lwowskiej (Stanisławczyk, Toporów) i przemyskiej (Sieniawa, Tarnogród, Krzeszów), zaliczył on do ziemstwa Rusi246. W północnej części województwa ruskiego leżał wyodrębniony w XVII w. z ziemstwa lubelskiego okręg bełsko-chełmsko-ruski, którego zasięg odpowiadał dawnej ziemi chełmskiej i bełskiej (woj. bełskiego). Siedziby kahałów pierwszej kategorii znajdowały się w Bełzie i Chełmie. W 1669 r. wyodrębnił się także – pominięty przez I. Halperina – okręg Ordynacji Zamojskiej, do którego należały kahały nie tylko województwa ruskiego (Szczebrzeszyn, Tarnogród, Turobin, Zamość, Krasnobród, Żółkiew), ale także bełskiego (Łaszczów), lubelskiego (Biłgoraj, Frampol, Łuków, Modliborzyce) czy sandomierskiego (Ulanów)247. Analiza geograﬁczna zasięgu jednostek administracji żydowskiej w tym rejonie pokazuje, że nie zawsze można mówić o zwartości terytorialnej każdej z nich. Trudno bowiem wytyczyć granice okręgu Ordynacji Zamojskiej, do której należał kahał w Łukowie położony daleko na północy, za okręgiem chełmsko-bełsko-ruskim. Drugim powodem, który uniemożliwił wytyczenie granic okręgów i ziemstw żydowskich, była niejasna i często niesprecyzowana przynależność wielu z nich, co powodowało liczne spory i konﬂikty między kahałami248. Podstawę zestawienia gmin żydowskich województwa ruskiego w II połowie XVIII w. stanowił głównie spis pogłównego z 1765 r., zweryﬁkowany i uzupełniony o źródła proweniencji kościelnej – przede wszystkim akta wizytacyjne. Pominięte przez spis z 1765 r. zostały np. gminy w Józefowie należącym do Ordynacji Zamojskiej, gdzie urodził się Jakub Horowitz („Widzący z Lublina”)249, oraz w Wojsławicach (w ziemi chełmskiej)250. Część wzmianek o synagogach trudno jednoznacznie zinterpretować. Nie potwierdzają one niezbicie istnienia gminy w danej miejscowości w II połowie XVIII w. Dotyczy to zarówno sytuacji, gdy informacje pochodzą z XVII lub I połowy XVIII w.251, jak również gdy zapiski te są pojedyncze i tym samym nie wskazują wyraźnie na istnienie gminy252. W statystyce i zestawieniach zostały uwzględnione tylko przypadki niebudzące poważniejszych wątpliwości. Acta Congressus Generalis, mapa. Leszczyński, Sejm Żydów Korony, s. 73. 248 „Administracja i z tego jeszcze powodu była bardzo wadliwą, że nie ustanawiano granic władzy dla każdego głównego kahału, mianowicie nie określano dokładnie nad jakimi przykahałkami i włościami rozciąga się jego władza, skutkiem czego kahały w ciągłej między sobą żyły niezgodzie”, Schorr, Organizacya Żydów w Polsce, s. 739-740. 249 W Józefowie pod koniec XVII w. była już dobrze zorganizowana gmina. Synagoga została wybudowana w 1735 r. (wg wizytacji z 1750 r. – w 1744 r.), AAL. Rep60 A157, s. 713-714 (1750 r.); EJCP. VII, s. 256-258; EJL. I, s. 578. W opinii R. Kuwałka J. Horowitz urodził się w Józefowie nad Wisłą (Kim był Widzący z Lublina, dostęp: http://www.jews-lublin. net/index.php/Kim_by%C5%82_Widz%C4%85cy_z_Lublina_..., 23.04.2009); zob. też: A. Michałowska, Szlakiem najstarszych synagog w Polsce: Podlasie i Lubelszczyzna (dostęp: http://www.mowiawieki.pl/artykul.html?id_artykul=158, 24.04.2009). 250 AAL. Rep60 A161, k. 448v, 1761 r.; EJL. III, s. 1456-1457. 251 Jako przykład można podać wizytację chełmską biskupa Krzysztofa Jana Szembeka z 1714 r., w której jest wzmianka o synagodze w Pilaszkowicach wzniesionej rzekomo w 1686 r. O jej powstanie żydzi toczyli spór z plebanem w Gorzkowie (diec. chełmska), AAL. Rep60 A152, k. 311. Jest także pojedyncza wzmianka z 1721 r. o świątyni żydowskiej („fanum”) we wsi Kostarowce (k. Brzozowa), AAPrz. AV156, s. 1517. 252 Dwie pojedyncze wzmianki o drewnianej synagodze w Tyrawie Wołoskiej (ziemia sanocka) z lat 1721 i 1745 wobec braku dalszych informacji nie przesądzają o istnieniu tam kahału w II połowie XVIII w., AAPrz. AV156, s. 1212 (1721 r.); AAPrz. AV172, k. 84v (1745 r.); zob. J. Krochmal, Bożnice i cmentarze żydowskie na terenie rzymskokatolickiej diecezji przemyskiej w połowie XVIII wieku, „Studia Przemyskie”, 2 (2004), s. 33. Podobnie trudno przesądzić o istnieniu gmin w Rudkach i Wołoszczy (k. Gródka Jagiellońskiego), gdzie wizytator odnotował: „schola judeorum”, AALw. AV4, k. 10, 13v (1763 r.), czy Bukowsku („schola seu synagoga”), AAPrz, AV172, k. 129, 135v (1745 r.). 246 247 62 Rozdział I. Prowincja małopolska Dzięki wykorzystaniu źródeł kościelnych udało się także uzupełnić listę synagog w przypadku dużych gmin. Chodzi tutaj m.in. o drugą synagogę w Rzeszowie253, Brodach254, Drohobyczu255, Jarosławiu256, Starym Samborze257. Wyjątkowa sytuacja miała miejsce we Lwowie, gdzie w okresie nowożytnym funkcjonowały dwie gminy żydowskie – miejska i przedmiejska. Obie posiadały wszystkie instytucje kahalne: synagogę, łaźnię, kahał (jako władze gminne), sądy, urzędy, i funkcjonowały niezależnie. Odrębną rozprawę poświęcił tym gminom M. Bałaban258. Niemal wszystkie gminy wymienione w spisach pogłównego z 1765 r.259 znalazły potwierdzenie w innych źródłach oraz opracowaniach. Jedynie w 23 przypadkach poszukiwania źródłowe oraz w literaturze przedmiotu nie przyniosły pozytywnych rezultatów260. Obok obiektów o charakterze synagogalnym, które mogą świadczyć o funkcjonowaniu gminy żydowskiej w danym ośrodku, źródła kościelne często wspominają o domach modlitwy w województwie ruskim. Nie oznaczało to zawsze, jak w przypadku synagog kahalnych, odrębnego miejsca kultu. Spotykane w źródłach sformułowania „prywatny dom modlitwy”261 czy też „żydzi zbierają się u arendarza” świadczą o wykorzystywaniu do modlitw i spotkań mieszkań, słodowni, karczem itd.262 Domy modlitwy mogły występować obok synagog w dużych skupiskach żydowskich263, jednak większość znajdowała się we 253 AAPrz. AV159, s. 90-91 (1720 r.); AAPrz. AV160, k. 239 (1727 r.); AAPrz. AV174, k. 5, 6v, 12-12v, 34, 39v (1745 r.); AAPrz. AV181, k. 50v-51, 56 (1754 r.); zob. też: J. Pęckowski, Dzieje miasta Rzeszowa do końca XVIII w., Rzeszów 1913, s. 366, 379-380; „Żydowski Akropol”. Dawna dzielnica Rzeszowa, oprac. A. Szela, Rzeszów 1994, s. 7-8, 14. 254 ADS. D155, k. 195v-196 (1742 r.) („synagoga prywatna vulgo Przyszkółki”). 255 AAPrz. AV157, s. 1348-1349 (1722 r.). 256 AAPrz. AV168, s. 25, 58, 83-84, 138 (1743 r.). 257 Wizytacja z 1743 r. informuje o murowanej synagodze w przerobionym na bożnicę domu prywatnym oraz o drugiej, która może być traktowana także jako dom modlitwy, w domu należącym do Ustrzyckiego, AAPrz. AV164, k. 36v, 48-48v. 258 M. Bałaban, Dzielnica żydowska: jej dzieje i kultura, Lwów 1909. 259 Liczba głów, passim; Żydzi ziemi lwowskiej i powiatu żydaczowskiego, s. 357-378; Spis Żydów i Karaitów ziemi halickiej, s. 11-32. 260 Chodzi o kahały w miejscowościach: Dunajów, Janów, Jezupol, Kamionka Wielka, Knihynicze, Kozowa, Kułaczkowce, Mariampol, Martynów Nowy, Monasterzyska, Nawarja, Pistyń, Siedliszcze, Skałat, Sokołów, Sokołówka, Strzeliska Nowe, Wiszenka Wielka, Załoźce, Zawałów, Zborów, Żurów. Wątpliwości, mimo ujęcia przez wiele prac, m.in. Z. Budzyńskiego, może budzić istnienie kahału w Dunajowie. Należy dodać, że wszystkie te miejscowości zostały umieszczone na mapie gmin żydowskich autorstwa J. Wijaczki (Od połowy XVII po schyłek XVIII w., s. 132, 134). Listę gmin zamieszczonych w Atlasie historii Żydów polskich można uzupełnić o następujące ośrodki: Siedliszcze (k. Chełma), Zamość, Wojsławice, Józefów, Żołynia, Bukowsko, Rudki, Wołoszcza, Świrz, Sokołówka, Kułaczkowce. Na wspomnianej mapie znalazła się gmina w Felsztynie, która zgodnie ze spisem pogłównego z 1765 r. stanowiła jedną jednostkę administracyjną z Laszkami Murowanymi. 261 Przykładem może być tutaj dom modlitwy w domu prywatnym w Hussakowie (ziemia przemyska), który funkcjonował przed wybudowaniem w II połowie XVIII w. synagogi, AAPrz. AV165, k. 6, 15v-16 (dom modlitwy w domu prywatnym, żydzi uzyskali przywilej na budowę synagogi, 1743 r.); AAPrz. AV178, k. 4v, 12v (1753 r., synagoga w budowie); CPAHU, nr 132.1.526, k. 1 (1760 r.); Liczba głów, s. 396 (kahał, 1765 r.). 262 W Domaradzu nabożeństwa dla okolicznych żydów były odprawiane u arendarza słodowni, AAPrz. AV187, s. 14, 17 (1756 r.). Podobnie w ziemi sanockiej w Grabówce, AAPrz. AV175, k. 165-165v, 180 (1745 r.), we wsi Hoczew, AAPrz. AV172, k. 105, 119v (1745 r.), w Jabłonce, gdzie gromadzili się żydzi z Dydni i okolic, AAPrz. AV175, k. 353 (1745 r.), w Jaćmierzu, AAPrz. AV175, k. 120, 143 (1745 r.), AAPrz. AV187, k. 64-64v (1756 r.) oraz w ziemi przemyskiej we wsi Łąka, AAPrz. AV174, k. 175, 183 (1744 r.), Rakszawa, AAPrz. AV180, k. 38 (1754 r.). W Medyce w ziemi przemyskiej dom modlitwy znajdował się w karczmie, AAPrz. AV178, k. 49v, 56v (1753 r.). W Sądowej Wiszni dom modlitwy znajdował się w budynku należącym do arendarza słodowni, AAPrz. AV178, k. 110v (1754 r.), AAPrz. AV165, k. 124, 143v-144 (1744 r.), zaś w Wyszatycach koło słodowni, AAPrz. AV166, k. 29v, 40-40v (1744 r.). 263 Wizytacja z 1753 r. wymienia obok synagog dwa domy modlitwy w Drohobyczu, AAPrz. AV176, k. 69, 71-71v, 74v, 84. Wizytacja z 1745 r. poza murowaną synagogą w Rymanowie w ziemi sanockiej wymienia dom modlitwy w domu Józefa Rafałowicza, AAPrz. AV172, k. 62v, 158, 166v-167, 170v, 183. W Samborze obok synagogi „na Blechu” znajdowała się także bliżej nieokreślona liczba domów modlitwy, CPAHU, nr 43.1.56, k. 1-5, nr 856.1.24 (1732 r.). W Tarnogrodzie, poza synagogą, znajdował się dom modlitwy położony w domu wdowy Majorkowej, AAPrz. AV179, k. 112-113, 116, 126 (1754 r.). 63 2. Ruś Koronna wsiach i miała nieformalny charakter. Zmienność i dynamika w ich powstawaniu oraz zanikaniu była z pewnością większa niż w przypadku synagog264. Na terenie województwa ruskiego przed I rozbiorem Polski znajdowało się w sumie 157 synagog kahalnych oraz 8 synagog pomocniczych (ﬁlialnych). Statystyka ta odbiega zdecydowanie od badań przeprowadzonych przez Z. Budzyńskiego i przedstawionych w ostatniej pracy poświęconej „Kresom południowo-wschodnim w drugiej połowie XVIII wieku”265. Autor oparł swoje zestawienia przede wszystkim na wymienionych wyżej źródłach podatkowych, przy czym postawił znak równości między paraﬁą i gminą wyznaniową oraz dekanatem w strukturach chrześcijańskich i kahałem w administracji żydowskiej. Stoi to w sprzeczności z dotychczasowymi, w opinii piszącego słuszniejszymi ujęciami, utożsamiającymi kahał i paraﬁę. F. Bostel we wstępie do publikacji spisu podatkowego dla żydów ziemi lwowskiej i powiatu żydaczowskiego pisał: „Żydzi bowiem dzielili się na paraﬁe; w większych miastach i miasteczkach miały swoje siedziby kahały z rabinem na czele, kilka zaś, kilkanaście lub kilkadziesiąt wsi leżących w obrębie kahału, tworzyło jego paraﬁę”266. Potraktowanie przez Z. Budzyńskiego każdej wymienionej w spisach z 1765 r. miejscowości jako siedziby „paraﬁi żydowskiej” doprowadziło do sytuacji, w której w ujęciu kartograﬁcznym, na mapach struktur poszczególnych wyznań, występuje więcej sygnatur żydowskich niż greckokatolickich czy rzymskokatolickich. Przedstawiona wyżej statystyka ukazuje województwo ruskie jako obszar cechujący się bardzo silnym zagęszczeniem jednostek administracji wyznaniowej. Dotyczy to przede wszystkim Kościoła greckokatolickiego jako dominującego na tym terenie oraz diaspory żydowskiej, która posiadała tutaj bardzo rozbudowaną sieć kahalną. Mozaikę województwa ruskiego uzupełniają 2 kienesy karaimskie – w Haliczu oraz Kukizowie (karaimi zostali sprowadzeni z Trok przez Jana III Sobieskiego)267, oraz monaster prawosławny w Skicie Maniawskim268. Województwo ruskie należało do obszarów o bardzo gęstej i dobrze rozbudowanej sieci instytucji religijnych. Biorąc pod uwagę jego obszar (60 507 km2), na jedną świątynię przypadało ok. 15,6 km2, co oznacza współczynnik wyższy niż w Małopolsce właściwej. Był to obszar o zdecydowanej dominacji ludności katolickiej obrządku greckiego (jedna cerkiew na 19,5 km2). Zagęszczenie kościołów łacińskich (jeden kościół na 103,8 km2), którego struktury zdecydowanie lepiej rozbudowane były w zachodnich powiatach województwa ruskiego, było o wiele niższe w porównaniu z województwami Małopolski właściwej. Oznaczało to, że na jeden kościół rzymskokatolicki przypadało średnio 5,3 cerkwi greckokatolickiej. Zagęszczenie synagog – jeden obiekt na 366 km2 – było podobne do tego, jakie występowało w województwach sandomierskim i lubelskim oraz niższe w porównaniu z województwem krakowskim. Podsumowując sytuację organizacyjną wyznań i religii województwa ruskiego, nie sposób pominąć wnioski wyprowadzone przez Z. Budzyńskiego w pracy dotyczącej ludności pogranicza polsko-ruskiego oraz w 3. tomie dzieła nt. „Kresów południowo-wschodnich w II połowie XVIII w.” 264 Pojedyncze wzmianki o domach modlitwy w województwie ruskim: Brzóza Królewska, AAPrz. AV180, s. 38 (1754 r.), Dołhe Podbuskie, AAPrz. AV176, k. 84 (1753 r.), Handzlówka, AAPrz, AV182, s. 122 (1755 r.), Jawornik, AAPrz. AV173, k. 100, 105 (1745 r.), Krukienice, AAPrz. AV178, k. 33 (1753 r.), Medenice, AAPrz. AV176, k. 38v-39, 44 (1753 r.), Ulucz, AAPrz. AV186, k. 29 (1755 r.). 265 Budzyński, Kresy południowo-wschodnie, passim. 266 Żydzi ziemi lwowskiej, s. 5. 267 S. Gąsiorowski, Karaimi w Kukizowie, w: Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich, t. 2, red. K. Pilarczyk, S. Gąsiorowski, Kraków 2000, s. 73-81. 268 Mironowicz, Kościół prawosławny, s. 235. 64 Rozdział I. Prowincja małopolska Zasięg terytorialny tych prac nie pokrywa się co prawda idealnie z zasięgiem województwa ruskiego269, jednak przytaczane przez Autora informacje potwierdzają przyjęte we wstępie założenie, że rozmieszczenie oraz geograﬁa świątyń odzwierciedlają w bardzo dużym przybliżeniu rzeczywistą strukturę etniczną badanego obszaru (zob. mapa 2). Ustalenia dotyczące lokalizacji obiektów sakralnych w miastach i na wsi pozwalają dodatkowo ukazać specyﬁkę struktury wyznaniowej ludności miejskiej i wiejskiej. Co więcej, rozmieszczenie świątyń może być wskazówką do określenia proporcji demograﬁcznych między miastem i wsią na danym terytorium270. Na podstawie położenia obiektów sakralnych w województwie ruskim można wyprowadzić wniosek o niejednolitym zróżnicowaniu etnicznym i wyznaniowym miast i wsi. O głębokim zróżnicowaniu można mówić w przypadku miast, podczas gdy wieś na tym terenie, w skali całego województwa, pozostawała prawie w całości greckokatolicka i ruska271. Element polski i żydowski wzbogacał prawie wyłącznie krajobraz miast ruskich. Na 2902 świątynie położone we wsiach jedynie 228 (7,9%) znajdowało się w rękach Kościoła łacińskiego. Wieś kresowa była – jak to określił Z. Budzyński – „w swojej masie zrutenizowana”. W nieco mniejszym stopniu w ziemi przemyskiej, sanockiej czy chełmskiej, i w zdecydowanie wyższym – w lwowskiej czy halickiej272. Prawdziwy tygiel wyznaniowo-etniczny stanowiły natomiast miasta pograniczne i kresowe. Mniej interesująca w tym przypadku może być skala tego zjawiska w całym województwie273. O wiele ciekawej wygląda to w przypadku pojedynczych miast. Na 213 miast położonych w województwie ruskim około 1772 r. jedynie 24 były miastami posiadającymi świątynię lub świątynie jednego wyznania. W zdecydowanej większości miasta posiadały zorganizowane wspólnoty dwóch (61 miast) lub trzech wyznań (122 miasta). Jeżeli chodzi o miasta z obiektami dwóch wyznań, to dominowały tutaj miasta posiadające kościół łaciński i cerkiew greckokatolicką (37 miast). Zdecydowanie rzadziej występowały miasta posiadające kościół łaciński i synagogę (13) oraz kościół greckokatolicki i synagogę (11). Jeżeli chodzi o miasta z obiektami trzech wyznań, to – z wyjątkiem Łyśca i Kukizowa – znajdowały się w nich kościoły łacińskie, cerkwie greckokatolickie oraz synagogi lub bożnice. Najbardziej zróżnicowane pod względem zorganizowanych wspólnot wyznaniowych były takie miasta jak Zamość, Złoczów, Kuty, Halicz, Horodenka, Tyśmienica, Brzeżany, Stanisławów, Obertyn, Śniatyn i oczywiście Lwów. Zasięg terytorialny prac Z. Budzyńskiego obejmuje ziemie I zaboru austriackiego, a więc poza obszarem analizy znalazła się północna część ziemi chełmskiej województwa ruskiego. Została natomiast uwzględniona południowa część województwa bełskiego oraz leżące po prawej stronie Wisły części województwa krakowskiego i sandomierskiego, Budzyński, Kresy południowo-wschodnie, t. 1-2, passim. 270 Wg Z. Budzyńskiego ok. 15% ludności „pogranicza” i 25% ludności „kresów” mieszkało w miastach i miasteczkach (Budzyński, Ludność pogranicza polsko-ruskiego, t. 1, s. 323; tenże, Kresy południowo-wschodnie, t. 3, s. 142). Podobnie proporcje oddaje zestawienie świątyń dla województwa ruskiego – 965 świątyń w miastach oraz 2902 na wsi. 271 W opinii J. Motylewicza „najsilniejsze przemieszanie etniczne występowało w szerokim pasie biegnącym od górnego biegu rzeki Dniestr, przez rejon w dorzeczu górnego i środkowego Sanu”. Jego zestawienia dla miast ziemi przemyskiej i sanockiej pokazują, że do XVII w. przeważała w nich ludność polska wyznania rzymskiego (ok. 55-60%) nad ludnością ruską wyznania greckiego (ok. 30%). Stopniowy napływ żydów do osad przedmiejskich i miejskich, szczególnie intensywny od przełomu XV i XVI w., spowodował, że w II połowie XVIII w. ludność wyznania mojżeszowego w miastach województwa ruskiego zaczęła przewyższać liczebnie katolików obrządku greckiego. Należy podkreślić, że statystyka prezentowana przez J. Motylewicza dotyczyła jedynie miast, J. Motylewicz, Społeczności etniczne w miastach województwa ruskiego w XVI-XVIII wieku, „Studia Przemyskie”, 2 (2004), s. 14-15. Także zdaniem J. Półćwiartka „pas pogranicza” charakteryzował się większą mozaiką w miastach (Polacy, Niemcy, Rusini, Żydzi, Ormianie) niż na wsi, która była praktycznie polsko-ruska, z dominacją jednej bądź drugiej nacji w zależności od terenu, J. Półćwiartek, Nacje i religie na pograniczu etnicznym polsko-ukraińskim czasów nowożytnych. Próba bilansu, w: Sąsiedztwo: osadnictwo na pograniczu etnicznym polsko-ukraińskim, red. J. Półćwiartek, Rzeszów 1997, s. 34. 272 Budzyński, Kresy południowo-wschodnie, t. 3, s. 143. 273 Na 965 świątyń położonych w miastach 434 obiekty (45%) były w posiadaniu katolików ob. greckiego, 355 (36,8%) – katolików ob. łacińskiego, 161 (16,7%) – żydów, 13 (1,3%) – katolików ob. ormiańskiego oraz 2 (0,2%) – karaimów. 269 2. Ruś Koronna 65 Porównując rozmieszczenie świątyń oraz dane demograﬁczne dla województwa ruskiego, rysuje się kilka istotnych różnic regionalnych. Interesująca w tym względzie jest mapa „Miejsce Kresów w strukturze terytorialnej pogranicza polsko-ruskiego”274. Ze względu na znaczną rozległość województwa ruskiego występują różnice między północną i południową oraz zachodnią i wschodnią jego częścią. Największy odsetek ludności łacińskiej występował w północnej i środkowej części województwa (ziemie: chełmska, lwowska, przemyska, sanocka), zdecydowanie mniejszy w ziemi halickiej275. Bardziej na południowy wschód można dostrzec wyraźnie zmniejszający się udział ludności rzymskokatolickiej i rosnący greckokatolickiej oraz wyznania mojżeszowego. W tym miejscu warto zatrzymać się jeszcze nad charakterem prawa patronatu kościołów chrześcijańskich województwa ruskiego, związanego silnie z regionalną strukturą własnościową. Informacje o charakterze patronatu 3400 świątyń województwa wskazują na zdecydowaną dominację szlachty (2390 – 70,3%). Patronaty królewski (749 świątyń, 22%) oraz duchowny (232, 6,8%) stanowiły mniejszość. W oparciu o ustalenia odnośnie do patronatu, a co za tym idzie – struktury własnościowej, można postawić pytanie o relacje, ewentualnie wpływ właścicieli na zróżnicowanie etniczne i wyznaniowe miast. Mimo że prawo patronatu świątyni nie zawsze zbiegało się z charakterem własności, w zdecydowanej większości przypadków należało ono do właściciela miasta lub wsi (patronat rzeczowy)276. W literaturze panuje przekonanie, że polityka magnaterii oraz bogatej szlachty kresowej bardziej sprzyjała powstawaniu wielowyznaniowych miast prywatnych niż było to w przypadku miast królewskich, gdzie większą rolę odgrywała rada miejska. Rola właściciela była dwojaka: regulował on przy pomocy decyzji prawnych i faktycznych działań stosunki w mieście oraz wpływał na obraz miasta poprzez sprowadzanie nowych grup ludności, czasami odmiennych wyznaniowo i etnicznie (Zamość, Żółkiew)277. Prace dotyczące dziejów czy też podziałów administracyjnych Rusi Koronnej bardzo często wskazywały na podobieństwa, o ile nie identyczność sytuacji społeczno-wyznaniowej województwa ruskiego i b e ł s k i e g o. Takie podejście wynikało przede wszystkim ze specyﬁcznego położenia geograﬁcznego województwa bełskiego, niejako wciętego w województwo ruskie w części północno-wschodniej i oddzielającego od niego ziemię chełmską. Studium genezy oraz rozwóju tego województwa do lat 30. XVII w. zawiera rozprawa A. Janeczka, który skorygował dość istotnie granice województwa wytyczone przez A. Jabłonowskiego, zwłaszcza tę najbardziej skomplikowaną, „poszarpaną” jej część wokół tzw. włości kryłowskiej, hrubieszowskiej oraz enklawy wokół miasteczka Dub278. Większych wątpliwości nie budzi podział województwa bełskiego na powiaty. Po ostatecznym wcieleniu w 1462 r. do Korony liczba powiatów dawnej ziemi bełskiej uległa, podobnie jak w przypadku województwa ruskiego, znacznej redukcji. Powiaty niewielkie (dawne wołości) zlały się ze sobą – powiat łopatyński wszedł w skład buskiego, powiat sokalski w skład bełskiego279. Teodor Waga, autor podręcznika do geograﬁi i historii wydanego w 1767 r., a za nim Z. Gloger wymieniają 5 powiatów tego województwa (bełski, grabowiecki, horodelski, lubaczowski i buski)280. Budzyński, Kresy południowo-wschodnie, t. 3, s. 14. Tamże, t. 2, mapa 77, 87; t. 3, s. 142: „jedynie kryłos halicki obejmujący środkowe i wschodnie Podkarpacie miał dwukrotnie mniejszy od przeciętnej odsetek wiernych obrządku łacińskiego, a także proporcjonalnie największy w stosunku do całego terytorium udział wiernych obrządku greckiego, który przekraczał 82%”. 276 Szady, Prawo patronatu, s. 31. 277 S. Gąsiorowski, Chrześcijanie i Żydzi w Żółkwi w XVII i XVIII wieku, Kraków 2001, s. 226. 278 Janeczek, Osadnictwo pogranicza, s. 22-34; Urzędnicy województwa bełskiego i ziemi chełmskiej XIV-XVIII wieku. Spisy, oprac. H. Gmiterek, R. Szczygieł, Kórnik 1992, s. 7. 279 Janeczek, Osadnictwo pogranicza, s. 33-34. 280 Waga, Wyciąg z geograﬁi polskiej, s. 37; Gloger, Geograﬁa historyczna, s. 226. Powiat lubaczowski po włączeniu do powiatu bełskiego w XVI w. (Gil, Prawosławna eparchia, s. 177; Janeczek, Osadnictwo pogranicza, s. 34) został odnowiony w XVIII w., Urzędnicy województwa bełskiego, s. 12. 274 275 66 Rozdział I. Prowincja małopolska Kościół greckokatolicki będący dziedzicem instytucji oraz struktur Kościoła prawosławnego posiadał w województwie bełskim 413 świątyń (402 paraﬁalne i tylko 11 ﬁlialnych). Było wśród nich 10 świątyń zakonnych, w tym 4 paraﬁe prowadzone przez bazylianów. Większość cerkwi (329) położona była w greckokatolickiej diecezji chełmsko-bełskiej, która dzieliła się na część chełmską, wchodzącą w skład województwa ruskiego, oraz bełską, należącą do województwa bełskiego. O częściach województwa bełskiego należących do unickiej diecezji przemyskiej i lwowskiej była mowa wyżej. Diecezja chełmsko-bełska, zarówno prawosławna, jak i unicka, posiada opracowania monograﬁczne autorstwa A. Gila ukazujące jej dzieje polityczno-społeczne oraz rozwój organizacyjny281. Mocno ugruntowana w historiograﬁi jest teza o pierwotnej chrystianizacji tych terenów przez Cerkiew prawosławną (tradycja bizantyjsko-bułgarska), jak również opinia, że obecność Kościoła łacińskiego na tych ziemiach wiązała się z ekspansją polityczną i osadniczą zapoczątkowaną w XIV w.282 W końcu XVI i na początku XVII w., na skutek przyjęcia przez część duchowieństwa prawosławnego unii brzeskiej, doszło do utworzenia podwójnej struktury organizacyjnej w diecezji chełmsko-bełskiej – greckokatolickiej i prawosławnej. Najlepszym wyrazem tego podziału była decyzja z 1636 r. o przyznaniu cerkwi Wniebowzięcia NMP prawosławnym, zaś pozostałych trzech – katedralnej, św. Mikołaja i św. Praksedy - grekokatolikom283. Ostateczna likwidacja podwójnej hierarchii nastąpiła po powstaniach kozackich wraz z objęciem rządów w diecezji przez biskupa Jakuba Suszę284. Interesującym źródłem do poznania organizacji Kościoła greckokatolickiego w diecezji chełmsko-bełskiej w II połowie XVIII w. jest, obok szeroko wykorzystywanych wizytacji i spisów kościołów i beneﬁcjów, mało znana rękopiśmienna mapa południowej części diecezji sporządzona w 1782 r. na polecenie biskupa chełmsko-bełskiego Maksymiliana Ryłły. Przyczyn jej powstania należy szukać w reorganizacji struktur kościelnych wywołanej przez I rozbiór Polski – mapa ukazuje południową część diecezji przejętą w 1772 r. przez Austrię. Obok granic administracji państwowej i kościelnej ukazuje ona niemal wszystkie znajdujące się na tym obszarze cerkwie greckokatolickie wraz z miejscowościami do nich przynależącymi285. Ponieważ była to najdalej wysunięta na zachód w tym regionie diecezja greckokatolicka, obejmowała swoim zasięgiem nieliczne cerkwie leżące poza granicami województwa ruskiego i bełskiego, a konkretnie w województwie lubelskim (dekanaty Lublin oraz Szczebrzeszyn). Wynikiem krzyżowania się sieci paraﬁalnej wyznania prawosławnego i greckokatolickiego w XVII w., a następnie regulacji po przejściu na unię ostatnich diecezji prawosławnych na początku XVIII w. (przemyskiej, łuckiej i lwowskiej) było pozostawienie w ramach diecezji chełmsko-bełskiej dekanatu kaszogrodzkiego leżącego w województwie wołyńskim286. Granice kościelne (oﬁcjalaty i namiestnictwa) i państwowe (powiaty i województwa) całkowicie się w tej streﬁe rozmijały i bardzo trudno odnaleźć punkty zbieżne wskazujące na wzajemne zależności. Granica województwa dzieliła bowiem greckokatolickie dekanaty Chełm, Horodło, Hrubieszów, Tyszowce i Zamość. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy szukać w złożonej, „dwupiętrowej” Gil, Prawosławna eparchia chełmska, passim; tenże, Chełmska diecezja unicka, passim. Tenże, Prawosławna eparchia chełmska, s. 53; Janeczek, Osadnictwo pogranicza, s. 35. 283 Акты издаваемые Виленскою комиссиею для разбора древних актов, т. 23: Акты Холмского гродского суда, Вильна 1896, s. 122; B. Szady, Wspólnoty wyznaniowe w Chełmie do końca XVIII wieku, w: Chełm nieznany. Ludzie – Miejsca – Wydarzenia, red. M. Karwatowska, Chełm 2009, s. 294. 284 Gil, Chełmska diecezja unicka, s. 77-88. 285 B. Szady, Mapa unickiej diecezji chełmskiej z 1782 r. jako przykład kartograﬁi wyznaniowej, w: Dawna mapa źródłem wiedzy o świecie, red. S. Alexandrowicz, R. Skrycki, Szczecin 2008, s. 299. 286 Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego, s. 861; Gil, Chełmska diecezja unicka, s. 148-149; P. Sygowski, Dekanat kaszogrodzki unickiej diecezji chełmskiej, w: Zamojszczyzna i Wołyń w minionym tysiącleciu. Historia, kultura, sztuka, red. J. Feduszka, Zamość 2000, s. 120. 281 282 2. Ruś Koronna 67 Ilustracja 1: Tytuł oraz fragment mapy unickiej diecezji chełmskiej z 1782 r. (ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej KUL) strukturze, która wpłynęła na ukształtowanie terytorium i podziałów wewnętrznych Bełszczyzny287. Drugim elementem jest późne i dość niejasne powstanie systemu oﬁcjalatów i protopopii288. Podział na dwa oﬁcjalaty – chełmski i bełski – można odnotować już w I połowie wieku XVII, jednak ich granice nie odpowiadały podziałowi między ziemią chełmską i województwem bełskim, znaczna część kościołów (87) z oﬁcjalatu chełmskiego należała bowiem do województwa bełskiego. Obok niestabilnej liczby oraz złożonych granic dekanatów na podkreślenie zasługuje fakt ﬂuktuacji granic zewnętrznych diecezji, zwłaszcza na odcinku z diecezją włodzimierską. Stan taki utrzymywał się do lat 30. XVIII w., kiedy to „diecezja chełmska osiągnęła pewną stabilizację organizacji przestrzennej”289. W momencie I rozbioru Polski diecezja chełmsko-bełska zajmująca 20 924 km2 Janeczek, Osadnictwo pogranicza, s. 34. Gil, Prawosławna eparchia chełmska, s. 160. 289 Tamże, s. 149. 287 288 68 Rozdział I. Prowincja małopolska składała się z 543 kościołów paraﬁalnych oraz 18 ﬁlialnych znajdujących się w 22 protopopiach-dekanatach (po 11 w oﬁcjalatach Chełm i Bełz). Liczba ta winna być traktowana dość ostrożnie, gdyż – jak wykazują badania szczegółowe – należy z dystansem podchodzić do informacji o cerkwiach dotyczących diecezji chełmskiej zawartych w tzw. ankiecie Garampiego z 1772 r. Wykaz ten nosi tytuł: „Ecclesiarum parochialium et ﬁlialium in dioecesibus Chełmensi et Bełzensi sitarum ex libris visitationum desumptus...”290. Można więc przypuszczać, że oddaje nie tyle stan diecezji w 1772 r., co zawiera informacje o kościołach greckokatolickich zebrane z ksiąg wizytacyjnych pochodzących z XVII i XVIII w.291 Wobec zmieniających się granic zewnętrznych, dynamiki wewnętrznych podziałów terytorialnych oraz czasowo funkcjonującej podwójnej (prawosławnej i unickiej) sieci paraﬁi dość trudno oszacować przyrost lub spadek liczby kościołów na terenie diecezji chełmskiej w okresie nowożytnym. L. Bieńkowski, analizując tempo wzrostu liczby paraﬁi w diecezji chełmsko-bełskiej, wskazuje na ponad 60-procentowy ich przyrost w okresie od zawarcia unii brzeskiej do 1772 r. Oznacza to słabszy rozwój greckokatolickiej sieci parafialnej w diecezji chełmsko-bełskiej w porównaniu z wcześniej opisanymi diecezjami: przemyską i lwowską. Różnicę tę można tłumaczyć położeniem geograﬁcznym ziemi chełmskiej i województwa bełskiego, jako terenów wysuniętych bardziej na zachód, a tym samym ulegających silniejszym wpływom Kościoła łacińskiego292. L. Bieńkowski podkreślił także, że rozwój unickiej sieci paraﬁalnej był szczególnie dynamiczny w XVI i XVII w., a zdecydowanie słabszy po synodzie zamojskim, kiedy biskupi greckokatoliccy próbowali postawić wyższe wymagania ﬁnansowe wobec nowych fundacji293. Jeszcze bardziej sceptyczny wobec rozwoju sieci kościołów unickich w okresie nowożytnym w diecezji chełmskiej jest A. Janeczek. Ustalił on, że w I połowie XVII w. liczba cerkwi w województwie bełskim wynosząca ok. 300-340 „zbliża się rzędem wielkości do liczby cerkwi znanej dobrze z XVIII w. i pozwala wysunąć przypuszczenie o stabilizacji ilości placówek terytorialnych prawosławia (przy możliwych przekształceniach struktury np. w wyniku translacji paraﬁi), co najmniej od schyłku XVI do schyłku XVIII w., wyjąwszy tereny objęte intensyﬁkacją zaludnienia”294. Obecność Kościoła łacińskiego w województwie bełskim wiąże się z jego losami politycznymi, zaś budowa rzeczywistych struktur terytorialnych rozpoczęła się tak naprawdę dopiero pół wieku po formalnym utworzeniu w 1375 r. łacińskiej diecezji chełmskiej. Na terenie województwa bełskiego znajdowało się w II połowie XVIII wieku 69 świątyń łacińskich (46 paraﬁalnych oraz 23 ﬁlialne). Wśród kościołów paraﬁalnych było 3 świątynie zakonne i jedna obsługiwana przez zakony, natomiast wśród ﬁlii było 12 kościołów zakonnych oraz jeden szpitalny – w Bełzie. Niemal wszystkie (57 na 69, tj. 82,6%) łacińskie kościoły województwa bełskiego należały w 1772 r. do tej diecezji. Jej granice potwierdzają kształtowanie się terytorium diecezji w II połowie XIV w. (ostatni okres istnienia księstwa chełmsko-bełskiego). Podstawą ich wytyczenia były z jednej strony polityczne struktury terytorialne, z drugiej zaś granice istniejącej już diecezji prawosławnej. Należy pamiętać, że granica między ziemią chełmską i województwem bełskim kształtowała się mniej więcej w tym 290 Było to jedno z podstawowych źródeł wykorzystywanych przez L. Bieńkowskiego i W. Kołbuka dla ukazania struktur Kościoła greckokatolickiego na terenie diecezji chełmskiej, Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego, s. 1039; Kołbuk, Kościoły wschodnie, s. 20. 291 Wątpliwości budzi na przykład istnienie niektórych cerkwi w samym Chełmie, Szady, Wspólnoty wyznaniowe w Chełmie, s. 295. 292 Tezę tę potwierdzają badania W. Bondyry, Greckokatolickie fundacje szlacheckie na Rusi Czerwonej w czasach saskich, „Res Historica”, 17 (2004), s. 65-66. 293 Bieńkowski, Organizacja Kościołów wschodnich, s. 927-928. 294 Janeczek, Osadnictwo pogranicza, s. 60. 2. Ruś Koronna 69 samym okresie co granice łacińskiej diecezji chełmskiej, w II połowie XIV i na początku XV w.295 Powiat lubaczowski i włość buska zostały przyłączone do województwa bełskiego w okresie późniejszym, zaś kościoły pozostały w dawnych strukturach, tj. odpowiednio w diecezji przemyskiej i archidiecezji lwowskiej296. Łacińska diecezja chełmska jako jedna z nielicznych nie posiada nowoczesnego studium z historii rozwoju terytorialnego i organizacyjnego. Cenne i niemal kompletne informacje na temat organizacji i rozwoju diecezji chełmskiej zgromadził A. Wadowski w niepublikowanym rękopisie „Materiały do dziejów diecezji chełmskiej”297. Dzięki opracowaniom L. Bieńkowskiego, A. Janeczka i W. Czarneckiego dość dobrze są znane zmiany w organizacji diecezji do połowy wieku XVII298. Granice diecezji w okresie nowożytnym nie uległy większym zmianom, poza włączeniem do archidiecezji lwowskiej paraﬁi Łopatyń (Łopacin). Nastąpiło to na skutek inkorporacji tej paraﬁi do kolegium mansjonarzy w Busku (archidiecezja lwowska) w 1576 r.299 Do diecezji chełmskiej zostały także włączone niektóre paraﬁe utworzone w XVII lub XVIII w. należące do sąsiednich województw: Kamień Koszyrski i Biłgoraj300. Wynikało to z faktu wcześniejszej czasowej przynależności zarówno okolic Biłgoraja, jak również terenów wokół Kamienia Koszyrskiego do ziemi chełmskiej301. Rozwój organizacyjny łacińskiej diecezji chełmskiej można podzielić na 3 okresy. Najintensywniejszy przyrost liczby kościołów jest związany z działalnością biskupa Jana Biskupca (1417-1452). Powstało wtedy ponad 20 kościołów paraﬁalnych, co oznaczało podwojenie istniejącej liczby paraﬁi302. W II połowie XV i w wieku XVI ruch fundacyjny zdecydowanie osłabł, zaś odnowienie struktur diecezjalnych w wieku XVII wiązało się w dużej mierze z odzyskiwaniem kościołów z rąk protestanckich. Geograﬁa rozwoju sieci paraﬁalnej wykazywała ścisłe korelacje „ze stopniem zagospodarowania terenu, intensywnością osadnictwa, a przede wszystkim ze zróżnicowaniem postaci stosunków własności ziemskiej”303. W II połowie XVIII w. w skład łacińskiej diecezji chełmskiej wchodziły w sumie 84 kościoły paraﬁalne oraz 43 ﬁlialne, włączając do drugiej grupy 23 kościoły zakonne. Jest to o tyle istotna 295 Zalążków późniejszego województwa bełskiego A. Janeczek upatruje w księstwie bełskim Jerzego Narymutowicza oraz w kształcie lenna bełskiego dla Ziemowita IV, księcia mazowieckiego, z 1388 r., tamże, s. 31. 296 Janeczek, Osadnictwo pogranicza, s. 37-38, mapa 6: Rozwój sieci terytorialnej Kościoła łacińskiego w województwie bełskim do 1630 r. 297 J.A. Wadowski, Dzieje dawnej diecezji chełmskiej i jej kościołów, BPANKr. rkps 2372. 298 L. Bieńkowski, Działalność organizacyjna biskupa Jana Biskupca w diecezji chełmskiej (1417-1452), „Roczniki Humanistyczne”, 7 (1958), z. 2, s. 187-256; Janeczek, Osadnictwo pogranicza, s. 35-56; W. Czarnecki, Rozwój sieci paraﬁalnej Kościoła łacińskiego w ziemi chełmskiej do początku XVII wieku, „Roczniki Humanistyczne”, 48 (2000), z. 2, s. 29-89. 299 AAL. Rep60 A150, k. 89. Wykaz paraﬁi diecezji chełmskiej z 1694 r. nie wymienia Łopatynia (Łopacina), Wadowski, Dzieje dawnej diecezji chełmskiej, s. 14-15. 300 Kościół paraﬁalny w Kamieniu Koszyrskim należącym do województwa wołyńskiego po raz pierwszy wymieniają statuty z 1624 r., określając go jako nowy i przyporządkowując jednocześnie do dekanatu Luboml, Synody diecezji chełmskiej obrządku łacińskiego z XVI-XVIII w., s. 175. Była to fundacja księcia Adama Aleksandra Sanguszki, wojewody wołyńskiego i dziedzica w Kamieniu, oraz jego żony Katarzyny Uchańskiej z 4 marca 1640 r., AAL. Rep60 A111, k. 511v-526v. Do diecezji chełmskiej (dekanat Turobin) została zaliczona także paraﬁa w Biłgoraju, której początki są dość niejasne. Zgodnie z opinią J. Markiewicza po przejściu Rejów na katolicyzm została tutaj w II połowie XVII w. erygowana paraﬁa katolicka, która funkcjonowała początkowo przy istniejącej wcześniej kaplicy (J. Markiewicz, R. Szczygieł, W. Śladkowski, Dzieje Biłgoraja, Lublin 1985, s. 65). Informacje o nowym kościele w Biłgoraju przynoszą już statuty synodalne z 1624 r. (Synody diecezji chełmskiej obrządku łacińskiego z XVI-XVIII w., s. 175) oraz wykaz kościołów z 1640 r. (AAL. Rep60 A109, k. 70). 301 A. Gil, Łączność terytorialna Wołynia i Lubelszczyzny na przykładzie rozwoju przestrzennego chełmskiej eparchii prawosławnej od XIII do XVI wieku, w: Zamojszczyzna i Wołyń w minionym tysiącleciu. Historia, kultura i sztuka, red. J. Feduszka i in., Zamość 2000, s. 70; zob. też rozdział I.1. 302 Bieńkowski, Działalność organizacyjna, s. 222. 303 Janeczek, Osadnictwo pogranicza, s. 48. 70 Rozdział I. Prowincja małopolska informacja, że w większych miejscowościach – jak Chełm, Krasnystaw czy Zamość – więcej było kościołów zakonnych niż prowadzonych przez duchowieństwo świeckie. Diecezja chełmska nie była podzielona na archidiakonaty, zaś podział dekanalny otrzymała stosunkowo późno, bo dopiero na synodzie zwołanym przez biskupa Jerzego Zamoyskiego w 1604 r. Ustalona wówczas na 10 liczba dekanatów nie uległa zmianie do 1772 r. Przynależność poszczególnych paraﬁi do dekanatów nie uwzględniała świeckich podziałów terytorialnych. Można przypuszczać, że synod wyznaczył granice dekanatów, wybierając najważniejsze ośrodki paraﬁalne, zlokalizowane przeważnie w grodach królewskich304, przyporządkowując im okoliczne kościoły. W ten sposób granica między województwem ruskim i bełskim przecinała dekanaty Hrubieszów i Zamość. Dekanat Luboml natomiast był podzielony między 3 województwa: bełskie (par. Dubienka, Korytnica), ruskie (par. Luboml, Maciejów, Opalin, Ostrówki, Przewały i Ratno) oraz wołyńskie (par. Kamień Koszyrski). Śladów związku ziemi chełmskiej oraz województwa bełskiego wynikającego z dawnych podziałów dzielnicowych można szukać także w organizacji kahalnej. Zgodnie z opinią A. Leszczyńskiego gminy żydowskie województwa bełskiego należały do okręgu bełsko-chełmsko-ruskiego, z wyjątkiem Łaszczowa włączonego w 1669 r. do okręgu Ordynacji Zamojskiej305. Nieco inaczej sprawę widzi cytowany już wcześniej I. Halperin, który niektóre kahały położone w południowej części województwa bełskiego włączał do ziemstwa Rusi (Magierów, Busk, Chołojów)306. W oparciu o rejestr pogłównego żydowskiego z 1765 r., uzupełniony przez wizytacje łacińskiej diecezji chełmskiej, można potwierdzić istnienie 34 gmin żydowskich w województwie bełskim w II połowie XVIII w.307 Do największych, biorąc pod uwagę liczbę ludności – powyżej 1 tys. osób w gminie, należały miasta Sokal oraz Rawa Ruska308. Nie były to jednak gminy najstarsze. Do Sokala żydzi przybyli ze stolicy województwa, jednego z pierwszych miast osadnictwa żydowskiego w Polsce309, zaś w Rawie Ruskiej pojawili się w momencie lokacji tego miasta na początku XVII w.310 W opinii M. Horna województwo bełskie w połowie XVII w. wyróżniało się największą liczbą miast zamieszkanych przez ludność żydowską w całej Rzeczypospolitej (90%). Początkowo osiedlali się oni w miastach królewskich, gdzie napotykali korzystniejsze warunki rozwoju, zaś w wieku XVI oraz XVII „zwiększył się znacznie odsetek miast prywatnych, w których osiedlała się ludność żydowska”311. Mniejszość żydowska stanowiła bardzo istotny składnik większości prywatnych miast lokowanych w województwie bełskim w okresie nowożytnym. Synagoga – obok ratusza, cerkwi i łacińskiego kościoła paraﬁalnego – była ważnym elementem ich pierwotnego planu architektonicznego. Jako przykład można tutaj wymienić działalność rodu Sieniawskich, którzy lokowali Oleszyce w 1578 r., czy też Zamoyskich, którzy sprowadzili żydów sefardyjskich do nowo założonego Zamościa312. Jedynie Turobin i Zamość leżały w dobrach prywatnych. Leszczyński, Sejm Żydów Korony, s. 73. 306 Acta Congressus Generalis, mapa. 307 J. Wijaczka umieścił na swojej mapie gmin żydowskich około 1765 r. także Lubomierz, Potylicz, zaś pominął Uhnów (Wijaczka, Od połowy XVII po schyłek XVIII w., s. 132, 134). 308 Liczba głów, s. 401-402. 309 EJL. III, s. 1211; Horn, Żydzi na Rusi Czerwonej, s. 15. 310 Według encyklopedii gmin żydowskich w Polsce kahał w Rawie Ruskiej podlegał do końca XVIII w. ośrodkowi w niezidentyﬁkowanym mieście „Julke”, EJCP. II, s. 498-503. 311 Horn, Żydzi na Rusi Czerwonej, s. 25, 27. 312 Janeczek, Osadnictwo pogranicza, s. 263-264. Na temat socjotopograﬁi wyznaniowej miast czerwonoruskich zob. S. Krawcow, Topograﬁa wspólnot wyznaniowych w miastach Rusi Czerwonej, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 43 (1995), nr 1, s. 77-79. 304 305 71 2. Ruś Koronna Tabela 10: Liczba świątyń w województwie bełskim ok. 1772 r. Religie i kościoły Kościół katolicki ob. greckiego Diecezja /Eparchia Chełm Archidiakonat/ Oﬁcjalat Bełz Dekanat/ Protopopia/ Namiestnictwo Bełz Lwów Kościół katolicki ob. łacińskiego – 21 1 Potylicz 30 1 Sokal 21 – Stojanów 25 1 Strzemilcze 9 – Szczurowice 12 2 9 – Tomaszów 24 – Uhnów 30 1 Waręż 27 – Chełm 236 6 6 – Horodło 17 2 Hrubieszów 12 – Tyszowce 37 – Zamość 12 1 84 3 Biały Kamień 320 9 11 – Gołogóry 1 – Kamionka Strumiłowa Żółkiew 2 – 8 – 22 – Łuck – – 1 – Przemyśl – Jaworów 4 – Lubaczów 41 2 Oleszyce 14 – Chełm Lwów Religia mojżeszowa Suma końcowa Lwów 28 Świątynie pomocnicze Busk Tartaków Chełm Świątynie główne – Żółkiew 59 2 402 11 Bełz 7 3 Grabowiec 8 – Hrubieszów 3 1 Luboml 2 – Potylicz 9 7 Sokal 7 7 Zamość 2 1 38 19 Busk 1 3 Janów 1 – 2 3 Łuck Łuck Krzemieniec 1 – Przemyśl Jarosław Tarnogród 4 1 Przemyśl Mościska 1 – 5 1 46 23 34 – 482 34 72 Rozdział I. Prowincja małopolska Województwo bełskie, podobnie jak ruskie, należało do obszarów o zdecydowanej dominacji ludności wyznania greckokatolickiego. Biorąc pod uwagę wielkość województwa bełskiego (9068 km2), na jedną świątynię przypadało 17,6 km2, czyli nieco więcej niż w województwie ruskim i jednocześnie zdecydowanie mniej niż w Małopolsce właściwej. Na jeden kościół greckokatolicki przypadało w województwie bełskim 22 km2, zaś na kościół rzymskokatolicki 131,4 km2. Województwo bełskie można określić jako teren o silniejszej dominacji Kościoła katolickiego obrządku greckiego (6 cerkwi na jeden kościół łaciński) w porównaniu z województwem ruskim (5,3 cerkwi na jeden kościół łaciński). Powyższa statystyka potwierdza pośrednio tezę A. Janeczka, że „organizacyjna ekspansja katolicyzmu nie oznaczała cofania się chrystianizmu wschodniego” w województwie bełskim w okresie nowożytnym. Statystyka demograﬁczna przeprowadzona w pracy Z. Budzyńskiego potwierdza z kolei zarysowane wyżej proporcje między Kościołem katolickim obrządku greckiego i łacińskiego313. Pewne zaskoczenie wzbudza fakt tak znacznej przewagi administracji „ruskiej” nad „łacińską” wobec opisanego wyżej słabego rozwoju Cerkwi greckokatolickiej w okresie nowożytnym. Może to prowadzić do wniosku, że struktury obu obrządków katolickich na tych ziemiach ustalone w XVI w. przetrwały z niewielkimi zmianami przez dwa stulecia. Skoncentrowana w miastach ludność żydowska stanowiła w 1630 r. ok. 5% całej ludności tego obszaru314, zaś w II połowie wieku XVIII około 7,5-10%315. Przed pierwszym rozbiorem Rzeczypospolitej jedna synagoga przypadała w województwie bełskim na 266,7 km2. Nieco większe zagęszczenie synagog w tej części Rusi Czerwonej potwierdza tezę M. Horna, że „Żydzi osiedlali się chętniej na ziemiach, przez które przechodziły najważniejsze szlaki handlowe, zwłaszcza wodne i gdzie istniały rozwinięte ośrodki rzemieślniczo-handlowe, a więc w ziemi chełmskiej i bełskiej, w których zamieszkane przez Żydów miasta stanowiły od 2/3 do 3/4 ogółu miast”316. Podaną wyżej statystykę dotyczącą udziału procentowego poszczególnych wyznań w skali całego województwa należy uzupełnić informacją o sytuacji w wymiarze lokalnym. Podobnie jak na terenie całego pogranicza polsko-ruskiego rysuje się tutaj wyraźna różnica między miastem i wsią. Na 42 miasta województwa bełskiego jedynie 3 (7,1%) posiadały świątynie jednego wyznania317. Aż 27 (64,3%) miast – to ośrodki posiadające świątynie trzech wyznań (greckokatolickie, rzymskoka- Na terenie 11 namiestnictw bełskiej części eparchii chełmskiej w ostatniej ćwierci XVIII w. mieszkało w sumie 137 469 osób, w tym 15% ludności obrządku łacińskiego, 76,6% ludności obrządku greckiego oraz 7,7% ludności wyznania mojżeszowego, zaś inne grupy stanowiły 0,7%, Budzyński, Kresy południowo-wschodnie, s. 469. 314 Horn, Żydzi na Rusi Czerwonej, s. 74. 315 Z. Budzyński dokonał obliczeń demograficznych dla ludności większej części województwa bełskiego położonej w południowej części greckokatolickiej diecezji chełmskiej w II połowie XVIII w. W statystyce przeprowadzonej wg namiestnictw Kościoła greckokatolickiego odsetek ludności żydowskiej wyniósł 7,7%. Nieco większy odsetek (ok. 10%) wykazuje statystyka przeprowadzona w oparciu o okręgi kahalne – kahały Bełz (ogółem: 11 689, żydzi: 646, 5,5%), Busk (ogółem: 4884, żydzi: 581, 11,9%), Chołojów (ogółem: 2895, żydzi: 284, 9,8%), Krystynopol (ogółem: 8825, żydzi: 1044, 11,8%), Lipsko (ogółem: 447, żydzi: 219, 49%), Lubycza (ogółem: 905, żydzi: 330, 36,5%), Magierów (ogółem: 1597, żydzi: 462, 28,9%), Mosty Wielkie (ogółem: 1972, żydzi: 251, 12,7%), Narol (ogółem: 497, żydzi: 287, 57,8%), Potylicz (ogółem: 18 324, żydzi: 445, 2,4%), Radziechów (ogółem: 4043, żydzi: 345, 8,5%), Rawa Ruska (ogółem: 2855, żydzi: 1241, 43,5%), Sokal (ogółem: 8736, żydzi: 1283, 14,7%), Stojanów (ogółem: 4918, żydzi: 209, 4,3%), Strzemilcze (ogółem: 2306, żydzi: 80, 3,5%), Szczurowice (ogółem: 3200, żydzi: 290, 9,1%), Tartaków (ogółem: 5750, żydzi: 484, 8,4%), Tomaszów (ogółem: 1609, żydzi: 36, 2,2%), Uhnów (ogółem: 12 500, żydzi: 985, 7,9%), Waręż (ogółem: 8449, żydzi: 580, 6,9%), Witków Nowy (ogółem: 857, żydzi: 440, 51,3%), Budzyński, Kresy południowo-wschodnie, t. 3, s. 469, 498-501. 316 Horn, Żydzi na Rusi Czerwonej, s. 23. 317 W Łaszczówce znajdowała się paraﬁa pw. św. Piotra i Pawła prowadzona przez trynitarzy (Litak, Kościół łaciński, s. 530), Bełżec k. Tomaszowa posiadał cerkiew greckokatolicką św. Bazylego (Kołbuk, Kościoły wschodnie, s. 309). Jedną świątynię posiadało też bliżej nieokreślone miasteczko Potoki (Liczba głów, s. 402), które można identyﬁkować z Potokami k. Lubyczy Królewskiej, Janeczek, Osadnictwo pogranicza, s. 157. 313 2. Ruś Koronna 73 tolickie i mojżeszowe), zaś 12 (28,6%) – dwóch wyznań318. Jeżeli chodzi o strukturę wsi, dominował tutaj zdecydowanie Kościół greckokatolicki – na 354 wsie jedynie w 20 (5,6%) znajdowały się Kościoły łacińskie. Stosunki wyznaniowe w mieście i na wsi w województwie bełskim bardzo trafnie podsumował cytowany już wielokrotnie A. Janeczek: „Polski dwór, ruska wieś, rusko-polsko-żydowskie miasto to efekt splotu sytuacji demograﬁcznej, osadniczej i politycznej w ziemi bełskiej w XV wieku”319. Wspólnoty wyznaniowe województwa bełskiego rozwijały się w początkowym okresie dzięki wsparciu książąt oraz królów (zwłaszcza Władysława Jagiełły i Kazimierza Jagiellończyka), następnie zaś osiadłej na tych ziemiach szlachty, głównie mazowieckiej. Na 45 paraﬁi łacińskich 28 (62,2%) należało do patronatu szlacheckiego, 12 (26,7%) – królewskiego, zaś 5 (11,1%) – duchownego. Odsetek cerkwi patronatu szlacheckiego w województwie bełskim był jeszcze wyższy – na 397 paraﬁi, dla których znane są informacje o patronacie, 288 (72,5%) należało do szlachty, 98 (24,7%) – do patronatu królewskiego, oraz 11 (2,8%) – do patronatu duchownego. Dochodziło tutaj wielokrotnie do sytuacji, podobnie jak na terenach całego pogranicza, że opiekunami cerkwi i ich formalnymi „ktitorami” była szlachta łacińska. T. Waga, autor wydanego w 1767 r. podręcznika do geograﬁi, zaliczył do Rusi Czerwonej także województwo w o ł y ń s k i e 320. Częściej jednak Wołyń jest wyodrębniany jako osobna kraina historyczno-geograﬁczna obejmująca województwo wołyńskie, a także części województw kijowskiego, bracławskiego i podolskiego. Jak zaznaczył we wstępie do 19. tomu „Źródeł dziejowych” A. Jabłonowski: „Województwo wołyńskie wytworzyło się z ziemi wołyńskiej po odjęciu od niej jej Ukrainy Bracławskiej”321. Pierwotnie tereny te zaliczały się do Rusi Kijowskiej, następnie były częścią Rusi Halicko-Włodzimierskiej, by wreszcie stać się przedmiotem sporu między Koroną Królestwa Polskiego i Wielkim Księstwem Litewskim w XV w. Po włączeniu do Korony w 1569 r. jego obszar został podzielony między 3 duże powiaty: łucki, włodzimierski i krzemieniecki (41 521 km2). Granice zewnętrzne, jak też powiatowe województwa wołyńskiego w okresie nowożytnym omówił dość dokładnie, odnosząc się przy tym do wcześniejszych ustaleń A. Jabłonowskiego, M. Krykun322. Najważniejsze korekty w stosunku do informacji zawartych na mapie A. Jabłonowskiego, jak również w opracowaniu W. Kołbuka poświęconym Kościołom wschodnim, M. Krykun wprowadził w przebiegu granicy województwa wołyńskiego z województwem kijowskim. W. Kołbuk, prawdopodobnie za mapą K. Perthéesa i Jabłonowskiego-Zannoniego323, zaliczył do województwa wołyńskiego większość cerkwi dekanatów Barasze324 oraz Cudnów325 należących do metropolitalnej diecezji kijowsko-wileńskiej. Przesunął tym samym dość znacznie granice województwa wołyńskie318 5 miast posiadało kościół greckokatolicki i synagogę, 6 – kościół rzymskokatolicki i greckokatolicki oraz 1 – kościół rzymskokatolicki i synagogę. 319 Janeczek, Osadnictwo pogranicza, s. 303. 320 Waga, Wyciąg z geograﬁi polskiej, s. 34. 321 Polska XVI wieku pod względem geograﬁczno-statystycznym, t. 9: Ziemie ruskie. Wołyń i Podole, oprac. A. Jabłonowski, Warszawa 1889 (Źródła dziejowe, t. 19), s. 10. 322 Podał przy tym nieco mniejszą powierzchnię województwa wołyńskiego – 38 786 km2 (Крикун, Адміністративнотериторіальний устрій, s. 66). 323 Poważnej krytyce granice województw wyznaczone na mapach Perthéesa i Zannoniego poddała J. Madej („Polonia… 1770” Karola de Perthéesa na tle osiemnastowiecznej kartograﬁi polskiej i krajów ościennych, Warszawa 1987, s. 300, w sprawie granicy woj. wołyńskiego i kijowskiego). 324 Chodzi tutaj o miejscowości: Cwila Wielka, Hłumcza Wielka, Hołysze, Horodnica, Kisarycze, Łopatycze, Olewsk, Podłuby, Rokitno, Snowidowicze, Sobiczyn, Żadkówka, Kołbuk, Kościoły wschodnie, s. 101, 107, 108, 113, 121, 127, 131, 134, 138, 150. 325 Chodzi tutaj o miejscowości: Bułdyczów, Czartoria Nowa, Kołodeżna, Korostki, Miropol Nowy, Miropol Stary, Ulcha, Żaborzyce, Kołbuk, Kościoły wschodnie, s. 99, 102, 114, 115, 284, 293, 296. 74 Rozdział I. Prowincja małopolska go na wschód. Wspomniane wyżej mapy A. Jabłonowskiego oraz M. Krykuna, jak również opublikowany niedawno przez M. Radwana wykaz cerkwi województwa kijowskiego i bracławskiego zaliczają te tereny do województwa kijowskiego326. Włączenie przez W. Kołbuka do województwa wołyńskiego niektórych kościołów należących do dekanatu Lubar (diec. Kijów-Wilno) można wiązać z czasową przynależnością w XVI w. tej części włości cudnowskiej do tego województwa, co oddaje mapa A. Jabłonowskiego327. W świetle dostępnych informacji greckokatolicki dekanat Lubar był podzielony między 3 województwa: wołyńskie, podolskie i kijowskie328. Należy podkreślić, że ustalenie dokładnego przebiegu granic między województwem wołyńskim, podolskim i kijowskim nastręcza olbrzymich trudności, zaś jednoznaczne przyporządkowanie wielu miejscowości w tym rejonie budzi poważne wątpliwości. Województwo wołyńskie cechowała zdecydowana dominacja struktur Kościoła greckokatolickiego nad pozostałymi wyznaniami. Na jego obszarze znajdowała się niemal cała greckokatolicka diecezja łucko-ostrogska oraz południowa (włodzimierska) część diecezji włodzimiersko-brzeskiej. Kilkanaście świątyń unickich położonych było w diecezji chełmskiej (dek. Kaszogród) oraz lwowskiej (części dek. Tarnopol i Zborów). W sumie na terenie wojewódzwa wołyńskiego znajdowało się 1316 cerkwi paraﬁalnych, w tym 18 związanych z bazylianami. Mapę świątyń unickich tego województwa uzupełnia 7 bazyliańskich świątyń zakonnych, które nie pełniły funkcji paraﬁalnych. Greckokatolicka diecezja łucko-ostrogska należy do najsłabiej udokumentowanych, z punktu widzenia administracji kościelnej, regionów dawnej Rzeczypospolitej. W zakresie ustaleń szczegółowych nie udało się praktycznie wyjść poza ustalenia W. Kołbuka. Na podkreślenie zasługuje fakt, że diecezja ta, a konkretnie jej biskup Dionizy Żabokrzycki jako ostatni przystąpił do unii z Kościołem rzymskim (1702 r.). Obejmowała ona obszar ok. 35 234 km2 329 i tylko w nieznacznym stopniu wykraczała poza województwo wołyńskie. Obok kilku cerkwi położonych na prawym brzegu Słuczy w okolicach miast Ostropol i Berezno (woj. kijowskie)330, do diecezji łuckiej należało kilkadziesiąt kościołów województw ruskiego i podolskiego. Dekanat Ożohowce był podzielony między województwa woDekanat Barasz należał do powiatu owruckiego województwa kijowskiego, zaś dekanat Cudnów do powiatu żytomierskiego, Socjograﬁa kościoła greckokatolickiego, s. 97-99, 113-115; Крикун, Адміністративно-територіальний устрій, mapy województw wołyńskiego oraz kijowskiego; Jabłonowski, Ziemie Ruskie Rzeczypospolitej, mapa 5 i 6. 327 Jabłonowski, Ziemie Ruskie Rzeczypospolitej, mapa 6; Крикун, Адміністративно-територіальний устрій, s. 64. 328 Przebieg granic wojewódzkich w rejonie Lubara i rzeki Słuczy jest bardzo niejasny. Mapy Perthéesa z 1770 r. (Karol de Perthées, Polonia secundum legitimas projectionis stereographicae regulas et iuxta recentissimas observationes adhibitis, 1770 [1:934 000]), jak również Jabłonowskiego-Zannoniego z 1772 r. (Józef Aleksander Jabłonowski, Giovanni Antonio Rizzi Zannoni, Carte de la Pologne, 1772 [1:692 000]) przesuwają granicę województwa wołyńskiego daleko na wschód od rzeki Słuczy i miasta Lubar aż po linię rzeki Hnyłopiat (Gniłopiaty), włączając do województwa wołyńskiego całą włość cudnowską. Mapy historyczne przesuwały ją bliżej Słucza (J. Babirecki, Polska w roku 1771, Kraków 1905; Jabłonowski, Ziemie Ruskie Rzeczypospolitej, mapa 6). M. Krykun przesuwa granicę najdalej na zachód i stoi na stanowisku przynależności do województwa kijowskiego miejscowości położonych na południowy wschód od Lubara i Ostropola, za linią rzeki Słuczy oraz jej dopływu przechodzącego przez wieś Ładyhy (Крикун, Адміністративнотериторіальний устрій, s. 64, mapa województwa wołyńskiego i kijowskiego). W ten sposób miasto Lubar, stolica dekanatu, należało do województwa wołyńskiego, wsie: Biczowa, Cymbałówka, Lepiatyn, Mazepińce, Salnica i Smiała – do podolskiego, natomiast pozostałe miejscowości – do kijowskiego. 329 Niemal identyczną wielkość diecezji łucko-ostrogskiej podał w swoim opracowaniu L. Bieńkowski (Organizacja Kościoła wschodniego, s. 864). Nieco mniejszy obszar – 34 600 km2 – zajmowała wg W. Kołbuka (Kościoły wschodnie, s. 33). 330 Chodzi tutaj o wsie Józefówka, Ładyhy, Michrzyńce (dek. Ostropol) oraz Białoszówka, Chotyń, Hubków, Kamienne (dek. Berezno). Jak wynika z mapy województwa wołyńskiego dołączonej do pracy Krykuna, dotyczyło to obszarów o wątpliwej przynależności wojewódzkiej, Крикун, Адміністративно-територіальний устрій, mapa województwa wołyńskiego. 326 2. Ruś Koronna 75 łyńskie i podolskie331. Do województwa ruskiego należało także 69 paraﬁi greckokatolickiej diecezji łuckiej, położonych w okolicach miast Brody, Olesko, Podkamień, Sokołówka, Stanisławczyk, Toporów i Załoźce, „ciążących” – jak to określił Budzyński – do Zbaraża332. „Ciążenie” to było pozostałością dawnego związku ziem ruskich i Wołynia, co prowadziło do konﬂiktów granicznych w wieku XV oraz komisji regulacyjnych z I połowy XVI w. Z pewnością ostateczna granica między województwem wołyńskim oraz ruskim ukształtowała się zdecydowanie później w stosunku do granic administracji kościelnej, zarówno prawosławnej (potem greckokatolickiej), jak też łacińskiej. A. Jabłonowski w 18. tomie „Źródeł dziejowych” wyraźnie pisze: „tonie w nim [powiecie lwowskim – aut.] z czasem -odcięty od Wołynia oleski (l. 1439-1443), a należący jednak stale do dyecezyi łuckiej”333. W świetle dostępnych źródeł niemożliwe było odtworzenie struktury dekanalnej całej diecezji. Z ogólnego zestawienia zawartego w ankiecie Garampiego z 1772 r. wiadomo, że przed I rozbiorem składała się ona z 45 dekanatów. Wobec braku źródeł o charakterze masowym, które przynosiłyby podział dekanalny diecezji łucko-ostrogskiej dla II połowy XVIII w., W. Kołbuk swoje zestawienie cerkwi tej diecezji oparł przede wszystkim na 5-tomowej pracy M. Teodorowicza opisującej historię prawosławnej diecezji wołyńskiej334. Opracowanie to nie zawiera jednak danych na temat przynależności administracyjnej poszczególnych cerkwi. Informacje o strukturze dekanalnej (wraz z wykazem cerkwi) dla południowo-wschodniej części diecezji łucko-ostrogskiej podaje natomiast opublikowany przez J. Kondratiuka wykaz cerkwi i dekanatów z lat 1791-1792 znajdujący się w Archiwum Państwowym w Żytomierzu. Zawiera on spis 371 cerkwi (349 w woj. wołyńskim, 6 w kijowskim i 16 w podolskim) podzielonych na 14 dekanatów (Berezno, Hoszcza, Horyńgród, Zasław, Klewań, Korzec, Krasiłów, Łabuń, Ożohowce, Ostropol, Połonne, Stepań, Teoﬁlpol, Jampol)335. Ponieważ brakuje analogicznego podziału dla pozostałej części diecezji, w tabeli znalazła się tylko ogólna liczba cerkwi paraﬁalnych i ﬁlialnych dla całej diecezji. Liczba paraﬁi diecezji łucko-ostrogskiej podana w tzw. ankiecie Garampiego z 1772 r. (1236)336 jest nieco wyższa od ustalonej na podstawie szczegółowego zestawienia (1167). Można przypuszczać, że z powodu słabej podstawy źródłowej nie udało się potwierdzić funkcjonowania w II połowie XVIII w. niewielkiej części paraﬁi tej diecezji. Podobnie jak diecezja łucko-ostrogska słabo udokumentowane dla II połowy XVIII w. są struktury włodzimierskiej części diecezji włodzimiersko-brzeskiej, położonej w województwie wołyńskim. Pełniejszy obraz, głównie dzięki pracom D. Weredy, posiadamy dla brzeskiej części tej diecezji, leżącej na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego337. Opublikowane przez I. Skoczy- Część cerkwi należących do dekanatu Ożohowce w diecezji łuckiej (Кондратюк, Джерела з історії) W. Kołbuk zaliczył do halickiej części diecezji lwowskiej (Bokijówka, Broniówka, Bubnówka Wielka, Dzielińcze, Jochimowce, Krzywaczyńce, Łapkowce, Milaszkowce, Sarnów, Tretelniki, Widawa, Wodyczki, Zawalijki), Kołbuk, Kościoły wschodnie, s. 221, 223, 225, 227, 228, 229, 233, 236, 237, 238. Dokładny przebieg granicy między województwem wołyńskim i podolskim, w oparciu o opis granic z 1546 r., podaje Крикун, Адміністративно-територіальний устрій, s. 16. Jest on bardzo zbliżony do ustaleń na mapie Jabłonowskiego, Ziemie Ruskie Rzeczypospolitej, mapa 7. 332 Budzyński, Kresy południowo-wschodnie, s. 179; Скочиляс, Адмiністративно-територiальний устрiй, s. 151. 333 Polska XVI wieku pod względem geograﬁczno-statystycznym, t. 7, cz. 2: Ziemie ruskie. Ruś Czerwona, s. 18. 334 H.И. Теодорович, Историко-статистическое описание церквей и приходов Волынской епархии, т. I-V, Почаев 1888-1903. 335 Кондратюк, Джерела з історії. Rzeczą interesującą i wymagającą dalszych badań jest wzmianka o dekanatach Horyńgród oraz Ostropol pominiętych w ankiecie Garampiego, a za nią – w zestawieniu L. Bieńkowskiego, Organizacja Kościoła wschodniego, s. 1044-1045. 336 Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego, s. 1044-1045. 337 M.in. Wereda, Unicka diecezja brzeska, passim; Д. Вереда, Адміністративні структури Берестейського офіціялату Володимирсько-Берестейської унійної єпархії у XVIII ст., „Ковчег”, 5 (2007), s. 150-166; D. Wereda, Bazylianie w unickiej diecezji brzeskiej w XVIII wieku, „Białoruskie Zeszyty Historyczne”, 19 (2003), s. 110-125. 331 76 Rozdział I. Prowincja małopolska lasa ustawy synodu włodzimierskiego z 1715 r. przynoszą bardzo ważne informacje odnośnie do struktury organizacyjnej także włodzimierskiej części tej diecezji. Podział na dekanaty oraz liczba samych cerkwi są niemal identyczne, jak w znanej statystyce tej diecezji opracowanej dla II połowy XVIII w. przez L. Bieńkowskiego. Bardzo istotne różnice dotyczą natomiast nie tyle liczby samych świątyń, co ich lokalizacji338. Z zestawienia zawartego we wspomnianej ankiecie Garampiego z 1772 r. wynika, że część włodzimierska składała się z 207 lub 205 paraﬁi podzielonych na 8 dekanatów339. Bardzo zbliżoną statystykę przynosi praca W. Kołbuka (204 cerkwie paraﬁalne)340. Wspomnianie zestawienia zawarte w statutach synodu z 1715 r. wymienia 243 cerkwie podzielone na 10 dekanatów, z tym, że po odliczeniu dwóch dekanatów, które odpadły do diecezji chełmskiej w latach 20. XVIII w. (Sokal i Tartaków), liczba ta zmniejsza się do 208341. W II połowie XVIII w. na terenie województwa wołyńskiego położonych było 121 kościołów łacińskich (79 paraﬁalnych i 42 ﬁlialne). Ważną rolę duszpasterską odgrywały tutaj zgromadzenia zakonne – na 79 kościołów paraﬁalnych 17 był jednocześnie świątyniami zakonnymi, zaś wśród 42 świątyń zakwaliﬁkowanych jako ﬁlialne było 31 zakonnych oraz 2 szpitalne. Wszystkie – z wyjątkiem 4 świątyń – należały do rzymskokatolickiej diecezji łuckiej342. Pierwotne granice diecezji erygowanej w 1375 r. wykraczały zdecydowanie poza obszar znany z XVIII w. i obejmowały również Podole, 338 Do cerkwi odnotowanych we wspomnianych ustawach synodalnych (І. Скочиляс, Релігія та культура Західної Волині на початку XVIII ст. За матеріялами Володимирського собору 1715 р., Львів 2008, s. 54-68), zaś pominiętych w opracowaniu W. Kołbuka (Kościoły wschodnie, s. 319-323), należały: dekanat Włodzimierz: Włodzimierz – św. Prokopa, Włodzimierz – św. Onufrego, Włodzimierz – św. Eliasza, Włodzimierz – św. Zbawiciela, Włodzimierz – św. Apostołów, Włodzimierz – św. Jana Chrzciciela, Włodzimierz – św. Jana Ewangelisty, Włodzimierz – św. Teodora, Włodzimierz – Oﬁarowania NMP, Włodzimierz – św. Michała, Kohilno (Kolno), Swojczów, Zamlicze, Czerczyce, Męczyce, Litowiż – św. Prakseda, Litowiż – Oﬁarowania NMP, Chobułtów, Rohożany, Budziatycze, Suchodoły, Woszczatyn, Błażenik, Mohilno, Kałusów; dekanat Kowel: Somin (Sumin), Siekuń (w zestawieniu Kołbuka jako cerkiew prawosławna), Chocieszów (druga cerkiew, lokalizacja miejscowości wątpliwa), Niesuchojeże (cerkiew przedmiejska); dekanat Poryck: Radowicze, Kołonna; dekanat Łokacze: Łokacze (paraﬁa przedmiejska), Markowicze, Świniarzyn, Cewielicze, Jakowicze, Ważyn („parochus wazynensis”, miejscowość niezidentyﬁkowana); dekanat Kamień Koszyrski: Karasin; dekanat Kisielin: Ośmigowicze („parochus osnuhowicensis”, identyﬁkacja miejscowości wątpliwa), Berezołupy, Radowicze, Makowicze, Witoniż, Rajmiasto, Trysteń, Twerdyń, Woronczyn, Hubin, Oździutycze, Chołopecze, Lityn; dekanat Torczyn: Uhrynów, Szklin, Biskupicze, Pustomyty, Korytnica, Okorsk, Serniczki, Bubnów, Żukowiec. Statuty synodalne z 1715 r. pomijają następujące cerkwie wymienione w zestawieniu W. Kołbuka: Beresko, Bereźnica, Bogoluby, Bortnów, Bucyń, Bużanka, Byteń, Cerkówka, Chorochoryń, Czeremoszna, Czewel, Dorotyszcze, Drozdnie, Gończy Bród, Hajki, Hrywiatki, Hulewicze, Jajno, Jezierce, Kamieńska Huta, Klewieck, Kołpytów, Korszów, Kruchenicze, Krymno, Kulczyn, Kutrów, Leśniaki, Liczyny, Mielce (bazylianie), Mielce, Mielnica, Miryn, Niskienicze (bazylianie), Olble Lackie, Ossa, Perkowicze, Piński Most, Podlesie, Podryże, Popowicze, Porsk Mały, Porsk Wielki, Porska Wólka, Powórsk, Radoszyn, Radoszyńska Wólka, Rakowy Las, Ruda, Siedliszcze, Siedmiarki, Stawki, Szczurzyn, Tupały, Turopin, Werchy (bazylianie), Wiczynie, Włodzimierz (św. Pantaleon), Włodzimierz (Narodzenia Pańskiego), Włodzimierz (Eliasza Proroka), Włodzimierz (Jozafata Kuncewicza, bazylianie), Włodzimierz (bazylianki), Zahorów Stary, Załazie, Zarzecze, Zimno (bazylianie). Na temat cerkwi włodzimierskich zob. W. Petrowycz, Prawosławne i greckokatolickie cerkwie Włodzimierza Wołyńskiego XV-XVIII stulecia, w: Do piękna nadprzyrodzonego. Sesja naukowa na temat rozwoju sztuki sakralnej od X do XX wieku na terenie dawnych diecezji chełmskich Kościoła rzymskokatolickiego, prawosławnego, greckokatolickiego, t. 1: Referaty, Chełm 2003, s. 98-109. 339 Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego, s. 1048-1049. 340 Kołbuk, Kościoły wschodnie, s. 319-323. Jedną z drobnych korekt w stosunku do mapy L. Bieńkowskiego (Monastery unickie i prawosławne w Polsce w 1772 r., w: Kościół w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 2, Kraków 1969) jest lokalizacja monasteru bazyliańskiego w Tuminie (Tuman), który znajdował się ok. 8 km na północny wschód od Czetwertni w diecezji łucko-ostrogskiej, a nie w diecezji włodzimiersko-brzeskiej k. Włodzimierza. 341 Скочиляс, Релігія та культура, s. 17. Statuty synodalne z 1715 r. obok dekanatów: Włodzimierz, Kamień Koszyrski, Kisielin, Kowel, Łokacze, Poryck, Torczyn i Turzysk, wymieniają w granicach diecezji włodzimierskiej także dekanaty Sokal i Tartaków. Badania A. Gila potwierdzają, że te dwa dekanaty pozostały w granicach diecezji włodzimierskiej do lat 20. XVIII w. (1725-1728), po czym zostały włączone do diecezji chełmskiej, Gil, Chełmska diecezja unicka, s. 146-149. 342 Chodzi o kościół paraﬁalny i szpitalny w Kamieniu Koszyrskim (diec. Chełm), paraﬁę prowadzoną przez dominikanów w mieście Lubar (dek. Żytomierz diec. Kijów) oraz kościół ﬁlialny w Kołodnie (dek. Trembowla, diec. Lwów). 77 2. Ruś Koronna Tabela 11: Liczba świątyń w województwie wołyńskim ok. 1772 r. Religie i kościoły Kościół katolicki ob. greckiego Diecezja/ Eparchia Chełm Archidiakonat/ Oﬁcjalat Bełz Dekanat/ Protopopia/ Namiestnictwo Strzemilcze Tartaków Chełm Kaszogród Kijów–Wilno Kijów Lubar Lwów Brzeżany Tarnopol Zborów Kościół katolicki ob. łacińskiego Kościół katolicki ob. ormiańskiego Kościół prawosławny Religia karaimska Łuck – – Włodzimierz Włodzimierz – Świątynie główne 3 Świątynie pomocnicze – 1 – 4 – 14 – 18 – 6 – 16 – 6 – 22 – 1068 5 202 2 1316 7 1 1 – Chełm – Luboml Kijów – Żytomierz 1 Lwów Lwów Trembowla – 1 Łuck Łuck Dubno 19 7 Krzemieniec 9 6 Włodzimierz 25 15 Zasław 13 11 Zbaraż 11 1 77 40 79 42 Lwów – – 1 – Kijów – – 3 – Religia mojżeszowa Religia muzułmańska Suma końcowa 1 – 87 – 1 – 1488 49 Bracławszczyznę oraz Podlasie. W momencie erygowania diecezji kamienieckiej (1379-1384) odpadła od diecezji łuckiej cała południowo-wschodnia jej część. Jedynie dekanat bracławski pozostał w jej granicach, nie mając jednak bezpośredniego połączenia z główną częścią diecezji343. Diecezja łucka, z punktu widzenia zajmowanego obszaru, należała do największych na terytorium Rzeczypospolitej (115 294 km2) i ustępowała terytorialnie jedynie wileńskiej. Położona była zasadniczo w 4 województwach – oprócz wołyńskiego – w brzeskolitewskim, podlaskim i bracławskim. Wszystkie kościoły województwa wołyńskiego należały do archidiakonatu łuckiego. Granice archidiakonatów w ramach łacińskiej diecezji łuckiej musiały kształtować się wtórnie w stosunku 343 Królik, Organizacja diecezji łuckiej i brzeskiej, s. 95. 78 Rozdział I. Prowincja małopolska do granic administracji państwowej. Archidiakonat łucki obejmował bowiem świątynie z województw wołyńskiego i bracławskiego344, zaś archidiakonat brzeski – z województw brzeskolitewskiego i podlaskiego. Geneza archidiakonatu łuckiego sięga XVI w. (najstarsza wzmianka z 1543 r.). Wg L. Królika był to jedyny archidiakonat w diecezji łuckiej aż do 1721 r., kiedy powołano oﬁcjalnie drugi archidiakonat – brzeski345. Ślady terytorialnego podziału łacińskiej diecezji łuckiej na dwie części, brzeską i łucką, widać już znacznie wcześniej, chociażby w odrębnych dla obu części synodach diecezjalnych346. W pierwszym okresie istnienia diecezji wyraźniej zaznaczał się jednak jej podział wg prowincji świeckich347. Podział diecezji na dwie części z przyporządkowaniem poszczególnych dekanatów do części łuckiej (wołyńskiej) oraz brzeskiej (podlaskiej) pojawia się w relacjach biskupów od 1658 r.348 Podział dekanalny diecezji łuckiej nie był aktem jednorazowym. Część podlaska diecezji w XVI w. była podzielona na 3 dekanaty (Janów, Mielnik i Sarnaki). Dzięki decyzji biskupa Bernarda Maciejowskiego oraz synodu diecezjalnego w 1589 r. liczba ta wzrosła do 7 (Mielnik, Kuczyn, Płonka, Janów, Brześć, Łosice, Międzyleś). Reorganizacja dekanalna diecezji łuckiej może być traktowana jako wyraz recepcji dekretów trydenckich oraz synodu prowincjonalnego z 1561 r. Część wołyńska diecezji w opinii L. Królika składała się w tym czasie z 4 dekanatów349. Zasadniczej reformy podziału dekanalnego dokonał synod z 1604 r., wprowadzając 14 dekanatów – 8 w części podlasko-brzeskiej oraz 6 w części wołyńsko-bracławskiej350. W oparciu o informacje przekazywane przez biskupów łuckich do Stolicy Apostolskiej351, uzupełnione o ustalenia w tej materii L. Królika352, można pokusić się o próbę statystycznego ujęcia rozwoju łacińskiej sieci paraﬁalnej w województwie wołyńskim w okresie nowożytnym. Za punkt wyjścia można przyjąć stan diecezji w roku 1604, a więc moment ustalenia podziału dekanalnego353. Jak widać z poniższego zestawienia (tabela 12), wzrost liczby świątyń na tym obszarze był dość znaczny (przyrost paraﬁi w ciągu 200 lat w granicach 60%, zaś kościołów ﬁlialnych o 100%). Przyrost ten nie rozkładał się jednak równomiernie. Najwyraźniejszy był w zachodniej części województwa wołyńskiego (dek. Włodzimierz, Dubno i Krzemieniec), zdecydowanie słabszy w części wschodniej i południowej (dek. Zbaraż i Zasław). Wynikało to prawdopodobnie z różnicy w intensywności 344 Do archidiakonatu łuckiego (dek. krzemieniecki) weszła także powstała na początku XVII w. paraﬁa w Szczurowicach należąca do województwa bełskiego, ponadto paraﬁe położone w dawnym powiecie oleskim, który w połowie XV w. przeszedł do województwa ruskiego, zaś kościoły pozostały w diecezji łuckiej (Brody, Olesko, Załoźce, Podkamień, Stanisławczyk). Pograniczne paraﬁe diecezji łuckiej i lwowskiej na początku XVII w. były przedmiotem sporu między biskupami, Kumor, Granice metropolii i diecezji polskich, s. 350. Ufundowana w 1681 r. paraﬁa zakonna pijarów w Dąbrowicy położnej w woj. brzeskolitewskim została włączona do dekanatu Dubno, zaś paraﬁa franciszkanów konwentualnych w Lisiance (woj. kijowskie) do dekanatu Bracław. 345 Królik, Organizacja diecezji łuckiej, s. 243. 346 Biskup P. Wołucki w relacji z 1613 r. o stanie diecezji wspomina o dwóch odrębnych synodach dla części wołyńsko-bracławskiej oraz podlasko-brzeskiej, Relationes status dioecesium in Magno Ducatu Lituaniae, t. 2, ed. P. Rabikauskas, Roma 1978, s. 23. 347 Relacja z 1613 r. mówi o podziale diecezji na 4 prowincje: bracławską, wołyńską, podlaską i brzeską. Z kolei relacja z 1630 r. charakteryzuje diecezję wg podziału na Podlasie, dekanat piński (woj. brzeskie), Wołyń, Bracławszczyznę, tamże, s. 23, 41-42. 348 Relacja z 1658 r. dzieli dekanaty diecezji łuckiej na Podlasie (dek. Janów, Łosice, Drohiczyn, Węgrów, Bielsk, Kamieniec, Brańsk, Szereszów) oraz Wołyń (dek. Włodzimierz, Ołyka, Zasław, Zbaraż, Krzemieniec, Bracław). Relacja z 1666 r. i kolejne powtarzają ten podział, używając na określenie obu części terminów „diecezje”, „oﬁcjalaty”, „okręgi”, tamże, s. 57-61, 68-90, 96-101, 122-124. Termin „archidiakonaty” pojawił się w relacji z 1749 r., tamże, s. 151. 349 L. Królik, Organizacja dekanalna diecezji łuckiej i brzeskiej w XVII i XVIII wieku, Lublin 1981, s. 10-12. 350 Tamże, s. 14-17. 351 Relationes status dioecesium, passim. 352 Królik, Organizacja diecezji łuckiej i brzeskiej, s. 15-16. 353 ADS. D18, k. 109; Królik, Organizacja diecezji łuckiej i brzeskiej, s. 262-270. 79 2. Ruś Koronna osadnictwa oraz w sile elementu polskiego (łacińskiego) na wschodnim i zachodnim Wołyniu. Biskup A. Grochowski, charakteryzując swoją diecezję w relacji do Rzymu w 1630 r., wskazywał na wyraźne różnice między jej częściami: podlaską i wołyńską354. Tabela 12. Liczba kościołów w dekanatach diecezji łuckiej położonych w województwie wołyńskim Województwo Liczba kościołów w 1604 r. paraﬁalnych Włodzimierz Liczba kościołów w 1772 r. ﬁlialnych paraﬁalnych ﬁlialnych 12 12 27 14 Ołyka/Dubno 11 6 20 7 Krzemieniec 10 0 15 9 Zbaraż 10 0 11 1 Zasław 10 3 13 11 RAZEM 53 21 86 42 Podstawa informacji dla 1604 r.: ADS. D18, k. 109; Królik, Organizacja diecezji łuckiej i brzeskiej, s. 262-270. Listę gmin chrześcijańskich województwa wołyńskiego w II połowie XVIII w. uzupełnia kościół ormiański w Łucku oraz 3 świątynie prawosławne (dwie paraﬁe w mieście Hrycowie oraz cerkiew we wsi Siekuń). Województwo wołyńskie – jak wynika wyraźnie z załączonej do pracy G. Petrowicza mapy – stanowiło teren graniczny zasięgu osadnictwa ormiańskiego w kierunku północnym w granicach Rzeczypospolitej355. Do najwcześniejszych ośrodków osadnictwa ormiańskiego należał także Włodzimierz Wołyński, jednak losy tej wspólnoty w okresie nowożytnym nie są dokładnie znane356. Cerkwie prawosławne w Hrycowie oraz Siekuniu należały do najdalej wysuniętych na zachód ośrodków prawosławnych w Rzeczypospolitej. W świetle dostępnych źródeł trudno precyzyjnie przedstawić geograﬁę napływu ludności żydowskiej na Wołyń. Najstarsze gminy powstały we Włodzimierzu Wołyńskim oraz w Łucku. W XVI stuleciu razem z funkcjonującymi w Ostrogu357 i Krzemieńcu stanowiły one 4 główne gminy na Wołyniu. Najintensywniejszy rozwój osadnictwa żydowskiego przypada na tym terenie na stulecie między unią lubelską (1569) a powstaniem Chmielnickiego (1648)358. Kahały województwa wołyńskiego tworzyły w XVII i XVIII w. odrębne ziemstwo. W latach 1739-1753 funkcjonował też wyodrębniony z województwa wołyńskiego kahał na prawach ziemstwa w Międzyrzecu Koreckim (razem z Połonnem i Równem). Do tzw. gmin samodzielnych należał także kahał w Ołyce359. Ze spisu pogłównego żydowskiego z 1765 r. wynika, że najliczniejsze gminy żydowskie na Wołyniu znajdowały się w Dubnie (2492 osoby), Ostrogu (2429), Zasławiu (2047) oraz Łucku (1845). Do gmin liczących ponad 1 tys. starotestamentowych należały też Starokonstantynów, Włodzimierz, Kowel, Równe, Stepań, Krzeminiec i Horochów360. Niestety brakuje źródeł o charakterze przeglą- Relationes status dioecesium, t. 2, s. 42. Petrowicz, La Chiesa Armena in Polonia. Parte prima 1350-1624, s. 187. 356 Tamże, s. 9; Stopka, Ormianie w Polsce, s. 36; tenże, Kościół ormiański na Rusi, „Nasza Przeszłość”, 62 (1984), s. 41. 357 Na temat podziału kahału ostrogskiego w XVIII w. zob. A. Kaźmierczyk, Podział kahału ostrogskiego w pierwszej połowie XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Żydów”, 2001, nr 4, s. 535-548. 358 Volhynia, in: Encyclopaedia Judaica, ed. C. Roth, Jerusalem 1972, t. 16, kol. 206-208. 359 Leszczyński, Sejm Żydów Korony, s. 71, 75. 360 Liczba głów, s. 399-400; Архивъ Югозападной Россiи издаваемый временною коммиссiею для разбора древнихъ актовъ, cz. 5, t. 2: Переписи еврейского населения в Юго-Западном крае в 1765-1791 гг., Кiевъ 1890, s. 64-110. 354 355 80 Rozdział I. Prowincja małopolska dowym, pozwalających na systematyczną weryﬁkację wykazu gmin zawartych w spisie pogłównego z 1765 r. Jedną z możliwości pozostaje wykorzystanie spisów z lat 1778-1790 r.361 Na konieczność wykorzystania pełnych zestawień statystycznych pogłównego żydowskiego z 1765 r. może wskazywać przypadek kahału w Mizoczu w województwie wołyńskim, ujętego w pełnym spisie z 1765 r.362, zaś pominiętego w jego sumarycznym wydaniu363. Szczątkowe informacje zawarte w wizytacjach Kościoła łacińskiego i greckokatolickiego lub opracowaniach nie pozwalają na jednoznaczne wnioskowanie o funkcjonowaniu gminy czy istnieniu synagogi. Przykładem może być tutaj wzmianka o mogiłach żydowskich w miasteczku Liszniówka (unicki dekanat Kaszogród) z 1793 r.364 Województwo wołyńskie należy do terenów o większej niż w przypadku województwa ruskiego i bełskiego dominacji Kościoła greckokatolickiego nad pozostałymi wyznaniami. Ogólne zagęszczenie obiektów sakralnych było nieco mniejsze w porównaniu z wymienionymi wyżej województwami i kształtowało się na poziomie: jedna świątynia na 27 km2. Przewaga ilościowa świątyń greckokatolickich nad łacińskimi oraz żydowskimi była na Wołyniu wyższa niż na Rusi Czerwonej. Widać to zarówno w wartościach procentowych, jak i w liczbach bezwzględnych (tabela 11, 19). Jedna cerkiew greckokatolicka przypadała na 31,4 km2, zaś jedna świątynia łacińska na 343,1 km2 (paraﬁa na 525,6 km2), co oznaczało, że średnio na jeden kościół łaciński przypadało aż 11 cerkwi greckokatolickich (na paraﬁę łacińską – 17 paraﬁi unickich). Słabiej rozwinięta niż na Rusi Czerwonej była także organizacja kahalna (jedna synagoga na 477,2 km2), co wynikało z pewnością ze słabiej rozwiniętej sieci miast365. Najbardziej zróżnicowane pod względem wyznaniowym, podobnie jak było to w innych częściach Rzeczypospolitej, były na Wołyniu miasta. Wśród nich wyróżniał się Łuck – stolica dwóch biskupstw: łacińskiego oraz greckokatolickiego, w którym mieszkała także społeczność ormiańska, żydowska oraz karaimska. Na 113 miast województwa wołyńskiego jedynie 23 były ośrodkami jednowyznaniowymi, w zdecydowanej większości posiadającymi tylko paraﬁę greckokatolicką366. Pozostałe miasta posiadały świątynie dwóch (30 miast) lub trzech wyznań (59 miast). O wzmiankowanej wyżej słabości elementu łacińskiego na Wołyniu w porównaniu z województwem bełskim czy ruskim można wnosić także z faktu, że na 30 miast dwuwyznaniowych świątynia łacińska znajdowała się jedynie w 7. Pozostałe przypadki to miasta unicko-żydowskie – jedynie w Kaszówce obok łacińskiego kościoła ﬁlialnego znajdowała się synagoga. Dla porównania można podać, że w województwie ruskim na 61 miast, gdzie występowały świątynie dwóch wyznań, aż w 50 była świątynia łacińska, zaś w województwie bełskim na 12 takich miast – w 7 był kościół rzymskokatolicki. Dominacja Kościoła greckokatolickiego rozciągała się tutaj wyraźniej także na wsi: na Архивъ Югозападной Россiи, cz. 5, t. 2, s. 342, passim. Tamże, s. 90. 363 Liczba głów, s. 399-400. 364 APL. Ch801, s. 156, 1793 r. Wzmianka ta, nawet poparta informacją o XVII- lub XVIII-wiecznych początkach gminy – niestety bez podania podstawy źródłowej, zawarta na stronie internetowej Międzynarodowego Projektu Cmentarzy Żydowskich (International Jewish Cemetery Project, skr. IJCP.) prowadzonego przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Żydowskich Towarzystw Genealogicznych (International Association of Jewish Genealogical Societes, skr. IAJGS), nie pozwala na jednoznaczne potwierdzenie istnienia gminy w II połowie XVIII w. 365 Wg zestawienia charakteru miejscowości, w których znajdowały się obiekty sakralne – a można śmiało przyjąć założenie, że niemal wszystkie miasta posiadały jakąś świątynię – w województwie ruskim jedno miasto przypadało średnio na 277 km2, w województwie bełskim – na 216 km2, w województwie wołyńskim – na 367 km2. Tabela „Gęstość sieci miejskiej Korony w 1789/90 r.” w pracy M. Boguckiej i H. Samsonowicza (Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław 1986, s. 350) potwierdza zagęszczenie w odniesieniu do Wołynia (372,2 km2), natomiast w przypadku Rusi Czerwonej podaje wyższą wartość (jedno miasto na 363,8 km2). 366 Do ośrodków, które zostały wymienione jedynie w spisie pogłównego z 1765 r., należały miasteczka: Horynka (na południe od Krzemieńca), Milatyn oraz Oździutycze. W miasteczku Kazimirka (Kazimierska), k. Równego, znajdowała się jedynie paraﬁa łacińska inkorporowana do kolegiaty ołyckiej. 361 362 2. Ruś Koronna 81 1120 wsi, w których były obiekty jednego wyznania, aż 1113 to miejscowości z cerkwią unicką i tylko 7 z kościołem łacińskim. Kościół rzymskokatolicki położony był także we wszystkich wsiach, gdzie znajdowały się świątynie dwóch wyznań, lecz były to jedynie 23 miejscowości, a więc zaledwie 2% wszystkich wsi z obiektami sakralnymi. Charakter patronatu cerkwi unickich oraz niewielkiej liczby kościołów katolickich na Wołyniu pokazuje, że główny ciężar rozwoju i utrzymania struktur kościelnych ponosiła tutaj niemal całkowicie szlachta. Na 1146 świątyń, dla których udało się określić prawo patronatu, aż w 1073 przypadkach (93,6%) należało ono do szlachty. Aż taka dominacja patronatu szlacheckiego wynika z faktu, że struktura patronatu kościołów w całej Cerkwi greckokatolickiej różniła się zasadniczo od sytuacji w Kościele łacińskim. Na ziemiach Rusi Koronnej zdecydowanie dominowała wielka własność ziemska. Zestawienie struktury patronatu wskazuje, że ta dominacja na Wołyniu była najwyraźniejsza w skali całej Rzeczypospolitej. Sytuacja organizacyjna oraz struktura wyznaniowa P o d o l a jest lepiej udokumentowana niż było to w przypadku Wołynia. Podole – czy też wcześniej Ziemia Podolska jako region historyczny – jest pojęciem starszym niż samo województwo i pierwotnie obejmowało w przybliżeniu obszar województw podolskiego oraz bracławskiego. Po odcięciu Bracławszczyzny (Podola Wschodniego) pod koniec XIV w. i włączeniu go do Wielkiego Księstwa Litewskiego367, termin Podole został zawężony tylko do województwa podolskiego368. Oﬁcjalnie zostało ono powołane do istnienia w 1434 r. A. Jabłonowski widzi nieco inną genezę powiatów województwa podolskiego w porównaniu z Wołyniem, gdzie były one przedłużeniem rodowych dzielnic książęcych. Na Podolu powiaty tworzyły się wokół zamków królewskich, zaś ich konsolidacja była wynikiem upadku części z nich. Nie bez wpływu na kształt powiatów był też z pewnością podział tego terytorium w okresie panowania tatarskiego w XIII i XIV w. W geograﬁi historycznej utrwalił się pogląd o podziale w okresie nowożytnym województwa podolskiego na 3 powiaty: czerwonogrodzki, kamieniecki i latyczowski, chociaż ostatnie badania wskazują na funkcjonowanie od 1581 r. do końca XVIII w. tylko dwóch powiatów grodowych – kamienieckiego i latyczowskiego369. Obszar województwa podolskiego pokrywał się niemal dokładnie ze wschodnią częścią greckokatolickiej archidiecezji lwowskiej. W zestawieniu W. Kołbuka była to tzw. „diecezja kamieniecka”, zaś w świetle ostatnich badań I. Skoczylasa, jak również Z. Budzyńskiego – oﬁcjalat (kryłos) Kamieniec Podolski oraz wyodrębniony z niego w latach 1745-1748 oﬁcjalat Bar370. Na terenie województwa podolskiego znajdowało się w sumie 1026 świątyń. Wszystkie, z wyjątkiem cerkwi zakonnej w Hołowczyńcach, miały charakter cerkwi paraﬁalnych. Wśród nich było 9 prowadzonych przez bazylianów. J. Natanson-Leski, Dzieje granicy wschodniej Rzeczypospolitej, Lwów-Warszawa 1922, s. 23. Крикун, Адміністративно-територіальний устрій, s. 7. 369 Waga, Wyciąg z geograﬁi polskiej, s. 39; Łubieński, Świat we wszystkich swoich częściach, s. 431; Jabłonowski, Polska XVI wieku pod względem geograﬁczno-statystycznym, t. 9: Ziemie ruskie. Wołyń i Podole, s. 11; Gloger, Geograﬁa historyczna, s. 240-241. Mapka załączona do pracy M. Krykuna komplikuje nieco ten problem. Ukazuje ona województwo podzielone w XV w. na 8 powiatów (Czerwonogród, Skała, Smotrycz, Kamieniec Podolski, Bakota, Rów [Bar], Latyczów i Chmielnik), zaś w II ćwierci XVI w. na 6 powiatów (Czerwonogród [Jazłowiec], Kamieniec Podolski, Bar [Zińków], Międzyboż, Latyczów i Chmielnik). Od 1581 r. (granica została wyznaczona w 1612 r.) województwo podolskie dzieliło się na dwa powiaty: kamieniecki i latyczowski. Zgodnie z nowym podziałem terytorialnym, przyjętym 2 listopada 1791 r. w czasie Sejmu Wielkiego, województwo podolskie miało się dzielić na powiaty: kamieniecki, czerwonogrodzki, latyczowski oraz rowski (barski). Mapa M. Krykuna potwierdza zdanie zawarte w pracy „Korona Polska” K. Niesieckiego o podziale województwa podolskiego na dwa powiaty i stoi w opozycji do powszechnie przyjętego podziału na 3 powiaty, Крикун, Адміністративно-територіальний устрій, mapa województwa podolskiego; Крикун, Повітовий поділ Подільського воєводства, s. 43, 49-50. 370 Budzyński, Kresy południowo-wschodnie, t. 3, s. 219-223. 367 368 82 Rozdział I. Prowincja małopolska Drobne rozbieżności między granicami województwa oraz wymienionych wyżej kryłosów należy tłumaczyć późniejszym kształtowaniem się granic dekanatów (kryłosów) w stosunku do administracji państwowej. Kształt granic dekanatów uwarunkowany był tutaj zarówno organizacją powiatową, jak i granicami posiadłości szlacheckich, królewskich czy duchownych (patronów cerkwi). I. Skoczylas przypuszcza, że granice dekanatów podolskiej części diecezji lwowskiej kształtowały się w połowie wieku XV, kiedy stabilizowała się zarówno sytuacja polityczna, jak i administracyjna obszaru. Proces konsolidacji powiatów nie pociągnął jednak za sobą łączenia dekanatów, które pozostały w swoich pierwotnych granicach aż do początku XVIII w. W XVIII w. nastąpił na Podolu i Bracławszczyźnie intensywny proces rozwoju sieci paraﬁalnej i dekanalnej371. Właśnie w rozwoju sieci paraﬁalnej oraz przyporządkowywaniu nowych cerkwi wg klucza własnościowego, a nie powiatowego i wojewódzkiego należy szukać przyczyn różnic między granicami województw oraz dekanatów. Chodzi tutaj m.in. o podział greckokatolickich dekanatów Husiatyn, Jagielnica i Satanów między województwo ruskie i podolskie372. Jeżeli chodzi o kryłos Bar, to wszystkie dekanaty (namiestnictwa) należały do województwa podolskiego, z wyjątkiem Szarogrodu, który był podzielony między województwo bracławskie i podolskie. Dzięki wydanemu przez I. Skoczylasa repertorium wizytacji greckokatolickiej diecezji lwowskiej373 oraz wykorzystaniu źródeł z zasobu Centralnego Państwowego Archiwum Historycznego we Lwowie i Muzeum Narodowego we Lwowie374 możliwe było znaczne uszczegółowienie wcześniejszych ustaleń W. Kołbuka dla kamienieckiej części dawnej archidiecezji lwowskiej, opartych w głównej mierze na historycznych opisach paraﬁi prawosławnych wydanych w XIX i w początkach XX w.375 W dwóch wymienionych wyżej kryłosach w II połowie XVIII w. znajdowały się 23 dekanaty – 9 w kryłosie Bar oraz 14 w kryłosie Kamieniec Podolski. Spis cerkwi należących do województwa podolskiego uzupełnia 36 cerkwi metropolitalnej diecezji kijowsko-wileńskiej oraz 16 cerkwi diecezji łuckiej należących do ich pogranicznych dekanatów. Znalazły się one w województwie podolskim najprawdopodobniej w wyniku zmian granic politycznych (międzypaństwowych), a po 1569 r. – na skutek regulacji granic województw podolskiego, bracławskiego, kijowskiego oraz wołyńskiego. Podkreślić należy, że granica województwa podolskiego na odcinku północnym i wschodnim była do 1569 r. granicą Rzeczypospolitej z Wielkim Księstwem Litewskim i podlegała licznym ﬂuktuacjom. Kluczowe znaczenie miały tutaj: komisja z 1546 r., a następnie rozgraniczenia z lat 1570 i 1680376. Mimo dość dobrej, jak na wschodnie tereny Rzeczypospolitej, podstawy źródłowej jednoznaczne przypisanie 371 Скочиляс, Адміністративно-територіальний устрій, s. 158-159; zob. też: tenże, Язловецьке намісництво на Західному Поділлі у XVII – першій половині XVIII століть: територіальний “родовід” та парафіяльна мережа (історико-географічний аспект), „Український археографічний щорічник. Нова серія”, 10-11 (2006), s. 222-239. 372 Cerkwie dekanatu Husiatyn, które należały do województwa ruskiego, pojawiają się dopiero w wizytacji z lat 17581765, Скочиляс, Генеральні візитації, s. 262-264. 373 Скочиляс, Генеральні візитації, passim. 374 Chodzi tutaj głównie o niepublikowane opisy paraﬁi archidiecezji lwowskiej, z których wypisy sporządzili I. Skoczylas, O. Duch i A. Pawlyszyn (Consignatio reperibilium in diaecesi Ritus Graeca Catholici Leopoliensi, Haliciensi et Camenecensi ex parte Austriaca beneﬁciorum, ecclesiarum et capellarum, confraternitatum, monasteriorum et residentiarum conventualium, Muzeum Narodowe we Lwowie [dalej: MNL.], Rkl-788, k. 2-41; Dyspartyment katedradyku poszczególnych paraﬁi dekanatów eparchii lwowskiej 1758-1759, Centralne Państwowe Archiwum Historyczne we Lwowie [dalej: CPAH.], zesp. 201, op. 1a, sygn. 5, k. 1-25; Taryﬀa generalna dekanatów cerkwiej y kapłanów oﬃcjalstwa barskiego z roku 1778 ułożona, CPAH. zesp. 201, op. 1a, sygn. 18, k. 1-8v). 375 Приходы и церкви Подольской епархии. Труды Подольского епархиального историко-статистического комитета, выпуск 9, ред. Е. Сецинский, Каменец-Подольский 1901; Труды комитета для историкостатистического описания Подольской Епархии, выпуск 4, Каменец-Подольский 1889. 376 Szczegółowy opis tych komisji znajduje się w opracowaniu: Крикун, Адміністративно-територіальний устрій, s. 11-33. 83 2. Ruś Koronna Tabela 13. Rozwój sieci paraﬁalnej w podolskiej części unickiej diecezji lwowskiej w XVIII w. Nazwa dekanatu Liczba cerkwi w roku: 1730–1733 1747 ok. 1772 Bar 22 60 101 Derażnia (w 1772 r. w dek. Bar) 22 28 – 34 Bilcze 22 20 Korolówka (w 1772 r. w dek. Bilcze) 17 19 – Gródek 26 24 33 42 Husiatyn 22 37 Zińków 31 34 36 Kamieniec Podolski 44 91 98 Kamieniec Podolski – oﬁcjalat (w 1747 i ok. 1772 r. w dek. Kamieniec Podolski) 41 Kitajgród 27 31 37 Kopajgród 26 28 33 Latyczów ? 32 36 Międzyboż 23 29 34 Mohylów 27 38 45 8 24 36 22 23 32 Pilawa Proskurów Satanów 30 29 59 Skała 48 49 67 Smotrycz 24 28 43 Sokolec 26 40 35 Sołodkowce 25 27 38 Czerwonogród 18 39 47 Jazłowiec (w 1747 i ok. 1772 r. w dek. Czerwonogród) 25 41 ? 35 Szarogród Czarny Ostrów 35 28 71 Jagielnica 28 27 34 Snitków – – 33 RAZEM 639 820 1065 Podstawa danych dla lat 1730-1733 i 1747 r.: Скочиляс, Адміністративно-територіальний устрій, s. 154-156. miejscowości do województwa bądź cerkwi paraﬁalnej do kryłosu nastręcza w niektórych przypadkach wielu trudności. Wynika to po części z faktu, że same źródła podają w tej materii sprzeczne informacje. Jako przykład można podać paraﬁę Dupliska, wg wizytacji z lat 1730-1731 i wykazu paraﬁi z 1782 r. należącą do dekanatu Bilcze, zaś wg wizytacji z 1759 r. do dekanatu Czerwonogród377. Wobec dość obszernych informacji statystycznych można postawić problem rozwoju sieci paraﬁalnej w podolskiej części greckokatolickiej diecezji lwowskiej. Pierwsze w miarę pełne zestawienie cerkwi z podziałem na dekanaty pochodzi z lat 1730-1733 (wizytacja generalna). Mimo że do końca XVIII w. doszło do poważnych zmian w sieci dekanalnej (m.in. zanik dek. Jazłowiec, Derażnia, 377 Скочиляс, Генеральні візитації, s. 49, 276; MNL. Rkl-788, k. 38. 84 Rozdział I. Prowincja małopolska Korolówka, pojawienie się dek. Snitków), można pokusić się o porównanie liczby paraﬁi. Wyraźny wzrost liczby paraﬁi greckokatolickich w województwie podolskim jest widoczny we wszystkich dekanatach, poza dekanatem Sokolec. Przybliżona statystyka (brakuje np. informacji dla dekanatu Czarny Ostrów z lat 1730-1733) wskazuje na przyrost liczby cerkwi w województwie podolskim o 2/3 w ciągu zaledwie 50 lat (tabela 13). Granice województwa podolskiego pokrywały się dokładnie z granicami diecezji kamienieckiej obrządku łacińskiego. Jest to bodaj jedyny w skali całej Rzeczypospolitej przypadek aż takiej zgodności granic administracji państwowej i kościelnej. Źródeł takiego zjawiska należy szukać w dość późnym ukształtowaniu się granic województwa oraz samej diecezji. Niewielkie przesunięcia granic diecezji, takie jak przejście paraﬁi Kopyczyńce czy Jazłowiec pod administrację arcybiskupa lwowskiego, wskazują na próbę dostosowania granic administracji kościelnej do państwowej378. Początki diecezji kamienieckiej omówił dość dokładnie w swoim studium T. Trajdos379, zaś dzieje diecezji w okresie nowożytnym posiadają monograﬁę pióra J. Muchy380. Ze względu na rzadką sieć łacińskich kościołów paraﬁalnych na terenie diecezji kamienickiej nie wytworzył się podział na archidiakonaty, zaś podział na dekanaty jest bardzo późny i pochodzi z I połowy wieku XVIII. Z relacji o stanie diecezji z 1749 r. wiadomo, że istniejący podział diecezji na 4 dekanaty (Dunajów, Jazłowiec, Międzybóż i Satanów) został zastąpiony podziałem na 6 dekanatów (doszły dek. Szarogród oraz Czarnokozińce) przy okazji wizytacji generalnej diecezji w 1741 r.381 Oba te źródła, tzn. wizytacja z 1741 r. przeprowadzona przez biskupa Wacława Hieronima Sierakowskiego oraz relacja do Rzymu z 1749 r. sporządzona przez jego następcę Mikołaja Dembowskiego, dostarczają podstawowych informacji o wspólnotach Kościoła łacińskiego na Podolu. Jeżeli chodzi o przyrost liczby paraﬁi łacińskich w diecezji kamienieckiej, to, biorąc pod uwagę wielkość terytorium diecezji, należy go określić jako niewielki w okresie nowożytnym. W dużej mierze był to wynik niemal doszczętnego zniszczenia kościołów w latach 1672-1699 (z 42 kościołów pozostało zaledwie 13). Stan liczebny paraﬁi z połowy XVII w. udało się odtworzyć dzięki działalności biskupa Stefana Rupniewskiego. W 1724 r. diecezja składała się z 39 paraﬁi, zaś do końca XVIII w. liczba ta wzrosła do 58382. Większość kościołów ﬁlialnych (14 na 21) – to kościoły zakonne. Od początku istnienia diecezji kamienieckiej istotną rolę, głównie ze względu na trudność pracy na terenach niemal całkowicie zdominowanych przez ludność prawosławną, odgrywały zakony, przede wszystkim dominikanie (Sidorów, Smotrycz, Sokolec, Sołodkowce, Latyczów, Szarawka). Przeważnie prowadzili oni paraﬁe przy swoich konwentach, ale zdarzało się także, że obejmowali obsługą kościoły paraﬁalne należące do patronatu królewskiego lub szlacheckiego. Przyczyną był tutaj brak duchowieństwa świeckiego. Na 58 paraﬁi funkcjonujących w II połowie XVIII w. 8 (13,8%) było prowadzonych przez duchowieństwo zakonne. Potwierdza to opinię wysuniętą przez J. Flagę, że „tworzenie paraﬁi zakonnych na terenach wschodnich było umotywowane tamtejszymi potrzebami duszpasterskimi”383. Także wśród 21 świątyń pomocniczych aż 14 to kościoły zakonne, zaś przy jednej funkcjonowała prepozytura szpitalna (Kamieniec Podolski). Kumor, Granice metropolii i diecezji polskich, s. 341-342. T. Trajdos, Kościół Katolicki na ziemiach ruskich Korony i Litwy za panowania Władysława II Jagiełły (1386-1434), Wrocław-Warszawa 1983, s. 116-168. 380 Mucha, Organizacja diecezji kamienieckiej, s. 63-284. 381 Relacja o stanie diecezji kamienieckiej z 1749 r., Archiwum Kongregacji Soboru, Teczka diecezji kamienieckiej, s. 17-25; Mucha, Organizacja diecezji kamienieckiej, s. 180. 382 Mucha, Organizacja diecezji kamienieckiej, s. 186-189. 383 J. Flaga, Zakony męskie w Polsce w 1772 roku. Duszpasterstwo, Lublin 1991, s. 16. 378 379 85 2. Ruś Koronna Tabela 14: Liczba świątyń w województwie podolskim ok. 1772 r. Religie i kościoły Kościół katolicki ob. greckiego Diecezja /Eparchia Kijów–Wilno Archidiakonat/ Oﬁcjalat – Bar Kamieniec Podolski Świątynie pomocnicze 2 – – Lubar 6 – Pików 14 – 36 – Bar 101 – Kopajgród 33 – Latyczów 36 – Międzyboż 33 1 Mohylów 45 – Pilawa 36 – Snitków 33 – Sokolec 35 – Szarogród 29 – 381 1 34 – Czarny Ostrów 41 – Czerwonogród 47 – Gródek 33 – Husiatyn 31 – Jagielnica 28 – Kamieniec Podolski Kitajgród 98 – 37 – Proskurów 32 – Bilcze Satanów 27 – Skała 67 – Smotrycz 43 – Sołodkowce 38 – Zińków 36 – 592 – Łuck – – Kamieniec Podolski – Czarnokozińce Dunajowce Jazłowiec Międzyboż Satanów Szarogród Kościół katolicki ob. ormiańskiego Kościół prawosławny Religia mojżeszowa Suma końcowa Świątynie główne 14 Jaruga Lwów Kościół katolicki ob. łacińskiego Dekanat/ Protopopia/ Namiestnictwo Brahiłów 973 1 16 – 1025 1 9 8 12 2 8 1 10 3 8 3 10 4 57 21 Lwów – – 6 – Kijów – – 1 – 77 – 1166 22 86 Rozdział I. Prowincja małopolska Trzecim obrządkiem katolickim obecnym na Podolu w okresie nowożytnym był obrządek ormiański. Można śmiało powiedzieć, że to właśnie ten region, obok województwa ruskiego, charakteryzował się najintensywniejszym osadnictwem ormiańskim. Jedną z najpełniejszych monograﬁi dziejów Ormian podolskich (obok prac G. Petrowicza i K. Stopki) dał W. Grigorjan, przedstawiając dzieje głównych skupisk na Podolu384. Na jego terenie zlokalizowanych było w II połowie XVIII w. 6 świątyń ormiańskich, w tym aż dwie w Kamieńcu Podolskim (św. Mikołaja oraz Zwiastowania NMP)385. Kamieniec Podolski, zgodnie z opinią W. Abrahama powtórzoną przez G. Petrowicza, był ważnym etapem wędrówki Ormian z Kaﬀy do Lwowa386. Był też obok Lwowa najważniejszym ośrodkiem osadnictwa ormiańskiego na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Województwo podolskie, obok Bracławszyczyzny i Kijowszczyzny, o których będzie mowa dalej, należy do nielicznych na terenie Rzeczypospolitej obszarów, gdzie liczba synagog dorównywała liczbie świątyń katolickich obrządku łacińskiego. Zanim zostanie przedstawiona statystyka gmin żydowskich oraz analiza ich rozmieszczenia w województwie podolskim, należy wyjaśnić intrygującą kwestię braku gminy żydowskiej w samej stolicy województwa. Samo miasto bardzo szybko przejęło od Smotrycza funkcję stolicy księstwa, potem zaś województwa podolskiego. Po lokacji w 1374 r. stało się silnym ośrodkiem kupiecko-rzemieślniczym387. A jednak spis pogłównego żydowskiego z 1765 r. pomija ten ośrodek. Kamieniec od samego początku objęty był ścisłym, powtarzanym wielokrotnie, zakazem osiedlania się żydów. Polityka królewska wobec Baru czy Międzyboża była zgoła odmienna388. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy szukać z pewnością w ekonomicznej konkurencji społeczności ormiańskiej, ugruntowanej mocno od początku w samym mieście i jego władzach, z próbującą „wejść” do miasta grupą kupców żydowskich389. Dopiero w II połowie XVIII w. żydzi zostali dopuszczeni do osiedlania się w mieście i szybko przejęli inicjatywę w handlu390. Spis pogłównego żydowskiego z 1765 r. wymienia 77 miast, w których zlokalizowane były gminy żydowskie. Wątpliwości budzi jedynie miejscowość podana w spisie jako „Kałuków Grodecki”391. Chodzi prawdopodobnie o miasto „Gródek”, leżące u ujścia rzeki Seret do Dniestru, wymieniane w greckokatolickim dekanacie Bilcza w latach 1730-1731392 oraz w łacińskim dekanacie Jazłowiec w 1749 r.393 Mimo że główną podstawą dla lokalizacji gmin żydowskich na Podolu był wspomniany spis pogłównego, informacje w nim zawarte zostały częściowo zweryﬁkowane w oparciu o późniejszy spis z 1784 r.394 oraz wizytację łacińskiej diecezji kamienieckiej z 1741 r. Biskupi skarżyli się w niej m.in. na В.Р. Григорян, История армянских колоний Украины и Польши (Армяне в Подолии), Ереван 1980. Obok skupisk, gdzie występowały gminy wyznaniowe, wymienia on także miejscowości, gdzie nie było świątyń lub też wspólnoty ormiańskie upadły w XVII w.: Kubaczowce, Dubrowica, Bar, Humań, Buczacz, Podhajce i Satanów. 385 J. Chrząszczewski (Ormiańskie świątynie na Podolu, Kraków 1998, s. 29-30) wzmiankuje także o zburzonym w 1672 r. kościele pw. Wniebowzięcia NMP oraz kościele pw. św. Grzegorza Oświeciciela, którego ruiny sprzedano w 1807 r. 386 Petrowicz, La Chiesa Armena in Polonia. Parte prima 1350-1624, s. 13. 387 Trajdos, Kościół Katolicki, s. 123. 388 Baron, A Social and Religious Hstory of the Jews, s. 181, 186-188. 389 Obecność Ormian w Kamieńcu Podolskim datuje się już na wiek XII-XIII, Petrowicz, La Chiesa Armena in Polonia. Parte prima 1350-1624, s. 9. Na temat relacji ormiańsko-żydowskich zob. K. Matwijowski, Żydzi i Ormianie w Rzeczypospolitej Obojga Narodów (wiek XVI do XVIII), w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 162-169. 390 F. Kiryk, Z dziejów Żydów kamienieckich, „Studia Judaica”, 5-6 (2002-2003), s. 31-36. 391 Liczba głów, s. 401. 392 Скочиляс, Генеральні візитації, s. 49. 393 Relacja o stanie diecezji kamienieckiej z 1749 r., s. 18. Na mapach występują obok siebie dwie miejscowości: Gródek oraz Kułakowce. 394 Архивъ Югозападной Россiи, cz. 5, t. 2, s. 428-456. Wymienia on m.in. kahał w mieście Pilawa pominięty w spisie pogłównego z 1765 r. (s. 451). 384 2. Ruś Koronna 87 sytuację w Husiatynie, gdzie synagoga zlokalizowana była w najbliższym sąsiedztwie kościoła paraﬁalnego, zaś właściciele miasta – Potoccy – utrzymywali ścisłe kontakty ze społecznością żydowską395. Podole do połowy XVII w. należało do ziemstwa Rusi, razem z województwami ruskim i bracławskim. Po pokoju karłowickim i po powrocie tych ziem do Rzeczypospolitej został z niego utworzony odrębny okręg396. Najliczniejsze wspólnoty żydowskie zamieszkiwały takie miasta jak Szarogród (2219 żydów w kahale) oraz Międzybóż (2039 żydów w kahale). Do gmin liczących ponad 1 tys. mojżeszowych należały jeszcze: Satanów (1625), Dunajowce (1598), Żwaniec (1568), Bar (1477), Husiatyn (1435), Chmielnik (1417) oraz Mikołajów (1087)397. Jeżeli liczbę świątyń łacińskich traktować jako wskaźnik obecności elementu polskiego na danym terytorium, to w województwie podolskim wskaźnik ten był wyjątkowo niski. Porównując przyrost liczby paraﬁi Kościoła łacińskiego oraz Kościoła greckokatolickiego, trudno mówić o jakimkolwiek sukcesie i większych wpływach katolicyzmu zachodniego na tych obszarach. Kościoły łacińskie stanowiły tutaj jedynie nieliczne wyspy w miastach, gdzie przeważał element ruski, ormiański i żydowski. W granicach województwa podolskiego liczącego 19 832 km2 398 znajdowało się w sumie 1188 obiektów sakralnych – jedna świątynia przypadała na 16,7 km2. Zagęszczenie obiektów należało więc do najwyższych w Rzeczypospolitej i porównywalne było z województwem ruskim. Wynikało to przede wszystkim z olbrzymiej przewagi Kościoła greckokatolickiego na tym terenie. Powstanie paraﬁi unickiej nie było bowiem obwarowane takimi formalnymi warunkami, jak w przypadku kościoła łacińskiego. Na jedną cerkiew greckokatolicką przypadało na Podolu nieco ponad 19,3 km2, co oznaczało, że sieć paraﬁalna była tutaj bardziej rozbudowana niż na Wołyniu i porównywalnie jak w województwie ruskim. Przewaga Cerkwi greckokatolickiej nad Kościołem łacińskim była tutaj jeszcze wyraźniejsza niż w pozostałych województwach Rusi Koronnej – na jeden kościół łaciński przypadało średnio 254 km2 i 13 cerkwi unickich (na jedną paraﬁę łacińską – 348 km2 i 18 paraﬁi obrządku greckiego). Pewnym zaskoczeniem jest bardzo rozbudowana sieć kahalna. Na jeden kahał przypadało na Podolu 258 km2 – mniej niż w województwie ruskim i bełskim – co czyni z Podola region o największym zagęszczeniu gmin żydowskich w Rzeczypospolitej. Najbardziej zróżnicowanym wyznaniowo ośrodkiem województwa podolskiego było miasto Mohylów. Znajdowała się tutaj silna wspólnota chrześcijańska oraz gmina żydowska. Miasto zamieszkiwali katolicy wszystkich trzech obrządków, przy czym łacinnicy za zgodą swojego biskupa korzystali ze świątyni ormiańskiej – z relacji biskupa kamienieckiego z 1749 r. wynika, że paraﬁa obrządku łacińskiego była wówczas zniszczona399. W Mohylewie funkcjonowała także w II połowie XVIII w. społeczność unicka (cerkwie św. Mikołaja – miejska, Przemienienia Pańskiego – „na Derle”, oraz św. Praksedy – na przedmieściu Słoboda Nemija400) i grecka – prawosławna (cerkiew św. Jerzego). BPANKr. sygn. 2002, s. 1004, 1010-1013. Leszczyński, Sejm Żydów Korony, s. 70. Mapa I. Halperina nie wyodrębnia tego okręgu, lecz zalicza wszystkie gminy do ziemstwa Rusi (Acta Congressus Generalis, mapa). 397 Liczba głów, s. 401. 398 Wg obliczeń M. Krykuna obszar tego województwa wynosił 18 963 km2, Крикун, Адміністративно-територіальний устрій, s. 35. 399 Relacja o stanie diecezji kamienieckiej z 1749 r., s. 18. W spisie W. Kołbuka wymieniona jest jedna świątynia ormiańska w Mohylowie Podolskim – pw. Grzegorza Oświeciciela, Kołbuk, Kościoły wschodnie, s. 345. Z informacji zawartych w Słowniku geograﬁcznym Królestwa Polskiego (t. 6, s. 613) oraz w pracy Приходы и церкви Подольской епархии (t. 9, s. 682-689) wynika, że w Mohylewie znajdował się jeszcze jeden kościół ormiański pw. Nawiedzenia NMP wybudowany w latach 1772-1791, М.І. Жарких, Храми Поділля (dostęp: http://www.myslenedrevo.com.ua/studies/xramypod/45mohyliv.html, 30.07.2009). 400 Скочиляс, Генеральні візитації, s. 49, s. 347; M. Żarkich (Храми Поділля) wymienia ponadto murowaną cerkiew Opieki NMP wybudowaną w 1771 r., jednak inne źródła tego nie potwierdzają. 395 396 88 Rozdział I. Prowincja małopolska Do bardzo zróżnicowanych etnicznie ośrodków należały także Jazłowiec i Żwaniec, gdzie obok społeczności łacińskiej, unickiej i żydowskiej znajdowały się gminy ormiańskie. We wszystkich miastach Podola, z wyjątkiem żydowskiego Frampola oraz bliżej nieokreślonego miasteczka Podole, znajdowały się cerkwie greckokatolickie. W połowie ośrodków (w 48 z 94 miast) obok cerkwi znajdowały się świątynie żydowskie i łacińskie. Ponadto w 23 miastach oprócz wspólnoty unickiej znajdowała się żydowska, zaś w 4 miastach obok cerkwi stał kościół łaciński. Struktura patronatu kościołów i cerkwi Podola wskazuje na większą rolę własności królewskiej w porównaniu z Wołyniem, gdzie praktycznie nie występowały świątynie patronatu królewskiego. Odsetek cerkwi patronatu królewskiego na Wołyniu wynosił zaledwie 1,1% (królewskich kościołów łacińskich nie było wcale), podczas gdy na Podolu wskaźnik ten wynosił 23,7% wśród cerkwi i 15,4% wśród kościołów łacińskich. O przyczynach, które wpłynęły na znacznie większy udział własności królewskiej na Podolu, pisał obszerniej m.in. A. Jabłonowski401. Struktura patronatu cerkwi oraz kościołów łacińskich zdaje się potwierdzać jego konstatacje. W konsekwencji patronat szlachecki silnie dominujący w Kościele greckokatolickim w Rzeczypospolitej, zwłaszcza na Wołyniu, gdzie paraﬁi szlacheckich było ponad 95,7%, na Podolu nie osiąga aż tak znaczącej przewagi – 71,8%. W Kościele łacińskim większą rolę w porównaniu z Cerkwią grecką odgrywały zakony męskie, które były zarówno patronami kościołów, jak też prowadziły w nich duszpasterstwo. Województwo b r a c ł a w s k i e, pierwotnie nazywane Podolem Wschodnim, formalnie zostało powołane do istnienia po przyłączeniu do Rzeczypospolitej na mocy aktu unii z 1569 r. i weszło w skład prowincji małopolskiej. Wcześniej, pozostając jeszcze w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego, zaliczane było do ziemi wołyńskiej. Granice województwa bracławskiego kształtowały się w dwóch etapach – do 1566 r. (granica zachodnia, południowo-zachodnia oraz północno-zachodnia) oraz po przyłączeniu do Rzeczypospolitej (granica wschodnia, północno-wschodnia i południowo-wschodnia)402. Ich przebieg, zwłaszcza z województwem kijowskim, aż do XVIII w. stanowił przedmiot sporów i ustaleń komisji granicznych. Ostatnia z nich w 1755 r. potwierdziła przebieg północnej granicy z województwem kijowskim wzdłuż tzw. czarnego szlaku, którego dokładny przebieg nie jest do końca znany. Jeszcze trudniej ustalić wschodnią granicę województwa bracławskiego z powodu rozbieżności informacji źródłowych. Terenem spornym było tutaj tzw. Zarosie (Заросье), czyli obszar położony na południe od rzeki Roś i na zachód od Dniepru. Do końca XVIII w. nie zostało przeprowadzone ostateczne rozgraniczenie województw w tym rejonie. Ponieważ dyskusja w nauce na temat przebiegu tej granicy trwa od wielu lat, za rozstrzygający głos przyjęto ostatni jej akcent w postaci ustaleń M. Krykuna403. Właśnie płynność i niepewność granicy między województwami bracławskim i kijowskim wpłynęła na podział między nie dekanatów unickich kijowskiej części diecezji metropolitalnej leżących w okolicach tzw. czarnego szlaku: Berdyczów, Białołówka (Bityłówka), Lubar oraz Pohrebyszcze. Spory wokół Zarosia skutkowały z kolei podziałem dekanatów Wołodarka i Sokołówka. Najważniejszym aktem dla ustalenia granicy z województwem podolskim był dokument rozgraniczenia z 1570 r. Granice unickiej diecezji metropolitalnej oraz diecezji lwowskiej musiały być już wówczas ustalone, skoro paraﬁe w pogranicznych dekanatach obu diecezji należały w XVIII w. zarówno do Polska XVI wieku pod względem geograﬁczno-statystycznym, t. 9: Ziemie ruskie. Wołyń i Podole, s. 97-103. Крикун, Адміністративно-територіальний устрій, s. 87. 403 Tamże, s. 87-120, mapy województwa kijowskiego i bracławskiego; zob. też: Jabłonowski, Ziemie Ruskie Rzeczypospolitej, mapy; S. Krzyżanowski, Skorowidz miejscowości byłego województwa bracławskiego, Kraków 1869 (zwłaszcza mapka); М. Крикун, Границі і повітовий поділ Брацлавського воєводства в 16-18 ст., „Історичні дослідження. Вітчизняна історія”, 8 (1982), s. 97. 401 402 2. Ruś Koronna 89 województwa bracławskiego, jak i podolskiego (diec. lwowska – dek. Szarogród, Kopajgród, Latyczów, diec. metropolitalna – dek. Pików i Jaruga). Poza fragmentami wymienionych wyżej dekanatów diecezji lwowskiej (15 paraﬁi) całość województwa bracławskiego (pow. bracławski i winnicki) położona była w greckokatolickiej metropolitalnej diecezji kijowsko-wileńskiej. W sumie na terenie województwa bracławskiego znajdowało się 1159 cerkwi paraﬁalych oraz 7 ﬁlialnych, w tym dwie zakonne (Humań i Granów). Najcenniejsze źródła do poznania tej części metropolii kijowsko-wileńskiej w II połowie XVIII w. odkrył niedawno w archiwach ukraińskich i rosyjskich M. Radwan. Chodzi o opisy wizytacyjne 33 unickich dekanatów dawnych województw kijowskiego i bracławskiego z lat 1782-1794. M. Radwan opublikował fragmenty zawierające dekanaty Bracław i Przyłuka404 oraz zbiorczy spis paraﬁi z 1782 r. sporządzony na polecenie przygotowującego wizytację metropolity Jasona Smogorzewskiego405. Wydawnictwa te uświadamiają ogrom pracy czekający historyków dla pełniejszego ukazania dziejów tego rozległego terytorium. Dzięki odkrytym materiałom możliwe jest uściślenie obrazu organizacji diecezji metropolitalnej przedstawionego we wcześniejszych pracach W. Kołbuka oraz S. Nabywańca406. Analiza dwóch dekanatów: przyłuckiego i bracławskiego pokazuje, że – poza uzupełnieniem przynależności dekanalnej poszczególnych cerkwi – liczba zmian w stosunku do istniejącej bazy informacyjnej jest stosunkowo niewielka. W ten sposób lista 38 cerkwi na terenie dekanatu bracławskiego wymienionych w źródłach wykorzystanych przez W. Kołbuka została uzupełniona jedynie o 3407: pw. św. Mikołaja na przedmieściu Tulczyna, św. Dymitra we wsi Odaja (zbudowana w latach 1778-1779)408 oraz św. Michała Archanioła w Annopolu. Jeżeli chodzi o dekanat Przyłuka, to dla 39 cerkwi wymienionych przez W. Kołbuka korekta polegała na usunięciu cerkwi w Czerniatynie Małym pw. św. Łukasza409 i cerkwi w Konstantynówce410 oraz dodaniu cerkwi pw. św. Mikołaja w Armiance (Ormiance)411, Hordyjówce (Hordziejówce)412, św. Trójcy w mieście Lipowcu413, Opieki NMP w mieście Przyłuki414, Narodzienia NMP w Siwakowcach415 oraz kaplicy w Strutynce pw. św. Łukasza, aﬁliowanej do paraﬁi w Kamionce416. Na terenie województwa bracławskiego oraz kijowskiego położona była zdecydowana większość (77%) cerkwi metropolitalnej diecezji kijowsko-wileńskiej. Dzięki cytowanym wyżej, odnalezionym przez M. Radwana źródłom, liczbę 2716 cerkwi tej diecezji udało się uzupełnić o 218 świątyń położonych głównie w województwach bracławskim i kijowskim. Bardzo wyraźny wzrost liczby paraﬁi Wizytacje generalne, passim. Na temat wizytacji diecezji metropolitalnej zob. też: І. Скочиляс, Генеральні візитації в українсько-білоруських єпархіях Київської уніатської митрополії. 1596-1720 роки, „Записки Наукового товариства імені Шевченка, Праці Історично-філософської секції”, 238 (1999), s. 46-94. 405 Socjograﬁa kościoła greckokatolickiego, passim. 406 Kołbuk, Kościoły wschodnie, s. 95-151; Nabywaniec, Unicka archidiecezja kijowska, passim. 407 Statystyka pomija kaplicę w Strutowie (Strusowie, par. Ulanica), o której jest wzmianka w wizytacji z 1795 r., gdyż została ona wybudowana po 1782 r., Wizytacje generalne, s. 529. 408 Tamże, s. 462-466, 473-477, 447-451; Socjograﬁa kościoła greckokatolickiego, s. 22-24. 409 Cerkiew wybudowana w 1794 r., Л. Похилевич, Сказания о населенных местностях Киевской губернии, Киев 1864, s. 294. 410 Pomijają tę cerkiew wykaz z 1782 r. oraz wizytacja z początku lat 90. XVIII w. opublikowane przez M. Radwana. W. Kołbuk umieścił ją w swoim wykazie na podstawie wzmianki w pracy L. Pochilewicza, że cerkiew w tej miejscowości została wybudowana w 1852 r. w miejscu starej, Похилевич, Сказания о населенных местностях, s. 298. 411 Socjograﬁa kościoła greckokatolickiego, s. 68; Wizytacje generalne, s. 794-798. 412 Socjograﬁa kościoła greckokatolickiego, s. 67 (Hordziejówka); Wizytacje generalne, s. 699-702. 413 Wizytacje generalne, s. 734-740. 414 Socjograﬁa kościoła greckokatolickiego, s. 68; Wizytacje generalne, s. 832-839. 415 Socjograﬁa kościoła greckokatolickiego, s. 68 (Siewakowce); Wizytacje generalne, s. 844-848; SGKP. X, s. 631. 416 Wizytacje generalne, s. 860-862. 404 90 Rozdział I. Prowincja małopolska unickich w XVIII w., w opinii L. Bieńkowskiego porównywalny jedynie ze wzrostem na Podolu i Kijowszczyźnie417, doprowadził do znacznego rozwoju sieci dekanalnej na Bracławszczyźnie418. Ostatnim jego aktem była reorganizacja dekanalna z lat 1781-1782. Zestawienie liczby paraﬁi w poszczególnych dekanatach podanej przez L. Bieńkowskiego419 ze zgromadzonym materiałem źródłowym dla poszczególnych cerkwi pokazuje, że zarówno spis z 1782 r., jak i wizytacja z lat 1782-1795 oddają już nowy podział dekanalny. Informacje podane przez L. Bieńkowskiego i S. Nabywańca pomijają podział dekanatów między województwa, o którym była wyżej mowa, i zaliczają każdy dekanat w całości do jednego województwa420. Na terenie województwa bracławskiego znajdowało się 21 całych dekanatów unickiej diecezji metropolitalnej. Leżała w nim także większość dekanatów: Brahiłów (poza parafiami Kuryłowce i Ossolinka położonymi w woj. podolskim421), Jaruga (podzielonego dorzeczem Murafy między woj. bracławskie i podolskie422), Pików (pozostała część znajdowała się w woj. podolskim i kijowskim)423 oraz Pohrebyszcze (pozostała część położona była w woj. kijowskim). Uwagę zwraca dość znaczna nieregularność granic dekanalnych na terenie województwa bracławskiego, podobnie zresztą jak to miało miejsce w przypadku wcześniej omawianych województw ruskiego i podolskiego. Wynika ona prawdopodobnie z płynności oraz zmienności podziałów administracyjnych diecezji metropolitalnej oraz wątpliwej przynależności wielu cerkwi. Na mapie unickich podziałów administracyjnych skutkuje to powstaniem wielu enklaw dla jednej, a czasami kilku paraﬁi, które nie miały łączności terytorialnej z główną częścią dekanatu, do którego należały. Jako przykład można podać enklawy dekanatów: Raszków, Woronowica czy Teplik. Obecność Kościoła łacińskiego w województwie bracławskim wiąże się ściśle z dziejami politycznymi Podola. Zdaniem T. Trajdosa obszar ten – podobnie jak całe Podole – wchodził początkowo w skład utworzonej w latach 80. XIV w. diecezji kamienieckiej. Po włączeniu w 1436 r. Podola Wschodniego (woj. bracławskie) do Wielkiego Księstwa Litewskiego jurysdykcję nad Bracławszczyzną miał przejąć biskup łucki424. Stanowisko takie nie tłumaczy do końca pewnego rodzaju anomalii terytorialnej polegającej na braku łączności między województwem (dekanatem) bracławskim, a północną częścią diecezji łuckiej. Wskazuje to raczej na pierwotną przynależność Bracławszczyzny i Podola do diecezji łuckiej, a następnie wyodrębnienie diecezji kamienieckiej (Podole Zachodnie), która wcięła się niejako w diecezję łucką, zrywając łączność Bracławszczyzny z głównym członem diecezji łuckiej425. Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego, s. 932. Nabywaniec, Unicka archidiecezja kijowska, s. 218. 419 Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego, s. 1037-1038; Описание документов архива Западно-Русских униатских митрополитов (1700-1893), т. 2, сост. С. Рункевич, Санкт-Петербург 1907, s. 471-472. 420 Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego, s. 1037-1038; Nabywaniec, Unicka archidiecezja kijowska, s. 218-223. 421 Przyjęte zostało tutaj założenie M. Krykuna, że granica między województwem podolskim i bracławskim nie uległa w tym rejonie zmianom od XVI do XVIII w., Крикун, Адміністративно-територіальний устрій, s. 33. 422 Zob. mapy: Jabłonowski, Ziemie Ruskie Rzeczypospolitej, nr 10 oraz w pracy M. Krykuna (Крикун, Адміністративно-територіальний устрій, mapy województwa podolskiego i bracławskiego). 423 Dość niejasne pozostają przynależność oraz status formalnoprawny Pikowa w II połowie XVIII w. Trudno stwierdzić, czy należy traktować to miasteczko jako jedną jednostkę osadniczą (Pików), czy jako dwie jednostki (Pików Stary i Pików Nowy). Zgodnie ze stwierdzeniem M. Krykuna, na podstawie decyzji z 1722 r. Pików Nowy miał należeć do województwa podolskiego, zaś Pików Stary do województwa bracławskiego (Крикун, Адміністративно-територіальний устрій, s. 33). Podobny podział można odnaleźć w spisie pogłównego żydowskiego z 1765 r. (Liczba głów, s. 401-402). Słownik geograﬁczny Królestwa Polskiego (SGKP. VIII, s. 125) traktuje tę miejscowość jako jedną jednostkę osadniczą. Podobnie sprawa wygląda na dostępnych mapach historycznych (por. Krzyżanowski, Skorowidz miejscowości, mapa). 424 T. Trajdos, Paraﬁe katolickie na średniowiecznym Podolu, „Україна в Центрально-Східній Європі”, 3 (2003), s. 101-102. 425 Takie stanowisko prezentują w swoich opracowaniach B. Kumor (Granice metropolii i diecezji polskich, s. 347-351) oraz L. Królik (Organizacja diecezji łuckiej i brzeskiej, s. 95-96). 417 418 2. Ruś Koronna 91 Analiza kartograﬁczna wskazuje na niemal kompletne pokrywanie się granic łacińskiego dekanatu bracławskiego (arch. Łuck) z granicami województwa bracławskiego. Do wyjątków należy włączenie do dekanatu bracławskiego paraﬁi zakonnej franciszkanów konwentualnych w Lisiance należącej do województwa kijowskiego oraz przynależność paraﬁi w mieście Pohrebyszcze do diecezji kijowskiej. W sumie na terenie województwa bracławskiego znajdowało się 22 kościoły paraﬁalne (6 zakonnych) oraz 5 świątyń pomocniczych (4 zakonne). Dzieje kościelne województwa bracławskiego – dotyczy to także Kościoła greckokatolickiego – w okresie nowożytnym można podzielić na dwie części. Sieć paraﬁalna budowana od XV w. została niemal całkowicie zniszczona w okresie wojen oraz panowania tureckiego na tych ziemiach. Z wymienionych na synodzie diecezjalnym w 1604 r. 11 paraﬁi oraz 7 kaplic przetrwali jedynie jezuici w Winnicy. Pozostałe kościoły uległy zniszczeniu426. Obraz tego zniszczenia dobrze oddają relacje biskupów z II połowy XVII w. Biskup Mikołaj Prażmowski pisał o wizytacji tego dekanatu w 1664 r.: „sed tantum rudera et cineres dolens conspexi”427. Po pokoju w Karłowicach nastąpiła odbudowa zniszczonych kościołów, zaś w II połowie XVIII w. ufundowano kilkanaście nowych świątyń. Spowodowało to podział dekanatu bracławskiego w 1777 r. na 3 dekanaty: Bracław, Granów i Winnica428. Województwo bracławskie należało do wyjątkowych w skali Rzeczypospolitej obszarów, gdzie liczba synagog przewyższała liczbę świątyń łacińskich. Relacje biskupów rzymskokatolickich, a w szczególności biskupa Stefana Rupniewskiego z 1727 r., dobrze oddają wielowyznaniowy charakter województwa bracławskiego. Wspominając o znacznej liczbie synagog położonych na terenie swojej diecezji, biskup Rupniewski określił ich liczbę na 108 (5 murowanych i 103 drewniane), ale pominął kwestię ich rozmieszczenia. Z zestawienia podanego w „Liczbie głów żydowskich” z 1765 r. wynika, że liczba synagog w województwie bracławskim była znacznie wyższa niż w północnej części diecezji łuckiej. Informacje z 1727 r. podane przez biskupa Rupniewskiego oraz statystyki opracowane na podstawie spisu pogłównego z lat 1764-1765 świadczą o bardzo intensywnym rozwoju społeczności żydowskiej w województwie bracławskim. Niemal dwukrotna liczba kahałów w stosunku do kościołów łacińskich wskazuje na odbudowę organizacji kahalnej na Bracławszczyźnie po okresie zniszczeń kozackich oraz panowania tureckiego. W II połowie XVIII w. znajdowało się tutaj 48 gmin żydowskich. Największe wspólnoty, liczące powyżej 1 tys. żydów, znajdowały się w miastach Pohrebyszcze i Granów. Gminy żydowskie województwa bracławskiego nie dorównywały wielkością skupiskom na Podolu czy Wołyniu. „Liczba głów” z 1765 r. nie wymienia żadnego miasta z liczbą żydów powyżej 2 tys. Był to skutek wyludnienia i zniszczeń okresu Kozaczyzny oraz wojen z Turcją. Województwo bracławskie wchodziło początkowo w skład ziemstwa Rusi. Po okresie wojen i panowania tureckiego zakończonego pokojem w Karłowicach Podole i Bracławszczyzna wróciły do Korony, tworząc jednak odrębny okręg kahalny. Jedynie kilka kahałów na północy województwa, m.in. Pików, Janów, Lipowiec, Lipnica i Żywotów, należało do ziemstwa wołyńskiego429. Należy podkreślić, że skąpa podstawa źródłowa dla tego terenu nie pozwala na generalną weryﬁkację Królik, Organizacja dekanalna, s. 25. Relationes, t. 2, s. 69. Podobne informacje podawał T. Leżeński w 1671 r., tamże, s. 96, 428 Królik, Organizacja diecezji łuckiej i brzeskiej, s. 267-268. 429 Leszczyński, Sejm Żydów Korony, s. 70-71 (autor podał miejscowość Żytów – chodzi prawdopodobnie o Żywotów, miejscowości Lipnica nie udało się zlokalizować – zaszła prawdopodbnie pomyłka z Winnicą). A. Leszczyński w swojej konstatacji oparł się głównie na mapie I. Halperina (Acta Congressus Generalis), jednakże wynika z niej przynależność do ziemstwa wołyńskiego także gmin w miasteczkach Kochanówka, Przyłuka, Dziuńków, Strzyżawka i Miedziaków (Kolumnów), mimo że nie zostały ujęte na mapie. 426 427 92 Rozdział I. Prowincja małopolska Tabela 15: Liczba świątyń w województwie bracławskim ok. 1772 r. Religie i kościoły Kościół katolicki ob. greckiego Diecezja /Eparchia Kijów–Wilno Archidiakonat/ Oﬁcjalat – Dekanat/ Protopopia/ Namiestnictwo Bałta Berdyczów Berszada Białołówka Kościół katolicki ob. łacińskiego Kościół katolicki ob. ormiańskiego Kościół prawosławny Religia mojżeszowa Religia muzułmańska Suma końcowa Bar Świątynie pomocnicze 49 – 7 – 46 – 5 – Bracław 41 – Brahiłów 44 – Czeczelnik 43 – Granów 41 1 Hajsyn 38 – Hołowanieskie 60 – Humań 42 1 Jampol 44 – Jaruga 29 – Kalnik 43 1 Komargród 43 – Krasne 44 – Niemirów 42 – Pików 25 – Pohrebyszcze 27 – Przyłuka 42 1 Raszków 54 – Sokołówka 43 – Targowica 69 – Teplik 44 – Tetyjów 46 2 Winnica 44 – Wołodarka Lwów Świątynie główne 3 1 Woronowica 43 – Żywotów 43 – 1144 7 2 – Latyczów 1 – Szarogród 12 – 15 – Kopajgród Kijów – Chwastów Łuck Łuck Bracław 1159 7 1 – 21 5 22 5 Lwów – – 2 – Kijów – – 1 – 48 – 1 – 1233 12 2. Ruś Koronna 93 informacji zawartych w spisie pogłównego430. Swojego omówienia doczekały się m.in. murowane synagogi z XVI-XVIII w. położone na Ukrainie i Białorusi431. Statystykę obiektów sakralnych województwa bracławskiego uzupełniają dwie świątynie ormiańskie w Bałcie i Raszkowie. Ich obecność w obu miastach można wiązać z naddniestrzańskim szlakiem handlowym prowadzącym znad Morza Czarnego przez Kamieniec Podolski do Rzeczypospolitej (tzw. droga tatarska). Opieką otoczyła ich tutaj rodzina Lubomirskich432. We wsi Kruteńkie k. Bałty funkcjonowała także cerkiew prawosławna pw. Jana Ewangelisty433, zaś w miasteczku Niemirów znajdował się jedyny na Bracławszczyźnie meczet tatarski434. Na podstawie danych statystycznych zamieszczonych w tabeli 15 można skonstatować, że województwo bracławskie było niemal homogeniczne narodowościowo i etnicznie. W granicach województwa, które zajmowało obszar 35 346 km2 435, znajdowało się w sumie 1245 świątyń (jeden obiekt na 28,4 km2). Zdecydowanie rzadsza sieć kościołów, niemal dwukrotnie w porównaniu z Podolem właściwym czy Rusią Czerwoną, wynika ze słabiej rozwiniętego osadnictwa na tym terenie. Niemal 94% wszystkich kościołów i świątyń należało tutaj do obrządku greckokatolickiego. Na jedną paraﬁę unicką przypadało ok. 30,5 km2. Być może właśnie słabe osadnictwo na tym terenie stworzyło warunki do spokojnego rozwoju diaspory żydowskiej. Można przypuszczać, że gdyby nie straty spowodowane wojnami kozackimi i tureckimi to obecność starotestamentowych byłaby tutaj jeszcze wyraźniejsza. Po okresie zniszczeń II połowy XVII w. gminy żydowskie udało się odbudować w połowie miast województwa. Jeden kahał przypadał tutaj na ok. 736 km2, co oznaczało bardzo słaby współczynnik w porównaniu z Podolem zachodnim. Jeszcze słabsza była obecność Kościoła łacińskiego w województwie bracławskim – na jedną paraﬁę łacińską przypadało tutaj 1607 km2 i 53 cerkwie unickie. Rozmieszczenie gmin żydowskich oraz kościołów łacińskich wyłącznie w ośrodkach miejskich – jedyna synagoga na wsi położona była w Cekinówce – wpłynęło na fakt, że zjawisko różnorodności wyznaniowej i etnicznej na Bracławszczyźnie dotyczyło tylko miast. Na 100 miast odnotowanych w tym województwie – w 20 występowała społeczność łacińska, greckokatolicka oraz żydowska, zaś w dwóch przypadkach (Raszków i Bałta) obok synagogi i kościoła unickiego znajdowała się świątynia ormiańska. Wśród miast, gdzie występowały dwie gminy różnych wyznań, 23 miasta posiadały cerkiew unicką i synagogę, natomiast 4 miasta – cerkiew unicką oraz kościół łaciński. Obszary przygraniczne w Rzeczypospolitej cechowały się zdecydowanie większym udziałem własności królewskiej w porównaniu z pozostałymi terenami. Zjawisko to wynikało z niechęci do osiedlania się w miejscach narażonych na zagrożenie zewnętrzne. Zastanawiać może fakt, że Bracławszczyzna, teren niespokojny i narażony na ciągłe najazdy, cechowała się bardzo wysokim odsetkiem kościołów patronatu szlacheckiego (94,7%). Był to w dużej części wynik nadań hospodarskich jeszcze z epoki przed unią lubelską. Wśród świątyń łacińskich jedynie kościół św. Ignacego w Bracławiu podlegał opiece królewskiej. Istotną rolę na tych trudnych dla katolicyzmu 430 Oprócz sumarycznego wydania spisu pogłównego wydanego przez J. Kleczyńskiego i F. Kluczyckiego (Liczba głów, s. 402-403), w zestawieniu gmin żydowskich województwa bracławskiego zostało wykorzystane pełne wydanie opublikowane w serii Архивъ Югозападной Россiи (cz. 5, t. 2, s. 175-199). 431 A. Sokolova, V. Dymshits, Stone synagogues of the sixteenth-eighteenth century in the Ukraine and Byelorussia (dostęp: http://judaica.spb.ru/artcl/a6/archsyn_e.shtml, 25.08.2009). 432 Stopka, Ormianie w Polsce, s. 139. 433 Kołbuk, Kościoły wschodnie, s. 339. 434 Kryczyński, Tatarzy litewscy, s. 185. 435 Różnica w porównaniu z obliczeniami M. Krykuna (34 943 km2) była niewielka (Крикун, Адміністративно-територіальний устрій, s. 122). 94 Rozdział I. Prowincja małopolska łacińskiego terenach odgrywały przez cały czas zakony, pełniąc funkcje duszpasterskie – 6 paraﬁi na 22 podlegało ich opiece. W Cerkwi greckokatolickiej niemal całkowicie dominował patronat szlachecki, w głównej mierze wielkiej własności ziemskiej (95,3%). Jedynie 48 cerkwi (4,2%) podlegało patronatowi królewskiemu. Województwo k i j o w s k i e, najdalej wysunięte na wschód, wchodzące formalnie w skład prowincji małopolskiej powstało w 1471 r. i zostało włączone do Rzeczypospolitej w roku 1569. Jego obszar, mocno uszczuplony w XVII w. na skutek wojen z Rosją oraz traktatu Grzumułtowskiego z 1686 r., obejmował w XVIII w. 68 953 km2 436. W epoce panowania litewskiego składało się z 9 powiatów, które po unii lubelskiej uległy konsolidacji do 3 jednostek: powiatu kijowskiego, żytomierskiego i owruckiego437. Przebieg granic województwa kijowskiego budził w wielu miejscach wątpliwości i praktycznie do końca istnienia I Rzeczypospolitej były podejmowane próby ich regulacji. Szczególnie trudna do ustalenia była południowa jego granica z województwem bracławskim oraz wschodnia z województwem wołyńskim, o czym była mowa wcześniej. Północna granica województwa kijowskiego stanowiła jednocześnie granicę Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego (województwo mińskie i brzeskolitewskie). Największe zmiany zaszły tutaj w XVII w. przy okazji rozgraniczenia województwa kijowskiego i powiatu mozyrskiego, który od czasów reformy administracyjnej w latach 60. XVI w. należał do województwa mińskiego438. Regulacje z lat 1622-1626 oraz 1646-1667 spowodowały podział unickiego dekanatu Czarnobyl między dwa województwa i dwie prowincje Rzeczypospolitej (Koronę i Litwę)439. Województwo kijowskie należało niemal w całości do kijowskiej części metropolitalnej diecezji kijowsko-wileńskiej. Niestety nie udało się ustalić podziału dekanalnego dla całego województwa. Opublikowany przez M. Radwana rękopis przedstawiający podział dekanalny województwa kijowskiego z 1782 r. pominął milczeniem 4 wysunięte najbardziej na wschód dekanaty, które zerwały po 1764 r. jedność z Cerkwią unicką (158 cerkwi paraﬁalnych)440. Ostatnie lata I Rzeczypospolitej zbiegły się z konﬂiktem prawosławno-katolickim, który objął głównie województwo kijowskie i bracławskie, i którego apogeum była koliwszczyzna (1768 r.). Można przypuszczać, że liczba kościołów greckokatolickich podawana w zestawieniach przygotowanych na polecenie metropolity Felicjana Filipa Wołodkiewicza (1762-1778), a następnie Jasona Smogorzewskiego (1780-1788) nie oddaje precyzyjnie sytuacji na Ukrainie. W latach 1764-1775 liczba cerkwi unickich i prawosławnych ulegała ciągłym zmianom. Był to przede wszystkim wynik działalności ihumena Melchizedeka Znaczko-Jaworskiego wspieranego aktywnie przez Rosję carską oraz biskupa mohylowskiego Jerzego Konisskiego441. 436 M. Krykun (Крикун, Адміністративно-територіальний устрій, s. 167) dokładną wielkość województwa w XVIII w., po korektach XVII i XVIII w., szacuje na 59 979 km2. 437 Gloger, Geograﬁa historyczna, s. 254. 438 Крикун, Адміністративно-територіальний устрій, s. 139-141. 439 Granica między powiatem mozyrskim województwa mińskiego i owruckim województwa kijowskiego decyzją komisji rozgraniczającej z 1622 r., zatwierdzonej przez króla w 1626 r., została przesunięta kilkadziesiąt kilometrów na południe. Do województwa mińskiego zostały przyłączone miejscowości położone na wschód od górnego biegu rzeki Płotnicy i jej dopływu Czerwonki oraz leżące na północ od rzeki Sławecznej. W województwie mińskim znalazły się takie miejscowości jak: Łojów, Sławeczna, Narowla i Jurewicze, tamże, s. 144-145, mapa województwa kijowskiego. Zob. także: Гістарычны атлас Беларусі. Беларусь са старажытных часоў да канца XVIII ст., ред. M. Спірыдонаў, В. Мікалаевіч, П. Казанэцкі, Варшава-Мінск 2008, s. 94-95. 440 Zgodnie ze statystyką zbiorczą z 1782 r. było to 147 paraﬁi (Socjograﬁa kościoła greckokatolickiego, s. 8), jednak szczegółowe zestawienie wskazuje na nieco większą ich liczbę. 441 E. Likowski, Dzieje Kościoła unickiego na Litwie i Rusi w XVIII i XIX wieku, t. 1, Warszawa 1906, s. 128-130; L. Ćwikła, Polityka władz państwowych wobec Kościoła prawosławnego i ludności prawosławnej w Królestwie Polskim, Wielkim Księstwie Litewskim oraz Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1344-1795, Lublin 2006, s. 295-296. 2. Ruś Koronna 95 Sytuacja wyznaniowa oraz przynależność administracyjna części cerkwi Kijowszczyzny i Bracławszczyzny stała się nieczytelna i rozmyta w czasie wydarzeń z lat 1768-1769. W świetle dostępnych źródeł bardzo trudno określić jednoznacznie, która cerkiew i kiedy została przejęta przez hierarchię prawosławną i jak długi okres pozostawała w jej ręku. S. Nabywaniec szacuje, że w latach 1764-1775 prawosławni przejęli 1300 z 1900 cerkwi położonych na Ukrainie442. Liczba ta wydaje się zdecydowanie zawyżona wobec danych zawartych w innych źródłach i opracowaniach443. Dokładne ustalenie sytuacji na czas najbliższy I rozbiorowi Polski dodatkowo komplikuje fakt, że bardzo duża fala przejęć cerkwi unickich przypadała na lata 1771-1774. Dodatkowo te same świątynie były włączane w swoje struktury zarówno przez hierarchię unicką jak też prawosławną. Może świadczyć o tym chociażby sondażowe zestawienie sprawozdań dla prawosławnego konsystorza perejsławskiego z wykazem cerkwi unickich przygotowanym przez kongregację dziekanów w Radomyślu w 1782 r. Widać przy tym, że granice protopopii prawosławnych i unickich nie pokrywały się444. Dobrą ilustracją podwójnej jurysdykcji, prawosławnej i unickiej, może być przykład cerkwi Zmartwychwstania Pańskiego w Lipowcu. Zgodnie ze sprawozdaniem z 1775 r. dla prawosławnego konsystorza perejasławskiego pozostawał przy niej „swiaszczennik” Iwan Horużenko (Иоанн Хоруженко), wyświęcony przez biskupa perejasławskiego w 1773 r.445 Natomiast w świetle unickiej wizytacji tej paraﬁi z 1791 r., obowiązki „parocha” pełnił Adam Kowalski „ordynowany powagą śp. jaśnie wielmożnego Leona Szeptyckiego, koadjutora [unickiej] metropolii kijowskiej 1772 roku 24 Iunii we Lwowie”446. Nieco jaśniejszy obraz daje przykład paraﬁi w Zozowie. W 1775 r. – zgodnie z raportem dla konsystorza prawosławnego – urzędował przy niej Stefan Hryhorowicz (Стефан Григоровичь). Można przypuszczać, że był to syn wieloletniego unickiego parocha tej paraﬁi Andrzeja Hryhorowicza, wzmiankowanego przez wizytację z 1791 r. Otrzymał on święcenia kapłańskie od unickiego metropolity Felicjana Wołodkiewicza w marcu 1771 r., po czym przeszedł na prawosławie 5 kwietnia 442 Podobną statystykę – 1902 cerkwie – zawiera prośba o wsparcie skierowana w 1772 r. przez trzech protopopów prawobrzeżnej Ukrainy do Świętego Synodu, Н. Бантыш-Каменский, Историческое известие о возникшей в Польше унии, Москва 1805, s. 394-395. 443 М.О. Коялович, История воссоединения западнорусских униатов, Минск 1998 (reprint wydania z 1873 r.), s. 20-30. W poświadczeniu wystawionym w 1771 r. dla ihumena Melchizedeka Znaczko-Jaworskiego, zarządzającego cerkwiami prawosławnymi prawobrzeżnej Ukrainy, została podana liczba 530 cerkwi będących w jego jurysdykcji, Архивъ Югозападной Россiи издаваемый временною коммиссiею для разбора древнихъ актовъ, ч. 1, т. 3: Материалы для истории православия в Западной Украине в XVIII ст. Архимандрит Мелхиседек ЗначкоЯворский, 1759-1771 г., Кiевъ 1864, s. 862. W. Parchomienko podał, że w 1769 r. w tej części prawosławnej diecezji perejasławsko-boryspolskiej znajdowało się 650 cerkwi, Пархоменко, Очерк истории Переяславско-Бориспольской епархии, s. 16. 444 Cerkwie prawosławnej protopopii Kalnik w 1775 r., uznane przez kongregację dziekanów w Radomyślu w 1782 r. za unickie: Rososze, Tiahun, Dąbrowińce, Kalnik, Jastrubińce, Kupczyńce, Daszów – św. Onufrego, Daszów – św. Michała, Karbówka (w wykazie unickim w dek. Hajsyn), Jurkówka (Jurkowce, w wykazie unickim w dek. Niemirów), Parchomówka, Parijówka, Ilińce (Lińce, Narodzenia NMP), Lipowiec – Zmartwychwstania Pańskiego, Lipowiec – Zesłania Ducha Świętego (źródła nie podają cerkwi unickiej pod takim wezwaniem w Lipowcu, natomiast jest inna pod wezwaniem św. Trójcy), Lipowiec (Opieki NMP, przedmieście Hejsyn), Zozów (w wykazie unickim w dek. Przyłuka), Mieklińce (w wykazie unickim w dek. Hajsyn), Socjograﬁa kościoła greckokatolickiego, s. 35, 52-54, 61, 69; Материалы для истории киевской епархии, „Киевские Епархиальные Ведомости”, 1894, nr 5, s. 115-118. Cerkwie prawosławnej protopopii Moszny, uznane przez kongregację dziekanów w Radomyślu w 1782 r. za unickie: Moszny – Wniebowzięcia NMP, Moszny – Przemienienia Pańskiego, Moszny – św. Mikołaja, Bereźniaki, Szelepucha, Tubolce, Chreszczatyk, Michajłówka, Piekary, Worobijówka (w wykazie unickim w dek. Korsuń), Irżawiec (Rzanieć, Rżawiec Wielki, Połstwin), Martynówka (w wykazie unickim w dek. Korsuń), Berkozówka (w wykazie unickim w dek. Korsuń), Tahańcza (w wykazie unickim w dek. Korsuń), Mielniki (w wykazie unickim w dek. Korsuń), Holaki (w wykazie unickim w dek. Korsuń), Socjograﬁa kościoła greckokatolickiego, s. 130-131, 139; Материалы для истории киевской епархии, „Киевские Епархиальные Ведомости”, 1894, nr 2, s. 30-37. 445 Материалы для истории киевской епархии, „Киевские Епархиальные Ведомости”, 1894, nr 5, s. 118. 446 Wizytacje generalne, s. 755. 96 Rozdział I. Prowincja małopolska 1773 r. W tym samym czasie Marcin Grocholski, chorąży winnicki, dziedzic Zozowa i patron tamtejszej cerkwi, zaprezentował na to beneﬁcjum Jana Lubińskiego, oﬁcjała bracławskiego (25 marca 1772 r.). Można przypuszczać, że nie objął on od razu cerkwi w Zozowie, gdyż wizytator w 1791 r. wyraźnie mówi, że „przez 11 lat w spokojnym dzierżeniu tej parochii pozostaje”447. Można założyć, że objął on cerkiew dopiero po usunięciu ok. 1780 r. prawosławnego duchownego z tej paraﬁi. Ponieważ celem opracowania jest przedstawienie rozmieszczenia wyznań i religii na terenie Rzeczypospolitej przed I rozbiorem, za obowiązujący stan rzeczy przyjęto w miarę stabilną sytuację z początku panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. Akcja przejmowania świątyń unickich przez prawosławie związana jest ściśle z polityką międzynarodową oraz stanowi wstęp do niemal całkowitej likwidacji unii na tych terenach w latach następnych. W tabeli przedstawiającej liczbę świątyń w województwie kijowskim do Kościoła greckokatolickiego została zaliczona większość świątyń leżących w Czehryńskiem i na Śmilańszczyźnie, które w latach następnych przejął Kościół prawosławny. Zasięg akcji prawosławia na terenie województwa kijowskiego po 1764 r. obrazuje dobrze zestawienie cerkwi z 1782 r. Zabrakło w nim 4 dekanatów graniczych, wysuniętych najbardziej na wschód (Czehryń, Turia, Śmiła, Szpoła), zaś w dekanacie Korsuń 28 cerkwi zostało określonych jako greckokatolickie, natomiast 11 jako pozostające w apostazji448. O zdecydowanej przewadze struktur Kościoła greckokatolickiego na Kijowszczyźnie można więc mówić do lat 60. XVIII w.449 Była ona wynikiem systematycznego przejmowania przez administrację greckokatolicką cerkwi prawosławnych, szczególnie po utracie w II połowie XVII w. Rusi zadnieprzańskiej wraz ze stolicą metropolii. W I połowie XVIII w. na unię przeszły niemal wszystkie paraﬁe prawosławne w województwach bracławskim i kijowskim450. W województwie kijowskim znajdowało się w sumie 1106 cerkwi należących do 29 dekanatów diecezji metropolitalnej kijowsko-wileńskiej (po reformie organizacyjnej z lat 1781-1782)451. Na terenie województwa kijowskiego leżało ponadto 7 cerkwi dekanatu Berezno diecezji łuckiej położonych w okolicach Hubkowa (Białoszówka, Chotyń, Kamienne). Miejscowości te należące formalnie do powiatu owruckiego przez cały okres nowożytny wykazywały silne związki z województwem wołyńskim. Podobnie kilka miejscowości w okolicach miasta Lubar i Ostropol (tzw. włość cudnowska) formalnie zaliczanych do województwa kijowskiego wykazywało silne związki z Wołyniem i być może z tego powodu cerkwie w Józefówce, Ładyhach i Micherzyńcach należały do dekanatu Ostropol diecezji łuckiej452. Do województwa kijowskiego należała także cerkiew ﬁlialna w Kożuszkach, wchodząca w skład dekanatu Petryków diecezji turowo-pińskiej, zaś położona po prawej stronie Prypeci. Wśród 1084 cerkwi paraﬁalnych oraz 30 ﬁlialnych województwa kijowskiego znajdowało się jedynie 6 związanych z bazylianami (4 paraﬁalne i 2 pomocnicze). 447 Материалы для истории киевской епархии, „Киевские Епархиальные Ведомости”, 1894, nr 5, s. 118; Wizytacje generalne, s. 891-896. 448 Socjograﬁa kościoła greckokatolickiego, s. 130-132. 449 Informacje o wcześniejszym rozwoju sieci paraﬁalnej na Kijowszczyźnie są bardzo skąpe. Bardziej regularne pochodzą dopiero z II połowy XVIII w. L. Bieńkowski przypuszcza, że „stanowiące południową część diecezji metropolitalnej wschodnie województwa ruskie Korony: bracławskie i kijowskie, które zaczynają być intensywniej kolonizowane dopiero w drugiej połowie XVI wieku miały sieć paraﬁi jeszcze rzadszą niż na Wołyniu czy w województwie podolskim”, Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego, s. 817. 450 Mironowicz, Kościół prawosławny, s. 244. 451 Na terenie województwa kijowskiego położonych było 21 całych dekanatów diecezji metropolitalnej, zaś 5 innych posiadało na jego terenie większość cerkwi (Berdyczów, Białołówka, Czarnobyl, Lubar, Wołodarka). Dekanaty Pików, Pohrebyszcze i Sokołówka położone niemal w całości w województwie bracławskim na Kijowszczyźnie posiadały tylko niewielkie fragmenty. 452 Крикун, Адміністративно-територіальний устрій, s. 62-64, mapa województwa wołyńskiego. 2. Ruś Koronna 97 Opublikowane przez M. Radwana wizytacje dekanatów żytomierskiego i cudnowskiego diecezji kijowsko-wileńskiej ukazują możliwość pewnej weryﬁkacji wcześniejszych ustaleń W. Kołbuka, dokonanych głównie na podstawie opisów paraﬁalnych zamieszczonych w 1. tomie dzieła Teodorowicza z 1888 r.453 W. Kołbuk wymienił 83 cerkwie leżące na terenie dekanatów Żytomierz i Cudnów454. Wizytacja z lat 1783-1785 potwierdza istnienie niemal wszystkich tych świątyń. Wyjątkiem są cerkwie w Korowińcach Małych oraz cerkiew pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Żytomierzu – nieistniejące w tym czasie455. Trzy cerkwie (Berezówka, Korostki, Monastyrek-Jasnogród) zostały uznane za paraﬁalne, podczas gdy wizytacja z 1785 r. wymienia je jako ﬁlialne456. Ponadto spis paraﬁi z 1783 r. oraz wizytacja z 1785 r. uzupełniły listę świątyń dekanatów Żytomierz i Cudnów o 10 kościołów paraﬁalnych i 1 ﬁlialny: Cudnów – Mikołaj Bp, Czechy, Czerwona – Podwyższenia Krzyża Świętego (cerkiew nowomiejska), Denesze, Kamionka, Kodnia – Święta Trójca (na przedmieściu Zakusiłówka), Lewków – Wniebowzięcia NMP, Miropol Nowy – Opieki NMP (cerkiew nowomiejska), Słobodyszcze – Michał Archanioł (cerkiew staromiejska), Wertykijówka oraz kaplica w Kozarce Małej (par. Romanów)457. Wśród cerkwi paraﬁalnych należy też umieścić kościół zakonny bazylianów we wsi Tryhorie458. Obecność innych niż greckokatolickie wyznań w województwie kijowskim jest śladowa. Dzięki ostatnim pracom i ustaleniom J. Chachaja oraz J. Biłousowa możliwa stała się weryﬁkacja wykazów sporządzonych przez S. Litaka dla łacińskiej diecezji kijowskiej459. Przełomowym okresem w rozwoju łacińskich struktur kościelnych było powstanie Chmielnickiego. W momencie jego wybuchu na terenie diecezji kijowskiej znajdowało się około 70 świątyń łacińskich. Odbudowa struktur kościelnych nastąpiła tutaj głównie w XVIII w. Szczególnie intensywną działalność prowadziły na terenie diecezji kijowskiej zakony jezuitów i dominikanów460. Niższa liczba świątyń, jaka występuje przed I rozbiorem Rzeczypospolitej (31 kościołów paraﬁalnych, w tym 12 zakonnych i 11 ﬁlialnych, w tym 6 zakonnych), wynikała głównie z pomniejszenia terytorium diecezji kijowskiej na skutek pokoju Grzymułtowskiego z 1686 r.461 Dokładne ustalenie liczby paraﬁi funkcjonujących w 1772 r., podobnie jak w przypadku cerkwi greckokatolickich, może nastręczać trudności, co jest spowodowane z jednej strony skąpą podstawą źródłową, z drugiej zaś znaczną dynamiką zmian. Na koniec istnienia Rzeczypospolitej przypada bowiem dość intensywny rozwój sieci paraﬁalnej na tych terenach. Aby pozostać w miarę możności blisko cezury przyjętej w pracy, pominięto w zestawieniu paraﬁe powołane w latach 80. XVIII w., m.in. w Brusiłowie, Bohusławiu, Białołówce, Leszczynie, Malinie, Kotelni462. Теодорович, Историко-статистическое описание, t. 1. Kołbuk, Kościoły wschodnie, s. 95-151. 455 Korowińce Małe zostały wymienione jako wieś licząca 42 domy i należąca do paraﬁi Tatarczynówka, natomiast w Żytomierzu wizytacja wymienia jedynie cerkwie pw. Narodzenia NMP oraz Zaśnięcia NMP, Wizytacje generalne, s. 207-216, 265. 456 Kołbuk, Kościoły wschodnie, s. 96, 115, 125; Wizytacje generalne, s. 231-232, 393, 420. 457 Socjograﬁa kościoła greckokatolickiego, s. 113-114, 159-161; Wizytacje generalne, s. 73, 83, 129, 138, 170, 217, 233, 284285, 331, 339, 378. 458 Kołbuk, Kościoły wschodnie, s. 352 (jako cerkiew zakonna); Socjograﬁa kościoła greckokatolickiego, s. 161; Wizytacje generalne, s. 238. 459 Chachaj, Rozwój sieci świątyń katolickich, s. 85-104; tenże, Stan i odbudowa sieci kościelnej, s. 5-62; Білоусов, Київсько-Житомирська римо-католицька єпархія, passim. 460 Chachaj, Rozwój sieci świątyń katolickich, s. 104. Rolę jezuitów (Owrucz, Żytomierz, Biała Cerkiew, Jurewicze), dominikanów (Lubar, Byszów, Chodorków, Owrucz, Czarnobyl) i franciszkanów (Pohrebyszcze) w prowadzeniu duszpasterstwa podkreślał wyraźnie biskup Kajetan Sołtyk w swojej relacji z 1751 r., Relacja o stanie diecezji kijowskiej z 1751 r., Archiwum Kongregacji Soboru, Teczka diecezji kijowskiej, bez numeru stron. 461 Chodzi tutaj o utratę kilkunastu świątyń katolickich położonych na Zadnieprzu przed powstaniami kozackimi, m.in. Kijów, Nowogród Siewierski, Czernihów, Nieżyn, Perejasław, Bubnówka, Łubnie, Łochwica, Prykuły, Moszny, Baturyn. 462 Chachaj, Stan i odbudowa sieci kościelnej, s. 41, 48, 52-53. 453 454 98 Rozdział I. Prowincja małopolska Niemal wszystkie wymienione wyżej kościoły łacińskiej diecezji kijowskiej, od 1412 r. stanowiącej część metropolii lwowskiej, wchodziły w skład województwa kijowskiego. Wyjątek stanowiły: paraﬁa Pohrebyszcze leżąca w granicach województwa bracławskiego, Jurewicze należące do województwa mińskiego i Lubar – do województwa wołyńskiego. Nie jest znana dokładna data powstania dekanatów w diecezji kijowskiej. Zestawienia świątyń z XVIII w. sporządzone przez oﬁcjała M. Pałuckiego (dla lat 1715-1723) oraz archidiakona K. Orłowskiego (1748) porządkowały je w ramach 3 dekanatów: Cudnów, Kodeń oraz Wieledniki. Statuty synodalne z 1764 r. wymieniają także 3 dekanaty, z tym, że zmieniły się ich stolice – Chwastów, Owrucz i Żytomierz. Wynikało to prawdopodobnie z uzyskania przez te ośrodki większego znaczenia w XVIII w.463 Podobnie jak na Bracławszczyźnie także w województwie kijowskim liczba synagog przewyższała liczbę świątyń łacińskich. Intensywny rozwój osadnictwa żydowskiego na Kijowszczyźnie został wyraźnie zahamowany w 1648 r. S. Baron szacuje, że w ciągu stulecia między włączeniem województwa kijowskiego do Korony a klęską I połowy XVII w. pojawiły się tutaj 32 zorganizowane gminy żydowskie, które zniknęły w trakcie powstań kozackich. Nie można do końca zgodzić się z wysuniętą przez niego tezą, jakoby nie udało się odbudować w całości tych struktur w ciągu II połowy XVII i w XVIII w.464 Liczba 64 gmin podana przez spis pogłównego z 1764 r., uwzględniając pomniejszenie obszaru województwa w roku 1686, wskazuje na bardzo intensywny rozwój osadnictwa żydowskiego w województwie kijowskim w II połowie XVII i w XVIII w. Podkreślają to zresztą relacje biskupów kijowskich465. Zdaniem A. Leszczyńskiego kahały województwa kijowskiego należały w okresie nowożytnym do ziemstwa wołyńskiego. Najliczniejsze gminy (powyżej 1 tys. osób) znajdowały się w Białej Cerkwi, Berdyczowie, Cudnowie oraz Pawołoczy. Wielkość gmin wskazuje na zdecydowanie więcej analogii z województwem bracławskim niż z Wołyniem czy Podolem. Stosunkowo późne osadnictwo oraz zniszczenia połowy wieku XVII spowodowały słabość ośrodków miejskich Ukrainy, w których koncentrowała się ludność żydowska. Przedstawiona wyżej liczba gmin żydowskich województwa kijowskiego uwzględnia budzące pewne wątpliwości, wymienione przez spis pogłównego z 1765 r. i niepotwierdzone w innych źródłach (poza spisami podatkowymi) gminy liczące poniżej 100 osób: Rzyszczów, Kryłów, Medwedówka, Czehryń, Bużyn, Borowica466. Uwagę zwraca fakt, że wszystkie te miasteczka znajdowały się w południowo-wschodniej części województwa kijowskiego (w powiecie kijowskim), przylegającej bezpośrednio do ziem Zaporoża. Warto zwrócić uwagę, że na lata 70. XVIII w. przypada dalszy rozwój organizacji kahalnej w województwie kijowskim. Może o tym świadczyć przypadek pojawienia się w spisie podatkowym z 1778 r. gmin w Dymirze i Hornostajpolu. Trzy lata wcześniej miasteczka te były wymieniane w okręgu kahalnym Borodzianki467. Województwo kijowskie w XVIII w. było obszarem żywego i dynamicznego konﬂiktu między hierarchią greckokatolicką wspieraną przez państwo polsko-litewskie oraz hierarchią prawosławną, której pomocy udzielała Moskwa. Pozycja prawosławia oraz kwestia wyznaniowa były przedmiotem polityki międzynarodowej oraz stosunków polsko-moskiewskich. Najważniejszym momentem dla ukształtowania pozycji Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej był traktat Grzymułtowskiego (art. IX), który przyznawał metropolicie kijowskiemu zwierzchnictwo nad Kościołem prawosław- Kumor, Granice metropolii i diecezji polskich, s. 346. Baron, A Social and Religious Hstory of the Jews, s. 182-183. 465 „Gens Iudaica paradisum hic sibi invenit”, Relacja o stanie diecezji kijowskiej z 1751 r., Archiwum Kongregacji Soboru, Teczka diecezji kijowskiej, bez numeru strony. 466 Liczba głów, s. 57. 467 Архивъ Югозападной Россiи, cz. 5, t. 2, s. 204, 305. 463 464 2. Ruś Koronna 99 nym w Rzeczypospolitej. W tym samym roku, w czerwcu, sobór biskupów Kościoła greckiego zatwierdził zgodę patriarchy konstantynopolitańskiego Dionizego IV na przejście metropolii kijowskiej pod zwierzchność patriarchatu moskiewskiego. W ten sposób metropolici kijowscy, najczęściej w osobie biskupa perejasławskiego, mogli ingerować w wewnętrzne sprawy Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej. Nie wywoływało to większych reperkusji aż do sejmu konwokacyjnego z 1764 r. Polityka państwa zmierzała bowiem w kierunku całkowitej likwidacji struktur prawosławnych. Dopiero ostatnie lata istnienia Rzeczypospolitej uczyniły ze sprawy dysydenckiej główny problem polityki wewnętrznej i zewnętrznej468. Z formalnego punktu widzenia jurysdykcję nad cerkwiami prawosławnymi Kijowszczyzny sprawowali władycy perejasławsko-boryspolscy. Diecezja ta utworzona została w 1733 r. z koadiutorii biskupstwa kijowskiego i funkcjonowała do 1785 r. Obejmowała swoim zasięgiem cerkwie położone po obu stronach rzeki Dniepr i leżała częściowo na terytorium Rosji, częściowo zaś w Rzeczypospolitej. Jej obszar początkowo dzielił się na 4 protopopie, potem na 5, które położone były w lewobrzeżnej części diecezji (Perejasław, Boryspol, Zołotonosza, Baryszówka, Basań). Jeżeli chodzi o część prawobrzeżną, to jej sytuacja organizacyjna była bardzo niestabilna i uzależniona zarówno od aktywności biskupów prawosławnych, jak i sytuacji społeczno-politycznej w Rzeczypospolitej. Szczególne zmiany, także w liczbie cerkwi objętych nadzorem biskupa perejasławskiego, zaszły w latach 60. XVIII w. W. Parchomienko szacuje, że w 1762 r. liczba cerkwi prawosławnych położonych w prawobrzeżnej części diecezji perejasławsko-boryspolskiej mogła wynosić ok. 30-40. Wg szczegółowego zestawienia udało się zidentyﬁkować oraz zlokalizować 26 cerkwi prawosławnych (w tym 14 związanych z monasterami469), które funkcjonowały na terenie województwa kijowskiego przed koliwszczyzną (tabela 16)470. Ponieważ przynależność wyznaniowa poszczególnych cerkwi ulegała częstym zmianom, powyższe liczby należy traktować z rezerwą i ostrożnością. Jako przykłady trudności w jednoznacznym zakwaliﬁkowaniu do określonego wyznania można podać świątynie we wsiach: Łukianówka471, Husakowa472 i Krasiłówka473. Województwo kijowskie, podobnie jak bracławskie, cechowało się niemal zupełną dominacją greckokatolickich struktur kościelnych (diecezja metropolitalna kijowsko-wileńska). Nieco silniej reprezentowane było tutaj prawosławie oraz minimalnie większy był udział gmin żydowskich. Biorąc pod uwagę obszar województwa kijowskiego po pokoju Grzymułtowskiego (68 953 km2), Mironowicz, Kościół prawosławny, s. 228-229, 246. Ważnym ośrodkiem prawosławia w województwie kijowskim pozostawał Lebiedyn, gdzie znajdowały się dwa monastery (męski i żeński) oraz trzy związane z nimi cerkwie: św. Barbary, św. Jerzego i św. Mikołaja, Похилевич, Сказания о населенных местностях, s. 714-715. 470 Większa liczba cerkwi podana w pracy W. Parchomienki wynika z faktu, że prawosławna diecezja perejasławsko-boryspolska obejmowała także województwo bracławskie. Wskazuje na to podział dekanalny dokonany w okresie największego rozwoju organizacyjnego diecezji na prawobrzeżu, tj. w latach koliwszczyzny. W 1769 r. znajdowało się tutaj 11 monasterów oraz 650 cerkwi podzielonych na 10 protopopii: Czehryń, Moszny, Smiła, Bohusław, Lisianka, Humań, Tetyjów, Koneła, Biała Cerkiew, Kaniów, Пархоменко, Очерк истории Переяславско-Бориспольской епархии, s. 15-17. Liczba 650 cerkwi prawosławnych podana w 1769 r. i 530 - w 1771 r. (Архивъ Югозападной Россiи, cz. 1, t. 3, s. 862) spadła w latach 70. i 80. do 161-162 (Sakowicz, Kościół prawosławny w Polsce, s. 4). W ostatnim czasie monograﬁę prawosławnej diecezji perejasławsko-boryspolskiej opublikował W. Łastowskij, В.В. Ластовський, Православна церква у суспільно-політичному житті України ХVІІІ ст. (Переяславсько-Бориспільська єпархія), Черкаси 2002. 471 Socjograﬁa kościoła greckokatolickiego, s. 154 (Łukijanówka – cerkiew unicka w dekanacie Stawiszcze); Kołbuk, Kościoły wschodnie, s. 339; Похилевич, Сказания о населенных местностях, s. 422 (w latach 1768-1775 – cerkiew prawosławna). 472 Kołbuk, Kościoły wschodnie, s. 338 (zakwaliﬁkowana jako cerkiew prawosławna); Socjograﬁa kościoła greckokatolickiego, s. 133 (Husakowka); Похилевич, Сказания о населенных местностях, s. 393. 473 Socjograﬁa kościoła greckokatolickiego, s. 154; Kołbuk, Kościoły wschodnie, s. 339 (opisana jako cerkiew prawosławna); SGKP. IV, s. 615. 468 469 100 Rozdział I. Prowincja małopolska Tabela 16: Liczba świątyń w województwie kijowskim ok. 1772 r. Religie i kościoły Kościół katolicki ob. greckiego Diecezja /Eparchia Kijów–Wilno Archidiakonat/ Oﬁcjalat – Dekanat/ Protopopia/ Namiestnictwo Barasze 1 Berdyczów 38 – Białacerkiew 44 – Białołówka 40 – Bohusław 41 – Chodorków 45 – Chwastów 43 – Cudnów 42 2 Czarnobyl 33 11 Czerniachów 36 – Dymir 39 – Kaniów 43 1 Korsuń 41 – Lisianka 52 1 Lubar 34 – Moszny 26 – Owrucz 46 3 Pawołocz 44 – 2 – Pohrebyszcze 14 – Radomyśl 40 6 1 – Sokołówka Stawiszcze 42 1 Wołodarka 44 1 Żytomierz 46 1 [bez dokładnej przynależności dekanalnej: dek. Szpoła, Śmiła, Turia i Czehryń] 158 1 1077 29 Łuck – – 7 – Pińsk – – – 1 1084 30 Kijów – Chwastów 10 5 9 1 Owrucz Żytomierz Kościół prawosławny Religia mojżeszowa Suma końcowa Świątynie pomocnicze 43 Pików Kościół katolicki ob. łacińskiego Świątynie główne Łuck Łuck Bracław Kijów – – 9 5 28 11 1 – 29 11 12 14 64 – 1189 55 2. Ruś Koronna 101 na jeden obiekt sakralny przypadało średnio 55,4 km2. Niemal dwukrotnie rzadsze w porównaniu z Bracławszczyzną i trzykrotnie w porównaniu z Podolem zagęszczenie świątyń było ściśle związane z najsłabszym na Rusi Koronnej nasyceniem osadniczym tego obszaru. Sytuację tę tłumaczą przede wszystkim losy polityczne tych ziem, które nie doczekały się nigdy dłuższego okresu pokoju i targane były wojnami praktycznie przez cały okres nowożytny474. Ogólne słabsze zagęszczenie świątyń odbija się także przy analizie poszczególnych wyznań. Jedna paraﬁa greckokatolicka przypadała tutaj na 64 km2. Paraﬁa rzymskokatolicka zajmowała średnio 2378 km2, a na jej obszarze znajdowało się przeciętnie 37 paraﬁi unickich. Na jedną paraﬁę prawosławną przypadało z kolei średnio 5749 km2, przy czym ich zagęszczenie we wschodniej części województwa kijowskiego było zdecydowanie większe. Podobnie jak w przypadku wyznań chrześcijańskich, także gminy żydowskie występowały rzadziej i były mniej liczne w porównaniu z Podolem i Bracławszczyzną (jeden kahał na 1077 km2). Obecność innych poza greckokatolickim wyznań w województwie kijowskim miała charakter wyspiarski. Wspólnoty łacińskie oraz żydowskie występowały niemal wyłącznie w miastach475, których dokładna liczba jest dość trudna do ustalenia476. W świetle powyższych danych jest oczywiste, że wielowyznaniowość i wieloetniczność była na Ukrainie zjawiskiem typowo miejskim. Wśród ośrodków miejskich Kijowszczyzny wyróżniały się Berdyczów, Moszny i Rzyszów, gdzie obok siebie współistniały wspólnoty chrześcijańskie: łacińska, greckokatolicka i prawosławna oraz żydowska. W 21 miastach znajdowały się obok siebie świątynie greckokatolickie, łacińskie oraz żydowskie. W 4 miastach (Czechryn, Czerkasy, Korsuń i Medwedówka) brakowało zorganizowanej wspólnoty Kościoła łacińskiego, występowali natomiast obok siebie żydzi, prawosławni oraz unici. Wśród 30 miast, gdzie występowały świątynie dwóch wyznań, dominowały ośrodki posiadające kościoły unickie i synagogi (26). Jedynie w Borszczahówce, Iwankowie oraz Ostrohladach obok cerkwi unickiej występował kościół łaciński, zaś w Żabotynie cerkiew prawosławna. Charakterystyczne jest to, że wszystkie osiedla typu miejskiego posiadały w województwie kijowskim „stabilną ludność o zdecydowanej przewadze elementu ruskiego”477. Zdecydowana dominacja wielkiej własności ziemskiej w województwie kijowskim odbijała się w strukturze patronatu kościołów chrześcijańskich. Patronat szlachecki przeważał zdecydowanie wśród cerkwi greckokatolickich (84,3%) oraz prawosławnych (80%). Nieco inaczej sytuacja przedstawiała się w Kościele łacińskim. W zestawieniu S. Litaka dla diecezji kijowskiej odnotować można bardzo duży udział patronatu duchownego (56,7%), który wynikał ze sprawowania duszpasterstwa i posługi paraﬁalnej przez zgromadzenia zakonne, głównie jezuitów oraz dominikanów. Nie zmienia to faktu, że zakony te oraz kościoły przez nie prowadzone były uzależnione w swoim funkcjonowaniu w II połowie XVIII w. od wielkich magnatów ukrainnych, m.in. karmelici bosi w Berdyczowie od Radziwiłłów, zaś dominikanie w Czarnobylu od Chodkiewiczów. P o d s u m o w a n i e. Sytuacja wyznaniowa i etniczna na Rusi Koronnej w okresie nowożytnym była o wiele bardziej dynamiczna niż na obszarach Małopolski właściwiej. Uwarunkowania polityczne i społeczne, takie jak wojny polsko-tureckie i polsko-moskiewskie, powstania kozackie itp., rzutowały w sposób bezpośredni na sytuację demograﬁczną oraz wyznaniową tych ziem. Odbijało N. Jakowenko, Historia Ukrainy do końca XVIII w., Lublin 2000, s. 307. Na 40 świątyń łacińskich aż 32 (80%) usytuowane były w miastach. Podobny odsetek synagog znajdował się w ośrodkach miejskich (84,4%). 476 Biskup kijowski w relacji do Rzymu z 1781 r. informuje o 73 miastach leżących w jego diecezji, Relacja o stanie diecezji kijowskiej z 1781 r., Archiwum Kongregacji Soboru, Teczka diecezji kijowskiej, bez numeru stron. Dane te wydają się zaniżone wobec ustalonej liczby 120 miast, w których znajdowały się obiekty sakralne ok. 1772 r. 477 Jakowenko, Historia Ukrainy, s. 138. 474 475 102 Rozdział I. Prowincja małopolska się to także na strukturze administracyjnej oraz terytorialnej poszczególnych wyznań. Dochodziły do tego poważne ﬂuktuacje związane z rywalizacją prawosławia z Cerkwią greckokatolicką. Jednoczesne istnienie obok siebie przez wiele dziesięcioleci oraz krzyżowanie się sieci paraﬁalnej obydwu wyznań należy uważać za istotny czynnik wpływający na przebieg granic diecezji unickich w XVIII w. (obok tradycji granic diecezji prawosławnych oraz granic administracji państwowej)478. Położenie Kościoła łacińskiego na tych ziemiach uwarunkowane było rozwojem osadnictwa oraz migracjami szlachty z Polski centralnej, głównie Małopolski oraz Mazowsza. Fortuny ziemskie były budowane bądź to drogą dziedziczenia i małżeństw (Wołyń i środkowa Kijowszczyzna), bądź poprzez przejmowanie po śmierci książąt urzędów administracyjnych (Bracławszczyzna i Naddniestrze)479. Właściwa ocena sytuacji wyznaniowo-etnicznej na Rusi Koronnej wymaga odpowiedzi na pytanie, na ile liczba świątyń oddaje rzeczywiste stosunki wyznaniowe i etniczne na tym obszarze. W świetle dostępnego materiału źródłowego trudno o dokładne zestawienia demograﬁczne odnośnie do całej Rusi Koronnej, można jednak podjąć próbę porównań w ramach niektórych województw czy diecezji w celu sformułowania bardziej generalnych wniosków. Zgromadzony przez M. Radwana materiał dotyczący greckokatolickiej organizacji paraﬁalnej województw kijowskiego i bracławskiego dostarcza także informacji demograﬁcznych. Zgodnie z zestawieniem z 1782 r. w województwie bracławskim mieszkało w sumie 618 393 osoby (459 921 dorosłych oraz 158 472 małoletnich), zaś w województwie kijowskim 525 863 osoby (406 415 dorosłych oraz 119 448 małoletnich) wyznania greckokatolickiego480. Na jedną paraﬁę unicką w województwie bracławskim przypadały średnio 534 osoby, zaś w województwie kijowskim – 485 osób. Średnie zagęszczenie grekokatolików na kilometr kwadratowy wynosiło więc w województwie bracławskim ok. 17 osób, natomiast w województwie kijowskim ok. 8 osób. Brakuje niestety analogicznego i wiarygodnego materiału źródłowego dla ustalenia liczby wiernych Kościoła łacińskiego na tym obszarze. Relacja biskupa kijowskiego Franciszka Ossolińskiego o stanie diecezji kijowskiej złożona do Rzymu w 1781 r. informuje o liczbie 40 506 podlegających mu katolików481. Za bardziej wiarygodną należy jednak uznać liczbę 27 459 katolików podaną przez L. Tolstoya na podstawie wizytacji biskupa Ossolińskiego z 1777 r. (na jedną paraﬁę przypadało tutaj 981 osób, zaś na jedną świątynię, po dodaniu kościołów zakonnych niepełniących funkcji paraﬁalnych oraz kaplic publicznych, przypadały 704 osoby)482. Relacja o stanie diecezji kijowskiej z 1659 r. zawiera informację, że 478 Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego, s. 861; Скочиляс, Адміністративно-територіальний устрій, s. 151, 153. 479 Jakowenko, Historia Ukrainy, s. 181. 480 Socjograﬁa kościoła greckokatolickiego, s. 162-163; Wizytacje generalne, s. 31-437. Statystyka zestawiona w kurii biskupa Jasona Smogorzewskiego odbiega dość znacznie od informacji zgromadzonych w trakcie wizytacji diecezji kijowskiej w latach 1783-1785. Dla przykładu można podać, że w dekanacie Cudnów (41 paraﬁi) wg spisu z 1782 r. mieszkało 7898 osób dorosłych oraz 2826 małoletnich, natomiast w świetle wizytacji z 1785 r. – 11 979 osób dorosłych oraz 4847 małoletnich. Z kolei dla dekanatu Żytomierz spis z 1782 r. podaje liczbę 18 353 dorosłych i 7485 małoletnich, natomiast wizytacja przeprowadzona w latach 1783-1785 podaje sumę (bez paraﬁi Denesze i Sołotwin) 16 266 dorosłych oraz 5547 małoletnich. Ponieważ statystyki wydają się dość precyzyjne (podział na mężczyzn i kobiety, dorosłych i małoletnich), należy brać pod uwagę silne migracje ludności w tym rejonie na początku lat 80. XVIII w. 481 Relacja o stanie diecezji kijowskiej z 1781 r., Archiwum Kongregacji Soboru, Teczka diecezji kijowskiej, bez numeru stron. 482 W statystyce zostały uwzględnione świątynie łacińskiej diecezji kijowskiej łącznie z kilkoma kościołami leżącymi poza województwem kijowskim, Kumor, Granice metropolii i diecezji, s. 346; Kijowskie biskupstwo, w: Encyklopedia Kościelna, red. M. Nowodworski, t. 10, s. 332; D. Tolstoy, Le catholicisme Romaine en Russie, t. 1, Paris 1863, s. 295, 299, 478. Podawana w źródłach i opracowaniach liczba wiernych powinna być traktowana dość ostrożnie. Dokładne szacunki utrudnia dodatkowo sytuacja polityczna i społeczna, a więc ciągłe wojny oraz zniszczenia na tym obszarze – wg relacji M. Pałuckiego z 1782 r. w czasie zniszczenia Chwastowa przez Kozaków w 1768 r. miało zginąć 700 katolików obrządku łacińskiego, zob. Chachaj, Stan i odbudowa sieci kościelnej, s. 28-29. Należy brać pod uwagę fakt, że statystyki diecezjalne nie obejmowały wszystkich wiernych rozsianych w bardzo rozległych terytorialnie paraﬁach, a jedynie tych, którzy 103 2. Ruś Koronna na terenie diecezji kijowskiej w 1659 r. mieszkało ok. 13 tys. katolików483. Oznacza to przynajmniej dwukrotny wzrost liczby ludności łacińskiej na terenie Kijowszczyzny w ciągu kolejnych 100 lat (1659-1777 [1781]). Jeżeli chodzi o ludność żydowską, to zgodnie z zestawieniem R. Mahlera przygotowanym na podstawie spisu pogłównego z lat 1764-1765 w województwie kijowskim mieszkało 22 352 osoby religii mojżeszowej484. Korekta przynależności wojewódzkiej niektórych miejscowości powoduje zmniejszenie tej liczby do 20 968. I w jednym, i drugim przypadku liczba żydów okazuje się niższa od liczby katolików, nawet jeżeli od 27 459 osób podanych w wizytacji biskupa Ossolińskiego z 1777 r., odjąć katolików łacińskich mieszkających w paraﬁach diecezji kijowskiej leżących poza województwem kijowskim (Pohrebyszcze – 1157 osób, Lubar – 1670 osób485). Tabela 17: Struktura wyznaniowa ludności na terenie województwa kijowskiego w latach 1772-1785 Liczba obiektów sakralnych (głównych i pomocniczych) Dane demograﬁczne Katolicy ob. łacińskiego Liczba Procent 40 3,2 24 632 4,3 Katolicy ob. greckiego Żydzi Liczba 1115 Procent 89,4 Liczba 64 Procent 5,1 525 863 91,8 22 352 3,9 Źródło danych demograﬁcznych: Tolstoy, Le catholicisme Romaine en Russie, s. 478; Socjograﬁa kościoła greckokatolickiego, s. 162-163; Mahler, Żydzi w dawnej Polsce, s. 159. Precyzyjne zestawienia demograﬁczne Z. Budzyńskiego pozwalają na dokonanie analogicznej krytyki dla zachodniej części Rusi Koronnej (ziemie I zaboru austriackiego). Wg jego obliczeń liczba grekokatolików w diecezji przemyskiej486 w II połowie XVIII w. wynosiła 533 984 wiernych487. Na tym samym obszarze mieszkało wówczas 183 798 osób wyznania rzymskokatolickiego oraz 43 550 religii mojżeszowej488. Z kolei na obszarze greckokatolickiej archidiecezji lwowskiej (bez oﬁcjalatu Bar i części oﬁcjalatu Kamieniec), południowej części eparchii chełmskiej oraz niewielkich fragmentów eparchii łuckiej mieszkało w sumie 1354 tys. osób (lata 1777-1800). Udział ludności łacińskiej był na poziomie 18,7% (252 373 osoby), ludności greckokatolickiej – 72,2% (977 776 osób), zaś żydów – 8,5% (115 202 osoby). Inne grupy etniczno-językowe stanowiły 0,6% (8520 osób)489. docierali rzadziej bądź częściej do kościoła paraﬁalnego i przyjmowali sakramenty. Biskup Sołtyk w 1751 r. pisał: „Tota haec dioecesis ritui graeco devota, et in quantitate hominum ritus graeci praedominatur ritui nostro, nam in una quaque villa, ubi reperiuntur ducentae animae ruthenorum, vix una, tres, sex, ad maximum decem animae ritus latini inveniuntur”, Relacja o stanie diecezji kijowskiej z 1751 r., Archiwum Kongregacji Soboru, Teczka diecezji kijowskiej, bez numeru stron. Wobec bardzo rozległych paraﬁi wzrastało z pewnością znaczenie kościołów klasztornych oraz kaplic dworskich jako miejsc sprawowania duszpasterstwa, por. Wołyniak [J.M. Giżycki], Zniesione kościoły i klasztory rzymsko-katolickie przez rząd rosyjski w wieku XIX-tym w diecezji łuckiej, żytomierskiej i kamienieckiej (gub. wołyńskiej, kijowskiej i podolskiej), „Nova Polonia Sacra”, t. 1, Kraków 1928, s. 1-312. 483 H. D. Wojtyska, Nieznana relacja o rzymskokatolickiej diecezji kijowskiej z roku 1659, „Roczniki Teologiczne”, 43 (1996), z. 4, s. 279. 484 Mahler, Żydzi w dawnej Polsce, s. 159. 485 Tolstoy, Le catholicisme romain, s. 478 (brak danych dla paraﬁi Jurewicze leżącej w woj. mińskim). 486 W statystyce uwzględniono 31 dekanatów diecezji wymienionych w zestawieniu. Pominięte zostały tereny tzw. pobrzeża (biecko-jasielskie, sądecko-grybowskie, enklawa dubiecka oraz Nadwisłocze), Budzyński, Ludność pogranicza polsko-ruskiego, s. 310-311. 487 Zbliżoną liczbę, tj. 535 tys., podaje W. Kołbuk (Granice i sieć paraﬁalna, s. 102). Z obliczeń W. Kołbuka wynika, że w diecezji przemyskiej w II połowie XVIII w. na jedną paraﬁę unicką przypadało 427 wiernych oraz 19 km2, Kołbuk, Granice i sieć paraﬁalna, s. 102. T. Śliwa obliczył, że w diecezji przemyskiej najwięcej było paraﬁi, gdzie zdolnych do przyjmowania sakramentów było od 100 do 300 osób, Śliwa, Przemyska diecezja greckokatolicka, s. 88. 488 Budzyński, Ludność pogranicza polsko-ruskiego, s. 310-311. 489 Tenże, Kresy południowo-wschodnie, t. 3, s. 142. 104 Rozdział I. Prowincja małopolska Tabela 18: Struktura wyznaniowa ludności na terenie I zaboru austriackiego w latach 1772-1785a Obszar Łacińska diecezja przemyska Greckokatolicka archidiecezja lwowska (bez oﬁcjalatu Bar i części oﬁcjalatu Kamieniec), część eparchii chełmskiej oraz fragment eparchii łuckiej Liczba obiektów sakralnych (głównych i pomocniczych) Dane demograﬁczne Liczba obiektów sakralnych (głównych, tj. paraﬁi i synagog kahalnych) Dane demograﬁczne Katolicy ob. łacińskiego Liczba Procent 299 20,65 Katolicy ob. greckiego Liczba Procent 1099 75,90 183 798 204 24,14 7,85 533 984 2253 252 373 18,76 977 776 Żydzi Liczba 50 Procent 3,45 70,14 86,72 43 550 141 5,72 5,43 72,68 115 202 8,56 Aby porównanie liczby świątyń greckokatolickich i unickich uczynić nieco dokładniejszym, zostało ono przeprowadzone wg granic przemyskiej diecezji łacińskiej, tj. po wyłączeniu ze statystyki tych dekanatów unickich, które leżały poza granicami diecezji łacińskiej: Biecz, Jasło, Dukla, Muszyna (łacińska diecezji krakowska), Jaworów oraz Gródek (łacińska diecezja lwowska). a Źródło danych demograﬁcznych: Budzyński, Ludność pogranicza polsko-ruskiego, s. 310-311; tenże, Kresy południowo-wschodnie, t. 1, s. 142. Z powyższych zestawień oraz z mapy nr 2490 wynika, że rozmieszczenie obiektów sakralnych właściwie oddaje generalne proporcje między najważniejszymi wyznaniami na Rusi Koronnej. Wyraźniejsza przewaga grekokatolików, jeżeli za podstawę statystyki służyły obiekty sakralne, wynika z łatwiejszego oraz mniej formalnego sposobu powstawania paraﬁi i cerkwi w Kościele prawosławnym, potem greckokatolickim, niż w Kościele łacińskim491. Beneﬁcja kościołów wschodnich były zdecydowanie mniejsze492, co powodowało z jednej strony ich większe zagęszczenie, z drugiej zaś silne uzależnienie od właścicieli miejscowości. Inny niż w Kościele rzymskim był także status ziemi cerkiewnej, która mimo przekazania na rzecz plebana, stanowić miała nadal razem z cerkwią dodatkowy dochód dworu493. Widać w tym pozostałość dawnej pozycji ktitora w Kościele prawosławnym, która była bez porównania silniejsza niż patrona względem beneﬁcjów w Kościele łacińskim494. Jak widać, liczba świątyń na Rusi Koronnej wyostrza zdecydowanie rzeczywiste proporcje demograﬁczne, jakie panowały między ludnością greckokatolicką i łacińską. Przeprowadzona wyżej analiza 6 województw: ruskiego, bełskiego, wołyńskiego, podolskiego, bracławskiego i kijowskiego, potwierdza słuszność wyodrębnienia z prowincji małopolskiej Rusi KoWięcej na temat podstawy informacyjnej zamieszczonej mapy zob. rozdział III.3. Dość znaczna różnica między udziałem procentowym katolików rzymskich wyliczonym wg danych demograﬁcznych oraz wg liczby obiektów sakralnych na terenie greckokatolickiej archidiecezji lwowskiej (bez oficjalatu Bar i części oﬁcjalatu Kamieniec Podolski), południowej części diecezji chełmskiej oraz we fragmencie diecezji łuckiej wynika z tego, że Budzyński w swoim zestawieniu uwzględnił paraﬁe jako jednostki terytorialne i pominął świątynie ﬁlialne, których było zdecydowanie więcej w Kościele łacińskim niż greckokatolickim. Doliczenie rzymskokatolickich kościołów ﬁlialnych, w tym zakonnych, zbliżyłoby zdecydowanie wynik do danych ustalonych na podstawie liczby ludności. 492 Słabsze uposażenie paraﬁi unickich było wielokrotnie podkreślane w literaturze. W diecezji przemyskiej w II połowie XVIII w. pleban posiadał najczęściej od pół łana do jednego łana gruntu. W tej sytuacji większą rolę odgrywały świadczenia wiernych oraz tzw. wolnizny, Śliwa, Przemyska diecezja greckokatolicka, s. 89. Na jeszcze większą różnicę w uposażeniu paraﬁi greckokatolickich oraz łacińskich wskazał J. Półćwiartek. Z jego obliczeń dla północnej części diecezji przemyskiej wynika, że średnie uposażenie w ziemię paraﬁi unickiej było pięciokrotnie niższe niż paraﬁi łacińskiej na tym samym terenie, Półćwiartek, Paraﬁe greckokatolickie diecezji przemyskiej, s. 95. Na temat uposażenia paraﬁi unickich w diecezji przemyskiej zob. Kaznowski, Beneﬁcja unickiego dekanatu dukielskiego, s. 257-326. 493 Półćwiartek, Paraﬁe greckokatolickie diecezji przemyskiej, s. 95. 494 K. Chodynicki, Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska. Zarys historyczny 1370-1632, Warszawa 1934, s. 111-119. 490 491 -DVáR 2. Ruś Koronna ZRMVDQGRPLHUVNLH ZRMVDQGRPLHUVNLH -DVáR .URVQR ZRMNUDNRZVNLH ZRMNUDNRZVNLH 6DQRN -DĞOLVND .URVQR 6DQRN -DĞOLVND ZRMUXVNLH ZRMUXVNLH 0DSDE8G]LDáSURFHQWRZ\OXGQRĞFLáDFLĔVNLHM QDSRJUDQLF]XSROVNRUXVNLPRNU 0DSDD8G]LDáSURFHQWRZ\ĞZLąW\ĔáDFLĔVNLFK QDSRJUDQLF]XSROVNRUXVNLPRNU SRQLĪHM SRQLĪHM NP 6NDOD 105 106 Rozdział I. Prowincja małopolska ronnej jako odmiennej wyznaniowo oraz etnicznie części Rzeczypospolitej. Wystarczy wspomnieć, że na 9597 odnotowanych w II połowie XVIII w. świątyń, 8145 (84,9%) to cerkwie greckokatolickie, zaś 918 (tj. 9,6%) to kościoły rzymskokatolickie. Proporcje te są dokładnie odwrotne w porównaniu z Małopolską właściwą. Udział procentowy synagog i domów modlitwy (4,9%) jest nieco niższy na Rusi Koronnej w porównaniu z województwami lubelskim, krakowskim i sandomierskim. Bierze się to głównie z faktu o wiele większego zagęszczenia kościołów greckokatolickich, które dominują na ziemiach ruskich (jedna cerkiew na 25,7 km2), w porównaniu z kościołami rzymskokatolickimi dominującymi w Małopolsce właściwej (jeden kościół na 34,8 km2). Ponadto na Rusi Koronnej występowały grupy wyznaniowe nie notowane w XVIII w. na ziemiach rdzennie polskich, jak katolicy obrządku ormiańskiego czy karaimi. Tabela 19: Liczba i udział procentowy świątyń na Rusi Koronnej ok. 1772 r. Województwo rzymsko– katolickich ruskie 60 507 km2 bełskie 9 068 km2 wołyńskie 41 521 km2 podolskie 19 832 km2 bracławskie 35 346 km2 kijowskie 68 953 km2 RAZEM 235 227 km2 15,08% 583 13,37% 69 7,87% 121 6,57% 78 2,17% 27 3,22% 40 9,57% 918 grecko– katolickich 80,24% 3103 80,04% 413 86,08% 1323 86,36% 1026 93,65% 1166 89,55% 1114 84,87% 8145 Liczba i udział procentowy świątyń: ormiańsko– prawo– kara– katolickich sławnych imskich muzuł– mańskich żydowskich 0,34% 13 – 0,03% 1 – 0,05% 2 – – 0,07% 1 0,51% 6 0,16% 2 – 0,20% 3 0,08% 1 0,08% 1 2,09% 26 0,33% 32 0,07% 1 – 0,07% 1 – – – 0,08% 1 – 0,03% 3 0,02% 2 0,23% 22 – 4,27% 165 6,59% 34 5,66% 87 6,48% 77 3,86% 48 5,14% 64 4,95% 475 W ramach samej Rusi Koronnej rysują się dość wyraźnie 3 regiony o odmiennej charakterystyce wyznaniowej. Do pierwszego będą należały województwa: ruskie i bełskie, do drugiego: wołyńskie i podolskie, do trzeciego: bracławskie i kijowskie. Głównym wyznacznikiem stojącym u podstaw powyższej regionalizacji jest udział procentowy obiektów sakralnych poszczególnych wyznań w ich ogólnej liczbie. Należy przy tym pamiętać, że samo zagęszczenie świątyń było ściśle związane z rozwojem osadnictwa i w tym kontekście Ruś Koronną można podzielić na strefę silnego (woj. bełskie i ruskie), średniego (woj. wołyńskie i podolskie) oraz słabego (woj. bracławskie i kijowskie) nasycenia osadniczego495. Wprowadzony wyżej podział Rusi Koronnej na 3 części związany jest ze słabnącym w miarę przesuwania się na wschód udziałem struktur Kościoła łacińskiego i rosnącym znaczeniem Kościoła greckokatolickiego. Zmiana proporcji jest tutaj dość wyraźna. Zmiana proporcji jest szczególnie widoczna w strukturze wyznaniowej miast (tabela 20). W województwach ruskim oraz bełskim niemal wszystkie miasta miały charakter wielowyznaniowy i wielonarodowościowy, przy czym w ponad 80% z nich występowała wspólnota Kościoła łacińskiego. Udział procentowy miast posiadających świątynie dwóch i więcej wyznań, w tym kościół rzymskokatolicki, jest mniejszy w województwach centralnych Rusi Koronnej (wołyńskie i podolskie), 495 W.A. Serczyk, Koliszczyzna, Kraków 1968, s. 26. 107 2. Ruś Koronna zaś w województwach wschodnich udział miast posiadających świątynię łacińską spada poniżej 25%. „W przeciwieństwie do barwnych, wielonarodowych miast Rusi Halickiej, osiedla typu miejskiego na Wołyniu i Kijowszczyźnie miały zazwyczaj stabilną ludność o zdecydowanej przewadze elementu ruskiego”496. Tabela 20: Udział procentowy miast ze świątyniami wielu wyznań na Rusi Koronnej ok. 1772 r. Województwo Udział procentowy miast ze świątyniami wielu wyznań miast ze świątynią łacińską miast ze świątynią unicką ruskie 89,0% 88,5% 89,4% bełskie 92,9% 83,3% 92,9% wołyńskie 79,6% 59,3% 95,6% podolskie 85,1% 59,6% 96,8% bracławskie 50,0% 25,0% 100,0% kijowskie 48,3% 22,5% 100,0% Przedstawione wyżej zestawienia pokazują, że zjawisko wielowyznaniowości i idącego za tym zróżnicowania etnicznego występowało na Rusi Koronnej w różnym nasileniu. Dotyczy to zarówno aspektu geograﬁcznego (wschód-zachód), jak również społecznego (miasto-wieś). Statystyka potwierdza także sformułowaną wcześniej opinię, że zachodnie rubieże województw ruskiego i bełskiego oraz wschodnie granice województw Małopolski właściwiej stanowią bufor, w którym najsilniej krzyżowały się wpływy chrześcijaństwa zachodniego i wschodniego. Przebieg granic administracyjnych i wojewódzkich zbiegał się wyraźnie z zakreślonym w średniowieczu zasięgiem chrystianizacji łacińskiej (Małopolska właściwa) oraz bizantyjskiej (Ruś Koronna). Można dostrzec wyraźną korelację między sytuacją osadniczą i wyznaniową ziem ruskich Rzeczypospolitej w II połowie XVIII w. a geograﬁą i chronologią ekspansji Korony w kierunku wschodnim. Regiony o największym zagęszczeniu obiektów sakralnych, a więc także o dobrze rozwiniętym osadnictwie, to ziemie włączone już w II połowie XIV w. w granice państwa Kazimierza Wielkiego (województwo ruskie, bełskie oraz Podole zachodnie – województwo podolskie). Obszar ten cechował się ponadto silniejszymi, w porównaniu z pozostałą częścią ziem ruskich włączonych po 1569 r., wpływami Kościoła łacińskiego, zwłaszcza w miastach. Ciekawą obserwację, wymagającą z pewnością dalszych badań, daje porównanie zagęszczenia obiektów sakralnych województw podolskiego i wołyńskiego. Województwo podolskie, mimo że dwukrotnie mniejsze i posiadające niemal identyczne zagęszczenie wsi i miasteczek w II połowie XVIII w.497, charakteryzowało się niemal dwukrotnie gęstszą siecią obiektów sakralnych niż województwo wołyńskie. Przyczyn takich różnic należy szukać najprawdopodobniej w strukturze własnościowej obu dzielnic. W kontekście całkowitej odrębności wyznaniowej, językowej i etnicznej ziem ruskich rodzi się pytanie o źródła administracyjnego włączenia ich po 1569 r. do prowincji małopolskiej. Być może należy doszukiwać się w tym planu stopniowej latynizacji tych ziem. Pierwszym i bardzo ważnym etapem tego procesu mogło być utworzenie łacińskiej metropolii halickiej w 1375 r., 496 497 Jakowenko, Historia Ukrainy, s. 138. Serczyk, Koliszczyzna, s. 26. 108 Rozdział I. Prowincja małopolska kolejnym zaś – unia brzeska z 1596 r. Z punktu widzenia kształtowania się stosunków wyznaniowych w tym regionie istotne będzie pytanie o metodę powstawania łacińskich struktur kościelnych w XIV i XV w. Pojawia się bowiem pytanie, czy łacińskie gminy wyznaniowe rodziły się na tzw. „surowym korzeniu”, tzn. w oparciu o nowe uposażenie przy nowo budowanych świątyniach, czy też – jak mogłyby wskazywać pojedyncze przypadki – zabierano uposażenie i cerkwie kościoła prawosławnego498. W. Abraham w swojej pracy ukazuje politykę katolicką jako tolerancyjną i niemającą na celu niszczenia Cerkwi ruskiej, wykazującą „wiele umiarkowania, rozumu i taktu”. Podobną opinię o „polityce ostrożnej tolerancji” wyraził T. Trajdos499. Stoi to w pewnej sprzeczności z tekstem bulli z 1375 r., która prawnie usuwała biskupów prawosławnych ze swoich stolic500. N. Jakowenko dostrzega rozbieżność w „polityce ruskiej” okresu nowożytnego między królem i szlachtą oraz wyższym duchowieństwem i Stolicą Apostolską. Stronie duchownej przypisuje chęć prostej i bezpośredniej latynizacji ziem ruskich poprzez budowanie struktur oraz hierarchii kościelnej Kościoła rzymskiego. Większy realizm oraz zrozumienie sytuacji wyznaniowej przypisuje natomiast panującym i elicie świeckiej501. Ten większy racjonalizm polskiej szlachty i magnaterii mógł brać się z faktu ich rzeczywistej, tzn. własnościowej, obecności na ziemiach ruskich. Ruś Koronna cechuje się najwyższym w całej Rzeczypospolitej odsetkiem ludności wyznania mojżeszowego, a także Ormian, którzy posiadali tutaj swoją diecezję. Jeżeli chodzi o rozmieszczenie ludności żydowskiej na Rusi Koronnej to, podobnie jak w całej Rzeczypospolitej, wiąże się ona z ośrodkami handlowo-rzemieślniczymi. Żydzi osiedlali się najchętniej na terenach, przez które przechodziły główne szlaki handlowe502. Statystyka gmin żydowskich wskazuje na zdecydowanie skromniejszy udział tej społeczności w życiu miast województw ukrainnych w porównaniu z Rusią Czerwoną, Wołyniem czy Podolem. W województwach ruskim, bełskim, podolskim i wołyńskim gminy żydowskie znajdowały się w 70-80% ośrodków miejskich, podczas gdy w bracławskim i kijowskim niecała połowa miast posiadała kahały. W nielicznych miastach, głównie województw ruskiego, podolskiego i bracławskiego, konkurentem żydów w handlu była mniejszość ormiańska. Ormianie koncentrowali się na handlu czarnomorskim, co skutkowało rozmieszczeniem gmin ormiańskich na południu, wzdłuż tzw. drogi tatarskiej. Zestawienie paraﬁi ormiańskich wskazuje, że nie zamieszkiwali oni innych regionów Rzeczypospolitej poza Rusią Koronną. I.3. Podlasie Włączenie Podlasia w obręb prowincji małopolskiej podyktowane zostało głównie jego sytuacją formalnoprawną, bowiem w opracowaniach historyków i geografów można odnaleźć Podlasie jako część Mazowsza, ale też jako część Litwy lub Małopolski. S. Alexandrowicz określał ten obszar jako „sztuczny twór administracyjny, powstały ze skrawków etnicznego pogranicza polsko-rusko- 498 Warto tutaj wspomnieć przypadek łacińskiej paraﬁi w Grabowcu (woj. bełskie), ufundowanej w 1394 r. przez księcia mazowieckiego Ziemowita, który przeznaczył na ten cel cerkiew prawosławną, Bieńkowski, Działalność organizacyjna, s. 231. 499 Trajdos, Kościół Katolicki na ziemiach ruskich, s. 27. 500 Abraham, Powstanie organizacyi Kościoła łacińskiego, s. 231-233, 297-298. 501 Jakowenko, Historia Ukrainy, s. 113-114. Abraham, Powstanie organizacyi Kościoła łacińskiego, s. 231-233 („Kazimierz inne miał zamiary, starał się wzmacniać o ile się da, żywioł katolicki w kraju, zyskać dla niego łacińską organizację kościelną i otworzyć jej drogę do propagandy pokojowej i oddziaływania na Ruś siłą idei zachodniej cywilizacji”). 502 M. Horn w analizie rozmieszczenia żydów na Rusi Czerwonej wykazał, że o wiele chętniej osiedlali się oni w ziemi chełmskiej i bełskiej, w których zamieszkałe przez żydów miasta stanowiły od 2/3 do 3/4 ogółu miast, oraz w przemyskiej, gdzie w ponad połowie miast mieszkała ludność żydowska. Najmniej żydów dotarło w tym czasie do podgórskich i górzystych okolic ziemi halickiej, sanockiej i częściowo lwowskiej, gdzie przeważały miasta typu agrarnego, Horn, Żydzi na Rusi, s. 23. 3. Podlasie 109 -jaćwieskiego”503. Jako część Mazowsza, podkreślając pograniczny charakter Podlasia, opisywał ten region m.in. A. Cellarius w 1659 r.: „Podlachiae palatinatus, sive Podlachia inter Lituaniam, Poloniam Minorem et Masoviam interposita”504. Także Szymon Starowolski, opisując Rzeczpospolitą na początku wieku XVII, widział Podlasie jako część Mazowsza505. Województwo podlaskie, jako jednostka administracji państwowej, powstało jeszcze w okresie przynależności tych ziem do Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1513 r., z powodu trudności w administrowaniu znacznym obszarem województwa trockiego, Zygmunt I wyznaczył Jana Sapiehę na wojewodę podlaskiego506. Pierwotnie województwo podlaskie obejmowało obszar znacznie większy507. Na skutek reformy administracyjnej w 1566 r. zostały odłączone od niego Brześć, Kamieniec oraz Kobryń i połączone z dzielnicą turowo-pińską utworzyły województwo brzeskolitewskie508. Od przyłączenia do Korony w 1569 r. aż do 1772 r. województwo podlaskie składało się z trzech ziem: drohickiej, mielnickiej i bielskiej (powiaty brański, tykociński i surażski)509 i obejmowało obszar 11 507 km2 510. Granice województwa podlaskiego kształtowały się do początków XVII w. Terenem poważniejszych sporów po przyłączeniu Podlasia do Korony stała się granica między powiatem mielnickim (woj. podlaskie) oraz brzeskim (woj. brzeskolitewskie). Starania Kaspra Dembińskiego o utrzymanie w województwie podlaskim i Koronie traktu wohyńsko-łomaskiego zakończyły się niepowodzeniem. Doprowadziło to do zerwania łączności terytorialnej dóbr rossoskich z głównym członem województwa i wykształcenia niewielkiej enklawy terytorialnej Podlasia na terenie województwa brzeskolitewskiego (Rossosz, Horodyszcze, Jabłoń, Gęś)511. Kolonizacja Podlasia, która odbywała się w dwóch etapach – polskim (mazowieckim) oraz ruskim, ukształtowała pograniczny charakter wyznaniowo-etniczny tego obszaru512. Wyciągnięty południkowo obszar województwa cechował się dość równomiernym rozmieszczeniem ludności łacińskiej oraz greckokatolickiej. Relacje wyznaniowe oddaje właściwie większe zagęszczenie cerkwi unickich we wschodniej części województwa oraz kościołów rzymskokatolickich na obszarach przylegających do Mazowsza, skąd postępowała w XIV i XV w. kolonizacja drobnej szlachty. Równowagę wyznaniową oddaje dobrze niemal identyczna liczba paraﬁi łacińskich (91) i unickich (87). Dość późne ukształtowanie się granic wojewódzkich wpłynęło na poważne rozbieżności między granicami administracji państwowej oraz kościelnej513. Dawne związki Podlasia z Litwą widać 503 S. Alexandrowicz, Powstanie i rozwój miast województwa podlaskiego (XV-XVII w.), „Acta Baltico-Slavica”, 1 (1964), s. 137. Pograniczny charakter województwa oddaje także etymologia samego terminu Podlasie jako ziemi leżącej „pod Lachami”. 504 A. Cellarius, Regni Poloniae, Magnique Ducatus Lituaniae, omniumque regionum juri polonico subjectorum novissima descriptio, Amstelodami 1659, s. 601. Podobnie sprawę widział Sz. Starowolski w 1632 r.: „Ostatnim prowincji mazowieckiej województwem jest Podlasie”, Starowolski, Polska albo opisanie, s. 115. 505 Starowolski, Polska albo opisanie, s. 112. 506 Różnice zdań na temat daty powstania województwa podlaskiego zreferował W. Jarmolik, Powstanie województwa podlaskiego, „Białostocczyzna”, nr 4 (16) 1989, s. 6. 507 Dokument z 1520 r. określał województwo podlaskie jako „territoria”: drohickie, brzeskie, bielskie, kamienieckie, mielnickie i kobryńskie, Urzędnicy podlascy w XIV-XVIII wieku. Spisy, oprac. E. Dubas-Urwanowicz i in., Kórnik 1994, s. 13-14. 508 A. Wawrzyńczyk, Rozwój wielkiej własności na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 13-14. 509 Waga, Wyciąg z geograﬁi polskiej, s. 32-33. 510 Wg autorów spisów urzędników obejmowało obszar nieco większy: 12 525 km2, Urzędnicy podlascy w XIV-XVIII wieku, s. 15. 511 D. Michaluk, Ziemia mielnicka województwa podlaskiego w XVI-XVII wieku, Toruń 2002, s. 48-52. 512 J. Wiśniewski, Rozwój osadnictwa na pograniczu polsko-rusko-litewskim od końca XIV do połowy XVII wieku, „Acta Baltico-Slavica”, 1 (1964), s. 130. Na temat kolonizacji Podlasia zob. A. Kołodziejczyk, Z dziejów kolonizacji puszcz na Podlasiu w XV-XVI wieku, w: Szkice z dziejów kolonizacji Podlasia i Grodzieńszczyzny od XIV do XVI wieku, Olsztyn 2002, s. 29-93. 513 A. Laszuk, Zaścianki i królewszczyzny. Struktura własności ziemskiej w województwie podlaskim w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa 1998, s. 15. 110 Rozdział I. Prowincja małopolska w przynależności województwa do łuckiej oraz wileńskiej diecezji rzymskokatolickiej. Do diecezji wileńskiej (dek. Augustów i część dek. Knyszyn514) należała północna część województwa. Południowa granica diecezji wileńskiej na odcinku podlaskim kształtowała się dość długo515. W opinii A. Jabłonowskiego obszar województwa podlaskiego pierwotnie był poddany władzy biskupów wileńskich, natomiast w I połowie XV w. pod rządami ks. Witolda południowa jego część została przekazana biskupom łuckim516. W II połowie XVIII w. na jego terenie znajdowało się 5 dekanatów archidiakonatu brzeskiego diecezji łuckiej (Bielsk, Brańsk, Drohiczyn, Łosice, Węgrów) oraz 5 paraﬁi na południu powiatu mielnickiego należących do dekanatu Janów, położonego w województwie brzeskolitewskim517. Dekanat Janów w wyniku unii lubelskiej oraz zmian granicznych z XVI i XVII w. został podzielony między Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie. Ta część łacińskiej diecezji łuckiej należała zawsze do najlepiej zarządzanych i cieszących się najlepszą kondycją materialną. Sieć paraﬁalna była tutaj bardziej rozbudowana w porównaniu z siecią paraﬁalną części łuckiej i bracławskiej518. Główne ramy organizacji Kościoła łacińskiego na Podlasiu zostały zbudowane do końca XVI w. Zgodnie z obliczeniami S. Olczaka w podlaskiej części diecezji wileńskiej w 1550 r. znajdowało się 13 paraﬁi519. Oznacza to, że do 1772 r. przybyły tylko dwie paraﬁe. Także w „łuckiej” części Podlasia ustalona w 1604 r. sieć paraﬁalna nie uległa prawie żadnym zmianom w XVII i XVIII w.520 Rozwój sieci paraﬁalnej przypada tutaj na okres największej intensyﬁkacji osadniczej (XIV – połowa XVII w.)521. W II połowie XVIII w. funkcjonowało na terenie województwa podlaskiego 91 paraﬁi łacińskich, w tym 7 prowadzonych przez zakony oraz 31 świątyń pomocniczych (10 zakonnych i 5 kościołów szpitalnych). Na terenie województwa podlaskiego położone były najdalej wysunięte na zachód cerkwie greckokatolickie oraz prawosławne w pasie środkowym Rzeczypospolitej. Podobnie jak w przypadku Kościoła łacińskiego, także pod względem administracji greckokatolickiej Podlasie dzieliło się na dwie części: diecezję kijowsko-wileńską (część północna) oraz diecezję włodzimiersko-brzeską (część południowa). Ponieważ na obecnym etapie badań nie udało się ustalić dokładnego podziału 514 Dekanat Knyszyn pojawia się w relacji biskupa Abrahama Wojny w 1635 r., chociaż można przypuszczać, że znajdował się już wśród 12 „tractus seu decanatus” wymienionych w relacji z 1609 r. (Relationes status dioecesium, t. 1, s. 40, 67), natomiast dekanat Augustów, najmniejszy w całej diecezji wileńskiej, pojawia się po raz pierwszy w aktach synodu diecezji wileńskiej z 1669 r., J. Kurczewski, Biskupstwo wileńskie, Wilno 1912, s. 469. Opublikowane przez W. Wernerową opisy paraﬁi diecezji wileńskiej oddają następujący podział paraﬁi dekanatu Knyszyn: województwo podlaskie – Białystok, Juchnowiec, Kalinówka, Knyszyn, Niewodnica, Turośń, województwo trockie – Chodorówka, Choroszcz, Janów, Korycin, Wasilków, Zabłudów, Rękopiśmienne opisy paraﬁi litewskich z 1784 r. Dekanat knyszyński i dekanat augustowski, oprac. W. Wernerowa, Warszawa 1996, s. 17-129. 515 T. Krahel, Zarys dziejów (archi)diecezji wileńskiej, „Studia Teologiczne”, 5-6 (1987-1988), s. 14. 516 Polska XVI wieku pod względem geograﬁczno-statystycznym, t. 6, cz. 2: Podlasie, oprac. A. Jabłonowski, Warszawa 1909 (Źródła dziejowe, t. 17), s. 32. 517 Relacja biskupa Jan Wydżgi z 1658 r. zaliczyła do Podlasia dekanaty: Janów, Łosice, Drohiczyn, Węgrów, Bielsk, Kamieniec, Brańsk i Szereszów, Relationes status dioecesium, t. 2, s. 57-59. Wynikało to jednak prawdopodobnie z utożsamienia Podlasia z archidiakonatem brzeskim (tamże, s. 77). Bardziej precyzyjny był biskup Stefan Rupniewski: „Subdividitur in decanatus octo, quorum tres, nimirum Camenecensis, Szereszoviensis et in parte Janoviensis Polesiam alias palatinatum Brestianensem, reliqui quinque: Vegroviensis scilicet, Bielscensis, Drohiciensis, Branscensis et Łosicensis tres terras Podlachiamque totam occupant” (tamże, s. 125). 518 Relationes status dioecesium, t. 2, s. 41, 109-110. 519 S. Olczak, Rozwój sieci paraﬁalnej w diecezji wileńskiej do II poł. XVIII w., „Studia Teologiczne”, 5-6 (1987-1988), s. 111; J. Ochmański, Biskupstwo wileńskie w średniowieczu, Poznań 1972, s. 78. 520 Zestawienia sieci paraﬁalnej w poszczególnych dekanatach dokonał L. Królik, Organizacja dekanalna, s. 28-35. Wynika z niego, że w dekanacie Bielsk na 16 paraﬁi istniejących w 1772 r., po 1604 r. powstała tylko paraﬁa we wsi Strabla (1629), w dekanacie Brańsk nie przybyła żadna paraﬁa, w dekanacie Drohiczyn na 11 paraﬁi po 1604 r. powstała tylko paraﬁa w Niemirowie (1620), z kolei w dekanacie Łosice na 13 paraﬁi funkcjonujących w 1772 r. po 1604 r. pojawiła się tylko paraﬁa we wsi Huszlew (1666), Królik, Organizacja diecezji łuckiej i brzeskiej, s. 287. 521 Wiśniewski, Rozwój osadnictwa, s. 115. 3. Podlasie 111 dekanalnego północnej części diecezji kijowsko-wileńskiej, można jedynie przypuszczać, że cerkwie położone na północ od Narwi należały do unickiego dekanatu Knyszyn (podlaski)522. Na terenie województwa podlaskiego znajdowały się także 3 dekanaty (Bielsk523, Drohiczyn, Mielnik524) brzeskiej części diecezji włodzimiersko-brzeskiej. Większość greckokatolickich cerkwi podlaskich należała wcześniej do Cerkwi prawosławnej. Badania prowadzone przez A. Mironowicza525 i D. Weredę wskazują, że spośród 87 greckokatolickich cerkwi paraﬁalnych odnotowanych przed I rozbiorem Rzeczypospolitej aż 63 (72,4%) należały wcześniej do Kościoła prawosławnego526. Oznacza to, że podstawowe struktury administracyjne chrześcijaństwa wschodniego na Podlasiu zostały zbudowane do końca XVI w. Proces przejmowania paraﬁi przez Cerkiew greckokatolicką był długotrwały i wzbudzał wiele kontrowersji527. M.in. z powodu tych konﬂiktów w 1676 r. sejm powołał komisję do rozeznania praw i przywilejów poszczególnych cerkwi w ziemi drohickiej528. W kontekście relacji greckokatolicko-prawosławnych na odrębną uwagę zasługuje sytuacja w dwóch miastach: Drohiczynie i Bielsku. Spośród sześciu cerkwi prawosławnych, jakie istniały w XVII w. w Drohiczynie, wszystkie, z wyjątkiem św. Spasa (Przemienienia Pańskiego) i Świętej Trójcy, zostały przejęte przez grekokatolików529. Przez całe to stulecie toczyły się spory między katolikami obrządku łacińskiego, obrządku greckiego oraz prawosławnymi o prawo własności do poszczególnych budynków kościelnych530. Podobnie w Bielsku w 1636 r. komisja królewska dokonała podziału świątyń między grekokatolików i prawosławnych. Prawosławni otrzymali trzy cerkwie, w tym jedną zakonną (Zmartwychwstania Pańskiego, Objawienia Pańskiego i św. Mikołaja), natomiast unici dwie (Świętej Trójcy i Narodzenia NMP). Nie zakończyło to jednak sporów i kilka lat później grekokatolicy przejęli cerkwie Zmartwychwstania Pańskiego oraz Objawienia Pańskiego. Przy prawosławiu pozostały jedynie monaster i cerkiew św. Mikołaja531. Wizytacje kościołów greckokatolickich oraz łacińskich odnotowują także obecność wspólnot protestanckich w XVIII w. w województwie podlaskim. Największe skupisko protestantów znajdowało się w Węgrowie, gdzie od 1558 r. funkcjonował zbór kalwiński. W latach 40. XVIII w. mieszkało Do takiego wniosku skłania analiza geograﬁczna rozmieszczenia dekanatów diecezji kijowsko-wileńskiej. Wśród dekanatów wymienionych w zestawieniu z 1746 r. znajduje się dekanat podlaski, Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego, s. 1035. Na mapie diecezji katolickich i unickich przygotowanej przez L. Bieńkowskiego i W. Müllera jego siedziba została umieszczona w Knyszynie (Kościół w Polsce, t. 2, mapa: Diecezja katolickie łacińskie i unickie w Polsce około 1772 r.). Zob. też mapę Kościół unicki na Podlasiu w 1795 r., J. Maroszek, Dziedzictwo unii kościelnej w krajobrazie kulturowym Podlasia 1596-1996, Białystok 1996. 523 Paraﬁa Dmitrowicze, zaliczona przez W. Kołbuka (Kościoły wschodnie, s. 313) do województwa podlaskiego, znajdowała się w województwie brzeskolitewskim, М.Ф. Спиридонов, Беларусь в конце XVI в., w: tenże, Закрепощение крестьянства Беларуси (XV-XVI вв.), Мińsk 1993 (mapa); Laszuk, Zaścianki i królewszczyzny, mapa. 524 Paraﬁe Krynki i Ponikwy należały do województwa brzeskolitewskiego, Michaluk, Ziemia mielnicka, mapa nr 7; Laszuk, Województwo podlaskie w II połowie XVII wieku, mapa. 525 A. Mironowicz jest autorem najważniejszej pracy o dziejach struktur prawosławnych na Podlasiu do końca XVI w., Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI-XVII wieku, Białystok 1991. Por. też: J. Kuligowski, Kościół Wschodni na Ziemi Chełmskiej i południowym Podlasiu od chrystianizacji do końca XVI wieku, „Rocznik Mazowiecki”, 12 (2000), s. 55. 526 Wereda, Diecezja włodzimiersko-brzeska, s. 27-28. 527 Laszuk, Zaścianki i królewszczyzny, s. 21-22; Wereda, Diecezja włodzimiersko-brzeska, s. 27-28. 528 Volumina Legum, t. 5, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1860, s. 177. 529 H. Siemianczuk, Prawosławne monastery Podlasia w latach 1786-1789, „Białoruskie Zeszyty Historyczne”, 11 (1999), s. 213. 530 A. Mironowicz, Monastery prawosławne na terenie diecezji chełmsko-bełskiej, w: Zakony i klasztory w Europie Środkowo-Wschodniej. X-XX, red. H. Gapski, J. Kłoczowski, Lublin 1999, s. 342-343, 361; Laszuk, Zaścianki i królewszczyzny, s. 21-22; J. Hawryluk, Z dziejów cerkwi prawosławnej na Podlasiu w X-XVII wieku, Bielsk Podlaski 1993, s. 194. 531 Laszuk, Zaścianki i królewszczyzny, s. 22. 522 112 Rozdział I. Prowincja małopolska Tabela 21: Liczba świątyń w województwie podlaskim ok. 1772 r. Religie i kościoły Diecezja /Eparchia Archidiakonat/ Oﬁcjalat Dekanat/ Protopopia/ Namiestnictwo Świątynie główne Kościół kalwiński Kościół katolicki ob. greckiego – – 9 – Brześć Bielsk Podlaski 31 – Drohiczyn 24 1 23 – Łuck Wilno Brześć 78 1 87 1 Bielsk Podlaski 16 6 Brańsk 14 2 Drohiczyn 11 5 – 5 1 Łosice 13 2 Węgrów 17 9 76 25 Augustów 9 2 Knyszyn 6 5 Kościół luterański rzymskokatolickich 50,8% 123 – Włodzimierz Janów Podlaski Kościół prawosławny Religia mojżeszowa Suma końcowa 1 Kijów–Wilno Mielnik Kościół katolicki ob. łacińskiego Świątynie pomocnicze Kijów greckokatolickich 36,4% 88 – 7 32 1 – – 3 23 3 203 39 – Udział procentowy świątyń: prawosławnych kalwińskich 1,2% 0,4% 3 1 15 91 luterańskich 0,4% 1 żydowskich 10,7% 26 tutaj także kilkudziesięciu luteran532. Od 1650 r. mieli oni prawo odprawiać nabożeństwa w zborze kalwińskim533. Drugim ważnym ośrodkiem protestantyzmu na Podlasiu była Orla, gdzie do połowy XVIII w. funkcjonował zbór kalwiński534. W opinii Merczynga zbór ten działał do 1770 r., choć nie znajduje to potwierdzenia źródłowego535. Rozwój ośrodków miejskich w XVI w. przyciągnął na teren Podlasia także ludność żydowską. W opinii J. Wiśniewskiego ludność miast Podlasia była głównie polska. Ludność ruska występowała w starych grodach ruskich i na północ od Narwi. A. Leszczyński ustalił, że najstarsze synagogi (XVI w.) powstały w Bielsku, Boćkach, Orli i Tykocinie. Wymienione miasteczka pozostały do ADS. D156, k. 358v, 363. T. Wyszomirski, Z przeszłości zboru protestanckiego w Węgrowie w XVII i XVIII w., „Odrodzenie i Reformacja”, t. 4, 1959, s. 152-153. 534 APL. Ch780, k. 119 (w 1727 r. jako „zbór luterski”, ale jest to prawdopodobnie pomyłka); SGKP. VII, s. 582-583; Merczyng, Zbory i senatorowie, s. 217. 535 Merczyng, Zbory i senatorowie, s. 217; Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy, s. 101. 532 533 113 3. Podlasie II połowy XVIII w. ważnymi ośrodkami osadnictwa żydowskiego, którego główna fala przypada na wiek XVII oraz XVIII (po pokoju andruszowskim)536. Osadnictwo żydowskie skupiało się początkowo w miasteczkach, zaś na wsi zdarzało się sporadycznie537. Sytuacja musiała ulec zmianie w wieku XVII i XVIII, gdyż z rejestru ludności kahałów podlaskich dokonanego przy okazji spisu pogłównego w 1765 r. wynika, że spora część żydów zamieszkiwała wsie położone w pobliżu miasteczek będących siedzibą władz kahalnych. Szczególnym ośrodkiem był Węgrów, gdzie liczba żydów mieszkających we wsiach należących do kahału przewyższała kilkukrotnie liczbę ludności żydowskiej samego miasta. Do największych ośrodków żydowskich w II połowie XVIII w. należały poza tym: Tykocin, Siemiatycze, Ciechanowiec, Sokołów, Orla i Międzyrzec. W sumie na terenie województwa znajdowały się 23 kahały i przykahałki. Tabela 22: Liczba żydów w wybranych kahałach podlaskich wg spisu z 1765 r. Siedziba kahału Liczba żydów w mieście na wsi razem Mokobody 148 15 163 Boćki (1750) 157 56 213 Mordy 219 135 354 Sokołów 587 792 1467 Ciechanowiec 920 498 1577 Siemiatycze 1015 880 1895 31 1225 1256 581 3042 3623 Węgrów (1740) Węgrów Źródło: Liczba głów, s. 404; ADS. D156, k. 358v, po 1740 r.; ADS. D134, k. 174, 1750 r. Ciekawym zagadnieniem jest organizacja terytorialna żydów na Podlasiu i związany z tym problem zależności kahalnej. Z analizy spisu pogłównego wynika, że kahały podlaskie rozciągały swoją władzę także na Mazowsze (ziemia wiska, łomżyńska i nurska). Inaczej niż w przypadku pozostałych województw i prowincji Rzeczypospolitej żydów województwa podlaskiego oraz związane z nim ośrodki na Mazowszu podzielono w spisie pogłównego z 1765 r. na kahały i przykahałki. Dodatkowe zamieszanie wprowadza wieloznaczne użycie terminu „paraﬁa”. Skomplikowana sieć zależności między poszczególnymi gminami wynikała z faktu, że w II połowie XVIII i na początku XIX w. przechodziły one proces usamodzielniania się. Wg A. Leszczyńskiego, autora studium na temat organizacji żydów podlaskich, Podlasie dzieliło się na dwa okręgi: Tykocin i Węgrów, oraz dwa niezależne kahały: Ciechanowiec i Międzyrzec. A. Leszczyński podzielił gminy żydowskie na 3 kategorie, przy czym jako kahały trzeciej kategorii w jego analizie funkcjonują przykahałki wymienione w spisie pogłównego z 1765 r. W skład okręgu tykocińskiego, wyodrębnionego z kahału grodzieńskiego, wchodziły gminy w miejscowościach: Białystok538, Boćki, Orla, Leszczyński, Żydzi ziemi bielskiej, s. 112-113; zob. też: T. Wiśniewski, Bóżnice Białostocczyzny. Żydzi w Europie Wschodniej do roku 1939, Białystok 1992. 537 A. Laszuk, Ludność województwa podlaskiego w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa 1999, s. 89. 538 W Liczbie głów (s. 404) jako „przykachałek seu kachał Białostocki”. O zwierzchność nad gminą białostocką toczył się spór między kahałem w Tykocinie a kahałem w Grodnie. W 1745 r. gmina ta usamodzielniła się od Tykocina, EJL. I, s. 138, III, s. 1352; Białystok (dostęp: http://www.jewishinstitute.org.pl, 28.09.2009). Wg innych źródeł usamodzielniła się dopiero w 1777 r., Białystok (dostęp: http://www.sztetl.org.pl, 28.09.2009). 536 114 Rozdział I. Prowincja małopolska Augustów539, Jasionówka540, Goniądz541, Rajgród542, Konstantynów, Łosice543, Niemirów544 i Rossosz545. Do okręgu tykocińskiego należała także gmina w Siemiatyczach, która sprawowała jurysdykcję nad kahałem sarnackim546. Listę gmin żydowskich okręgu tykocińskiego można uzupełnić o Sokoły547 i Wyszonki548 związane z Tykocinem oraz Drohiczyn zależny od kahału w Siemiatyczach549. W XVII w. na tle sporów podatkowych wyodrębnił się okręg kahalny z siedzibą w Węgrowie, któremu podlegało 5 gmin w ziemi drohickiej (Kosów550, Mokobody, Mordy i Sokołów551) oraz gminy na Mazowszu (w ziemi liwskiej i nurskiej)552. Z kahałem w Ciechanowcu były związane gminy w Wysokiem Mazowieckiem553 i Jabłonce554. Nie udało się potwierdzić funkcjonowania w II połowie XVIII w. zorganizowanej gminy w miasteczku Sterdyń podległym kahałowi w Sokołowie oraz dwóch funkcjonujących w I połowie XVIII w. wspólnot – w Niecieczu, Narwi555 oraz Knyszynie556. 539 W Liczbie głów (s. 404) jako „przykachałek”. Według różnych źródeł i opracowań samodzielna gmina powstała w 1674 r. lub w końcu XVIII w., Augustów (dostęp: http://www.jewishinstitute.org.pl, 28.09.2009); Augustów (dostęp: http://www.sztetl.org.pl, 28.09.2009). 540 W Liczbie głów (s. 404) jako „przykachałek”. Synagoga drewniana pobudowana w połowie XVII w. W końcu XVIII w. powstała synagoga murowana. Gmina samodzielna od XIX w., Wiśniewski, Bóżnice Białostocczyzny, s. 158-159; Jasionówka (dostęp: http://www.kirkuty.xip.pl, 28.09.2009). 541 W Liczbie głów (s. 404) jako „przykachałek”. Informacje odnoszące się do synagogi i cmentarza są sprzeczne: Żydowski Instytut Historyczny ustalił czas ich powstania na wiek XVIII, Goniądz (dostęp: http://www.jewishinstitute. org.pl, 28.09.2009), z kolei Muzeum Historii Żydów Polskich na początek wieku XX, Goniądz (dostęp: http://www. sztetl.org.pl, 28.09.2009). 542 Nie jest znana dokładna data uzyskania niezależności przez gminę w Rajgrodzie. Jeszcze w XVIII w. toczyły się spory między bractwem pogrzebowym w Tykocinie a władzami przykahałku w Rajgrodzie, Leszczyński, Sejm Żydów Korony, s. 71-72; EJL. II, s. 1055. 543 W Liczbie głów (s. 404) jako „przykachałek”. W XVIII w. Łosice posiadały swój cmentarz i synagogę. A. Średzińska, Życie codzienne miasteczka Łosice w XVII i XVIII wieku, Białystok 2005 (mps Archiwum Uniwersytetu w Białymstoku), s. 76. 544 W Liczbie głów (s. 404) jako „przykachałek”. Wizytacja paraﬁi łacińskiej w miasteczku Niemirów informuje, że w 1762 r. została zreperowana bożnica żydowska, ADS. D139, k. 79. 545 W Liczbie głów (s. 404) jako „Miasto Rosocza z wsiami”. Żydzi w Rossoszu w XVII w. podlegali kahałowi w Tykocinie, natomiast od 1778 r. gminie w Międzyrzecu Podlaskim, Leszczyński, Sejm Żydów Korony, s. 71; Rossosz (dostęp: http://www.jewishinstitute.org.pl, 28.09.2009). 546 Leszczyński, Sejm Żydów Korony, s. 71. 547 W Liczbie głów (s. 404) jako „przykachałek”; Sokoły (dostęp: http://www.kirkuty.xip.pl, 28.09.2009); Sokoły (dostęp: http://www.jewishinstitute.org.pl, 28.09.2009). 548 „Przykahałek Wiszyński” (Liczba głów, s. 404). Chodzi prawdopodobnie o wieś Wyszonki, gdyż wizytacja z 1750 r. informuje o 130 żydach mieszkających na terenie paraﬁi Wyszonki, ADS. D134, k. 24; Leszczyński, Żydzi ziemi bielskiej, s. 112. 549 ADS. D130, k. 59v; Liczba głów, s. 404. Nieco inaczej A. Leszczyński przedstawił organizację kahału tykocińskiego w pracy pt. Organizacja i ustrój gminny Żydów ziemi bielskiej w XVIII wieku (s. 112), gdzie wprowadził podział kahałów na 3 grupy: 1. kategorii: Tykocin, 2. kategorii: Orla, Boćki i Białystok, 3. kategorii: Goniądz, Rajgród, Augustów, Jasionówka, Knyszyn, Olszewo, Sokoły, Wyszonki. Nie określał jednak dokładnie wzajemnych zależności. 550 W Liczbie głów (s. 404) jako „przykachałek”; zob. EJCP. VII, s. 474-475. 551 Gmina w Sokołowie Podlaskim powstała w XVII w., EJCP. VII, s. 339-342. Zależność gminy sokołowskiej od kahału w Węgrowie jest wątpliwa. W Liczbie głów (s. 404) występuje jako „kahał”, a nie „przykachałek”. Należało do niego także miasteczko Sterdyń. 552 Leszczyński, Sejm Żydów Korony, s. 71. 553 Liczba głów, s. 404; Verbin, Wooden synagogues, s. 8 (synagoga drewniana z początku XVII wieku). 554 ADS. D134, k. 63; Liczba głów, s. 405. 555 ADS. D133, k. 247v; ADS. D130, k. 233v. 556 Spis pogłównego z 1765 r. pomija Knyszyn jako siedzibę gminy żydowskiej. Zgodnie z pracami A. Leszczyńskiego, a za nim J. Wiśniewskiego, gmina oraz synagoga powstały w 1705 r., EJL. II, s. 638; Leszczyński, Żydzi ziemi bielskiej, s. 112 (uważa, że żydów przykahałka knyszyńskiego włączono do gminy tykocińskiej); Wiśniewski, Bóżnice Białostocczyzny, s. 162 („Około 1700 r. powstała gmina żydowska”); Knyszyn (dostęp: http://www.jewishinstitute.org. pl, 28.09.2009). 3. Podlasie 115 Opracowania z dziejów osadnictwa na Podlasiu poruszają także kwestię obecności ludności muzułmańskiej557. Była to jednak wspólnota zdecydowanie mniej liczna od żydowskiej. Główne skupiska to wsie Tatary Zalesie oraz Kruszyno położone na północ od Tykocina. Osady te zatraciły w XVII w. swój tatarski charakter. Nowa kolonizacja tatarska objęła tereny graniczące z Podlasiem od wschodu558 i związana była z postacią Jana III Sobieskiego, który osadził Tatarów w okolicach Białej Radziwiłłowskiej (Podlaskiej). Nadał im kilka wsi w ekonomii brzeskiej i kobryńskiej. Głównym centrum tego osadnictwa była wieś Studzianka (woj. brzeskolitewskie), gdzie znajdował się zbudowany po 1679 r. meczet559. Podlasie jako obszar mieszany pod względem etnicznym i językowym, cechujący się przy tym względną równowagą elementu polskiego i ruskiego, stał się przedmiotem ożywionej polemiki historycznej związanej z charakterem pierwotnego osadnictwa. Dwukierunkowa kolonizacja Podlasia, jaka miała miejsce od XIV w., ukształtowała na wiele stuleci obraz etniczny i wyznaniowy tych ziem560. W zachodniej części województwa dominował drobnoszlachecki element rzymskokatolicki migrujący z Mazowsza, zaś na wschodzie przeważała ruska ludność chłopska przybyła z Litwy oraz Rusi Koronnej561. Całe województwo miało charakter pograniczny i mieszany pod względem religijnym i etnicznym. Na jedną świątynię przypadało średnio 47,5 km2, co świadczy o dość słabo rozwiniętej sieci osadniczej Podlasia. Jest to sytuacja porównywalna ze stanem w daleko wysuniętym na wschód województwie kijowskim. W XVIII w. Podlasie stanowiło nadal teren puszczańsko-rolniczy, na którym nie wytworzyły się silne ośrodki miejskie. W świetle dostępnych źródeł bardzo trudno ocenić proporcje demograﬁczne ludności polskiej i ruskiej na Podlasiu. Dla wschodnich powiatów województwa dokonała tego A. Laszuk na podstawie rejestru poborowego z 1673 r. Statystyka ta potwierdza dość wyraźną dominację polskiego elementu etnicznego. W XVII w. nastąpiła wymiana rodów na Podlasiu i w miejsce starych rodów litewskich pojawiły się rody wywodzące się z Korony562. Wraz z nimi intensywnie rozwijały się struktury Kościoła łacińskiego. Na jedną paraﬁę łacińską przypadało tutaj w II połowie XVIII w. średnio 126,4 km2. Sieć kościołów łacińskich była więc nieco bardziej rozbudowana niż w województwie ruskim (170 km2 na jedną paraﬁę) i podobnie jak w lubelskim (119 km2 na jedną paraﬁę). Sieć cerkwi greckokatolickich (jedna cerkiew paraﬁalna na 132,3 km2) związanych z osadnictwem ruskim na Podlasiu należy do najsłabszych w całej Koronie, obok województw lubelskiego i sandomierskiego. Jak widać, nie tylko sytuacja własnościowa i osadnicza, ale także etniczna i religijna Podlasia odbiegały wyraźnie zarówno od sytuacji w Koronie, jak i na Litwie563. Dość niejasne pozostają kierunki migracji ludności żydowskiej na teren Podlasia. Pewną wskazówką może być wydzielenie gminy żydowskiej w Tykocinie spod zwierzchności kahału brzeskiego oraz przynależność ludności żydowskiej Podlasia do Waadu litewskiego przed 1629 r. Wobec słabo rozwiniętej sieci miast podlaskich, zarówno liczba gmin, jak też ich wielkość wyglądają słabiej w poZob. m.in. H. Mierzwiński, Osadnictwo tatarskie na Podlasiu za Jana III Sobieskiego, „Podlaski Kwartalnik Kulturalny”, 1997, nr 2, s. 40-49; J. Wiśniewski, Osadnictwo tatarskie w Sokólskiem i na północnym Podlasiu, „Rocznik Białostocki”, 16 (1989), s. 325-405. 558 Laszuk, Ludność województwa podlaskiego, s. 92-93; Wiśniewski, Rozwój osadnictwa, s. 132. 559 A. Kołodziejczyk, Rozprawy i studia z dziejów Tatarów litewsko-polskich i islamu w Polsce w XVII-XX wieku, Siedlce 1997, s. 114; Ł. Węda, Paraﬁa muzułmańska w Studziance – zarys dziejów 1679-1915, „Radzyński Rocznik Humanistyczny”, 5 (2007), s. 19. 560 G. Sosna, Chrystianizacja Podlasia, w: Kościół prawosławny w dziejach Rzeczypospolitej i krajów sąsiednich, red. P. Chomik, Białystok 2000, s. 122. 561 Wiśniewski, Rozwój osadnictwa, s. 135; Laszuk, Ludność województwa podlaskiego, s. 99. 562 Laszuk, Ludność województwa podlaskiego, s. 95, 172; Michaluk, Ziemia mielnicka, s. 145-146. 563 Laszuk, Zaścianki i królewszczyzny, s. 97-98. 557 116 Rozdział I. Prowincja małopolska równaniu z Rusią Koronną i Małopolską. Na jedną synagogę przypadały tutaj 443 km2, co oznaczało zagęszczenie gmin mniejsze niż w województwach ruskim i lubelskim. Należy podkreślić, że żydzi osiedlali się głównie w miasteczkach i wsiach prywatnych564. Zjawisko wieloetniczności na terenie województwa podlaskiego, podobnie jak na innych terenach, związane było głównie z miastami. Wyjątkami były: Ostrożany, Konstantynów, Jabłonka Kościelna oraz Wyszonki Kościelne. Wśród miast dominowały ośrodki posiadające synagogę, cerkiew oraz kościół łaciński: Augustów, Boćki, Ciechanowiec, Łosice, Międzyrzec, Mordy, Siemiatycze, Sokołów, Tykocin i Wysokie Mazowieckie. Najbardziej zróżnicowany pod względem religijnym był Drohiczyn, gdzie w II połowie XVIII w. występowała także wspólnota prawosławna. Należy zwrócić uwagę, że na Podlasiu niemal wszystkie miasteczka (poza Orlą i Horodyszczem) posiadały świątynie rzymskokatolickie – w 6 przypadkach występowała obok niej cerkiew greckokatolicka, zaś w 10 synagoga żydowska. Wynika to z faktu, że paraﬁe greckokatolickie „rozrzucone były bardziej nierównomiernie i nie tworzyły tak regularnej sieci jak katolickie”565. Struktura prawa patronatu oddaje dobrze związek sytuacji własnościowej z etniczno-wyznaniową województwa podlaskiego. Zarówno w Kościele łacińskim, jak i w Cerkwi greckokatolickiej dominował patronat szlachecki – jednak w różnym nasileniu. Ponad dwukrotnie większy udział patronatu królewskiego w odniesieniu do świątyń wschodnich (37,3%) w porównaniu z kościołami łacińskimi (16,7%) wynikał z koncentracji własności królewskiej w części wschodniej województwa, zasiedlonej głównie przez ludność ruską566. Taż, Ludność województwa podlaskiego, s. 89. Taż, Zaścianki i królewszczyzny, s. 20. 566 Tamże, s. 101; Sosna, Chrystianizacja Podlasia, s. 122. 564 565 RO Z D Z IA Ł I I PROWINCJA WIELKOPOLSKA Podobnie jak w przypadku Małopolski, także potoczne rozumienie Wielkopolski zdecydowanie różniło się od administracyjno-geograﬁcznego. Do najbardziej problematycznych kwestii należy formalnoprawne włączanie Mazowsza oraz Pomorza w granice tej prowincji1. Zwrócił na to uwagę w swojej klasycznej monograﬁi S. Arnold: „Ale w tym szerszym znaczeniu Wielkopolska obejmowała ziemie, które nigdy się Wielkopolską nie nazywały, jak np. Mazowsze lub Pomorze (Prusy Królewskie)”. Za właściwą Wielkopolskę uznaje on jedynie 3 województwa: poznańskie, kaliskie oraz wyodrębnione z niego w 1768 r. województwo gnieźnieńskie2. Natomiast Kujawy, ziemię łęczycko-sieradzką, Mazowsze, Pomorze oraz Prusy uważa za odrębne części prowincji wielkopolskiej3. Wcześniej kwestię tę w podobny sposób ujmował A. Jabłonowski: „Właściwa Wielkopolska góruje rozległością dwóch województw -- nad szeregiem innych, które składały w połowie XV i w następnych wiekach prawie ten obszar ziemi, jaki nazywano prowincją Wielkopolską w obszerniejszem znaczeniu słowa”4. W celu uporządkowania narracji dotyczącej sytuacji wyznaniowej w Wielkopolsce został przyjęty jej podział zaproponowany przez Z. Glogera. W ramach prowincji wielkopolskiej wyodrębnił on Wielkopolskę, którą można określić jako właściwą (województwa: poznańskie, gnieźnieńskie, kaliskie, sieradzkie, łęczyckie, brzesko-kujawskie, inowrocławskie), Mazowsze (województwa: rawskie, płockie, mazowieckie) oraz Prusy (województwa: chełmińskie, malborskie oraz pomorskie)5. 1 Starowolski, Polska albo opisanie, s. 62; Waga, Wyciąg z geograﬁi polskiej, s. 1; Łubieński, Świat we wszystkich swoich częściach, s. 378. 2 Podobnie Wielkopolskę właściwą rozumie J. Topolski, Cechy odrębności historycznej Wielkopolski, w: Dzieje Wielkopolski, red. J. Topolski, Poznań 1969, s. 29. 3 Arnold, Geograﬁa historyczna Polski, s. 93-103. 4 Polska XVI wieku pod względem geograﬁczno-statystycznym, t. 1: Wielkopolska, oprac. A. Pawiński, Warszawa 1883 (Źródła dziejowe, t. 12), s. 55. 5 Gloger, Geograﬁa historyczna, s. 81-169. 118 Rozdział II. Prowincja wielkopolska Przed przystąpieniem do przedstawienia sytuacji wyznaniowej w poszczególnych województwach warto zatrzymać się na dyskusyjnej przynależności niektórych terytoriów do Wielkopolski. Chodzi tutaj przede wszystkim o starostwo drahimskie, które jako zastaw na mocy traktatów welawsko-bydgoskich z 1657 r. traﬁło w ręce elektora brandenburskiego. Przypomina to nieco sytuację Spisza opisaną w części poświęconej Małopolsce. Należy postawić pytanie, do kogo z formalnoprawnego punktu widzenia należało starostwo drahimskie w II połowie XVIII w. Rozbieżności w postrzeganiu problemu można znaleźć nawet w kartograﬁi. Karol Perthées na mapie z 1770 r. („Polonia”) zaliczył obszar starostwa drahimskiego do Pomorza. Z kolei na tzw. mapie Rizziego-Jabłonowskiego z 1772 r. („Carte de la Pologne”) znajduje się on wyraźnie w województwie poznańskim i powiecie wałeckim. Niewątpliwie praktyczną władzę na tym terytorium sprawowali najpierw elektorzy brandenburscy, a następnie w XVIII w. królowie Prus. Nie zmienia to faktu, że polskie prawo własności względem tego terytorium, które miało charakter zastawny, nie wygasło. Poświęcona temu problemowi obszerna monograﬁa Ch. Motscha wskazuje na trwałość polskiego prawa do wykupu tych ziem, które zostało ostatecznie zlikwidowane w momencie I rozbioru6. 1. Wielkopolska Początków województwa p o z n a ń s k i e g o należy szukać w podziale Wielkopolski na dzielnicę poznańską oraz dzielnicę gnieźnieńsko-kaliską, jaki miał miejsce w XIII w. po śmierci Mieszka III Starego7. Ostatnią ważną zmianą w zasięgu geograﬁcznym województwa poznańskiego było włączenie doń ziemi wschowskiej oderwanej w 1343 r. przez Kazimierza Wielkiego od Księstwa Żagańskiego. Powiaty, w rozumieniu terytorialnej jednostki administracyjno-sądowej, wykształciły się tutaj w XIV w.8 Stolice powiatów – obok Wschowy – znajdowały się w Poznaniu, Kościanie i Wałczu9. Dzięki bogatej podstawie kartograﬁcznej10 oraz spisom podatkowym i kościelnym11 nie stwarza większych trudności określenie granic województwa poznańskiego. Obejmowało ono obszar 16 243 km2 12. W zakresie struktur wyznaniowych województwo poznańskie w II połowie XVIII w. cechuje się wyraźną przewagą Kościoła łacińskiego. Na jego obszarze zlokalizowana była stolica najstarszej Ch. Motsch, Grenzgesellschaft und frühmoderner Staat. Die Starostei Draheim. Zwischen Hinterpommern, der Neumark und Grosspolen (1575-1805), Göttingen 2001, s. 87-88; A. Nowakowski, Status Drahimia w przedrozbiorowej Polsce, „Przegląd Zachodniopomorski”, 35 (1991), z. 3, s. 16-18. 7 Topolski, Pojęcie regionu historycznego, s. 33. Z. Gloger informuje, że „ziemia poznańska miewała oddzielnych wojewodów już za czasów Bolesława Chrobrego” (Geograﬁa historyczna, s. 87). 8 Na temat genezy organizacji powiatowej w Wielkopolsce zob. A. Gąsiorowski, Powiat w Wielkopolsce XIV-XVI wiek, Poznań 1965 (zwłaszcza wnioski na s. 95-99) oraz polemikę J. Bardacha (Powiat w Polsce późnośredniowiecznej, passim). 9 A. Gąsiorowski formułuje opinię o nieco innym statusie ziemi wschowskiej i ziemi wałeckiej w stosunku do właściwych powiatów poznańskiego i kościańskiego, A. Gąsiorowski, Podziały terytorialne i zarząd wewnętrzny, w: Dzieje Wielkopolski, t. 1: do roku 1793, red. J. Topolski, Poznań 1969, s. 36. Faktem jest, że dwie podstawowe XVIII-wieczne prace z zakresu geograﬁi wyróżniają 4 powiaty (Łubieński, Świat we wszystkich swoich częściach, s. 379; Waga, Wyciąg z geograﬁi polskiej, s. 1). 10 Na temat kartograﬁi pruskiej dotyczącej w znaczniej części Wielkopolski zob. K. Buczek, Prace kartografów pruskich w Polsce za czasów króla Stanisława Augusta na tle współczesnej kartograﬁi polskiej, „Prace Komisji Atlasu Historycznego Polski”, Kraków 1935, z. 3, s. 115-321. Wartość topograﬁczną map podkreślili ostatnio B. Medyńska-Gulij i D. Lorek, Pruskie mapy topograﬁczne dla Wielkopolski do 1803 roku, „Badania Fizjograﬁczne nad Polską Zachodnią. Seria A. Geograﬁa Fizyczna”, 59 (2008), s. 29-42. 11 Warto w tym miejscu przypomnieć wydany ostatnio „Regestr diecezjów”, który rejestruje paraﬁe oraz miejscowości położone w diecezji poznańskiej (bez części północnej, tzn. dekanatu Czarnków, oderwanej w I rozbiorze). 12 Bardzo zbliżoną powierzchnię ustalił A. Pawiński – 16 167 km2 (Polska XVI wieku pod względem geograﬁczno-statystycznym, t. 1: Wielkopolska, s. 50). 6 1. Wielkopolska 119 z polskich diecezji łacińskich. W granicach województwa poznańskiego znajdowały się jedynie 4 paraﬁe położone poza diecezją poznańską. Chodzi tutaj o paraﬁe Konradowo i Siedlnicę oraz kościoły ﬁlialne w Zamysłowie i Kowalewie leżące na terenie dekanatu Sława w diecezji wrocławskiej. Ta niezgodność granic administracji państwowej i świeckiej wynikała z ekspansji książąt śląskich dążących w XV w. do odzyskania ziemi wschowskiej oraz z procesu rekatolicyzacji niektórych paraﬁi dokonanego w XVII w. przez cesarstwo13. Podobne okoliczności, tzn. zmiana granic politycznych oraz rozwój reformacji, a następnie pretensje biskupów wrocławskich wpłynęły na ostateczną utratę przez diecezję poznańską okolic Świebodzina14. Przy biskupie poznańskim pozostały jedynie klasztor oraz paraﬁa prowadzona przez cystersów w Jordanowie, związana z klasztorem cystersów w Paradyżu (Gościkowie) położonym w województwie poznańskim. Mimo tych drobnych różnic potwierdza się teza I. Zakrzewskiego15, powtórzona następnie przez W. Semkowicza16, S. Arnolda17 i A. Gąsiorowskiego18, że „granica diecezji poznańskiej na zachodzie i południu pokrywała się najczęściej z granicą państwową i dzielnicową”. Na temat pierwotnego zasięgu granicy diecezji poznańskiej trwa naukowa dyskusja. Szczególnie ciekawa w tym kontekście jest przynależność do diecezji archidiakonatu czerskiego (warszawskiego), o czym będzie mowa dalej (Mazowsze). Rozwój organizacyjny oraz terytorialny diecezji poznańskiej był przedmiotem zainteresowania zarówno wymienionych historyków administracji świeckiej (I. Zakrzewski, S. Arnold, A. Gąsiorowski), jak i historyków zajmujących się dziejami Kościoła poznańskiego w XIX i XX w. Do najważniejszych monograﬁi należą tutaj prace J. Łukaszewicza19 (1858-1863) oraz J. Nowackiego20 (1959-1964). Nie wdając się w szeroką i posiadającą literaturę przedmiotu dyskusję na temat początków organizacji kościelnej na tym terenie, wystarczy powiedzieć, że diecezja poznańska wkraczała w okres nowożytny z rozwiniętą w pełni strukturą terytorialną i organizacyjną. Podstawowy podział na archidiakonaty diecezja otrzymała w wieku XIII, przy czym decydujące znaczenie miał tutaj dokument biskupa Andrzeja Zaremby z 1298 r. Od wieku XIII aż do oderwania Wielkopolski do Prus diecezja poznańska dzieliła się na archidiakonat poznański, pszczewski, śremski oraz położony na Mazowszu czerski (warszawski). Zapowiedziane w 1298 r. powołanie archidiakonatu dla terytorium położonego na północ od Noteci (ziemia wałecka) nie doszło do skutku21. Po ostatecznym przyłączeniu obszarów powiatu wałeckiego (1364) wszedł on w granice archidiakonatu poznańskiego. J. Nowacki, analizując wytyczenie granic archidiakonatów, nie dostrzegł ich związku z istniejącym już podziałem administracyjnym państwa (poza rzeką Wartą)22. Pierwotny podział dekanalny, w opinii W. Abrahama, a za nim S. Arnolda, powstał najwcześniej w końcu XIII w., natomiast granice dekanalne diecezji poznańskiej można wykreślić dopiero dla Nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. 2, s. 29-30. Kumor, Granice metropolii i diecezji, s. 79-80. 15 Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, wyd. I. Zakrzewski, t. 4: Suplement, Poznań 1881, s. 352, passim. 16 W. Semkowicz, Ród Pałuków, „Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział Historyczno-Filozoﬁczny”, 49 (1907), s. 175. 17 Arnold, Terytorja plemienne, s. 17. 18 Gąsiorowski, Podział terytorialny i wewnętrzny, s. 37. 19 J. Łukaszewicz, Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kościółków, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych w dawnej dyecezyi poznańskiej, t. 1-3, Poznań 1858-1863. 20 Nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. 1-2, passim. 21 Dokument ten dzielił diecezję na 3 archidiakonaty: poznański (największy), śremski (średni) oraz pszczewski (mały). Wynika z niego, że planowane było także powołanie czwartego archidiakonatu, na północ od rzeki Noteć, Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, t. 4, dok. 770 („quod se ultra Notes ﬂuvium non extendat, quia illam partem archidiaconatui quarto reservamus”). Projekt powołania archidiakonatu dla ziem zanoteckich wynikał z chwilowego zajęcia w latach 80. XIII w. przez Przemysła II obszarów na północ od Noteci. 22 Nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. 2, s. 291. 13 14 120 Rozdział II. Prowincja wielkopolska XVI-XVII w.23 Pierwszy pełny wykaz dekanatów pojawił się w 1471 r.24, zaś spis przyporządkowujący poszczególne kościoły do dekanatów oraz archidiakonatów zawiera księga beneﬁcjów z 1510 r.25 W wyniku rozwoju sieci paraﬁalnej do istniejących w końcu XV w. 12 dekanatów (część wielkopolska diecezji) doszło kilka nowych. Rozwój dotyczył tylko części wschodniej diecezji poznańskiej: archidiakonat śremski – dekanaty Borek, Krobia, Koźmin, Śmigiel, archidiakonat poznański – Kostrzyń, Środa, Rogoźno. W wyniku utraty na rzecz Śląska okolic Świebodzina upadł dekanat Międzyrzec. Z kolei w wyniku przyłączenia ziemi wałeckiej powstał dekanat Czarnków26. Te dwa wydarzenia mogą świadczyć o chęci przynajmniej ogólnego dostosowania granic kościelnych do granic administracji państwowej. W opinii S. Arnolda brak zbieżności granic powiatów i dekanatów wynika z faktu późniejszego kształtowania się granic dekanatów, które jeszcze w XV w. „ulegały bardzo silnym zmianom terytorjalnym”27. Na terenie województwa poznańskiego znajdowała się większość kościołów paraﬁalnych i ﬁlialnych, w tym zakonnych, diecezji poznańskiej. Najrozleglejsze i największe pod względem liczby paraﬁi były dekanaty położone w zachodniej części województwa (arch. pszczewski). Był to obszar przygraniczny, gdzie występowała większa liczba protestantów niż w centralnej i wschodniej części diecezji. Szczególnie wysoka liczba kościołów ﬁlialnych w dekanatach Czarnków oraz Zbąszyń jest także związana z sytuacją wyznaniową28. Większość kościołów na tym terenie, które przed reformacją pełniły funkcje paraﬁi nie zdołała wrócić do swoich normalnych zadań ze względu na utrzymujące się znaczenie protestantyzmu29. Znaczny odsetek kościołów ﬁlialnych w dekanacie poznańskim był z kolei uwarunkowany obecnością kilkunastu zgromadzeń zakonnych męskich i żeńskich w mieście Poznaniu. Poznań był także jedynym poza Krakowem miastem na ziemiach polskich, gdzie znajdowało się kilka kościołów kolegiackich. W sumie na terenie województwa poznańskiego występowały w II połowie XVIII w. 233 kościoły paraﬁalne. Znajdowało się tam również 250 świątyń pomocnicznych. W duszpasterstwie zakonnym (17 paraﬁi) znaczącą rolę odgrywały kościoły obsługiwane przez cystersów i benedyktynów. Wśród świątyń pomocniczych znajdowało się 36 kościołów zakonnych oraz 6 obsługiwanych przez zakony. Na terenie województwa poznańskiego funkcjonowały także 22 prepozytury szpitalne. Województwo poznańskie wyróżniało się spośród innych części Wielkopolski zasięgiem oraz trwałością skutków ruchów reformacyjnych. J. Dworzaczkowa, analizując mapę rozmieszczenia zborów różnowierczych, wyróżniła „tereny dość zwartego osadnictwa protestanckiego na zachodnim i północnym pograniczu”30. Trwałość tego zwartego osadnictwa widać wyraźnie jeszcze w II połowie wieku XVIII w spisie ludności diecezji poznańskiej (1765)31. Najbardziej rozbudowane struktury do końca XVIII w. utrzymał tutaj Kościół ewangelicko-augsburski. Podstawowe infor23 Abraham, Organizacja Kościoła, s. 158; Arnold, Terytorja plemienne, s. 17. J. Łukaszewicz (Krótki opis historyczny, t. 1, s. IX) przesuwa pierwotny podział dekanalny dopiero na I połowę XV w. 24 Nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. 2, s. 324. 25 Księga uposażenia diecezji poznańskiej z roku 1510, wyd. J. Nowacki, Poznań 1950. 26 Nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. 2, s. 325. 27 Arnold, Terytorja plemienne, s. 17, przyp. 6. Granica między województwem poznańskim i gnieźnieńskim dzieliła dekanaty Czarnków i Rogoźno, natomiast granica między województwem poznańskim i kaliskim dzieliła dekanaty Środa, Nowe Miasto, Koźmin i Krobia. Dekanat Kostrzyń był podzielny między województwo poznańskie, gnieźnieńskie i kaliskie. Podział taki wynikał w znacznym stopniu z ugody między biskupem poznańskim i arcybiskupem gnieźnieńskim zawartej w 1364 r., Nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, s. 33-34. 28 Zależność tę dostrzegł m.in. S. Litak (Kościół łaciński, s. 59). 29 Nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. 2, s. 554. 30 J. Dworzaczkowa, Reformacja w Wielkopolsce, w: Dzieje Wielkopolski, t. 1: do roku 1793, red. J. Topolski, Poznań 1969, s. 558. 31 M. Kędelski, Przedrozbiorowy spis ludności diecezji poznańskiej (1765-1769), „Przeszłość Demograﬁczna Polski”, 17 (1986), s. 227-235. 1. Wielkopolska 121 macje do ich opracowania dostarczają dzieła Ch.S. Thomasa (1750)32 i A. Wernera (1904)33 oraz, bazujące w znacznym stopniu na tych pracach, zestawienie H. Merczynga34. Do nowszych prac zawierających informacje o organizacji terytorialnej wszystkich wyznań protestanckich należy dzieło W. Kriegseisena35. Podejmowane w ostatnim czasie próby, aczkolwiek obiecujące, nie wyszły jak dotąd poza obowiązujący w starszych opracowaniach stan wiedzy36. Zgodnie z informacjami zawartymi w pracy A. Wernera na mocy synodu w Gostyniu z 1565 r. Wielkopolska została podzielona na 3 okręgi kościelne, na czele których mieli stać seniorzy okręgowi. Nad całością prowincji jurysdykcję sprawował senior prowincji (superintendent)37. Nieco odmienny obraz pojawia się w samej treści uchwał synodalnych. W części 2. art. 2 jest mowa o dwóch seniorach (superintendentach) wybieranych przez cały Kościół. Z komentarza Ch.S. Thomasa wynika, że praktyka funkcjonowania dwóch superintendentów utrzymała się do początku XVII w., po czym utrwalił się zwyczaj wyboru jednego superintendenta oraz dwóch seniorów (con-seniores)38. Wykazy zborów luterańskich z początku XVIII w. nie odnotowują żadnych śladów podziału na superintendentury czy okręgi (dystrykty). Zbory funkcjonują w obrębie jednostek administracji państwowej (województwo, powiat)39. Jedynie na samym południu województwa, na spornym pograniczu ze Śląskiem w okolicach Wschowy, wpływy ewangelików śląskich przejawiają się we włączeniu do konsystorza w Głogowie zborów w Szlichtyngowej (Schlichtinsheim) i Drzewcach (Driebitz)40. Wewnętrzny podział prowincji wielkopolskiej na 11 okręgów (senioratów) jest znany z 1737 r.41 Śladów tego podziału nie widać jednak w zestawieniu gmin przygotowanym w 1750 i 1754 r. przez Ch.S. Thomasa42. Ponieważ nie jest znane dokładne przyporządkowanie zborów do poszczególnych senioratów dla II połowy XVIII w., zrezygnowano z oddania ich wewnętrznej struktury terytorialnej zarówno w Aneksie, jak też na mapach zawartych w pracy43. Analiza rozwoju gmin protestanckich w Wielkopolsce wymaga szczególnej uwagi, gdyż wiele z nich miało przerwę w swoim funkcjonowaniu, która przypada właśnie na wiek XVIII. Występujące Thomas, Altes und Neues, passim. Werner, Geschichte der evangelischen Parochien, passim. 34 Merczyng, Zbory i senatorowie protestanccy, s. 125-263. Należy podkreślić, że Merczyng nie ustrzegł się przeoczeń i pominął niektóre zbory, zwłaszcza ﬁlialne. 35 Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy. 36 Należy do nich zaliczyć niepublikowaną pracę doktorską B. Kopaczyńskiego, Protenstantyzm na pograniczu śląsko-wielkopolskim od połowy XVI wieku do 1939 roku, Uniwersytet Wrocławski, 2007, czy projekt badawczy w Instytucie Historii Uniwersytetu Warszawskiego „Zestawienie zborów protestanckich w Rzeczypospolitej czynnych w XVI-XVIII” (dostęp: http://www.ihuw.pl//content/view/109/70/lang,pl/, 7.10.2009). 37 Werner, Geschichte der evangelischen Parochien, s. V. 38 Obecność dwóch superintendentów w pierwszym okresie rozwoju reformacji w Wielkopolsce można wiązać z postaciami Erazma Glicznera oraz Johannesa Capera (Jana Kozielskiego). Z ustaleń H. Barycza wynika, że Erazm Gliczner zastąpił Johannesa Capera na stanowisku superintendenta. J. Dworzaczkowa, Reformacja i kontrreformacja w Wielkopolsce, Poznań 1995, s. 21. W opinii Ch.S. Thomasa, wyrażonej w połowie wieku XVIII, E. Gliczner i J. Caper sprawowali jednocześnie funkcję superintendenta. Po usunięciu Capera na synodzie w Poznaniu w 1566 r. jego miejsce zajął Martinus Grossius. Z kolei po synodzie w Miłosławiu w 1607 r. występował już tylko jeden superintendent, Thomas, Altes und Neues, s. 14-15, 41-43; zob. Rhode, Geschichte der evangelischen Kirche, s. 34. 39 APP. Akta braci czeskich, sygn. 1700, 1701, 1702, 1703 (wykazy zborów z XVIII w.). 40 S.J. Ehrhardt, Presbyterologie des evangelischen Schlesiens, t. 3, cz. 1, Liegnitz 1783, s. 242-243, 249; Werner, Geschichte der evangelischen Parochien, s. 55-57, 341-346; Merczyng, Zbory i senatorowie protestanccy, s. 149 (omyłkowo jako Drobnino), 164. 41 Rhode, Geschichte der evangelischen Kirche, s. 111; Die Synoden der Kirche Augsburgischer Konfession in Großpolen im 16., 17. und 18. Jahhundert, wyd. G. Smend, Posen 1930, s. 34. 42 Thomas, Altes und Neues, s. 54-125, 136-137. 43 Mapy załączone do pracy A. Rhode oddają podział na okręgi z okresu rozbiorów (Kreisgrenzen), Geschichte der evangelischen Kirche, mapy załącznikowe. 32 33 122 Rozdział II. Prowincja wielkopolska obok siebie hipotetyczne wzmianki z roku 1630 i 1777 nie oznaczają, że gmina luterańska działała przed I rozbiorem Polski. Wraz z wydaniem dekretu tolerancyjnego (tzw. traktat warszawski) w 1768 r., a następnie zajęciem części Wielkopolski przez Prusy wzrosło znaczenie protestantyzmu w całej Wielkopolsce i gminy zaczęły być masowo reaktywowane44. Przykładem może być Bnin, gdzie informacja zawarta w wizytacji z 1777 r., że luteranie posiadają oratorium publiczne, oddaje już rzeczywistość porozbiorową45. Zorganizowana gmina luterańska została tam odbudowana dwa lata wcześniej46. Podobnie było w Jutrosinie, gdzie informacja o świątyni i ministrze zawarta w wizytacji z 1778 r. oddaje stan gminy po jej reaktywacji w 1776 r.47 Zupełnie inaczej natomiast będzie wyglądała interpretacja analogicznej informacji z 1778 r. zawartej w wizytacji paraﬁi łacińskiej w Bojanowie, gdzie gmina luterańska funkcjonowała nieprzerwanie od XVII w.48 Doskonałym źródłem do weryﬁkacji tych informacji jest spis Ch.S. Thomasa z 1750 r., który odróżnia gminy funkcjonujące nieprzerwanie od tych, które upadły w okresie kontrreformacji. Na terenie województwa poznańskiego (bez ziemi drahimskiej) znajdowało się w sumie 85 kościołów luterańskich (51 paraﬁalnych i 34 ﬁlialne). Były tam również 4 świątynie braci czeskich. W niektórych przypadkach dość trudno jednoznacznie zakwaliﬁkować kościół do konkretnego wyznania, gdyż zdarzało się, że dwa odrębne zbory (w znaczeniu gminy wyznaniowej) wspólnie użytkowały jedną świątynię49. W Jędrzychowicach po przejęciu miejscowości i świątyni przez braci czeskich nadal odbywały się nabożeństwa luterańskie50. Z kolei w Waszkowie została zawarta ugoda między gminą luterańską a braćmi czeskimi dotycząca współdzielenia świątyni i naprzemiennego odprawiania nabożeństw niedzielnych przed południem i po południu51. Kościół braci czeskich 44 Dobrze zjawisko wzrostu liczebnego gmin luterańskich w Wielkopolsce po I rozbiorze oddaje mapka załączona do pracy A. Rhode (Geschichte der evangelischen Kirche, mapka: Evangelische Kirchengemeinden d. Posener Landes 1772 u. 1806). 45 AAP. AV31, s. 312. 46 Werner, Geschichte der evangelischen Parochien, s. 19-20. 47 W 1719 r. ówczesny luterański dziedzic części Jutrosina z rodu Ebers został oskarżony o profanację świątyni, utracił dobra i musiał uchodzić na Śląsk. Zbór oraz gmina upadły i zaczęły ponownie funkcjonować w 1776 r., AAP. AV33, k. 564v; Werner, Geschichte der evangelischen Parochien, s. 132-133; Merczyng, Zbory i senatorowie protestanccy, s. 151. Podobne sytuacje miały miejsce w Koźminie (AAP. AV33, k. 273, 1778 r. – „oratorium -- ministrum suae religionis fovent”; Werner, Geschichte der evangelischen Parochien, s. 155-158) i Krotoszynie (ADWł. GAV86, s. 77, 1790 r.; Werner, Geschichte der evangelischen Parochien, s. 168-169; Merczyng, Zbory i senatorowie protestanccy, s. 153). Z powodu braku potwierdzenia funkcjonowania zorganizowanej społeczności protestanckiej przed 1772 r. w zestawieniu zostały pominięte wzmianki o domach modlitwy z lat późniejszych w Białężynie (AAP. AV31, s. 796, 1778 r.), Brodach (AAP. AV31, s. 1339, 1781 r.), Goraju (AAP. AV34, k. 442v, 1779 r.), Jezierzycach (AAP. AV32, s. 1042-1043, 1778 r.), Kąkolewie (AAP. AV34, k. 128, 1777 r.), Krośnie (AAP. AV31, s. 1656, 1784 r.; AAP. AV32, s. 195, 204, 206, 214, 1777 r.; AAP. AV31, s. 1561, 1783 r.), Krzemieniewie (AAP. AV33, k. 434, 1778 r.), Książu (AAP. AV32, s. 987, 1001, 1777 r.), Lewicach (AAP. AV34, k. 4v, 1781 r.), Lutolu Suchym (AAP. AV34, k. 340v-341, 1779 r.), Lwówku (AAP. AV34, k. 4v, 486v, 1786 r.), Michorzewie (AAP. AV34, k. 134, 1777 r.), Mosinie (AAP. AV32, s. 195, 204, 1777 r.), Nietąszkowie (AAP. AV33, k. 37v, 1777 r.), Piaskach (AAP. AV32, s. 143, 174, 1777 r.), Pniewach (AAP. AV34, k. 501, 1776 r.), Przyborowie (AAP. AV31, s. 1031, 1778 r.), Rożnowie (AAP. AV31, s. 872, 1781 r.), Rydzynie (AAP. AV33, k. 355, 1778 r.), Skórzewie (AAP. AV31, s. 1281, 1779 r.), Sowinkach (AAP. AV32, s. 1019, 1777 r.), Suchym Lesie (AAP. AV31, s. 998, 1778 r.), Wytomyślu (AAP. AV34, k. 452v, 1786 r.) oraz w Żabnie (AAP. AV32, s. 195, 204, 1777 r.). 48 AAP. AV33, k. 477; Merczyng, Zbory i senatorowie protestanccy, s. 146-147; Werner, Geschichte der evangelischen Parochien, s. 20-27. 49 Ze względu na znikomą liczbę takich świątyń, w zestawieniu zostały one zaliczone do jednego z wyznań, natomiast w Aneksie pojawia się uwaga na temat współdzielenia świątyni. Wprowadzanie dodatkowej kategorii wyznaniowej – mieszanej – choć poprawne pod względem merytorycznym, dodatkowo komplikowałoby zestawienia zbiorcze. Uwzględnianie tego samego kościoła w statystyce obu wyznań było niemożliwe, gdyż ujęcie kartograﬁczne oddaje liczbę obiektów sakralnych, jako podstawowego i formalnego wyznacznika funkcjonowania gminy wyznaniowej. 50 Thomas, Altes und Neues, s. 136-137; Werner, Geschichte der evangelischen Parochien, s. 119-123; Merczyng, Zbory i senatorowie protestanccy, s. 151. 51 Werner, Geschichte der evangelischen Parochien, s. 300-302, 404-406. 123 1. Wielkopolska Tabela 23: Liczba świątyń w województwie poznańskim ok. 1772 r. (bez starostwa drahimskiego) Religie i kościoły Kościół braci czeskich Kościół katolicki ob. łacińskiego Diecezja /Eparchia Poznań Archidiakonat/ Oﬁcjalat Poznań Pszczew Dekanat/ Protopopia/ Namiestnictwo Środa Głogów Wielki 4 – 2 – 16 12 Czarnków 16 56 Kostrzyń 5 3 Oborniki 20 12 Poznań 8 28 Rogoźno 9 9 76 120 Grodzisk 23 18 Lwówek 23 9 Kościan 18 33 64 60 15 8 Koźmin 1 – Krobia 22 13 6 2 Nowe Miasto Wrocław Świątynie pomocnicze Buk Zbąszyń Śrem Świątynie główne Śmigiel 13 10 Śrem 16 22 Wschowa 18 13 Sława 91 68 231 248 2 2 233 250 Kościół luterański 51 34 Religia mojżeszowa Suma końcowa 39 – 327 284 w Lesznie (Joanniskirche) podzielony był między zbór polski i niemiecki52. Kwestia współdzielenia świątyń wiąże się z podkreślonym już przez W. Kriegseisena problemem wspólnot nieposiadających kościołów, dla których nabożeństwa odprawiane były nieregularnie przez przyjezdnych pastorów 53. Przedstawiona w opracowaniu statystyka pomija takie nieformalne grupy, gdyż ich sytuacja była zmienna i w świetle dostępnych źródeł trudno jednoznacznie ustalić ich status. Rozmieszczenie kościołów protestanckich w województwie poznańskim było bardzo nierównomierne. Widać to wyraźnie w strukturze podziału prowincji z 1737 r. Większość stolic senioratów luterańskich znajdowała się na południowym (Leszno, Wschowa, Bojanowo), zachodnim (Międzyrzecz, Kargowa, Międzychód) oraz północnym (Wałcz, Wieleń, Nakło) pograniczu województwa, 52 53 Tamże, s. 183-194; Merczyng, Zbory i senatorowie protestanccy, s. 154. Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy, s. 73. 124 Rozdział II. Prowincja wielkopolska czyli przy granicy z Brandenburgią i Śląskiem. Jedynie Poznań i Obrzycko położone były w głębi województwa. Zbory braci czeskich, którzy okres największego rozwoju mieli w wieku XVII, znajdowały się głównie w ziemi wschowskiej, na pograniczu ze Śląskiem – w Lesznie, Jędrzychowicach, Lasocicach, Waszkowie (kościół współdzielony z luteranami). W Lesznie mieściła się stała siedziba władz Jednoty Wielkopolskiej braci czeskich. Oprócz przedstawicieli wyznań chrześcijańskich w województwie poznańskim przed I rozbiorem mieszkali też żydzi. Dzieje gmin żydowskich były przedmiotem dość szerokiego zainteresowania historyków pruskich zajmujących się relacjami narodowościowymi i etnicznymi w Prusach Zachodnich w XIX i na początku XX w. Do najważniejszych prac należy dzieło A. Heppnera i I. Herzberga z 1904 r.54, w którym nie zostały jednak wykorzystane polskie źródła spisowe, m.in. spis pogłównego z lat 1764/1765. Spowodowało to przesunięcie początków funkcjonowania wielu kahałów na koniec XVIII lub początek XIX w. Pierwsza potwierdzona źródłowo gmina żydowska powstała w stolicy województwa. Wzmianka o cmentarzu pochodzi z 1438 r., natomiast i synagodze w 1449 r.55 W XV w. powstały gminy w Obornikach i Szamotułach. W okresie późnego średniowiecza żydzi mieszkali z pewnością także w innych miastach Wielkopolski i województwa poznańskiego, jednak nie można potwierdzić jednoznacznie funkcjonowania w nich zorganizowanych gmin wyznaniowych. W XVI w. żydzi posiadali bożnice we Wronkach, Śremie, Międzyrzeczu, Skwierzynie oraz Pile56. Dla wieku XVII mamy z kolei informacje o gminach w Swarzędzu i Wieleniu57. Kahały województwa poznańskiego w XVI w. weszły w skład ziemstwa Wielkopolski. Szczególne znaczenie miały w nim gminy w Poznaniu, Lesznie oraz Kaliszu (woj. kaliskie), które w XVII i XVIII w. walczyły ze sobą o pierwszeństwo i hegemonię w ziemstwie. Rywalizację tę oddaje dobrze sytuacja ludnościowa poszczególnych ośrodków. O ile w wieku XVII to Poznań był największym skupiskiem ludności żydowskiej58, to od 1751 r. naczelne znaczenie uzyskało Leszno i to jemu podlegało 36 „kahałów ﬁlialnych”59. Był to jednocześnie ośrodek o największej liczbie żydów w całym województwie. Zgodnie ze spisem z 1765 r. w Lesznie mieszkało 4743 żydów. Zdecydowanie mniej, bo 1951 osób wyznania mojżeszowego mieszkało w Poznaniu60. Większość gmin wymienionych przez spis pogłównego z 1765 r. znalazła potwierdzenie także w innych źródłach z II połowy XVIII w. W spisie pogłównego z 1765 r., a za nim w opracowaniach poświęconych żydom w Wielkopolsce, do województwa poznańskiego błędnie został zaliczony Jutrosin (woj. kaliskie). Dyskusyjne pozostaje uznanie za siedzibę gmin takich ośrodków jak Rostarzewo i Stęszew, które były zależne odpowiednio od Rawicza i Śremu61. Spis pogłównego pominął gminę w Piaskach (Piaseczna Góra) zorganizowaną w latach 70. XVIII w.62 Prawdopodobnie w tym samym okresie zostały zorganizowane także Heppner, Herzberg, Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden, passim. Michałowska, Między demokracją a oligarchią, s. 11. 56 Guldon, Wijaczka, Żydzi wśród chrześcijan w miastach wielkopolskich, s. 150-154. 57 Tamże, s. 159; Heppner, Herzberg, Aus Vergangenheit und Gegenwart, s. 382. Statystykę skupisk żydowskich w województwach poznańskim i kaliskim w XVI i XVII w. przedstawili Z. Guldon, J. Wijaczka, Osadnictwo żydowskie w województwach poznańskim i kaliskim w XVI-XVII w., „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 1992, nr 2-3, s. 63-77. 58 Z. Guldon, J. Wijaczka, Ludność żydowska w Wielkopolsce w drugiej połowie XVII w., w: Żydzi w Wielkopolsce na przestrzeni dziejów, red. J. Topolski, K. Modelski, Poznań 1995, s. 31. 59 Leszczyński, Sejm Żydów Korony, s. 69. 60 Liczba głów, s. 391. 61 Guldon, Wijaczka, Żydzi wśród chrześcijan w miastach wielkopolskich, s. 190 (pominięta została także gmina w Szamotułach). 62 AAP. AV32, s. 316, 333 r. (1777 r.: „in eodem oppido suam synagogam et coemetrium circum septum a tribus annis habent”); Heppner, Herzberg, Aus Vergangenheit und Gegenwart, s. 382. 54 55 1. Wielkopolska 125 gminy w miastach Rydzyna63 oraz Śmigiel64. W sumie na terenie województwa poznańskiego ok. 1772 r. znajdowało się 39 gmin żydowskich. Należy podkreślić, że żydzi mieszkali niemal wyłącznie w ośrodkach miejskich. W Wielkopolsce odsetek żydów mieszkających na wsi był zdecydowanie niższy w porównaniu z ziemiami ruskimi oraz Małopolską65. Zestawienie udziału procentowego świątyń poszczególnych wyznań w ogólnej liczbie obiektów sakralnych wskazuje na zdecydowaną dominację w województwie poznańskim struktur Kościoła łacińskiego (79,1%). Gminy protestanckie odgrywały większą rolę w miastach leżących na pograniczu z Brandenburgią i Śląskiem. W połowie miast województwa poznańskiego funkcjonowały ponadto zorganizowane gminy żydowskie. Biorąc pod uwagę obszar województwa poznańskiego (16 243 km2), na jedną świątynię przypadało tutaj 26,6 km2, co jest wartością porównywalną z danymi dla województwa krakowskiego oraz dla niektórych województw ruskich – bracławskiego, wołyńskiego, bełskiego. Na jeden kościół łaciński przypadało tutaj 33,6 km2 (na jedną paraﬁę 69,7 km2, na jeden kościół ﬁlialny – 65,5 km2). Statystyka ta pokazuje, że struktury Kościoła łacińskiego w województwie poznańskim były rozbudowane podobnie jak w Małopolsce. Analogicznie wygląda także zagęszczenie synagog w II połowie XVIII w. – jedna gmina na 416,5 km2. Przygraniczne położenie województwa poznańskiego wpłynęło na ukształtowanie się na jego obszarze kilkudziesięciu miast mieszanych wyznaniowo i etniczne. W miastach ruskiej części prowincji małopolskiej najczęściej współistniały obok siebie wspólnoty łacińskie, greckokatolickie i żydowskie. W przygranicznych miastach województwa poznańskiego mieszał się element polski (łaciński), niemiecki (protestancki) oraz żydowski. Liczba miast mieszanych etnicznie i wyznaniowo w Wielkopolsce była jednak nieporównanie mniejsza niż na rozległych obszarach Rusi Koronnej. Charakter samych miast był też zgoła inny. Najbardziej interesującym miastem, z punktu widzenia badań nad współistnieniem wyznaniowo-etnicznym, było Leszno, gdzie funkcjonowały obok siebie 3 wspólnoty chrześcijańskie (rzymskokatolicka, luterańska, braci czeskich) oraz żydowska. Wśród 41 miast, gdzie występowały świątynie więcej niż jednego wyznania (55,4% wszystkich ośrodków miejskich województwa), dominowały miasta, w których obok siebie występowały kościoły łacińskie i synagogi (19 miast), ewentualnie kościoły łacińskie, synagogi i zbory luterańskie (15 miast). W Brójcach, Rakoniewicach i Rostarzewie funkcjonowały obok siebie gminy katolickie i protestanckie, natomiast w Kargowej, Mirosławcu i Szlichtyngowej – gminy protestanckie i żydowskie. We wsiach województwa poznańskiego sporadycznie występowały obok siebie obiekty sakralne dwóch wyznań – na 355 ośrodków było to zaledwie 8 wsi (2,2%)66. Analiza opracowania Wernera poświęconego gminom protestanckim w województwie poznańskim uświadamia, że głównym czynnikiem, który kształtował obraz wyznaniowy tego obszaru, byli właściciele ziemscy. To oni decydowali o wznoszeniu zborów czy też tworzeniu odpowiednich warunków dla rozwoju gmin żydowskich. Ich postawa była decydująca także w procesie przywracania świątyń Kościołowi rzymskokatolickiemu. Ich przychylność wobec luteranizmu sprawiła, że zbory utrzymały się w wielu miastach Wielkopolski aż do XVIII w. Należy pamiętać, że patronem większości kościołów (64,7%) w województwie poznańskim była szlachta. Odsetek kościołów pa- AAP. AV33, k. 355 (1778 r.: „habent suam synagogam iam ab aliquot annis”). W wizytacji z 1777 r. znajduje się informacja o szkole żydowskiej położonej niedaleko kościoła łacińskiego. Brakowało jednak cmentarza, co może wskazywać, że nie był to samodzielny kahał, AAP. AV33, k. 370. J. Pawicki utrzymuje na podstawie nieznanych źródeł, że synagoga istniała już w wieku XVI, J. Pawicki, Z dziejów Śmigla (dostęp: http://www. ck.smigiel.pl, 10.02.2006). 65 Guldon, Wijaczka, Żydzi wśród chrześcijan w miastach wielkopolskich, s. 171. 66 W 6 przypadkach był to kościół łaciński i luterański. W Jędrzychowicach obok zboru czeskobraterskigo funkcjonował kościół luterański, zaś w Lasocicach kościół łaciński. 63 64 126 Rozdział II. Prowincja wielkopolska tronatu duchownego wynosił 22,7%, królewskiego – 5,9%, zaś mieszczańskiego – 5,6%. Pozostała część świątyń (1%) należała do patronatu mieszanego. Przyłączenie starostwa d r a h i m s k i e g o do Brandenburgii w 1668 r. zdecydowało o niemal całkowitej protestantyzacji kraju67, która nastąpiła po okresie intensywnej polonizacji na przełomie XVI i XVII w. Obecność polskich struktur łacińskich na terenie starostwa drahimskiego w II połowie XVIII w. była wynikiem zastrzeżeń zawartych w traktatach welawsko-bydgoskich dotyczących utrzymania religii katolickiej w starostwie drahimskim, a także zarezerwowania przez króla polskiego prawa patronatu do tamtejszych kościołów oraz jurysdykcji na tym terenie biskupów poznańskich68. Na terenie związanego z diecezją poznańską starostwa drahimskiego znajdowały się w II połowie XVIII w. tylko dwie paraﬁe: katolicka w Czaplinku (dek. Czarnków) oraz luterańska w miejscowości Siemczyno – posiadłości luterańskiej rodziny von Goltz. Paraﬁa łacińska w Czaplinku posiadała 10 kościołów ﬁlialnych, podczas gdy paraﬁa luterańska jedynie dwa kościoły pomocnicze. Faktem pozostaje, że przez dłuższy okres ludność protestancka uczęszczała na nabożeństwa do świątyni łacińskiej, zaś katolicy mieszkali w diasporze wśród niemal w całości protestanckiej ludności starostwa drahimskiego69. Przechodząc do omówienia sytuacji w kaliskiej i gnieźnieńskiej części Wielkopolski, należy wskazać na pewne podobieństwa struktur wyznaniowych w tych województwach, które do 1768 r. stanowiły jedną jednostkę administracyjną – województwo k a l i s k i e. W literaturze przedmiotu dość zgodnie zalicza się ten obszar do Wielkopolski właściwej. Województwo kaliskie do momentu wyodrębnienia się części gnieźnieńskiej składało się z 6 powiatów: Kalisz, Konin, Pyzdry, Gniezno, Kcyń, Nakło – 3 ostanie powiaty weszły w 1768 r. w skład nowego województwa gnieźnieńskiego. Zasadnicze granice części kalisko-gnieźnieńskiej Wielkopolski ukształtowały się w okresie rozbicia dzielnicowego70. Najważniejsza zmiana zasięgu terytorialnego województwa kaliskiego w okresie późniejszym polegała na utracie ziemi wieluńskiej na rzecz województwa sieradzkiego71. Teren województwa kaliskiego zdominowany był niemal całkowicie przez struktury Kościoła łacińskiego. W jego granicach znajdowała się część dwóch najstarszych polskich diecezji – poznańskiej, obejmującej zachodnią część województwa (część archidiakonatu poznańskiego i śremskiego), oraz gnieźnieńskiej we wschodniej części województwa (archidiakonat kaliski oraz część gnieźnieńskiego). Wyjątkiem była tutaj enklawa krotoszyńska położona w południowo-zachodniej części województwa i należąca do archidiecezji gnieźnieńskiej. Jest to pozostałość pierwotnej przynależności całej kasztelanii czestramskiej do archidiecezji gnieźnieńskiej72. Podobnie jak w przypadku województwa poznańskiego trudno dostrzec zbieżność granic administracji świeckiej i kościelnej, co wynikało z późniejszego kształtowania się granic województw oraz powiatów. Na terenie województwa znajdowały się całe dekanaty Borek, Śrem73 (arch. Śrem, diec. Poznań), Pyzdry, Środa74 Motsch, Grenzgesellschaft und frühmoderner Staat, s. 214. Nowakowski, Status Drahimia, s. 13-15. 69 W 1700 r. w Czaplinku było zaledwie 8 rodzin katolickich, zaś jedna mieszkała w okolicznej wsi, Motsch, Grenzgesellschaft und frühmoderner Staat, s. 214. 70 Na temat genezy regionu kaliskiego na podstawie źródeł archeologicznych i pisanych zob. S. Trawkowski, Opuscula medievistica. Studia nad historią społeczną Polski wczesnopiastowskiej, Warszawa 2005, s. 153-198 (Geneza regionu kaliskiego). Proces kształtowania się granic wojewódzkich przedstawił I. Zakrzewski (Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, t. 4, s. 352 i nast.), zaś dokładną analizę zasięgu poszczególnych powiatów dał S. Arnold (Terytorja plemienne, s. 18-55). 71 Arnold, Geograﬁa historyczna, s. 94-95. 72 Tenże, Terytorja plemienne, s. 44-45. 73 Z wyjątkiem paraﬁi we wsi Jeżewo, która była podzielona między województwo poznańskie i kaliskie, „Regestr diecezjów”, s. 746. 74 Z wyjątkiem paraﬁi Spławie i Rogalinek, Litak, Kościół łaciński, s. 286. „Regestr diecezjów” (s. 816-817) zalicza Spławie do województwa poznańskiego, natomiast Rogalinek do województwa kaliskiego. 67 68 1. Wielkopolska 127 (arch. Poznań, diec. Poznań), Kalisz75, Krotoszyn, Pleszew i Stawiszyn (arch. Kalisz, diec. Gniezno) oraz większość dekanatów Konin, Słupca, Sompolno (arch. Gniezno, diec. Gniezno), Nowe Miasto (arch. Śrem, diec. Poznań) oraz Staw (arch. Kalisz, diec. Gniezno). Do województwa kaliskiego należały też: kościół paraﬁalny oraz szpitalny w Kleczewie (dek. Gniezno), kilka paraﬁi w dekanacie Kostrzyń (arch. Poznań, diec. Poznań) oraz Krobia (arch. Śrem, diec. Poznań). Ponieważ dokładniejsze przedstawienie sytuacji organizacyjnej diecezji poznańskiej oraz gnieźnieńskiej znalazło się przy omówieniu odpowiednio województw poznańskiego i gnieźnieńskiego, w tym miejscu zostanie podana tylko ogólna statystyka kościołów paraﬁalnych i ﬁlialnych. W odróżnieniu od województwa poznańskiego w województwie kaliskim liczba łacińskich kościołów paraﬁalnych (215) przewyższała niemal dwukrotnie liczbę kościołów ﬁlialnych (121). Wynikało to po części z braku tak dużego ośrodka miejskiego, jakim był Poznań, gdzie znajdowała się znaczna liczba kościołów zakonnych w statystyce traktowanych jako ﬁlialne. Jednak głównej przyczyny takiej sytuacji należy szukać w geograﬁi reformacji. W głębi Wielkopolski „niewielkie zbory były rozproszone wśród czynnych katolickich paraﬁi”76, co powodowało, że sieć paraﬁi łacińskich zbudowana w okresie średniowiecza nie ucierpiała aż tak mocno jak w ziemi wałeckiej, międzyrzeckiej czy wschowskiej województwa poznańskiego. Wśród kościołów województwa kaliskiego szczególne miejsce zajmowały kolegiaty w Środzie, Kaliszu (paraﬁalne) oraz Choczu (nieparaﬁalna). W duszpasterstwie zakonnym (6 paraﬁi zakonnych oraz 6 paraﬁi obsługiwanych przez zakony) największe znaczenie miała posługa cystersów z Lądu i Koprzywnicy. Wśród świątyń pomocniczych było 20 kościołów klasztornych oraz 19 szpitalnych. Mniejszy zasięg reformacji w województwie kaliskim jest widoczny także w liczbie zborów, jakie utrzymały się do końca istnienia Rzeczypospolitej. „Mapa rozmieszczenia zborów różnowierczych w Wielkopolsce około 1650 r.” autorstwa E. Jarmuszkiewiczówny i T. Kowalskiego ukazuje zaledwie 10 zborów w powiatach Pyzdry, Konin i Kalisz77. Udało się potwierdzić jedynie 4 ośrodki78, gdzie zorganizowane, tj. posiadające świątynię, skupiska protestanckie funkcjonowały w II połowie XVIII w. (przed 1772 r.). W Kobylinie i Zdunach, na pograniczu ze Śląskiem, istniały zbory luterańskie. Natomiast w okolicach Konina, w Żychlinie i Woli Łaszczowej zorganizowane były dwie gminy braci czeskich należące do Jednoty Wielkopolskiej. Jeżeli chodzi o wspólnoty żydowskie województwa kaliskiego, to podobnie jak w województwie poznańskim i gnieźnieńskim, należały one w XVII i XVIII w. do ziemstwa Wielkopolski. Kalisz pretendował do roli najważniejszego kahału w ziemstwie, jednak przegrywał rywalizację z gminami poznańską oraz leszneńską79. Do najstarszych skupisk żydowskich w tym województwie należały także Konin i Pyzdry80. Ze względu na bardzo niewielką liczbę żydów podaną w spisie pogłównego wątpliwości może budzić funkcjonowanie w II połowie XVIII w. gmin w Raszkowie i Odolanowie81. 75 Wyjątkiem był kościół ﬁlialny w Kraszewicach (par. Giżyce), należący do powiatu ostrzeszowskiego w województwie sieradzkim. W „Regestrze diecezjów” z lat 1783-1784 kościół w Kraszewicach został ujęty jako paraﬁalny, „Regestr diecezjów”, s. 40. 76 Dworzaczkowa, Reformacja i kontrreformacja w Wielkopolsce, s. 29. 77 Mapa X. Rozmieszczenie zborów różnowierczych w Wielkopolsce około 1650 r., oprac. E. Jarmuszkiewiczówna, T. Kowalski, w: Dzieje Wielkopolski, t. 1: do roku 1793, red. J. Topolski, Poznań 1969, po s. 576. 78 Nie znajdują mocnego poświadczenia źródłowego domy modlitewne („oratoria”): kalwińskie we wsi Kościelec k. Kalisza (1761 r., ADWł. GAV56, s. 494) i luterańskie we wsiach Przespolew Kościelny (1761 r., ADWł. GAV56, s. 688) i Szemborowo (1766 r., AAGn. CE17, s. 385) oraz w mieście Stawiszyn (1761 r., ADWł. GAV56, s. 537). 79 Leszczyński, Sejm Żydów Korony, s. 69. 80 Guldon, Wijaczka, Żydzi wśród chrześcijan w miastach wielkopolskich, s. 150. 81 Istniały tam z pewnością synagogi w I połowie wieku XIX, Heppner, Herzberg, Aus Vergangenheit und Gegenwart, s. 291, 887. 128 Rozdział II. Prowincja wielkopolska Tabela 24: Liczba świątyń w województwie kaliskim ok. 1772 r. Religie i kościoły Kościół braci czeskich Kościół katolicki ob. łacińskiego Diecezja /Eparchia Gniezno Archidiakonat/ Oﬁcjalat Gniezno Kalisz Dekanat/ Protopopia/ Namiestnictwo – 1 1 24 10 Słupca 18 10 Sompolno 14 9 57 30 Gniezno – św. Michał Konin Kalisz 18 17 7 10 21 5 Staw 12 12 Stawiszyn 20 6 Pleszew Poznań Środa Kostrzyń Pyzdry Śrem Borek Religia mojżeszowa Suma końcowa 78 50 135 80 15 9 7 – 16 10 38 19 1 5 Koźmin 22 8 Krobia 2 1 Nowe Miasto Kościół luterański Świątynie pomocnicze 2 Krotoszyn Poznań Świątynie główne 17 8 42 22 80 41 215 121 2 – 28 – 247 121 Do największych liczebnie kahałów w tym okresie należały Krotoszyn (1524 osoby) i Kalisz (702). Oba zaliczane były do gmin pierwszej kategorii82. Wszystkie gminy wymienione w spisie z 1765 r., z wyjątkiem Karmina, znajdowały się w miastach. Podsumowując krótko sytuację wyznaniową w województwie kaliskim, należy podkreślić wyjątkowo jednorodny charakter tego obszaru, na którym dominowały struktury Kościoła łacińskiego (91,3%). Biorąc pod uwagę obszar województwa kaliskiego (8566 km2 83), na jeden kościół łaciński przypadało tutaj 25,5 km2 (na jedną paraﬁę – 39,8 km2, zaś na jedną ﬁlię – 70,8 km2). Jak widać, sieć Leszczyński, Sejm Żydów Korony, s. 69. Wielkość powiatów kaliskiego, konińskiego i pyzdrskiego A. Gąsiorowski szacował na ok. 8600 km2, Gąsiorowski, Podziały terytorialne i zarząd wewnętrzny, s. 36. Nieco mniejsze wartości, zwłaszcza jeżeli chodzi o powiat pyzdrski, podawał A. Pawiński dla XVI w. – obszar trzech ww. powiatów szacował na 8254 km2, Polska XVI wieku pod względem geograﬁczno-statystycznym, t. 1: Wielkopolska, s. 50. 82 83 129 1. Wielkopolska paraﬁalna była tu niemal dwukrotnie gęstsza niż w województwie poznańskim. Wśród 215 kościołów paraﬁalnych 12 (5,6%) stanowiły kościoły zakonne lub obsługowane przez zakony, zaś wśród 121 świątyń ﬁlialnych 20 (16,5%) to kościoły zakonne. Najważniejszą rolę odgrywali tutaj cystersi z Lądu i Koprzywnicy, bernardyni oraz franciszkanie konwentualni. Teren ten posiadał także 19 kościołów szpitalnych oraz 3 kolegiaty (Kalisz, Środa i Chocz). Nieliczne skupiska protestanckie znajdujące się na pograniczu ze Śląskiem i w pobliżu Konina nie zmieniały zasadniczo obrazu struktury wyznaniowej województwa. Na krajobraz miast wpływała natomiast obecność gmin żydowskich, które po okresie wojen szwedzkich znajdowały się w fazie odbudowy i rozwoju. Kahały miały swoje siedziby w 28 miejscowościach na 49 miast województwa (jeden kahał na 306 km2). Najbardziej zróżnicowanymi etnicznie miastami województwa kaliskiego były Kobylin oraz Zduny, gdzie obok gminy łacińskiej i żydowskiej znajdowały się zbory luterańskie. Nie widać natomiast bezpośredniego związku między sytuacją wyznaniową i charakterem patronatu kościołów chrześcijańskich, który – podobnie jak w województwie poznańskim – niemal w 2/3 (65,7%) należał do szlachty. Pozostałe typy patronatu, paralelnie do struktury własnościowej regionu, mają mniejsze znaczenie: duchowny – 19%, królewski – 8,5%, mieszczański – 4,8%, mieszany – 2%. W 1768 r. decyzją sejmu warszawskiego z województwa kaliskiego zostały wyodrębnione trzy północne powiaty: gnieźnieński, kcyński i nakielski, z których utworzono osobne województwo g n i e ź n i e ń s k ie84. Z perspektywy stosunków wyznaniowych i etnicznych można mówić o pewnej jednorodności obu województw wschodzących w skład Wielkopolski właściwej. Województwo gnieźnieńskie istniało do 1793 r., tj. do momentu jego wcielenia przez Prusy. Na terenie województwa gnieźnieńskiego położona była część łacińskiej archidiecezji gnieźnieńskiej (część arch. gnieźnieńskiego i kamieńskiego) oraz kilka paraﬁi diecezji poznańskiej (część arch. Poznań). Rozdrobnienie dzielnicowe, które przełożyło się następnie na podział wojewódzki, sprawiło, że do powstałej w roku 1000 archidiecezji gnieźnieńskiej należały miejscowości oraz świątynie położone aż w 11 województwach: brzeskokujawskim, gnieźnieńskim, inowrocławskim, kaliskim, krakowskim, łęczyckim, mazowieckim, pomorskim, rawskim, sandomierskim i sieradzkim. Pierwotny zasięg archidiecezji gnieźnieńskiej uległ prawdopodobnie znacznej redukcji m.in. na skutek utworzenia diecezji dla Kujaw i Mazowsza w XI w. Dokładną analizę rozwoju granic diecezji w średniowieczu i okresie nowożytnym dali B. Kumor i J. Korytkowski: „Ktokolwiek spojrzy na mapę archidiecezyi gnieźnieńskiej tak nieforemną przedstawiającą ﬁgurę, jaką była od wieku XV aż do pierwszego rozbioru Polski, przyznać musi, że granice tejże archidyecezyi przez kilka wieków ustalać się musiały i przeistaczać, nie tylko wskutek powstawania nowych biskupstw, lecz także w skutek powiększania się rozległości państwa i politycznych przewrotów”85. Ostatnią ważną zmianą w przebiegu granic archidiecezji gnieźnieńskiej było przekazanie na rzecz diecezji włocławskiej okolic Wolborza, gdzie biskupi włocławscy posiadali od XIII w. swoje uposażenie, w zamian za kilkanaście paraﬁi leżących na pograniczu obu diecezji. Mimo oporu ze strony kapituły gnieźnieńskiej, zamiana ta uzyskała sankcję papieską w 1764 r.86 Volumina Legum, t. 7, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1860, s. 348; Gloger, Geograﬁa historyczna, s. 96. Kumor, Granice metropolii i diecezji, s. 321-328; J. Korytkowski, Arcybiskupi gnieźnieńscy, prymasowie i metropolici polscy od roku 1000 aż do roku 1821, t. 1, Poznań 1888, s. 29-36. Mapa archidiecezji gnieźnieńskiej została załączona do wydania Liber beneﬁciorum Jana Łaskiego, t. 2. 86 Kumor, Granice metropolii i diecezji, s. 328. 84 85 130 Rozdział II. Prowincja wielkopolska W dość zgodnej opinii historyków pierwotny podział archidiakonalny archidiecezja gnieźnieńska otrzymała za arcybiskupa Henryka Kietlicza na przełomie XII i XIII w. Za jego czasów powstały archidiakonaty w Łęczycy, Gnieźnie, Kaliszu i Wieluniu. Dalszy podział diecezji miał nastąpić za czasów arcybiskupa Jakuba Świnki (1283-1314), który utworzył archidiakonaty uniejowski, pomorski (słupski) oraz kurzelowski. Na początku XIV w., na skutek utraty Pomorza Zachodniego odpadł od archidiecezji archidiakonat słupski. W 1512 r. arcybiskup Łaski wydzielił z archidiakonatu gnieźnieńskiego część północną (pomorską) i utworzył archidiakonat kamieński. Z obszaru archidiakonatu łęczyckiego wydzielił natomiast dekanaty rawski i bedleński, tworząc archidiakonat łowicki87. W zasadniczych zrębach nie zmienił się on do końca XVIII w. Archidiecezja gnieźnieńska składała się wówczas z 8 archidiakonatów (wliczając terytorium wieluńskie jako odrębny archidiakonat) oraz 41 dekanatów. Na terenie województwa gnieźnieńskiego znajdowały się wszystkie dekanaty gnieźnieńskie (św. Michała, św. Piotra i Pawła oraz Świętej Trójcy88) oraz całe dekanaty Łekno (arch. Gniezno, diec. Gniezno), Łobżenica i Nakło (arch. Kamień, diec. Gniezno). Należały do niego także: większość paraﬁi dekanatu Żnin (arch. Gniezno, diec. Gniezno) oraz niewielkie fragmenty dekanatów Czarnków, Kostrzyń, Rogoźno (arch. Poznań, diec. Poznań), Człuchów, Więcbork (arch. Kamień, diec. Gniezno), Konin i Słupca (arch. Gniezno, diec. Gniezno). W II połowie XVIII w. teren województwa gnieźnieńskiego liczył 137 kościołów paraﬁalnych oraz 83 ﬁlialne. Do kościołów paraﬁalnych zaliczyć należy katedrę gnieźnieńską, kolegiatę w Kamieniu Krajeńskim, 6 paraﬁi prowadzonych przez kanoników regularnych laterańskich z kongregacji trzemeszeńskiej oraz 4 paraﬁe obsługiwane przez cystersów z Wągrowca i benedyktynów z Mogilna. Jeżeli chodzi o kościoły pomocnicze, to wymienić można: kolegiatę św. Jerzego w Gnieźnie, 11 kościołów klasztornych, w tym ﬁlię obsługiwaną przez benedyktynów (Wójcin), a także 13 prepozytur szpitalnych. Podstawową różnicą w strukturze wyznaniowej między częścią kaliską (południową) a gnieźnieńską (północną) Wielkopolski właściwej jest większa liczba zborów luterańskich w województwie gnieźnieńskim. Zestawienie H. Merczynga z 1905 r. zawiera sporo nieścisłości dotyczących północnej części województw poznańskiego i gnieźnieńskiego. Pominął on m.in. dość ważne skupiska protestanckie w powiecie nakielskim: paraﬁę we wsi Stare Gronowo (Grunau) oraz ﬁlie w Batorowie (Battrow) i Myśligoszczy (Marienfelde), we wsi Trudna k. Łobżenicy89, w miasteczku Frydląd Pruski (Debrzno) na pograniczu z Pomorzem90, w miasteczku Złotów k. Łobżenicy91, we wsiach: Radzicz k. Wyrzyska92, Grabówno k. Miasteczka93, Ostrowo94, Juńcewo i Żerniki k. Żnina95, w mieście Krajance oraz wsiach: Piecewo, Tarnówka, Osówka i Żeleźnica k. Łobżenicy96. Trudno natomiast jednoznacznie zinterpretować wzmianki o miejscach modlitwy ludności luterańskiej 87 Korytkowski, Arcybiskupi gnieźnieńscy, t. 1, s. 30; Szymański, Biskupstwa polskie w wiekach średnich, s. 228; M. Różański, Sieć paraﬁalna w archidiakonacie łęczyckim w okresie staropolskim, „Colloquia Theologica Adalbertina. Biblica, Patristica et Historica”, 5 (2004), s. 53-54. 88 Za wyjątkiem parafii Siedlimowo i Wójcin należących do województwa brzeskokujawskiego oraz parafii i filii w Kleczewie należących do województwa kaliskiego, Litak, Kościół łaciński, s. 167. 89 AAGn. CE42, s. 540-542. 90 Rhesa, Kurzgefasste Nachrichten von allen seit der Reformation, s. 19, 173. 91 AAGn. CE42, s. 506-508, 510; Rhesa, Kurzgefasste Nachrichten von allen seit der Reformation, s. 172 (kościół ufundowany przez wojewodę Zygmunta Grudzińskiego w 1642 r.). 92 AAGn. CE42, s. 29-30, 95-96. 93 AAGn. CE42, s. 201-202. 94 AAGn. CE42, s. 776-777, 780. 95 ADWł. GAV55, s. 41, 43. 96 AAGn. CE42, s. 394-396. 131 1. Wielkopolska Tabela 25: Liczba świątyń w województwie gnieźnieńskim ok. 1772 r. Religie i kościoły Kościół braci czeskich Kościół katolicki ob. łacińskiego Diecezja /Eparchia Gniezno Archidiakonat/ Oﬁcjalat Gniezno Dekanat/ Protopopia/ Namiestnictwo Gniezno – św. Michał Gniezno – św. Piotr i Paweł AAp Gniezno – św. Trójca Łekno Słupca Żnin Kamień Poznań Poznań Świątynie główne Świątynie pomocnicze 1 – 13 7 15 10 23 17 20 11 5 2 25 10 101 57 Człuchów 1 – Łobżenica 12 16 Nakło 11 4 Więcbork 3 3 Czarnków 27 23 128 80 3 3 Kostrzyń 1 – Rogoźno 5 – 9 3 137 83 Kościół luterański 14 5 Religia mojżeszowa Suma końcowa 22 – 174 88 zawarte w wizytacjach łacińskiej archidiecezji gnieźnieńskiej. Ponieważ brakuje dodatkowych informacji – czasami nie wiadomo, czy leżały w miejscowości paraﬁalnej, czy w jednej z wsi należących do paraﬁi, czy były to świątynie, czy jedynie wyznaczone izby w chałupach określane mianem oratorium lub miejsca modlitwy – zostały one pominięte w statystyce ogólnej97. Do największych skupisk ludności luterańskiej należały miejscowości leżące na pograniczu z Pomorzem, w powiecie Chodzi tutaj o miejscowości (lub paraﬁe): Borowo (miejsce modlitwy, par. łac. Chojna), AAGn. CE18, s. 553 (1767 r.), Chomętowo, AAGn. CE18, s. 660 (1767 r.), Czerniejewo, AAGn. CE50, s. 13 (1767 r.), Dębionek (par. łac. Dębowo), AAGn. CE42, s. 73-74 (1766 r.), Dźwierszno, AAGn. CE42, s.633-634 (1766 r.), Gołańcz, AAGn. CE18, s. 546 (1767 r.), Grylewo, AAGn. CE18, s. 535 (1767 r.), Imielno, AAGn. CE18, s. 844, AAGn. CE50, s. 6 (1767 r.), Jaktorowo, ADWł. GAV32, s. 30 (1760 r.), Jarząbkowo, AAGn. CE50, s. 22 (1767 r.), Kcynia, AAGn. CE18, s. 582 (1767 r.), Kruchowo, AAGn. CE21, s. 25 (1781 r.), Linowiec, AAGn. CE21, s. 63 (1781 r.), Mirkowice, Thomas, Altes und Neues, s. 113 (1750 r.), Niechanowo, AAGn. CE50, s. 31 (1767 r.), Opatówko, AAGn. CE50, s. 31 (1767 r.), Parlin, ADWł. GAV55, s. 23 (1760 r.), Pawłowo, AAGn. CE50, s. 9 (1767 r.), Pobiedziska, AAGn. CE18, s. 820-821 (1766 r.), Radawnica, AAGn. CE42, s. 585, 590-592, 595 (1766 r.), Rogowo, ADWł. GAV55, s. 32 (1760 r.), Rynarzewo, AAGn. CE18, s. 605 (1767 r.), Samoklęski, AAGn. CE18, s. 600 (1767 r.), Słupy, AAGn. CE18, s. 594 (1767 r.), Smogulec, AAGn. CE18, s. 564 (1767 r.), Szczepanowo, AAGn. CE18, s. 676 (1767 r.), Witkowo, AAGn. CE50, s. 27 (1767 r.), Wronczyn, AAGn. CE18, s. 815 (1766 r.), Wysoka, AAGn. CE42, s. 123-124 (1766 r.), Zakrzewo, AAGn. CE42, s. 452-454 (1766 r.), Żelice (par. łac. Potulice), AAP. AV31, s. 643 (1778 r.). 97 132 Rozdział II. Prowincja wielkopolska nakielskim (Krajenka, Złotów, Radawnica, Łobżenica, Śmiłowo, Buczek Wielki, Wysoka, Głubczyn, Tarnówka, Zakrzewo), oraz na zachód od Gniezna, na pograniczu z województwem poznańskim (Kołata, Pruśce). Tabela 26: Liczba ludności luterańskiej w świetle wizytacji paraﬁi rzymskokatolickich archidiecezji gnieźnieńskiej z II połowy XVIII w. (powyżej 500 osób) Miejscowość Liczba ludności Podstawa źródłowa Krajenka 1649 AAGn. CE42, s. 394-396, 1766 r. Złotów 1001 AAGn. CE42, s. 506-508, 510, 1766 r. Radawnica 967 AAGn. CE42, s. 585, 590-592, 595, 1766 r. Łobżenica 863 AAGn. CE42, s. 287-288, 1766 r. Śmiłowo 846 AAGn. CE42, s. 156, 1766 r. Buczek Wielki 841 AAGn. CE42, s. 540-542, 1766 r. Wysoka 711 AAGn. CE42, s. 123-124, 1766 r. Dźwierszno 657 AAGn. CE42, s. 633-634, 1766 r. Kołata 600 AAGn. CE18, s. 815, 1766 r. Głubczyn 592 AAGn. CE42, s. 355-356, 1766 r. Pruśce 572 AAP. AV31, s. 491, 1778 r. Tarnówka 568 AAGn. CE42, s. 394-396, 1766 r. Zakrzewo 533 AAGn. CE42, s. 452-454, 1766 r. Miasteczko 533 AAGn. CE42, s. 201-202, 1766 r. Trląg 501 AAGn. CE39, k. 44, 1775 r. Zgodnie ze spisem pogłównego z 1765 r. w 3 powiatach województwa kaliskiego, które znalazły się potem w województwie gnieźnieńskim, znajdowały się 22 gminy żydowskie98. Spis podatkowy zaliczył do powiatu kcyńskiego miasteczko Łabiszyn, zaś do powiatu nakielskiego miasteczka Mrocza, Lędzyczek i Sępólno. W świetle innych źródeł, przede wszystkim kartograﬁcznych, miejscowości te należały do województw sąsiednich – Mrocza, Łabiszyn i Sępólno do inowrocławskiego, natomiast Lędyczek do pomorskiego. Do powiatu konińskiego został z kolei przyporządkowany Wilczyn, należący po 1768 r. do województwa gnieźnieńskiego. Mimo że Z. Guldon i T. Wijaczka potraktowali każdą jednostkę spisową z 1765 r. jako odrębną gminę żydowską, nie można wykluczyć, że niektóre z nich, zwłaszcza te, gdzie liczba żydów była niewielka, nie stanowiły odrębnych jednostek w II połowie XVIII w. Szczególne wątpliwości w województwie gnieźnieńskim budzą gminy w Czerniejowie, Żydowie oraz Gozdaninie99. Listę gmin żydowskich w województwie gnieźnieńskim można natomiast wzbogacić o Mieścisko, dla którego wizytacja z 1782 r. wzmiankuje o synagodze100, oraz Wyrzysk101. Wszystkie gminy województwa gnieźnieńskiego należały w XVIII w. do ziemstwa wielkopolskie102 go . Ich rozwój był nieco późniejszy w porównaniu z poznańską czy kaliską częścią Wielkopolski. 98 Liczba głów, s. 392; Guldon, Wijaczka, Żydzi wśród chrześcijan w miastach wielkopolskich, s. 191-192 (tabela nr 6: Gminy żydowskie w województwie kaliskim w 1765 r.). 99 Spis pogłównego zaliczył żydów z Gozdanina do województwa inowrocławskiego, Liczba głów, s. 395. 100 AAGn. CE23, s. 140. 101 AAGn. CE42, s. 253 (wzmianka o szkole w 1766 r.); US Commission No. POCE000424 (gmina powstała w XVIII w.). 102 Halperin, Acta Congressus Generalis, mapa. 1. Wielkopolska 133 Do najstarszych gmin należały Gniezno, gdzie najwcześniejsza wzmianka o żydach pochodzi z 1478 r., oraz Kcynia, Łabiszyn i Nakło, które pojawiają się w rejestrze skupisk ludności żydowskiej z 1507 r.103 Zgodnie ze spisem podatkowym z 1765 r. jedynie w Złotowie liczba żydów przekraczała 1 tys. Do większych skupisk województwa należały ponadto Chodzież, Łobżenica, Września, Skoki i Kcynia. Zestawienie obiektów sakralnych województwa gnieźnieńskiego wskazuje na więcej podobieństw z województwem poznańskim niż z kaliskim, z którego województwo gnieźnieńskie się wyodrębniło. Wynika to z silniejszych wpływów protestantyzmu w północnej części Wielkopolski w porównaniu z pograniczem śląsko-wielkopolskim. Dominacja Kościoła łacińskiego była o wiele wyraźniejsza w części gnieźnieńskiej i kcyńskiej, słabsza natomiast w powiecie nakielskim, gdzie występowała większość ujętych w statystyce luterańskich zborów i domów modlitwy. Biorąc pod uwagę obszar całego województwa (7987 km2 104), na jeden kościół łaciński przypadało 36,3 km2 (na jedną paraﬁę – 58,3 km2, zaś na jeden kościół ﬁlialny – 96,2 km2). Sieć kahalna była podobnie rozwinięta jak w województwie poznańskim i kaliskim – jedna gmina żydowska na ok. 363 km2. Najbardziej zróżnicowane wyznaniowo i etnicznie, biorąc pod uwagę geograﬁę obiektów sakralnych, było miasteczko Skoki położone tuż przy granicy z województwem poznańskim. Znajdował się w nim jedyny w województwie gnieźnieńskim funkcjonujący w II połowie XVIII w., zbór braci czeskich. Ponadto znajdowały się tam wspólnoty: luterańska, żydowska oraz rzymskokatolicka. W Krajence, Łobżenicy i Złotowie obok wspólnoty łacińskiej i żydowskiej funkcjonowały zbory luterańskie. Najwięcej zróżnicowanych wyznaniowo ośrodków było w powiecie nakielskim, gdzie wyszczególnić można kilkanaście miast, w których występowały obok siebie wspólnoty łacińska i luterańska, a sporadycznie także żydowska. Struktura patronatu kościołów chrześcijańskich odzwierciedla stosunki własnościowe w Wielkopolsce i nie różni się od sytuacji w województwie poznańskim i kaliskim (62,3% patronatu szlacheckiego, 28,3% duchownego, 6,3% królewskiego, 1,3% mieszczańskiego, 1,9% mieszanego). Jak zostało powiedziane na początku rozdziału, zasięg geograﬁczny Wielkopolski w historiograﬁi wyznaczany był najczęściej przez województwa poznańskie, kaliskie i gnieźnieńskie. Interpretację taką można spotkać chociażby w pracy „Dzieje Wielkopolski” wydanej w 1969 r. pod redakcją J. Topolskiego. Autorzy tego opracowania wskazywali jednocześnie na szersze znaczenie tego terminu, który obejmował także ziemie środkowopolskie: łęczycką, sieradzką oraz Kujawy105. Polityczne i terytorialne wyodrębnienie księstw łęczyckiego i sieradzkiego nastąpiło w XIII w. S. Arnold, analizując średniowieczne granice kasztelanii wschodzących w skład późniejszych województw łęczyckiego i sieradzkiego, akcentował wielokrotnie ich zbieżność z granicami kościelnymi określonymi przez bullę z 1136 r.106 Z formalnego punktu widzenia do województwa s i e r a d z k i e g o w okresie nowożytnym (powiaty: Sieradz, Szadków, Piotrków, Radomsko) była zaliczona także ziemia wieluńska, wcześniej określana jako rudzka (Wieluń, Ostrzeszów)107. Zajmowała ona szczególne miejsce na pograniczu Małopolski, Wielkopolski oraz Śląska108. Na jej terenie granice między archidiecezją gnieźnieńską i diecezją wrocławską ulegały ciągłym zmianom aż do XVII w.109 103 M. Horn, Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce z 1507 r., „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 1974, nr 93, s. 13; Guldon, Wijaczka, Osadnictwo żydowskie w województwach poznańskim i kaliskim w XVI-XVII w., s. 71. 104 Wg A. Pawińskiego 3 powiaty, które utworzyły w XVIII w. województwo gnieźnieńskie, zajmowały w II połowie XVI w. 8270 km2, Polska XVI wieku pod względem geograﬁczno-statystycznym, t. 1: Wielkopolska, s. 50. 105 Topolski, Pojęcie regionu historycznego, s. 29. 106 Arnold, Terytorja plemienne, s. 50-55. 107 Tenże, Geograﬁa historyczna, s. 97; E. Callier, Powiat ostrzeszowski w XVI wieku. Szkic geograﬁczno-historyczny, Poznań 1888, s. 3. O odrębności ziemi wieluńskiej od województwa sieradzkiego pisał K. Buczek we wstępie do Słownika historyczno-geograﬁcznego ziemi wieluńskiej w średniowieczu, oprac. R. Rosin, Warszawa 1963, s. 36. 108 Związek, Przynależność kościelna, s. 66. 109 Kumor, Granice metropolii i diecezji, s. 102-103. 134 Rozdział II. Prowincja wielkopolska Na obszarze województwa sieradzkiego (ziemia wieluńska) położona była w XVIII w. część łacińskiej diecezji wrocławskiej. Chodzi tutaj o dekanaty Ostrzeszów i Opatów. S. Arnold uważa, że terytorium ostrzeszowskie zaliczano w XII w. do Śląska, stąd jego przynależność do diecezji wrocławskiej. W XIII w. zostało ono przyłączone do ziemi kaliskiej, zaś pod koniec wieku XIV – do ziemi wieluńskiej110, ale pod względem przynależności kościelnej wciąż zaliczało się do diecezji wrocławskiej. Pozostała część województwa sieradzkiego należała do archidiecezji gnieźnieńskiej, przy czym paraﬁe Czarnocin, Nagorzyce oraz Wolbórz zostały przekazane w 1764 r. diecezji włocławskiej. Większość paraﬁi oraz kościołów ﬁlialnych województwa sieradzkiego należała do archidiakonatu uniejowskiego oraz wieluńskiego archidiecezji gnieźnieńskiej. Archidiakonat uniejowski należał do najstarszych w archidiecezji, natomiast terytorium wieluńskie zostało wydzielone z archidiakonatu kaliskiego na początku XVI w.111 Jedynie niewielkie fragmenty województwa wkraczały w granice archidiakonatów: gnieźnieńskiego (dek. Konin), kaliskiego (dek. Kalisz i Staw), kurzelowskiego (dek. Kurzelów) oraz łęczyckiego (dek. Tuszyn). Na terenie wojewódzwa sieradzkiego źródła poświadczają funkcjonowanie w II połowie XVIII w. 199 paraﬁi oraz 173 kościołów pomocniczych. Wśród paraﬁi uwagę zwraca dość duża liczna kościołów kolegiackich, które występowały w Wolborzu, Wieluniu, Uniejowie, Sieradzu i Łasku. Zgromadzenia zakonne prowadziły lub obsługiwały 8 świątyń paraﬁalnych. Szczególną rolę odgrywali tutaj paulini. Wśród kościołów pomocniczych było 28 klasztornych i 20 prepozytur szpitalnych. Sieć paraﬁalna ziemi wieluńskiej była lepiej rozwinięta i gęstsza niż w pozostałej części województwa sieradzkiego, co było uwarunkowane nieco odmienną sytuacją osadniczą112. Uwagę zwraca dość znaczna liczba kościołów ﬁlialnych, o wiele wyższa niż w województwie kaliskim i gnieźnieńskim, dorównująca niemal liczbie paraﬁi. S. Litak wiąże to zjawisko z rozwojem reformacji oraz położeniem terytorium wieluńskiego i archidiakonatu uniejowskiego przy granicy ze Śląskiem113. Teoretycznie powinna za tym iść dość znaczna liczba funkcjonujących jeszcze zborów protestanckich, analogicznie jak to miało miejsce chociażby w powiecie wałeckim województwa poznańskiego czy nakielskim województwa gnieźnieńskiego. Jak wynika z akt wizytacji dekanatów Staw (1759 r.)114, Wieluń (1763 r.)115, Uniejów (1789 r.)116, Warta (1790 r.)117, które informowały dość regularnie o protestantach, ich liczba nie była tutaj wysoka. Najwięcej, bo 78 „dysydentów”, zamieszkiwało paraﬁę Wielenin w dekanacie Uniejów118. W świetle zgromadzonych informacji źródłowych udało się potwierdzić funkcjonowanie w II połowie XVIII w. jedynie dwóch protestanckich miejsc modlitwy w województwie sieradzkim – w Błaszkach luteranie posiadali swoje oratorium (mieszkało tam 10 rodzin luterańskich)119, zaś w Walichnowach znajdowała się nieokreślona bliżej świątynia, nad którą opiekę sprawowali Mieszkowscy z Kąt Walichnowskich120, wyznawcy kalwinizmu. Osadnictwo żydowskie w województwie sieradzkim jest dość późne (XV w.). Zgodnie z ustaleniami Z. Guldona pogłówne w latach 1563-1565 płacili jedynie żydzi z dwóch miast – Warty Arnold, Terytorja plemienne, s. 35-37. Kortykowski, Arcybiskupi gnieźnieńscy, t. 1, s. 34-35. 112 S. Litak, Struktura i funkcje paraﬁi w Polsce, w: Kościół w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 2, Kraków 1968, s. 282-284. 113 Tenże, Paraﬁe w Rzeczypospolitej, s. 49-50. 114 ADWł. GAV45. 115 ADWł. GAV59. 116 ADWł. GAV88. 117 ADWł. GAV89. 118 ADWł. GAV88, k. 10. 119 Oratorium to zostało pominięte w statystyce zbiorczej, gdyż nie są znane jego charakter i trwałość, ADWł. GAV45, s. 18; AAGn. CE22b, s. 838. 120 ADWł. GAV59, s. 1567. 110 111 135 1. Wielkopolska Tabela 27: Liczba świątyń w województwie sieradzkim ok. 1772 r. Religie i kościoły Diecezja /Eparchia Archidiakonat/ Oﬁcjalat Dekanat/ Protopopia/ Namiestnictwo Świątynie główne Kościół kalwiński Kościół katolicki ob. łacińskiego Gniezno Świątynie pomocnicze 1 – Gniezno Konin 3 3 Kalisz Kalisz – 1 Staw 8 2 8 3 Kurzelów Kurzelów Łęczyca Tuszyn Ter. wieluńskie Krzepice Uniejów 5 2 18 17 8 8 Ruda 18 14 Wieruszów 13 15 39 37 Brzeźnica 16 14 Lutomiersk 11 8 Radomsko 16 18 Szadek 25 22 Uniejów 12 8 Warta 22 18 102 88 175 150 Włocławek Włocławek Wolbórz 3 6 Wrocław Opole Olesno 1 – Wrocław Opatów 9 6 Ostrzeszów Religia mojżeszowa Suma końcowa 11 11 20 17 21 17 199 173 11 – 211 173 i Wielunia121. Mimo szeregu dekretów de non tolerandis Judaeis wydanych dla miast sieradzkich, w ciągu XVII i I połowy XVIII w. powstało kilka nowych zorganizowanych gmin żydowskich. Spis pogłównego z 1765 r. wymienia 10 synagog w województwie sieradzkim, w tym 3 (Działoszyn, Kępno, Bolesławiec) w ziemi wieluńskiej. Największymi skupiskami, liczącymi powyżej 1 tys. mojżeszowych, były Działoszyn (1956 osób w kahale), Łask (1588) oraz Piotrków (1107). Kahały sieradzkie nie odgrywały jednak większej roli we władzach ziemstwa wielkopolskiego. Z mapy I. Halperina wynika, że jedynie kahał w Koniecpolu, w południowej części województwa sieradzkiego, należał do ziemstwa małopolskiego122. 121 122 Guldon, Wijaczka, Żydzi wśród chrześcijan w miastach wielkopolskich, s. 174. Halperin, Acta Congressus Generalis, mapa. 136 Rozdział II. Prowincja wielkopolska W związku z zaledwie jedną świątynią kalwińską oraz 11 kahałami żydowskimi funkcjonującymi na terenie województwa sieradzkiego można ten obszar określić jako homogeniczny wyznaniowo i etnicznie. Na strukturę wyznaniową tego terytorium w niewielkim tylko stopniu wpływało sąsiedztwo Śląska – 97% wszystkich obiektów sakralnych to świątynie rzymskokatolickie. Biorąc pod uwagę rozległość województwa sieradzkiego (12 220 km2 123), na jedną paraﬁę przypadało tutaj średnio 61,4 km2, zaś na jeden kościół ﬁlialny 70,6 km2. Zagęszczenie kahałów było zdecydowanie niższe niż w omówionych wyżej województwach Wielkopolski właściwej – na jeden kahał przypadało aż 1111 km2. Czynnikiem, który prawdopodobnie wpłynął na stosunkowo słabszy rozwój osadnictwa żydowskiego w województwie sieradzkim, mogła być struktura własnościowo-prawna miast, które należały w połowie do króla i w połowie do duchowieństwa. Struktura prawa patronatu świątyń chrześcijańskich była natomiast bardzo zbliżona do innych województw wielkopolskich: patronat szlachecki – 63,1%, duchowny – 23,8%, królewski – 9%, mieszczański – 1,6%, akademicki – 0,4%, mieszany – 2%. Położone na północ od sieradzkiego województwo ł ę c z y c k i e obejmowało obszar niemal dwukrotnie mniejszy (4282 km2 124). Dzieliło się w okresie nowożytnym na 3 powiaty: łęczycki, orłowski i brzeziński125. Obszar województwa łęczyckiego w całości zamykał się w archidiecezji gnieźnieńskiej, stanowiąc korpus archidiakonatu łęczyckiego126. W 1764 r. kilka paraﬁi należących do dekanatu Wolbórz traﬁło na zasadzie zamiany w ręce biskupów włocławskich127. Na terenie województwa łęczyckiego znajdowała się także część dekanatu Rawa Mazowiecka (arch. Łowicz). Wiąże się to z kwestią zależności od Łęczycy terenów na południe od kasztelanii łowickiej. Zagadnienie to zanalizował dość dokładnie S. Arnold, wyprowadzając wniosek, że nastąpiło tu przesunięcie granic archidiecezji gnieźnieńskiej w kierunku wschodnim na niekorzyść biskupstwa poznańskiego (dek. Łowicz, Skierniewice, Rawa Mazowiecka). Wiązał to z „analogicznym faktem na zachodniej granicy diecezji gnieźnieńskiej, mianowicie z przesunięciem się jej (na korzyść biskupstwa poznańskiego) na obszarze kaszt. czestramskiej”128. Przynależność do dekanatu Uniejów kościoła ﬁlialnego w Chodowie tłumaczy jego zależność od paraﬁi w Wartkowicach leżącej po lewej stronie Neru (woj. sieradzkie). Na terenie województwa łęczyckiego znajdowała się także jedna paraﬁa z dekanatu Sompolno (arch. gnieźnieński). Mogło to wynikać z faktu przynależności jeszcze w XIV w. Grzegorzewa do kasztelanii w Lądzie, razem z sąsiednimi wsiami Kiełczew, Boguszyniec, Skobielice i Rzuchów129. W ogólnej liczbie 117 świątyń rzymskokatolickich województwa łęczyckiego 1/3, a dokładniej 31%, stanowiły kościoły ﬁlialne. Wśród kościołów paraﬁalnych 6 (7,5%) było jednocześnie kościołami zakonnymi, zaś w jednym przypadku – w Łaznowie – paraﬁa była obsługiwana przez zakonników, cystersów z Sulejowa. Jeżeli chodzi o kościoły ﬁlialne, to w 8 przypadkach (21,6%) pełniły one funkcję świątyń szpitalnych, zaś w 7 (18,9%) były to kościoły zakonne (6 męskich oraz jeden żeński – norbertanek w Łęczycy). Wśród kościołów ﬁlialnych należy wymienić także kolegiatę w Tumie k. Łęczycy. Wg A. Pawińskiego 4 powiaty, które wchodziły w XVIII w. w skład województwa sieradzkiego, zajmowały w II połowie XVI w. – 8913 km2. Jeżeli uzupełnić to o 2777 km2 ziemi wieluńskiej, to otrzymamy wielkość bardzo zbliżoną do naszego szacunku – 11 690 km2, Polska XVI wieku pod względem geograﬁczno-statystycznym, t. 1: Wielkopolska, s. 50. 124 A. Pawiński obszar 3 powiatów, które wchodziły w XVIII w. w skład województwa łęczyckiego, szacował na 4378 km2 w II połowie XVI w., Polska XVI wieku pod względem geograﬁczno-statystycznym, t. 1: Wielkopolska, s. 50. 125 Gloger, Geograﬁa historyczna, s. 106; Arnold, Terytorja plemienne, s. 54-55. 126 Na temat granic oraz sieci paraﬁalnej archidiakonatu łęczyckiego zob. Różański, Sieć paraﬁalna w archidiakonacie łęczyckim, passim; P. Staniszewski, Terytorium archidiakonatów: łęczyckiego i łowickiego w okresie przedrozbiorowym, „Studia Loviciensia”, 3 (2001), s. 255-266. 127 Różański, Sieć paraﬁalna w archidiakonacie łęczyckim, s. 54-56. 128 Arnold, Terytorja plemienne, s. 71. 129 Tamże, s. 33. 123 137 1. Wielkopolska Tabela 28: Liczba świątyń w województwie łęczyckim ok. 1772 r. Religie i kościoły Kościół katolicki ob. łacińskiego Diecezja /Eparchia Gniezno Archidiakonat/ Oﬁcjalat Religia mojżeszowa Suma końcowa Świątynie pomocnicze Gniezno 1 1 Łęczyca Kłodawa 18 7 Kutno 18 1 Łęczyca 15 11 Tuszyn 2 1 Zgierz Włocławek Świątynie główne Dekanat/ Protopopia/ Namiestnictwo Sompolno Łowicz Rawa Mazowiecka Uniejów Uniejów Włocławek Wolbórz 16 11 69 31 5 4 – 1 75 37 5 – 80 37 11 – 91 37 W II połowie XVIII w. w 11 ośrodkach miejskich130 województwa łęczyckiego – na ogólną liczbę 25 miast, w których występowały obiekty sakralne – znajdowały się gminy żydowskie. Osadnictwo żydowskie było tutaj dość późne, podobnie jak w ziemi sieradzkiej. Pojawienie się żydów na pograniczu wielkopolsko-mazowieckim można wiązać zarówno z migracjami wewnątrz Królestwa Polskiego, jak również z imigracją zachodnioeuropejską. W II połowie XVI w. gminy występowały jedynie w Łęczycy i Krośniewicach131. W XVII stuleciu pojawiają się w kolejnych miastach132. Najważniejszym ośrodkiem osadnictwa żydowskiego pozostała do końca XVIII w. Łęczyca133. Wszystkie wymienione w spisie pogłównego z 1765 r. miasta województwa łęczyckiego zostały w statystyce uznane za samodzielne gminy żydowskie134. Interpretacja taka może jednak budzić pewne wątpliwości, związane ze sposobem zapisu, jaki pojawia się w tym źródle. Wskazuje on bowiem, że jedynym miastem kahalnym była Łęczyca („Miasto Łęczyca kachalne”). Przy pozostałych miastach pojawia się zapis w formule „Miasto Sobota z arendarzami do tegoż ... 243”. Określenie „do tegoż” można rozumieć jako określenie przynależności ludności do kahału w mieście Sobota, jak również jako wyraz przynależności samego miasta do kahału w Łęczycy. Za taką interpretacją przemawia zapis dla miasta Piątek: „W mieście Piątku Pokrzywna ulica z arendarzami do tegoż kachału Łęczyckiego ... 139”135. Oznaczałoby to, że wszystkie gminy województwa łęczyckiego pełniły rolę przykahałków kahału łęczyckiego136. Nie można wykluczyć, że II połowa XVIII i początek wieku 130 Spis z 1765 r. zaliczył błędnie Żychlin do ziemi gostyńskiej województwa rawskiego, Liczba głów, s. 406. Zob. „Regestr diecezjów”, s. 82; Litak, Kościół łaciński, s. 192. 131 Fijałkowski, Żydzi w województwach łęczyckim i rawskim, s. 32-34. 132 Guldon, Wijaczka, Żydzi wśród chrześcijan w miastach wielkopolskich, s. 171-173. 133 Liczba głów, s. 406 (1067 żydów). 134 Elementem decydującym był brak rozróżnienia w statusie gminy łęczyckiej i pozostałych gmin województwa łęczyckiego na mapie gmin z lat 1667-1764, Acta Congressus Generalis, mapa; zob. też: Guldon, Wijaczka, Żydzi wśród chrześcijan w miastach wielkopolskich, s. 193. 135 Liczba głów, s. 406. 136 Tak sprawę przedstawia P. Fijałkowski, Żydzi w województwach łęczyckim i rawskim w XV-XVIII wieku, s. 63. 138 Rozdział II. Prowincja wielkopolska XIX to w ziemi łęczyckiej okres uzyskiwania samodzielności przez kahały podległe wcześniej ośrodkowi łęczyckiemu. W opinii P. Fijałkowskiego około 1780 r. status niezależnych od Łęczycy gmin uzyskały skupiska w Parzęczewie, Strykowie i Żychlinie. Pozostałe miały nadal status przykahałków137. Analogii można szukać w odległej ziemi przemyskiej województwa ruskiego. Należy dodać, że na mapie kahałów I. Halperina wszystkie kahały województwa łęczyckiego, włącznie z kahałem łęczyckim, zostały oznaczone jednakowym symbolem i zaliczone do ziemstwa wielkopolskiego138. Sieć kościołów paraﬁalnych i ﬁlialnych Kościoła łacińskiego w województwie łęczyckim była rozbudowana podobnie jak w innych województwach Wielkopolski właściwej. Podobieństwo z zachodnimi województwami Wielkopolski dotyczy także struktury patronatu. Ze względu na strukturę własnościową dominował tu patronat rzeczowy prywatny (szlachecki – 58%). Na jedną świątynię łacińską przypadało 36,6 km2, przy czym na kościół paraﬁalny 53,5 km2, zaś na ﬁlialny – 115,7 km2. Uwagę zwraca niemal dwukrotnie większe zagęszczenie kahałów w porównaniu z województwem sieradzkim – jeden kahał na 389 km2, oraz całkowity brak wspólnot protestanckich. Ze względu na rozmieszczenie gmin żydowskich wyłącznie w ośrodkach miejskich, co było charakterystyczne dla całej Wielkopolski właściwej, fenomen wielowyznaniowości można odnieść jedynie do miast. Zjawisko arendy żydowskiej dobrze znane wsi ruskiej jest niemal nieobecne w zachodnich województwach Korony139. Obok ziemi sieradzko-łęczyckiej do Wielkopolski właściwej, w nieco szerszym rozumieniu tego pojęcia, zaliczane były także Kujawy140. Początkowo Kujawy wchodziły w skład dzielnicy mazowieckiej Bolesława Kędzierzawego. Dalsze podziały książęce, zwłaszcza w wieku XIII i XIV, dały podstawę wykształcenia się województw brzeskokujawskiego i inowrocławskiego, do którego została włączona także ziemia dobrzyńska. Województwo b r z e s k o k u j a w s k i e należało do najmniejszych na terenie Rzeczypospolitej. Liczyło zaledwie 3413 km2 141 i podzielone było na 5 powiatów: brzeski, radziejowski, przedecki, kowalski i kruszwicki. Tak duże rozdrobnienie powiatowe Z. Gloger tłumaczy znaczną gęstością zaludnienia województwa brzeskiego w XVI w.142 Województwo brzeskokujawskie, obok pomorskiego i inowrocławskiego, stanowiło główną część składową łacińskiej diecezji włocławskiej. Dzięki badaniom oraz wydawnictwom źródłowym S. Chodyńskiego, S. Librowskiego, ostatnio kontynuowanym przez W. Kujawskiego i S. Olczaka, dość dobrze znany jest rozwój organizacyjny tej diecezji143. Rozbieżne stanowiska na temat samego Tamże, s. 66. Halperin, Acta Congressus Generalis, mapa (omyłkowo do województwa łęczyckiego przyporządkował Głowno, zaliczane do województwa rawskiego, Liczba głów, s. 406; „Regestr diecezjów”, s. 100). 139 J. Topolski, Uwagi o strukturze gospodarczo-społecznej Wielkopolski w XVIII wieku, czyli dlaczego na jej terenie nie było żydowskich karczmarzy, w: Żydzi w Wielkopolsce na przestrzeni dziejów, red. J. Topolski, K. Modelski, Poznań 1995, s. 71-72. 140 Gloger, Geograﬁa historyczna Polski, s. 82 („Wielkopolska bez Mazowsza i Prus, to jest obejmująca województwa: Poznańskie z Ziemią Wschowską, Kaliskie z Gnieźnieńskiem, Sieradzkie z Ziemią Wieluńską, Inowrocławskie z Ziemią Dobrzyńską, Brzesko-kujawskie i Łęczyckie, posiadała przestrzeni mil kwadratowych 1052”). 141 Podobny obszar zajmowało województwo brzeskokujawskie w II połowie XVI w. (3277 km2), Polska XVI wieku pod względem geograﬁczno-statystycznym, t. 1: Wielkopolska, s. 50. 142 Arnold, Geograﬁa historyczna, s. 95-96; Gloger, Geograﬁa historyczna, s. 110-111. Genezę podziału powiatowego województwa brzeskiego przedstawił S. Arnold (Terytorja plemienne, s. 55-58: powiat kruszwicki i radziejowski, s. 61-64: powiat brzesko-kujawski, kowalski i przedecki). 143 Do najważniejszych prac należy wielotomowe wydawnictwo Monumenta historica dioeceseos Wladislaviensisís, t. 1-25, Wladislaviae 1881-1912; S. Chodyński, Włocławska diecezja, w: Encyklopedia kościelna, red. M. Nowodworski, t. 32, Włocławek 1913, s. 55-80; S. Librowski, Kapituła katedralna włocławska, Warszawa 1949; S. Librowski, Wizytacje diecezji włocławskiej, cz. 1. Wizytacje diecezji kujawsko-pomorskiej, t. 1. Opracowanie archiwalno-źródłoznawcze, z. 1-2, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 8 (1964), s. 5-186; 10 (1965) s. 35-206; W. Kujawski, Repetytorium ksiąg wizytacyjnych diecezji kujawsko-pomorskiej przechowywanych w Archiwum Diecezjalnym we Włocławku, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Ko137 138 1. Wielkopolska 139 powstania diecezji oraz jednoczesnego funkcjonowania dwóch ośrodków biskupich w Kruszwicy i Włocławku zreferował B. Kumor w pracy poświęconej granicom diecezji polskich144. Diecezja włocławska pierwotny podział wewnętrzny otrzymała tuż po swoim powstaniu w XII w. i do końca XVIII w. dzieliła się niezmiennie na 3 archidiakonaty: włocławski, kruszwicki oraz pomorski145. Rola archidiakonów spadła po powstaniu oﬁcjalatów okręgowych, jednak archidiakonat jako jednostka administracji terytorialnej łączącej kilka dekanatów funkcjonował nieprzerwanie w diecezji włocławskiej przez cały okres nowożytny. Najstarszy wykaz dekanatów pochodzi z 1325 r., ale nie jest on kompletny146. Ustalony w wieku XV podział diecezji włocławskiej na archidiakonaty i dekanaty nie uległ wielkim zmianom aż do końca istnienia Rzeczypospolitej. Przed I rozbiorem diecezja włocławska składała się z 22 dekanatów – 10 w archidiakonacie pomorskim, 4 w kruszwickim oraz 8 we włocławskim147. Na terenie województwa brzeskokujawskiego znajdowała się większość paraﬁi archidiakonatu włocławskiego (dek. Brześć Kujawski, Izbica, Kowal z wyjątkiem paraﬁi Łanięta, Radziejów oraz Służewo z wyjątkiem paraﬁi Ostrowąs i Służewo, część dek. Nieszawa), a także fragmenty archidiakonatu kruszwickiego (dek. Kruszwica). Granice województwa wykraczały nieznacznie poza granice diecezji kujawskiej. Przynależność paraﬁi Duninów do diecezji płockiej wynikała z faktu, że właścicielem tej wsi była kapituła płocka148. Jeżeli chodzi o kilka paraﬁi archidiecezji gnieźnieńskiej (dek. Sompolno, Żnin, Gniezno – św. Michał), które leżały na samym południu województwa brzeskokujawskiego, to ich przynależność jest wynikiem zamiany z 1764 r., o której była wyżej mowa. Stanowi to wyraz wcześniejszego kształtowania się granic politycznych w stosunku do granic administracji kościelnej149. Wśród kościołów województwa brzeskokujawskiego zdecydowanie dominowały świątynie paraﬁalne (68, 67,3%). Najważniejsze z nich to kościół katedralny pw. Wniebowzięcia NMP we Włocławku oraz kolegiacki pw. Piotra i Pawła Apostołów w Kruszwicy. Wśród świątyń zakonnych było 5 kościołów paraﬁalnych oraz 7 ﬁlialnych, w tym w Dobiegieniowie obsługiwany przez franciszkanów konwentualnych z Dobrzynia. W Kowalu, Brześciu Kujawskim i Włocławku funkcjonowały ponadto prepozytury szpitalne. Wizytacje łacińskiej diecezji włocławskiej z II połowy XVIII w. dość regularnie informują o dysydentach zamieszkujących poszczególne paraﬁe. Ich liczba była jednak niewielka i nie przekraczała zazwyczaj kilku lub kilkunastu osób. Obecność innowierców na Kujawach jest związana przede wszystkim z rozwijającym się, głównie na Pomorzu i Żuławach, osadnictwem olęderskim. Do takich ośrodków można zaliczyć Wilkostowo (par. Grabie)150, Kamieniec (par. Koneck)151 oraz nadwiślańskie wsi Wistka Szlachecka i Dąb (par. Włocławek). Te ostatnie miejscowości stanowiły najważniejsze skupiska ludności protestanckiej w województwie brzeskokujawskim. Wizytacja ścielne” 68 (1997), s. 27-160; 71 (1999), s. 141-252; 73 (2000), s. 277-397; 74 (2000), s. 263-413; 76 (2001), s. 101-228; 80 (2003) s. 65-152; tenże, Repertorium ksiąg wizytacyjnych diecezji kujawsko-pomorskiej przechowywanych w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 77 (2002), s. 149-268; S. Olczak, Kościoły parafialne w archidiakonacie włocławskim XVI-XVIII w., Lublin 2004. 144 Kumor, Granice metropolii i diecezji polskich, s. 89-92. 145 Abraham, Organizacja Kościoła, s. 156-157. 146 Chodyński, Włocławska diecezja, s. 59. 147 Litak, Kościół łaciński, s. 334-346. 148 SGKP. II, s. 226 („Wieś Duninów należała do kapituły płockiej, podlegała więc wraz z paraﬁą juryzdykcyi biskupstwa płockiego”). 149 Arnold, Terytorja plemienne, s. 33. 150 ADWł. AV41, k. 34av; ADWł. AV26, s. 140. 151 ADWł. AV26, s. 158. 140 Rozdział II. Prowincja wielkopolska z 1766 r. odnotowała kaplicę oraz szkołę luterańską w paraﬁi Wistka Szlachecka zamieszkanej przez 309 luteran (270 dorosłych i 39 dzieci)152. Większe skupiska ludności protestanckiej zamieszkiwały także paraﬁe: Izbica Kujawska153, Zgłowiączka154, Siniarzewo155, Sadlno156, Przedecz157, Piotrków Kujawski158, Orle159, Broniszewo160 oraz wspomniane Koneck161 i Grabie162. Żydzi województwa brzeskokujawskiego należeli do ziemstwa Wielkopolski. Ich liczba w nielicznych tutaj kahałach była jednak zdecydowanie niższa niż w pozostałych prowincjach Rzeczypospolitej. Wystarczy powiedzieć, że zgodnie ze spisem pogłównego z 1765 r. najliczniejsza była gmina w mieście Kowal licząca 260 osób163. Kahały w Lubrańcu, Izbicy, Przedeczy były podobnych rozmiarów, natomiast nieco mniej liczne znajdowały się w najstarszej gminie w regionie położonej w mieście Brześć Kujawski i w Piotrkowie Kujawskim. Na podstawie spisu pogłównego ustalono liczbę gmin żydowskich województwa brzeskokujawskiego na 6164. Podobnie jak w przypadku województwa łęczyckiego w spisie pogłównego z 1765 r. występuje różny zapis dla poszczególnych gmin województwa brzeskokujawskiego. Zgodnie z nim głównym ośrodkiem kahalnym był Brześć Kujawski. W przypadku pozostałych miast pojawia się zapis w formule „Synagogi Przedeckiey 210”, co może oznaczać nieokreślony stopień zależności do Brześcia Kujawskiego i klasyﬁkować pozostałe ośrodki gminne jako przykahałki165. Sytuacja formalnoprawna poszczególnych gmin, zarówno w województwie łęczyckim, jak i brzeskokujawskim, wymaga dokładniejszych studiów źródłowych. Stopień dominacji struktur Kościoła łacińskiego na terenie województwa brzeskokujawskiego przypomina inne województwa wielkopolskie (93,5%). Jeden kościół łaciński przypadał tutaj na 33,8 km2 (paraﬁa na 50,2 km2, zaś ﬁlia na 103,4 km2). Są to wartości bardzo zbliżone do liczb z województwa łęczyckiego, natomiast w porównaniu np. z województwem sieradzkim rzadziej występują kościoły ﬁlialne. Jeżeli chodzi o organizację kahalną, to gminy żydowskie znajdowały się w co trzecim ośrodku miejskim województwa brzeskokujawskiego (na jedną gminę przypadało średnio 569 km2). Charakterystyczne są też wyraźne ślady osadnictwa olęderskiego, zwłaszcza w nadwiślańskiej części województwa. Były to jednak wydzielone enklawy wśród większości łacińskich wsi kujawskich. Województwo brzeskokujawskie cechowało się bardzo dużym odsetkiem świątyń podlegających patronatowi duchownemu, który dorównywał patronatowi szlacheckiemu (po 31 świątyń, 42,5%). Wynikało to z dość znacznych posiadłości zakonów, jak też kapituły oraz biskupa włocławskiego w tej części diecezji włocławskiej166. Pozostałe kategorie patronatu odgrywały mniejszą rolę (m.in. patronat królewski – 11%). ADWł. AV27, s. 23, 24. ADWł. AV40, k. 174a; ADWł. AV25, s. 192. 154 ADWł. AV37, s. 44a. 155 ADWł. AV26, s. 127. 156 ADWł. AV40, k. 233a. 157 ADWł. AV58, k. 43v. 158 ADWł. AV39, k. 229, 230a. 159 ADWł. AV40, k. 202a. 160 ADWł. GAV87, s. 79. 161 ADWł. AV41, k. 43av. 162 ADWł. AV26, s. 140. 163 Liczba głów, s. 394. 164 Tamże; Guldon, Wijaczka, Żydzi wśród chrześcijan w miastach wielkopolskich, s. 178-195. Z nieznanych przyczyn mapa gmin żydowskich z lat 1667-1764 pomija gminy w Piotrkowie Kujawskim, natomiast zalicza do województwa brzeskokujawskiego Wilczyn (Acta Congressus Generalis, mapa). 165 Liczba głów, s. 394. 166 Szady, Prawo patronatu, s. 95. 152 153 141 1. Wielkopolska Tabela 29: Liczba świątyń w województwie brzeskokujawskim ok. 1772 r. Religie i kościoły Kościół katolicki ob. łacińskiego Diecezja /Eparchia Gniezno Archidiakonat/ Oﬁcjalat Gniezno Dekanat/ Protopopia/ Namiestnictwo Gniezno – św. Michał Sompolno Żnin Świątynie główne 2 Świątynie pomocnicze – 4 4 1 – 7 4 Płock Płock Gostynin 1 – Włocławek Kruszwica Kruszwica 6 4 Włocławek Brześć Kujawski 13 12 Izbica Kujawska 7 1 Kowal 11 7 Nieszawa 2 1 Radziejów 14 3 7 1 Służewo 54 25 60 29 68 33 Kościół luterański – 1 Religia mojżeszowa Suma końcowa 6 – 74 34 Obok części brzeskokujawskiej w okresie rozbicia dzielnicowego zostały na Kujawach wydzielone jeszcze dwie dzielnice: inowrocławska i dobrzyńska, które w momencie włączenia do Królestwa Polskiego utworzyły jeden obszar administracyjny określany jako województwo i n o w r o c ł a w s k i e 167. Odrębność ziemi dobrzyńskiej (pow. dobrzyński, rypiński i lipnowski) wynikała z dawnych związków z Mazowszem, lecz przede wszystkim z położenia geograﬁcznego po prawej stronie Wisły, która oddzielała ziemię dobrzyńską od pozostałej części województwa inowrocławskiego (pow. inowrocławski i bydgoski). Należy dodać, że ziemia dobrzyńska dopiero w 1717 r. została formalnie włączona do województwa brzeskokujawskiego, a następnie do inowrocławskiego168. Dawny związek ziemi dobrzyńskiej z Mazowszem widać w przynależności tej części województwa inowrocławskiego do diecezji płockiej. W XIV, XV i XVII w. toczyły się spory między diecezją włocławską a płocką o paraﬁe leżące w ziemi dobrzyńskiej. W wyniku wyroków sądów kościelnych z lat 1321, 1445 i 1639 kilkanaście paraﬁi leżących po prawej stronie Wisły zostało przyznanych diecezji włocławskiej169, przy czym większość obszaru powiatów dobrzyńskich pozostała w diecezji płockiej (dekanaty: Dobrzyń, Rypin, Lipno oraz pojedyncze paraﬁe dekanatów: Bieżuń, Sierpc i Górzno). W województwie inowrocławskim znajdowała się również większość paraﬁi dekanatu Więcbork oraz kilka paraﬁi dekanatu Żnin należących do archidiecezji gnieźnieńskiej. Główna część województwa inowrocławskiego, włączając w to stolicę województwa, położona była na terenie diecezji włocławskiej, w archidiakonacie kruszwickim i włocławskim. Arnold, Geograﬁa historyczna, s. 96. Gloger, Geograﬁa historyczna, s. 117. 169 B. Kumor, Granice diecezji płockiej, „Studia Płockie”, 3 (1975), s. 46-47. 167 168 142 Rozdział II. Prowincja wielkopolska Największy odsetek kościołów ﬁlialnych znajdował się w gnieźnieńskiej części województwa inowrocławskiego (arch. Kamień). Jest to teren o charakterystyce stosunków wyznaniowych zbliżonej do północnej części województwa gnieźnieńskiego, gdzie silne były wpływy promieniującego z Pomorza protestantyzmu (na 30 świątyń było aż 19 ﬁlialnych). W pozostałych częściach województwa odsetek kościołów ﬁlialnych wynosił 27,3%, zaś w skali całego województwa – 34,2%. Wśród 54 kościołów ﬁlialnych było 14 kościołów zakonnych oraz 9 prepozytur szpitalnych. Jeżeli chodzi o paraﬁe prowadzone przez zgromadzenia zakonne, to wpływy swoje rozciągali tutaj głównie bożogrobcy oraz cystersi z Koronowa. W sumie zakonnicy prowadzili duszpasterstwo w 8 kościołach paraﬁalnych. Wymieniony wyżej dekanat kamieński archidiecezji gnieźnieńskiej cechował się dość znacznym odsetkiem ludności protestanckiej. Jedna z najliczniejszych wspólnot luterańskich znajdowała się w Sępólnie Krajeńskim, gdzie w II połowie XVIII w. obok odbudowanego zboru funkcjonowały także prywatne miejsca modlitwy170. Zbory luterańskie znajdowały się także we wsiach Pęperzyn171, Gliszcz, Michałki172 oraz w Mroczy, zaś w sąsiednim Kosowie był cmentarz173. Ważnym punktem na mapie protestantyzmu w województwie inowrocławskim jest też wieś Wałdowo, gdzie w 1767 r. mieszkało więcej luteran niż katolików, a mimo to brak jest informacji o funkcjonującej w II połowie XVIII w. świątyni luterańskiej174. Podobnie jak w przypadku północnej części województwa gnieźnieńskiego, charakter oraz trwałość kilku innych oratoriów oraz domów modlitwy wymienionych w wizytacjach archidiecezji gnieźnieńskiej oraz diecezji włocławskiej budzą poważne wątpliwości175. W pasie nadwiślańskim rozwijało się z kolei osadnictwo olęderskie. Dość trudno dokładniej określić jego charakter w II połowie XVIII w. W opinii historyków zajmujących się mennonitami (Olędrami) zatraciło ono z czasem etniczny i wyznaniowy charakter, przekształcając się, podobnie jak to było w przypadku prawa niemieckiego, w szczególny typ kontraktów osadniczych określanych jako olęderskie176. Nie zmienia to faktu, że wizytacje paraﬁi łacińskich odnotowywały regularnie społeczności „olęderskie” w północnej części Kujaw w latach 60. i 70. XVIII w.177 Sytuację komplikuje fakt, że mennonici byli określani w źródłach czasami jako dysydenci, czasami zaś jako luteranie. Do osad olęderskich należała wieś Bógpomóż (par. Bobrowniki), gdzie w II połowie XVIII w. znajdowała się kaplica178. Nie ma niestety potwierdzenia źródłowego dla świątyni mennonickiej przed 1772 r. w okolicach Nieszawki Małej, Nieszawki Wielkiej czy też Podgórza Toruńskiego179. Podobnie liczne wspólnoty okolic podbydgoskiego miasta Fordon180 i samej Bydgoszczy nie posiadały swoich świątyń. Wizytacja z 1763 r. mówi o liczbie 1114 luteran w Bydgoszczy, lecz chodzi tutaj raczej o mennonitów i wsie paraﬁalne, gdyż w samym mieście luteran praktycznie nie było aż do 1772 r.181 Jeżeli chodzi o prawy brzeg Wisły (ziemia dobrzyńska), to należy wspomnieć AAGn. CE42, s. 907-910, 913. AAGn. CE42, s. 686-688. 172 Materiały do dziejów ziemi płockiej, t. 10, wyd. M.M. Grzybowski, Płock 1999, s. 127, 315. 173 AAGn. CE42, s. 747-748, 756. Werner datuje początki paraﬁi ewangelickiej dopiero na okres po I rozbiorze Polski, Werner, Geschichte der evangelischen Parochien, s. 221-222. 174 Cmentarz wspólny z katolikami, AAGn. CE42, s. 885-886; SGKP. XII, s. 926. 175 Ze statystyki zbiorczej zostały wyłączone m. in. oratoria i domy modlitwy wzmiankowane w miejscowościach lub paraﬁach: Sitno, Rościmin i Czarmuń (par. łac. Zabartowo), AAGn. CE42, s. 714-715, 717 (1767 r.), Dąbrówka Nowa, AAGn. CE16, s. 475 (1763 r.), Tonin, Skoraczewo i Sośno (par. łac. Wąwelno), AAGn. CE42, s. 804-805 (1767 r.). 176 W. Rusiński, Osady tzw. „Olędrów” w dawnym województwie poznańskim, Poznań 1939-Kraków 1947, s. 9, 27-34. 177 Szczegółową listę skupisk mennonickich w Prusach Królewskich i na Kujawach przygotowała K. Ciesielska (Osadnictwo „olęderskie” w Prusach Królewskich i na Kujawach, s. 221-225). 178 ADWł. AV26, s. 189; SGKP. I, s. 279. 179 ADWł. AV41, k. 114av. 180 ADWł. AV43, k. 439, 442v, 443. 181 Werner, Geschichte der evangelischen Parochien, s. 37 (pisze o dwóch rodzinach luterańskich w 1772 r.). 170 171 143 1. Wielkopolska Tabela 30: Liczba świątyń w województwie inowrocławskim ok. 1772 r. Religie i kościoły Kościół katolicki ob. łacińskiego Diecezja /Eparchia Gniezno Płock Archidiakonat/ Oﬁcjalat Gniezno Dekanat/ Protopopia/ Namiestnictwo Żnin Kamień Więcbork Dobrzyń Dobrzyń Płock Włocławek Kruszwica Włocławek Świątynie główne Świątynie pomocnicze 3 2 11 19 14 21 11 3 Górzno 7 3 Lipno 9 5 Rypin 9 6 36 17 Bieżuń 2 – Sierpc 3 1 Fordon 5 1 41 18 7 4 Gniewkowo 14 3 Inowrocław 12 4 Kruszwica 3 – 36 11 Bobrowniki 8 2 Nieszawa 3 2 2 – Służewo 13 4 49 15 104 54 Kościół luterański 5 – Kościół mennonicki Religia mojżeszowa Suma końcowa 1 1 11 – 121 55 o znacznej liczbie „dysydentów”, prawdopodobnie Olędrów, w dekanacie Lipno (par. Osiek, Wola). Oratorium dysydenckie we wsi Włóki, na północ od Bydgoszczy, także można wiązać z nadwiślańskich osadnictwem olęderskim182. Największym skupiskiem ludności mojżeszowej w województwie inowrocławskim była stolica województwa, należąca do najstarszych skupisk żydowskich na Kujawach183. Rozwijające się od XVI w. osadnictwo żydowskie na Kujawach poniosło dotkliwe straty w okresie potopu szwedzkiego (m.in. upadek gminy w Pakości)184. Mapa gmin żydowskich dla lat 1667-1765 przygotowana przez I. Halperina185 wymienia jedynie 5 gmin w województwie inowrocławskim należących do ziemstwa Ze względu na wątpliwy charakter obiektu nie został on ujęty w statystyce zbiorczej, ADWł. AV43, k. 469v. Guldon, Żydzi w miastach kujawskich, s. 100. 184 Guldon, Wijaczka, Żydzi wśród chrześcijan w miastach wielkopolskich, s. 179-181. 185 Acta Congressus Generalis, mapa. 182 183 144 Rozdział II. Prowincja wielkopolska wielkopolskiego: Dobrzyń186, Fordon, Inowrocław, Kikół187 oraz Lipno188. Autor pominął gminy w Radzikach Wielkich, Łabiszynie, Mroczy i Sępolnie Krajeńskim. Spis pogłównego żydowskiego z 1765 r. informuje ponadto o skupisku w Żołędowie (13 żydów)189. W wizytacji z 1767 r. jest z kolei wzmianka o synagodze w Pruszczu k. Więcborka190. Trudno jednak znaleźć inne potwierdzenie funkcjonowania kahałów w tych miejscowościach w II połowie wieku XVIII. Województwo inowrocławskie poprzez swoje geograﬁczne „wyciągnięcie” w kierunku północnym wchodziło w bezpośredni kontakt z Pomorzem oraz promieniującym stamtąd wpływem protestantyzmu i osadnictwa mennonickiego. Stąd przewaga struktur łacińskich jest minimalnie mniej wyraźna (89,8%) niż w położonych bardziej na południe województwach sieradzkim, łęczyckim, kaliskim czy brzeskokujawskim. Struktury Kościoła łacińskiego należą do najsłabiej rozbudowanych w Wielkopolsce. Biorąc pod uwagę obszar województwa (6480 km2), na jeden kościół przypadało 41 km2 (na jedną paraﬁę 62,3 km2, zaś na jeden kościół ﬁlialny – 120 km2). Kahały znajdowały się w co trzecim mieście województwa inowrocławskiego. Jedna gmina przypadała na 589 km2, przy czym nie można mieć pewności co do funkcjonowania kilku z nich w II połowie XVIII w. W północno-zachodniej części województwa koncentrowało się osadnictwo protestanckie (niemieckie), zaś w przywiślańskiej części, na północ i południe od Bydgoszczy, rozwijała się kolonizacja olęderska (mennonicka). P o d s u m o w a n i e. Dominacja struktur Kościoła łacińskiego w Wielkopolsce ma swoje źródła w charakterze pierwotnej chrystianizacji tych ziem w okresie średniowiecza. Obecność innych, poza rzymskokatolickim, wyznań i religii związana była z reformacją, która zwyciężyła na obszarach sąsiadujących z Wielkopolską od zachodu, północy i południa. Późnośredniowieczna i nowożytna kolonizacja żydowska, a następnie rozwój demograﬁczny gmin, uczyniły z wyznawców religii mojżeszowej trzecią pod względem liczebności grupę etniczną i wyznaniową w Wielkopolsce. Należy zaznaczyć, że ludność protestancka, przy różnym natężeniu osadnictwa, była rozproszona zarówno w miastach, jak i na wsi, głównie w województwie poznańskim, gnieźnieńskim oraz we fragmentach inowrocławskiego. Żydzi tworzyli niemal wyłącznie skupiska miejskie, zaś zjawisko arendy czy karczmy żydowskiej na wsi występowało w Wielkopolsce w bardzo ograniczonym zakresie. Przed sumarycznym ujęciem relacji wyznaniowych dla 7 województw wielkopolskich warto przyjrzeć się korelacji między liczbą obiektów sakralnych poszczególnych wyznań a liczbą ludności. Jest to element krytyki do przyjętej w założeniu metody analizy sytuacji wyznaniowej poprzez rozmieszczenie świątyń. Wobec braku systematycznych spisów demograﬁcznych dla całej Wielkopolski należy posłużyć się sondażowymi próbami dla regionów, gdzie materiał źródłowy pozwala określić strukturę wyznaniową ludności. Z pomocą przychodzi tutaj m.in. opublikowany przez M. Kędzielskiego „Przedrozbiorowy spis ludności diecezji poznańskiej (1765-1769)”191. Obejmuje on katolików i dysydentów (protestantów). Pominięcie w nim żydów autor edycji źródłowej tłumaczy odrębnym spisem pogłównego przepro- 186 Na mapie został błędnie utożsamiony z Dobrzyniem n. Drwęcą, podczas gdy gmina istniała w Dobrzyniu n. Wisłą, Guldon, Wijaczka, Żydzi wśród chrześcijan w miastach wielkopolskich, s. 195. 187 W wizytacji z 1781 r. jest wzmianka, że we wsi Kikół Żydzi mają „szkołę z kominem absque scitu oﬃcii wystawioną”, zaś cmentarz mają w Lipnie, Materiały do dziejów ziemi płockiej, t. 10, s. 213. 188 Wizytacja z 1781 r. mówi o zależności od kahału dobrzyńskiego: „domostwo z kuminem, w którym nabożeństwo swoje odprawują i to domostwo nazwane bóżnica -- należą do synagogi dobrzyńskiej”, tamże, s. 227. 189 Liczba głów, s. 392, 396. 190 AAGn. CE42, s. 856. 191 Kędzielski, Przedrozbiorowy spis ludności, s. 227-235. 145 1. Wielkopolska wadzonym w latach 1764-1765 na terenie całej Rzeczypospolitej192. Mimo że granice spisu obejmują diecezję poznańską, analiza porównawcza zostanie ograniczona do obszaru województwa jako jednostki administracyjnej dającej się zastosować do wszystkich wyznań. Tabela 31: Skład wyznaniowy ludności na terenie województwa poznańskiego w latach 1765-1772 Katolicy Liczba Liczba obiektów sakralnych (głównych i pomocniczych) Liczba obiektów sakralnych (głównych, tj. paraﬁi i synagog kahalnych) Dane demograﬁczne Dysydenci (Protestanci) Liczba Procent 55 16,8 233 Procent 71,3 483 79,0 89 178 319 59,8 99 757 Żydzi Liczba 39 Procent 11,9 14,6 39 6,4 33,5 19 913 6,7 Źródło danych demograﬁcznych: Kędzielski, Przedrozbiorowy spis ludności diecezji poznańskiej, s. 227-235; Mahler, Żydzi w dawnej Polsce, s. 159. Jak widać, w skali całego województwa poznańskiego liczba obiektów sakralnych jedynie w dużym przybliżeniu oddaje proporcje między poszczególnymi grupami wyznaniowymi (mapa 3). Rzeczywista przewaga ludności katolickiej w Poznańskiem nie była aż tak wyraźna, jak wynika to z zestawienia obiektów sakralnych. Można tłumaczyć to trzema okolicznościami. Pierwsza wynikała z sytuacji formalnoprawnej wyznań protestanckich, które nie mogły swobodnie rozwijać się i organizować w gminy wyznaniowe w Rzeczypospolitej po 1717 r. Druga może wynikać z faktu, że mniejszości wyznaniowe często były rozproszone w małych grupkach, niezdolnych do wytworzenia na tyle silnej społeczności, żeby zorganizować gminę i wystarać się o odrębną świątynię. Trzeci element, być może najważniejszy, to postawa oraz stosunek właścicieli ziemskich, którzy mieli decydujący głos w kwestii budowy oraz utrzymania świątyń w swoich dobrach. Pokazuje to dobrze analiza rozwoju oraz zaniku gmin protestanckich przeprowadzona w pracy A. Wernera193. Postawa właścicieli względem poddanych o innym niż oni sami wyznaniu jest bardzo ciekawym zagadnieniem, wymagającym dokładnych studiów w skali lokalnej. Informacje o strukturze wyznaniowej wschodnich rubieży Wielkopolski, głównie ziemi dobrzyńskiej, można zweryﬁkować dzięki opisom paraﬁi w diecezji płockiej wykonanym z polecenia biskupa Michała Jerzego Poniatowskiego w 1776 r. i opublikowanym w 1785 r. w 4. tomie „Rozporządzeń y pism pasterskich”194. Zgodnie z tym spisem ogólna liczba ludności ziemi dobrzyńskiej wynosiła 31 553 osoby, przy czym 5687 dzieci poniżej 7. roku życia nie zostało uwzględnionych w statystyce wyznaniowej. Wśród 25 866 osób dorosłych było 21 545 katolików (83,3%), 3096 dysydentów (12%) oraz 1225 żydów (4,7%). Charakterystyczne jest to, że 12-procentowy wskaźnik ludności protestanckiej w ziemi dobrzyńskiej nie jest praktycznie odzwierciedlony w statystyce obiektów sakralnych. Najwyraźniejsza koncentracja ludności protestanckiej występowała na pograniczu z ziemią chełmińską, jednak w żadnej z paraﬁi dekanatów Rypin, Lipno czy Górzno nie są wzmiankowane świątynie innowiercze w II połowie XVIII w. (poza Michałkami k. Rypina oraz wsią Bógpomoż k. Bobrownik). Tamże, s. 224. Werner, Geschichte der evangelischen Parochien, passim. 194 Rozporządzenia y pisma pasterskie za rządów [...] Michała Jerzego Poniatowskiego biskupa płockiego etc. etc. do dyecezyi płockiey wydane. Dla wygody teyże dyecezyi zebrane, i do druku podane, t. 4, Warszawa 1785, s. 413-469; zob. Kumor, Spis ludności diecezji krakowskiej, s. 7. 192 193 GR GR 146 0DSDE8G]LDáSURFHQWRZ\OXGQRĞFLSURWHVWDQFNLHM QDWHUHQLHáDFLĔVNLHMGLHFH]MLSR]QDĔVNLHMZU 0DSDD8G]LDáSURFHQWRZ\ĞZLąW\ĔOXWHUDĔVNLFK QDWHUHQLHáDFLĔVNLHMGLHFH]MLSR]QDĔVNLHMRNU NP 6NDOD &]DUQNyZ &]DUQNyZ 5RJRĨQR 5RJRĨQR 2ERUQLNL 2ERUQLNL /ZyZHN /ZyZHN 3R]QDĔ =EąV]\Ĕ .RVWU]\Ĕ 3R]QDĔ =EąV]\Ĕ %XN 3\]GU\ *URG]LVN ĝURGD 3\]GU\ *URG]LVN .RĞFLDQ ĝPLJLHO .RĞFLDQ 1RZH0LDVWR ĝUHP ĝPLJLHO %RUHN :VFKRZD .RĨPLQ .URELD 1RZH0LDVWR ĝUHP %RUHN :VFKRZD .RĨPLQ .URELD Rozdział II. Prowincja wielkopolska ĝURGD .RVWU]\Ĕ %XN 147 1. Wielkopolska Materialnym świadectwem obecności „olędrów”195 w ziemi dobrzyńskiej były natomiast tzw. szkoły pokątne, określane w wizytacjach łacińskich jako luterskie, oraz cmentarze. Obiekty te znajdowały się we wsiach: Kretki, Obórki, Jeziorki (par. Osiek Wielki), Kierz Półwieski (par. Radziki Duże), Grzęby (par. Świedziebnia), Strzygi, Łąkie (par. Karnkowo), Grodzeń (par. Kikół), Komorowo i Białowieżyn (par. Lipno), Łęk (par. Osiek n. Wisłą)196. Wizytacja paraﬁi w Woli zawiera wyraźną wzmiankę, że w Makowiskach „mają heretycy w pewnym domostwie szkołę, do której się co niedziela schodzą na swoje nabożeństwo”. Miejscem modlitwy bywały też zwykłe chałupy, jak w przypadku wsi Rętwiny i Gaj (par. Radomin), Bocheniec (par. Płonne), Zbójenko oraz Wojnowo (par. Róże)197. Interesujący z punktu widzenia klasyﬁkacji obiektów i miejsc modlitwy jest opis paraﬁi Mazowsze. Znajdowały się w niej dwa typy oratoriów protestanckich. Mieszkańcy wsi Morgi Świętosławskie mieli budynek o dwóch izbach – w jednej z nich mieszkał nauczyciel (szkolnik), zaś w drugiej izbie z ławkami wierni zbierali się na nabożeństwa. Z kolei mieszkańcy wsi Niedźwiedź nie mieli osobnego budynku, lecz nabożeństwa odprawiali kolejno w różnych domostwach. Ponieważ wymienione wyżej domy nie miały charakteru odrębnych świątyń i ich trwałość jako miejsc modlitewnych była niska, zostały pominięte w statystyce obiektów sakralnych. Jednak ze względu na społeczną i religijną rolę zarówno szkół pokątnych, czasowych domów modlitwy, jak i cmentarzy należy w przyszłości wypracować metodę włączenia tych obiektów do badań nad geograﬁą wyznań i religii. Tabela 32: Liczba i udział procentowy świątyń w Wielkopolsce ok. 1772 r. Województwo Liczba i udział procentowy świątyń: rzymskokatolickich luterańskich braci czeskich kalwińskich mennonickich żydowskich poznańskie 16 243 km2 79,1% 483 13,9% 85 0,7% 4 – – 6,4% 39 ziemia drahimska 651 km2 78,6% 11 21,4% 3 – – – – kaliskie 8 566 km2 91,3% 336 0,5% 2 0,5% 2 – – 7,6% 28 gnieźnieńskie 7 987 km2 84% 220 7,3% 19 0,4% 1 – – 8,4% 22 sieradzkie 12 220 km2 96,9% 372 – – 0,3% 1 – 2,9% 11 łęczyckie 4 282 km2 91,4% 117 – – – – 8,6% 11 brzeskokujawskie 3 413 km2 93,5% 101 0,9% 1 – – – 5,6% 6 inowrocławskie 6 480 km2 89,8% 158 2,8% 5 – – 1,1% 2 6,3% 11 RAZEM 59 842 km2 87,66% 1 798 5,61% 115 0,34% 7 0,05 1 0,10% 2 6,24% 128 195 Obok nazw „olęderskie” czy „olędrzy” często na określenie osad mennonickich występuje w źródłach termin „na rumunkach”. 196 Materiały do dziejów ziemi płockiej, t. 10, s. 83, 104 („w domu mieszkalnym”), 118 („w domu dla szulmajstra wystawionym”), 203, 213 („dom prywatny z kominem w którym schulmajster mieszka i tam się na swoje nabożeństwo schodzą”), 227 (szkoły do nabożeństwa), 254. 197 Tamże, s. 93, 111, 273, 300. 148 Rozdział II. Prowincja wielkopolska Na terenie Wielkopolski w II połowie XVIII w. występowały świątynie 5 wyznań chrześcijańskich (rzymskokatolickie, luterańskie, kalwińskie, czeskobraterskie i mennonickie) oraz religii mojżeszowej. We wszystkich województwach dominował zdecydowanie Kościół łaciński (na 2051 obiektów sakralnych – 1798, czyli 87,7%, to kościoły rzymskokatolickie), przy czym przewaga ta była wyraźniejsza w południowo-wschodniej części Wielkopolski – powyżej 90% (woj. kaliskie, łęczyckie, sieradzkie i brzeskokujawskie) niż w północno-zachodniej – poniżej 90% (woj. poznańskie z ziemią drahimską, gnieźnieńskie oraz inowrocławskie). Znajdujące się na terenie Wielkopolski diecezje łacińskie stanowią, razem z diecezją krakowską, główny korpus organizacji Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej. Udział procentowy kościołów łacińskich w Małopolsce właściwej (85,6%) i Wielkopolsce właściwej (87,7%) był do siebie bardzo zbliżony. Jeżeli chodzi zagęszczenie obiektów sakralnych, uwarunkowane głównie natężeniem osadniczym i stopniem rozbudowy struktur paraﬁalnych w średniowieczu, to Wielkopolska posiadała tę sieć niemal identycznie rozbudowaną jak Małopolska właściwa. Na jeden obiekt sakralny w obu dzielnicach wypadało odpowiednio: w Małopolsce właściwej (województwa lubelskie, krakowskie i sandomierskie) – 29,9 km2, zaś w Wielkopolsce 29,2 km2, przy czym na jeden kościół łaciński przypadało w Małopolsce – 34,8 km2, zaś w Wielkopolsce – 33,3 km2. Dominacja Kościoła łacińskiego w obu dzielnicach słabła na pograniczu: w Małopolsce w części południowej i wschodniej, gdzie rosło znaczenie Cerkwi greckokatolickiej, zaś w Wielkopolsce w części północnej i zachodniej, gdzie rosła liczba wyznawców kościołów protestanckich. Najbardziej „rzymskokatolickie” jawi się w tym kontekście pogranicze Małopolski i Wielkopolski, województw krakowskiego i sandomierskiego z sieradzkim i łęczyckim. Jeżeli chodzi o zagęszczenie świątyń łacińskich, to można zauważyć, że nieco więcej kościołów było w województwach wysuniętych bardziej na południe i wschód (woj. kaliskie i sieradzkie), które układały się w jeden pas z województwem krakowskim w prowincji małopolskiej. Geograﬁa wyznań w Wielkopolsce ukazana poprzez rozmieszczenie obiektów sakralnych wskazuje na większą liczbę protestantów na pograniczu z Brandenburgią i Pomorzem niż w sąsiadującej ze Śląskiem południowej części Wielkopolski. Właśnie na pograniczu ze Śląskiem znajdowały się zbory braci czeskich (w sumie 7 na terenie całej Wielkopolski), pozostałość dawnej Jednoty Wielkopolskiej. Zbory luterańskie (115 obiektów) skoncentrowane były natomiast w zachodniej i północnej części województwa poznańskiego, a także w północnej części województw gnieźnieńskiego oraz inowrocławskiego. Rozmieszczenie skupisk protestanckich w Wielkopolsce związane było zarówno z pierwszą (średniowieczną), jak i wtórną (nowożytną) kolonizacją niemiecką 198. W kujawskiej i dobrzyńskiej części Wielkopolski znajdowała się w II połowie XVIII w. południowa granica osadnictwa olęderskiego (mennonickiego) na terenie Rzeczypospolitej (dwie świątynie publiczne oraz ok. 20 szkół i miejsc modlitwy). Można śmiało przyjąć, że odsetek ludności protestanckiej był na analizowanym obszarze wyższy niż ok. 6-procentowy wynikający ze statystyki obiektów sakralnych. Rozmieszczenie zborów wskazuje bowiem jedynie największe skupiska tej ludności. Źródła sporadycznie i nieregularnie informują o istnieniu mniejszych grup, rozproszonych wśród ludności katolickiej. Ludność żydowska (124 kahały) była rozmieszczona na obszarze całej Wielkopolski dość równomiernie. Najmniej gmin, w stosunku do Kościołów chrześcijańskich, znajdowało się w województwie sieradzkim. 198 S. Inglot, Kolonizacja wewnętrzna a napływ Niemców do Polski od XVI do XVIII w., Kraków 1945, s. 21. 2. Prusy Królewskie 149 2. Prusy Królewskie Odrębne potraktowanie w ramach prowincji wielkopolskiej Prus Królewskich jest uzasadnione zarówno dziejami politycznymi, jak i społeczno-religijnymi tego obszaru. Mianem Prus Królewskich określa się zachodnią część byłego państwa krzyżackiego w Prusach, jaka na mocy traktatu toruńskiego z 1466 r. została poddana władzy państwa polskiego199. Z punktu widzenia geograﬁi historycznej w ramach Prus Królewskich można wydzielić dwie krainy: Prusy oraz Pomorze, przy czym pierwotna granica między Prusami i Pomorzanami przebiegała nieco na wschód od Wisły200. W niemieckiej literaturze przedmiotu przyjęło się określać Prusy Książęce jako Prusy Wschodnie (Ostpreussen), Prusy Królewskie jako Prusy Zachodnie (Westpreussen), zaś Pomorze Zachodnie jako Pomorze (Pommern). Realny proces uniﬁkacji Prus Królewskich z Koroną rozpoczął się wraz z powstaniem sejmików wojewódzkich w 1526 r. oraz unią parlamentarną na sejmie w Lublinie w 1569 r. Pozostały jednak pewne odrębności dotyczące głównie ustroju prawno-sądowego oraz parlamentarnego. Istotnym elementem wyróżniającym Prusy Królewskie na tle ziem koronnych był silny wpływ kultury niemieckiej oraz protestantyzmu, który utrzymywał się tutaj aż do końca istnienia Rzeczypospolitej. Pozostałości ustroju państwa krzyżackiego przetrwały także w organizacji terytorialnej Prus Królewskich. Dawne komturie zostały zastąpione w Prusach Książęcych przez starostwa książęce, zaś w Prusach Królewskich przez powiaty. Wynikiem uniﬁkacji ustrojowej z Koroną i Wielkopolską był natomiast podział włączonych ziem na województwa201. Prusy Królewskie od XVI w. dzieliły się na 3 województwa: pomorskie, chełmińskie oraz malborskie, do którego zaliczano także cieszące się znaczną autonomią oraz odrębnością dominium biskupów warmińskich. Podobnie jak w przypadku starostwa drahimskiego, wątpliwości może budzić przynależność administracyjna ziemi lęborskiej i bytowskiej przekazanej jako lenno Brandenburgii na mocy traktatów welawsko-bydgoskich z 1657 r. Z punktu widzenia formalnoprawnego ziemię lęborską i bytowską, podobnie jak starostwo drahimskie, należy uznać za część Rzeczypospolitej (województwa pomorskiego) aż do I rozbioru202. Ziemie l ę b o r s k a i b y t o w s k a jako teren dominacji Kościoła luterańskiego są bardzo istotne z punktu widzenia geograﬁi wyznaniowej Rzeczypospolitej. Mapa zborów zamieszczona w pracy A. Klempa („Zbory protestanckie w Prusach Królewskich oraz w okręgach lęborskim i bytowskim od II połowy XVII do II połowy XVIII wieku”)203 wskazuje na dużo większe zagęszczenie 199 M. Biskup, Prusy Królewskie i Krzyżackie (1466-1526), w: Historia Pomorza, t. 2, cz. 1, red. G. Labuda, Poznań 1976, s. 42. Arnold, Geograﬁa historyczna Polski, s. 100. J. Małłek, Dwie części Prus – nowsze spojrzenie, w: Prusy Książęce i Prusy Królewskie w XVI-XVIII wieku, red. J. Wijaczka, Kielce 1997, s. 9-13. 202 Na mapie Rizziego-Jabłonowskiego z 1772 r. oraz na „Polonii” Karola Perthéesa z 1770 r. ziemie te zostały włączone do Brandenburgii. Na mapach historycznych okręgi lęborski i bytowski są włączane w granice Rzeczypospolitej, jednak jako obszar odrębny od województwa pomorskiego, Litak, Atlas Kościoła łacińskiego, s. 120 (jako obszar wyodrębniony od województwa pomorskiego); Klemp, Protestanci w dobrach prywatnych, mapy. T. Waga w swoim opisie administracji Rzeczypospolitej wydanym w 1767 r. wymienia powiaty lęborski i bytowski przy województwie pomorskim, jednak z uwagą: „Powiaty Lemburski i Bytowski od 1657 roku w ręku króla pruskiego zostają” (s. 19). Na temat prawnych aspektów podległości Lęborka i Bytowa zob. W. Kostuś, Władztwo Polski nad Lęborkiem i Bytowem. Studium historyczno-prawne, Wrocław 1954 (zwłaszcza rozdz. 9: Lenno Lębork i Bytów w rękach elektora brandenburskiego w latach 1658-1772, s. 105-122) oraz A. Kamińska-Linderska, Między Polską a Brandenburgią. Sprawa lenna lęborsko-bytowskiego w drugiej połowie XVII w., Wrocław-Warszawa-Kraków 1966. 203 Autor pominął niektóre zbory, np. we wsi Sominy w ziemi bytowskiej (ADPel. G63b, k. 96; ADPel. G69, k. 24; Materialien zur Bevölkerungskunde Kreis Bütow in Pommern Ältere Zeit, hrsg. K.D. Kreplin, s. 173 [dostęp: http://www. buetow-pommern.info/materialien/DOWNLOAD/VEROEFF0.PDF, 24.06.2010]). Nie udało się natomiast potwierdzić 200 201 150 Rozdział II. Prowincja wielkopolska tych obiektów w porównaniu z centralną częścią województwa pomorskiego. Sytuacja wyznaniowa na tym obszarze związana była z dziejami politycznymi, które warunkowały z kolei sytuację społeczno--religijną. Głównym czynnikiem była faktyczna przynależność tych ziem do księstwa zachodniopomorskiego w momencie wybuchu reformacji. W krótkim okresie realnego polskiego panowania (1637-1657) udało się co prawda częściowo przeprowadzić rekatolicyzację tych dwóch starostw, ale jedynie na płaszczyźnie organizacyjnej i formalnoprawnej204. Znaczenie protestantyzmu wzrosło jeszcze bardziej po przekazaniu ziemi lęborskiej i bytowskiej elektorowi brandenburskiemu w 1657 r. W II połowie XVIII w. funkcjonowały tutaj jedynie 3 paraﬁe łacińskie (Lębork, Bytów i Ugoszcz) oraz 12 filialnych należących do archidiakonatu pomorskiego diecezji włocławskiej. W tym samym okresie w ziemi bytowskiej funkcjonowało 5 paraﬁi oraz 2 kościoły ﬁlialne, natomiast w ziemi lęborskiej – 12 paraﬁi oraz 4 świątynie ﬁlialne luterańskie205. Od 1677 r. w Zwartowie, a także krótko (1671-1736) w Charbrowie pracowali kaznodzieje reformowani206. Na wschód i południe od ziemi lęborskiej i bytowskiej znaczenie protestantyzmu było wyraźnie słabsze. Województwo p o m o r s k i e, zajmujące leżącą po lewej stronie Wisły część Prus Królewskich, dzieliło się w 1764 r. (po reformie systemu administracyjnego) na 10 powiatów: gdański, pucki, kościerzyński, tczewski, skarszewski, nowski, świecki, tucholski, człuchowski i mirachowski207, i zajmowało obszar 13 110 km2. W opinii Marcelego Kosmana niewielka liczba protestanckich gmin wyznaniowych w XVIII w. świadczy o zwycięstwie kontrreformacji oraz Kościoła katolickiego na tym obszarze. Silniejszy wpływ luteranizmu wiązał się z największymi ośrodkami miejskimi oraz z ich okolicami. Widać to doskonale na przykładzie Gdańska, w którym i wokół którego skoncentrowana była znaczna liczba świątyń luterańskich208. Województwo pomorskie należało w całości do archidiakonatu pomorskiego diecezji włocławskiej oraz kamieńskiego (dek. Człuchów i Tuchola) łacińskiej archidiecezji gnieźnieńskiej. W archidiakonacie pomorskim – obok województwa pomorskiego – znajdowały się jedynie starostwa lęborskie i bytowskie, o których była mowa wyżej. Utrata Pomorza Gdańskiego na rzecz zakonu krzyżackiego w XIV w. nie oznaczała likwidacji jurysdykcji biskupów włocławskich, jednak aż do 1466 r. pretensje do zwierzchności kościelnej zgłaszali tutaj biskupi pomezańscy. Krzyżacy podejmowali też próby utworzenia niezależnej od Gniezna diecezji pomorskiej. Dopiero powrót tych ziem w granice polityczne Rzeczypospolitej oznaczał umocnienie pozycji Kościoła katolickiego, który w źródłach istnienia zboru we wsi Rozłazino (Roslasin) – pomija go m.in. mapa organizacji kościelnej Prus w 1785 r. (Die kirchliche Organisation um 1785). E. Müller w opisie paraﬁi Dzięcielec informuje o istniejącym w XVII w. kościele ewangelickim w Rozłazinie, który został zajęty przy katolików, na skutek czego paraﬁa została przeniesiona w 1641 r. do wsi Dzięcielec, Müller, Die Evangelischen Geistlichen Pommerns, t. 2, s. 241. 204 A. Mączak, Prusy w dobie rozkwitu gospodarczego i w okresie walk o zjednoczenie z Koroną, w: Historia Pomorza, t. 2, cz. 1, red. G. Labuda, Poznań 1976, s. 404. 205 Podstawowe informacje o rozwoju organizacyjnym wyznań protestanckich w ziemi lęborskiej i bytowskiej zawiera m.in. 2. tom cytowanej pracy E. Müllera, Die Evangelischen Geistlichen Pommerns, passim. 206 W. Kriegseisen podaje, że w Zwartowie po śmierci ostatniego pastora ewangelickiego, Dawida Behra, zbór został przejęty przez luteran, Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy, s. 85. Z informacji podanych przez E. Müllera (Die Evangelischen Geistlichen Pommerns, s. 549-552) wynika jednak, że zarówno Dawid Behr, jak i jego następca Paweł Gottfried Cassius obsługiwali zbór w Zwartowie z pobliskiego Lęborka, gdzie mieszkali (plebania w Zwartowie groziła zawaleniem). Dopiero po śmierci Cassiusa opiekę nad gminą przejął pastor ze Stołpia, Gotthilf Peter Crüger, a następnie od 1781 r. pastor Samuel Hartmann, pastor z Krokowej. Inna sytuacja była w Charbrowie, gdzie po śmierci ostatniego pastora reformowanego Johannesa Oniasa zbór przeszedł w ręce luterańskie. 207 Waga, Wyciąg z geograﬁi polskiej, s. 19; Gloger, Geograﬁa historyczna, s. 166. Wcześniej województwo pomorskie dzieliło się na 8 powiatów: gdański, pucki, tczewski, nowski, świecki, tucholski, człuchowski i mirachowski, Arnold, Geograﬁa historyczna, s. 102-103. 208 M. Kosman, Prusy Królewskie – stosunki wyznaniowe, w: Historia Pomorza, t. 2, cz. 2, red. G. Labuda, Poznań 1984, s. 404. 2. Prusy Królewskie 151 utrzymał tutaj regularną organizację paraﬁalną oraz dekanalną. Biskupi włocławscy zdawali sobie doskonale sprawę z różnic, jakie występowały między kruszwicko-włocławską a pomorską częścią ich diecezji. Szczególnym problemem była rola luteran w stolicy archidiakonatu – Gdańsku209. Zwierzchność archidiecezji gnieźnieńskiej nad południowo-zachodnim skrawkiem województwa pomorskiego (archidiakonat kamieński) był pozostałością władzy arcybiskupa nad ziemią słupską, sprawowanej jeszcze na początku XIV w.210 Na obszarze tym, podobnie jak w północnej części województwa gnieźnieńskiego, znajdowały się w II połowie XVIII w. silne ogniska luteranizmu promieniującego z sąsiedniej Brandenburgii. Biorąc pod uwagę całość województwa pomorskiego, cechuje je znaczący odsetek kościołów ﬁlialnych w stosunku do liczby funkcjonujących paraﬁi (53,4%). Widać wyraźną zależność między liczbą łacińskich kościołów ﬁlialnych w poszczególnych dekanatach a liczbą znajdujących się tam zborów luterańskich. Największy odsetek kościołów ﬁlialnych źródła odnotowują w dekanatach Człuchów (arch. kamieński, diec. gnieźnieńska) oraz Gdańsk (arch. pomorski, diec. włocławska). Wśród kościołów ﬁlialnych 19 (16,1%) stanowiły świątynie klasztorne. Także w duszpasterstwie paraﬁalnym na Pomorzu znaczną rolę odgrywały zgromadzenia zakonne (12 paraﬁi, 11,6%), przede wszystkim cystersi z Pelplina, Oliwy oraz Lądu, którzy prowadzili w sumie 9 paraﬁi. Geograﬁa luteranizmu w województwie pomorskim była związana z jednej strony z jego zasięgiem społecznym, z drugiej zaś z sąsiedztwem obszarów o silnych wpływach luteranizmu (Brandenburgia, Pomezania). Rewindykacja kościołów katolickich w okresie kontrreformacji wieku XVII objęła szeroką falą dobra szlacheckie w Prusach Królewskich. Natomiast w miastach oraz w posiadłościach miejskich wyznanie ewangelicko-augsburskie uzyskało trwałą i ugruntowaną pozycję, która przetrwała aż do II połowy wieku XVIII. Dochodziło tam często do walki o wpływy, konﬂiktów, a nawet rozruchów na tle wyznaniowym między społecznością katolicką i protestancką. Większość zborów luterańskich funkcjonujących w XVIII w. skupiała się w okolicach Człuchowa (miasteczka: Chojnice, Biały Bór, Czarne), zaś przede wszystkim w Gdańsku oraz w jego okolicach. Lista zborów luterańskich województwa pomorskiego przedstawiona w podstawowych dla tego tematu opracowaniach211 może być rozszerzona poprzez analizę wizytacji diecezji włocławskiej i archidiecezji gnieźnieńskiej z lat 70. i 80. XVIII w. Dotyczy to zwłaszcza mniejszych wspólnot gromadzących się w tzw. oratoriach, nazywanych czasami szkołami lub miejscami modlitwy. W niektórych przypadkach wizytacje są mało precyzyjne i nie podają dokładnej lokalizacji oratorium protestanckiego, informując jedynie, że takowe znajduje się na terenie paraﬁi212. Niekiedy wizytaTamże, s. 247. Kumor, Granice metropolii i diecezji polskich, s. 35-36. 211 Rhesa, Kurzgefasste Nachrichten von allen seit der Reformation, passim. Cytowanym i wielokrotnie wykorzystywanym zestawieniem świątyń luterańskich w Prusach jest wzminakowana już tzw. mapa Mortenesenów dla 1785 r. (Die kirchliche Organisation um 1785). Listę protestanckich miejsc kultu religijnego na terenie archidiakonatu kamieńskiego w oparciu o bogatą podstawę źródłową opracował A. Mietz, Archidiakonat kamieński archidiecezji gnieźnieńskiej: struktura terytorialna i stan kościołów w czasach staropolskich 1512-1772, Włocławek 2005, s. 90-108. 212 „Quia tamen intra Parochiam sunt acatholici plurimi hi igitur habent sua oratoria privata sive scholas ac etiam caemeteria in campis”, ADWł. AV43, k. 29 (Polskie Łąki). „Acatholici in loco ecclesiae et intra parochiam reperiuntur habentque privata oratoria seu scholas”, ADWł. AV43, k. 148v (Świekatowo). Podobnie w paraﬁi Drzycim, ADWł. AV43, k. 315, Jeżewo, ADWł. AV43, k. 349v, Włóki, ADWł. AV43, k. 469v, Lipusz, ADPel. G69, k. 131v, 132v, 138, Wejherowo, ADPel. G63a, s. 21, Śliwice, ADWł. AV43, k. 249, 250v, Mierzeszyn, ADPel. G72, k. 218v-219, 226, Sulęczyno, ADPel. G69, k. 54v, 55, 61v, Stężyca, ADPel. G69, k. 144v, 145, Parchowo, ADPel. G69, 40v, 41, 48v, Matarnia, ADPel. G72, k. 299v-300, 304, Wysin, ADPel. G70, k. 133v, 135v, Nieświecin, ADWł. AV43, k. 86, 87v, Kłodawa, ADPel. G72, k. 174v, 175v, 185v, Gostyczyn, AAGn. CE42, s. 944-945, Goręczyno, ADPel. G69, k. 227v-228, 235v-236, Stara Kiszewa, ADPel. G61, s. 136-137; ADPel. G70, k. 402v, 404v, 414v. 209 210 152 Rozdział II. Prowincja wielkopolska tor był dokładniejszy i informował o lokalizacji szkół pokątnych czy oratoriów prywatnych213. Na podstawie jednej wzmianki w wizytacji trudno określić czas funkcjonowania oraz trwałość takiego oratorium. Nie można wykluczyć, że podobnie jak w przypadku mennonitów, określenie „oratorium” obejmowało wydzieloną albo tylko przeznaczoną czasowo do celów modlitwy izbę w jednym z domów we wsi. W przypadku braku takiego oratorium luteranie spotykać się mogli także na wydzielonej do tego części cmentarza, jak to było w Wysinie214. Rzadziej występują natomiast w wizytacjach wzmianki o oratoriach publicznych215. Niekiedy w przypadku zborów luterańskich, częściej natomiast mennonickich spotkać można w źródłach i literaturze określenie „Bethaus”. Nie oznacza to w ścisłym znaczeniu świątyni, a jedynie rodzaj budynku kościelnego. Wobec zakazu budowy kościołów, zawieranego w kontraktach dzierżawnych216, właśnie takie budowle („Bethaus-Schule”) zastępowały często świątynie. Różniły się one od klasycznego kościoła brakiem wież oraz dzwonnicy, przez co wyglądem przypominały raczej budynek gospodarczy. Należy podkreślić, że nieodłącznym elementem życia religijnego było prowadzenie szkół217. O religijnym przeznaczeniu takiego domu świadczyły drewniany krzyż na dachu i wyposażenie wnętrza218. Budownictwo tego typu jest charakterystyczne dla mennonitów zamieszkujących Pomorze oraz Żuławy Wiślane219. Właśnie w nadwiślańskiej części województwa pomorskiego istotne znaczenie miały wspólnoty mennonickie. Warto podkreślić, że II połowa wieku XVIII to okres silnego rozwoju organizacyjnego wspólnot mennonickich na Żuławach, w okolicach Gdańska i Elbląga. Statystyka w tabeli 33 oddaje jedynie gminy, które usamodzielniły się przed 1772 r., w związku z tym zostały pominięte ośrodki, które wybudowały swoje domy modlitwy w II połowie lat 70. oraz w latach 80. XVIII w. – Adamowo (1783), Błotnica-Głęboczek (1778-1787) czy Markusy (1791)220. Dzięki studium E. Kizika, który wykorzystał najważniejsze opracowania dotyczące historii mennonitów w Prusach221, znana jest lista gmin mennonickich w Prusach Królewskich przed I rozbiorem Rzeczypospolitej. Mennonici mieszkający w Prusach Królewskich dzielili się od samego początku na dwa odłamy: ﬂamandzki i fryzyjski222. Wątpliwości budzi umieszczenie zarówno przez niego, jak również w atlasie historyczno-geograﬁcznym ziem pruskich wśród gmin ﬂamandzkich miejscowo- „Acatholici proﬁtentes religionem augustanam in Płochocinko et Krzywin un unam domum conveniunt et devotiones suas absolvunt”, ADPel. G71, k. 313v (par. Płochocin). Inne informacje o takich oratoriach: Kosowo, Dworzysko, Małociechowo, Bagniewo, Więckowo, ADWł. AV43, k. 51v (par. Gruczno), Bukowiec, ADWł. AV43 (90), k. 3v (par. Przysiersk), Wałdowo i Mroczyn, ADWł. AV43, k. 87v (par. Niewieścin), Brzeziny, ADWł. AV43, k. 278 (par. Osie), Pyszczyn, ADWł. AV43, k. 420v (par. na miejscu), Topolinko, ADWł. AV43, k. 403 (par. Topolno), Bielsk, ADPel. G71, k. 132 (par. Piaseczno), Płochocinek i Krzewin, ADPel. G71, k. 313v (par. Płochocin). 214 ADPel. G70, k. 135v. 215 Np. Jasieniec – Zamek, ADWł. AV43 (90), k. 120v (par. Serock), Gniew, ADPel. G71, k. 85, Nowe (w ratuszu), ADPel. G71, k. 252v. 216 „Waruje to też pan, że kościołów nie mają budować okrom katolickich” (z kontraktu starosty dybowskiego Wojciecha Padniewskiego z olędrami ze wsi Rudak i Kosorzyn, z 1603 r.), Ciesielska, Osadnictwo olęderskie w Prusach Królewskich, s. 247. 217 H. Wiebe, Das Siedlungswerk Niederländischer Mennoniten im Weichseltal zwischen Fordon und Weissenberg bis zum Ausgang des 18. Jahrh., Marburg/Lahn 1952, s. 11. 218 R. Heuer, Die Holländerdörfer in der Weischelniederung um Thorn, „Mitteilungen des Coppernicus-Vereins Thorn”, 42 (1934), s. 152-153. 219 Kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach, s. 125. 220 Mennonite Encyklopedia, t. 1, s. 416-417, t. 2, s. 176-177, t. 3, s. 490-491, 844-845 (dostęp: http://www.gameo.org/ encyclopedia, 24.06.1010). 221 Wśród najważniejszych opracowań warto wymienić pracę H. Pennera, Die ost- und westpreussischen Mennoniten, passim, oraz H. Wiebe, Das Siedlungswerk Niederländischer Mennoniten, passim. 222 Kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach, s. 121. 213 2. Prusy Królewskie 153 ści Dziewięć Włók k. Gdańska223. Wymienione przez E. Kizika gminy mennonickie województwa pomorskiego należy uzupełnić położoną k. Świecia wspólnotą ﬂamandzką we wsi Przechówko oraz związaną z nią wspólnotą we wsi Jeziorki, którą można określić jako ﬁlialną224. Jeżeli chodzi o rozmieszczenie gmin mennonickich w granicach województwa pomorskiego, to jedno skupisko występowało na północy, k. Gdańska (Gdańsk-Zaroślak, Nowe Ogrody, Orłowskie Pole), zaś drugie na południowym wschodzie, na terenie tzw. Niziny Sartowicko-Nowskiej (Górna Grupa, Jeziorki, Mątawy, Przechówko)225. Listę gmin protestanckich województwa pomorskiego uzupełniają dwa zbory braci czeskich: w Mokrym Dworze i Krokowej, oraz świątynia kalwińska w Gdańsku226. Silna pozycja mieszczaństwa, które próbowało chronić swoje interesy w dużych miastach, zwłaszcza w Gdańsku, wpływała na ograniczenie osadnictwa żydowskiego227. Nie ma śladów obecności żydów na Pomorzu Gdańskim w okresie jego przynależności do zakonu krzyżackiego. Dopiero włączenie w granice Rzeczypospolitej i życzliwa postawa szlachty oraz, co dość zaskakujące, biskupów włocławskich wpłynęły na powstanie i rozwój gmin w dobrach szlacheckich oraz duchownych (biskupów włocławskich)228. Województwo pomorskie w okresie funkcjonowania Sejmu Czterech Ziem należało do ziemstwa Wielkopolski229. Na mapie gmin żydowskich (1667-1764) I. Halperina zaznaczone są jedynie 3 ośrodki w województwie pomorskim: Gdańsk jako miasto, gdzie żydzi mieli zakaz osiedlania się, oraz dwie gminy na południu województwa: Sępólno Krajeńskie (należące do woj. inowrocławskiego, omyłkowo zaznaczone w woj. pomorskim) oraz Człuchów230. Zakaz osiedlania się żydów w większości miast pomorskich doprowadził do przeniesienia się gmin na przedmieścia. Spis podatkowy z 1765 r. odnotował 22 ośrodki gminne, z których większość zlokalizowana była na przedmieściach lub we wsiach w pobliżu miast: Kolińcz-Owidz-Barchnowy, Mosty-Klonówka (k. Starogardu), przedmieście Człuchowa, Chmielniki, Winnica, Wrzeszcz (k. Gdańska), Podzamcze Kościerzyńskie, Podzamcze Hamersztyńskie (Czarne), Bolszewo k. Wejherowa. Listę gmin sporządzoną na podstawie spisu pogłównego z 1765 r.231 oraz wykaz z 1767 r.232 należy wzbogacić o kahał w Starych Szkotach233. Wątpliwości może budzić funkcjonowanie w II połowie XVIII w. gmin we wsiach Wojtal i Odra234, zwłaszcza wobec wzmianki w wizytacji parafii Wiele z 1780 r.: „Iudaei in parochia nulli”235. Podobnie niewielka liczba żydów oraz brak innych wzmianek Tamże, s. 122; Die kirchliche Organisation um 1785 (Bethaus). Jak wiadomo, pierwszą świątynię mennonicką wybudowano tam dopiero w 1844 r., zaś mieszkańcy należeli do gminy gdańskiej, Mennonite Encyclopedia, t. 2, s. 9-11. 224 Mennonite Encyclopedia, t. 4, s. 225-226, t. 3, s. 110. 225 Ludkiewicz, Osady holenderskie na nizinie sartawicko-nowskiej, s. 27, 31. 226 Sytuacja zboru w Krokowej w II połowie XVIII w. była dość płynna. Po śmierci pastora Jana Samuela Junga (1762 r.), Jan Kacper Krokowski, patron zboru, obsadził na kilka lat pastora luterańskiego Franciszka Meyera, a po jego odejściu do Dzierzgonia, Piotra Zwonkowskiego. Dopiero po jego odejściu w 1781 r. zbór powrócił w ręce ewangelików reformowanych, Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy, s. 85; Klemp, Protestanci w dobrach prywatnych, s. 212, 222-223. 227 H. Domańska, Kamienne drzewo płaczu. Gminy żydowskie województwa gdańskiego, ich dzieje i zabytki, Gdańsk 1991, s. 6; Z.H. Nowak, Dzieje Żydów w Prusach Królewskich do roku 1772. Charakterystyka, w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej. Materiały z konferencji „Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej szlacheckiej”. Międzywydziałowy Zakład Historii i Kultury Żydów w Polsce, Uniwersytet Jagielloński, 22-26 IX 1986, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 137-138. Na temat historii żydów gdańskich w okresie przedrozbiorowym zob. Echt, Die Geschichte der Juden in Danzig, s. 13-20. 228 Nowak, Dzieje Żydów w Prusach Królewskich, s. 142. 229 Leszczyński, Sejm Żydów Korony, s. 69. 230 Acta Congressus Generalis, mapa. 231 Liczba głów, s. 395. 232 Acta Congressus Generalis, s. LXXIX. 233 EJCP. VI, s. 33-42; Domańska, Kamienne drzewo płaczu, s. 22. 234 Liczba głów, s. 395. 235 ADPel. G69, k. 68. 223 154 Rozdział II. Prowincja wielkopolska źródłowych każe poddawać w wątpliwość istnienie gmin w Zarzeczu k. Człuchowa, we wsi Malachin k. Czerska, na Podzamczu Tucholskim, we wsiach Belno i Grupa k. Świecia, Bochlin k. Nowego, Krokowa k. Pucka oraz w miasteczku Lędyczek236. Należy podkreślić, że pomijają je także inne, poza spisem z 1764 r., taryfy pogłównego żydowskiego z XVIII w.237 Funkcjonowanie gminy w Osiecznej, gdzie zgodnie ze spisem podatkowym z 1765 r. miało mieszkać 5 żydów, należy uznać za bardzo mało prawdopodobne i gmina ta została pominięta w statystyce zbiorczej. Na okres po I rozbiorze przypada rozwój organizacji kahalnej w województwie pomorskim. W latach 80. XVIII w. powstały najprawdopodobniej gminy w Tczewie i Skaryszewie238. W sumie w momencie włączenia województwa pomorskiego w granice Prus na jego terenie znajdowały się 23 gminy żydowskie, przy czym aż w 11 przypadkach trudno odnaleźć jednoznaczne potwierdzenie źródłowe ich funkcjonowania239. Tabela 33: Liczba świątyń w województwie pomorskim ok. 1772 r. (bez ziemi lęborskiej i bytowskiej) Religie i kościoły Diecezja /Eparchia Archidiakonat/ Oﬁcjalat Dekanat/ Protopopia/ Namiestnictwo Kościół braci czeskich Kościół kalwiński Kościół katolicki ob. łacińskiego 2 Gniezno Włocławek Kamień Gdańsk Kościół mennonicki Religia mojżeszowa Suma końcowa Świątynie pomocnicze – 1 – 12 38 Tuchola 8 10 Więcbork – 2 20 50 Człuchów Bytów 4 2 Gdańsk 10 19 Gniew 10 8 Mirachowo 9 5 Nowe 9 5 Puck 8 9 Starogard Kościół luterański Świątynie główne 9 6 Świecie 14 7 Tczew 10 7 83 68 103 118 67 12 4 2 23 – 200 132 Liczba głów, s. 392 (Lędyczek został zaliczony w spisie podatkowym do województwa kaliskiego), 395. Kalik, Between the Census and the Poll-Tax, s. 110. 238 ADPel. G70, k. 11v, 198, 217v. Do gmin zorganizowanych w latach 80. i 90. XVIII w. należały też dwie gminy miejskie Gdańska, Domańska, Kamienne drzewo płaczu, s. 24-26. 239 W opracowaniu M. Aschkewitza (Die Juden in Westpreussen, s. 569-570) zostały wymienione jedynie gminy gdańskie: Stare Szkoty i Winnica oraz Wrzeszcz. Trudno natomiast zgodzić się z opinią tego autora, który cytuje za pracą R. Frydrychowicza (Geschichte der Stadt, der Komturei und Starostei Tuchel, Berlin 1879, s. 83), jakoby w latach 1770-1780 ukonstytuowała się gmina w Chojnicach. 236 237 2. Prusy Królewskie 155 Województwo pomorskie, leżące na pograniczu północno-zachodnim dawnej Rzeczypospolitej, w II połowie XVIII w. posiadało ciekawą i zróżnicowaną strukturę etniczną i wyznaniową. Na jego obszarze znajdowały się w sumie 332 świątynie należące do 5 wyznań chrześcijańskich (katolicy rzymscy, luteranie, kalwini, bracia czescy i mennonici) oraz żydów. Biorąc pod uwagę zasięg terytorialny województwa pomorskiego (13 110 km2, bez ziemi lęborskiej i bytowskiej), na jeden obiekt sakralny przypadało tutaj 39,5 km2, co oznaczało sieć zdecydowanie rzadszą niż w Małopolsce i Wielkopolsce właściwej. Było to w sposób naturalny związane ze słabiej rozwiniętym osadnictwem tych ziem, gdzie dominowały tereny leśne i puszczańskie, niezbyt urodzajne gleby oraz panował surowszy klimat240. Statystyka obiektów sakralnych i związanych z nimi struktur wyznaniowych w województwie pomorskim wskazuje na dominację katolików, jednak przewaga ta (66,6% świątyń) nie była tak wyraźna, jak w Wielkopolsce właściwej. Najbardziej przypominała sytuację przedstawioną wcześniej dla województwa gnieźnieńskiego, z którym sąsiadowała. Słabiej rozwinięte osadnictwo i mniejsza przewaga katolików na Pomorzu oznaczały także słabiej rozwinięte struktury Kościoła łacińskiego – na jedną paraﬁę przypadało tutaj aż 127,3 km2. Na jedną paraﬁę luterańską przypadało natomiast 195,7 km2, przy czym ich rozmieszczenie było bardziej nierównomierne niż paraﬁi łacińskich. Dzieje społeczno-polityczne Prus zdecydowały o bardzo specyﬁcznej strukturze własnościowej, gdzie – w odróżnieniu od pozostałych regionów prowincji wielkopolskiej – przeważała własność królewska (pokrzyżacka). Odbija się to na strukturze patronatu świątyń chrześcijańskich – aż 53,6% z nich należało do patronatu królewskiego. Odsetek świątyń patronatu duchownego (23,7%) oraz szlacheckiego (21,6%) był zdecydowanie mniejszy. Ludność żydowska na Pomorzu, inaczej niż w pozostałych dzielnicach Rzeczypospolitej, posiadała ograniczone możliwości osiedlania się w miastach. Stąd niemal wszystkie gminy zlokalizowane były we wsiach oraz na przedmieściach, ewentualnie w niewielkich miastach prywatnych241. Dopiero wiek XIX i rządy pruskie przyniosły powstanie gmin oraz umożliwiły budowę synagog miejskich. Ze względu na prawne ograniczenia rozwoju gmin miejskich liczba żydów była na Pomorzu stosunkowo niewielka. Wystarczy wspomnieć, że największy kahał – Stare Szkoty k. Gdańska – skupiał w 1764 r. 504 żydów. W województwie pomorskim, obok malborskiego, znajdowały się najważniejsze skupiska ludności mennonickiej związanej z osadnictwem olęderskim. Analogicznie jak w przypadku luteran były to niewielkie grupki rozproszone wśród ludności łacińskiej, które nie zdołały wytworzyć trwałych struktur organizacyjnych. Stąd też jedynie w największych skupiskach doszło do wybudowania odrębnych domów modlitwy („Bethaus”). Osiedlanie się żydów na przedmieściach i we wsiach spowodowało, że wśród 17 miast województwa pomorskiego większość skupiała tylko gminy katolickie i luterańskie (Biały Bór, Chojnice, Gniew, Nowe, Puck, Skarszewy, Starogard, Świecie i Tczew). Do najbardziej zróżnicowanych wyznaniowo ośrodków należał oczywiście Gdańsk, gdzie funkcjonowały zorganizowane gminy katolickie, luterańskie, kalwińskie i mennonickie, zaś na przedmieściach kahały żydowskie, jak również miasta Czarne, Kościerzyna i Lędyczek242. Główne ośrodki osadnictwa mennonickiego znajdowały się na terenie województwa m a l b o r s k i e g o, określanego wcześniej jako elbląskie. Z województwem malborskim związana była administracyjnie Warmia243, chociaż jej sytuacja prawna, własnościowa oraz wyznaniowa była Arnold, Geograﬁa historyczna Polski, s. 103. Aschkewitz, Die Juden in Westpreussen, s. 558-559. 242 Zob. S. Kościelak, Wolność wyznaniowa w Gdańsku w XVI-XVIII wieku, w: Protestantyzm i protestanci na Pomorzu, red. J. Iluk, D. Mariańska, Gdańsk-Koszalin 1997, s. 95-132. 243 „Do Województwa malborskiego należała Warmia, stanowiąca oddzielne księstwo pod absolutną władzą księcia biskupa Warmińskiego”, Gloger, Geograﬁa historyczna, s. 161. 240 241 156 Rozdział II. Prowincja wielkopolska całkowicie inna niż reszty województwa malborskiego244. Warmia cieszyła się znaczną autonomią zarówno w ramach Prus Królewskich, jak i całej Rzeczypospolitej. Mimo że tytuł książęcy biskupów warmińskich budził poważne wątpliwości, to w położeniu Warmii widać wiele analogii z księstwami biskupimi Rzeszy Niemieckiej. W wielu aspektach biskupi oraz kapituła warmińska akcentowały swoją niezależność: bezpośrednia podległość biskupa warmińskiego Stolicy Apostolskiej, ograniczone prawo patronatu królewskiego przy obsadzie biskupstwa warmińskiego, zwierzchnictwo terytorialne biskupa i kapituły warmińskiej (Landesherrschaft), odrębny sejmik, a być może również własna momenta245. Odrębność Warmii od pozostałej części Prus Królewskich widać bardzo wyraźnie także w sytuacji wyznaniowej. Zasięg terytorialny powstałej w 1243 r. diecezji warmińskiej jest kwestią dyskusyjną. Z formalnoprawnego punktu widzenia jurysdykcja biskupów warmińskich obejmowała w okresie nowożytnym także pozostałą w Prusach Książęcych na mocy pokoju toruńskiego, sprotestantyzowaną sambijską część dawnej diecezji warmińskiej. Przypomnieć należy, że biskupi warmińscy nosili także tytuł biskupów sambijskich. Prawa te były uznane zarówno przez Stolicę Apostolską (1616), jak też przez króla pruskiego (1726)246. Na terenie należącym do Prus Książęcych i podległym biskupom warmińskim powstały 3 paraﬁe łacińskie: w Królewcu, Tylży oraz Świętej Lipce247. We wszystkich tych ośrodkach działalność swoją prowadzili jezuici. W granicach diecezji warmińskiej znajdowało się także miasto Elbląg oraz jego okolice, które w wyniku nowego podziału administracyjnego po włączeniu do Rzeczypospolitej w XV w., traﬁły do województwa malborskiego. Ta część diecezji warmińskiej, położona poza dominium biskupów warmińskich (archiprezbiterat Elbląg i część archiprezbiteratu Frombork), wyróżnia się silnymi wpływami luteranizmu. Obszar samej Warmii, który obejmował 4316 km2, był terenem homogenicznie katolickim. Było to w znacznej mierze wynikiem zaznaczonych wyżej uprawnień dominialnych biskupów oraz kapituły warmińskiej, którzy decydowali o obliczu wyznaniowym podległych sobie ziem. Wpływ ten odbija się najlepiej w strukturze prawa patronatu – ok. 1772 r. aż 93,2% świątyń należało do patronatu duchownego. Najważniejszą zmianą terytorialną dla kościoła warmińskiego był rozpad diecezji na dwie części: polską oraz krzyżacką w 1466 r., a następnie – po 1525 r. – protestantyzacja części pozostałej w Księstwie Pruskim. Po 1525 r. nie wystąpiły już większe zmiany w sieci paraﬁalnej kościołów. Wzrosła jedynie liczba świątyń pomocniczych248. W II połowie XVIII w. funkcjonowały tutaj 124 kościoły, w tym 75 paraﬁalnych oraz 49 ﬁlialnych (jeden kościół na 34,8 km2, jedna paraﬁa na 57,6 km2). Charakterystyczny dla Warmii jest znikomy odsetek kościołów zakonnych (5 kościołów), przy czym należy zaznaczyć, że zakony nie prowadziły tutaj wcale duszpasterstwa249. Diecezja ze stolicą w Lidzbarku (kapituła miała swoją siedzibę we Fromborku) była podzielona początkowo na 14 archiprezbiteratów, jednak na skutek utraty części terytorium liczba archiprezbiteratów (dekanatów) uległa zmniejszeniu do 10250. Sieć dekanalna odpowiadała podziałowi administracyjnemu Warmii na komornictwa: 3 z nich (Pieniężno, Frombork i Olsztyn) należały do kapituły, zaś pozostałe do W. Odyniec, Dzieje Prus Królewskich, Warszawa 1972, s. 29. Na temat miejsca Warmii w Prusach Królewskich i różnic ustrojowych zob. ostatnio D. Bogdan, Warmia w XVIXVIII w., w: Prusy Książęce i Prusy Królewskie w XVI-XVIII wieku, red. J. Wijaczka, Kielce 1997, s. 59-77. 246 Kumor, Granice metropolii i diecezji polskich, s. 277. 247 Kopiczko, Ustrój i organizacja diecezji warmińskiej, s. 17. 248 Tamże, s. 172. 249 Zwrócił na to uwagę M. Kosman, Prusy Królewskie – stosunki wyznaniowe, s. 237. 250 Pierwotny podział archiprezbiteralny i dekanalny nastąpił prawdopodobnie w XIV w., jednak pierwszy pełny wykaz świątyń z określeniem ich przynależności administracyjnej pochodzi z lat 1487-1528, Kopiczko, Ustrój i organizacja, s. 163. 244 245 2. Prusy Królewskie 157 biskupów warmińskich251. Wśród kościołów paraﬁalnych znajdowała się powołana w XIV w. kolegiata w Dobrym Mieście. Sytuacja wyznaniowa w sąsiadującym od zachodu z Warmią niewielkim województwie malborskim (2231 km2)252 była całkowicie odmienna. Województwo malborskie objęło teren Wielkich i Małych Żuław oraz prawobrzeżne Powiśle, należące wcześniej do krzyżackich komturstw malborskiego, elbląskiego i dzierzgońskiego253. Cechowało je największe zagęszczenie zborów luterańskich na obszarze całych Prus Królewskich w II połowie XVIII w. Relacje biskupów chełmińskich wielokrotnie podkreślały, że w pomezańskiej części diecezji liczba protestantów przewyższa wielokrotnie liczbę katolików254. Nie oddaje tej przewagi zbliżona liczba świątyń katolickich i protestanckich istniejących przed I rozbiorem na tym terenie. Większość województwa malborskiego, poza wschodnią częścią z Elblągiem, należała w okresie średniowiecza do łacińskiej diecezji pomezańskiej, jednej z czterech utworzonych w Prusach w 1243 r. W 1466 r., na mocy pokoju toruńskiego, część diecezji pomezańskiej znalazła się w granicach Rzeczypospolitej, natomiast stolica diecezji oraz większość jej terytorium – w Prusach Książęcych. Przychylna luteranizmowi postawa biskupów pomezańskich, a następnie sekularyzacja diecezji w 1525 r. wpłynęły na protestantyzację województwa malborskiego. Po upadku protestanckiej diecezji pomezańskiej w 1587 r., jej część znajdująca się w granicach Rzeczypospolitej została poddana pod jurysdykcję biskupów chełmińskich (zatwierdzenie papieskie w 1601 r.). Dla przyłączonych 5 dekanatów i 70 paraﬁi utworzono odrębny oﬁcjalat oraz archidiakonat z siedzibą w Malborku255. Dość zaskakująca jest stosunkowo niewielka liczba kościołów ﬁlialnych w malborskiej części diecezji chełmińskiej (43,6%). Na terenach o tak dużej przewadze ludności luterańskiej można oczekiwać znaczenie większego odsetka kościołów pomocnicznych, analogicznie jak było to w niektórych fragmentach województw poznańskiego, gnieźnieńskiego czy pomorskiego. Wskazuje to na udaną akcję odbudowy łacińskich struktur kościelnych przez biskupów chełmińskich na przełomie XVI i XVII w. (Piotr Kostka i Piotr Tylicki). Jedynie w większych miastach, przede wszystkim w Elblągu, straty były znaczniejsze i trwalsze. Wśród kościołów ﬁlialnych niewielką rolę odgrywały świątynie zakonne – na 27 kościołów ﬁlialnych jedynie 3 to kościoły klasztorne (reformaci w Dzierzgoniu, jezuici w Malborku i bernardyni w Kadynach). Dzięki opisowi pastora Ludwika Rhesy, rektora Uniwersytetu w Królewcu, sporządzonemu w 1834 r. dobrze znane są dzieje luterańskich gmin wyznaniowych w Prusach256. Z opracowania tego korzystali m.in. R. Ruprecht oraz B. Jähnig, przygotowując mapę organizacji kościelnej w Prusach w 1785 r. Zbory województwa malborskiego były wówczas zorganizowane w trzech inspekcjach: Elbląg, Nowy Staw i Malbork257. Paraﬁe ewangelickie były rozmieszczone dość równomiernie na terenie całego województwa i przeplatały się z siecią paraﬁi łacińskich. Bazując na wykazach pastorów zamieszczonych przez L. Rhesę, można wnosić, że większość gmin luterańskich miała genezę XVI-wieczną, pozostałe zaś XVII-wieczną. Inaczej niż w przypadku paraﬁi łacińskich, zdecydowana większość kościołów luterańskich miała charakter świątyń paraﬁalnych (w woj. malborskim były tylko 4 luterańskie kościoły ﬁlialne). Biorąc pod uwagę wspomniane wyżej uwagi biskupa Biskup, Prusy Królewskie i Krzyżackie (1466-1526), s. 45. M. Biskup szacował wielkość województwa malborskiego na 2096 km2, Biskup, Prusy Królewskie i Krzyżackie, s. 44. 253 Tamże, s. 44. 254 Archiwum Kongregacji Soboru. Teczka diecezji chełmińskiej. Relacja o stanie diecezji z 1773 roku; zob. Kosman, Prusy Królewskie – stosunki wyznaniowe, s. 256. 255 Kumor, Granice metropolii i diecezji polskich, s. 164-165. 256 Rhesa, Kurzgefasste Nachrichten, passim. 257 Die kirchliche Organisation um 1785. 251 252 158 Rozdział II. Prowincja wielkopolska chełmińskiego na temat przewagi ludności protestanckiej w archidiakonacie malborskim i zbliżoną liczbę paraﬁi katolickich i luterańskich, należy zakładać większą liczebność tych drugich258. Do najważniejszych i największych ośrodków luteranizmu w województwie malborskim należał Elbląg, w którym obok łacińskiej paraﬁi św. Mikołaja znajdowało się 5 paraﬁi luterańskich oraz ﬂamandzka gmina mennonitów. Był to wynik tzw. ugody rudnickiej z 1616 r., na mocy której biskup warmiński zgodził się oddać luteranom wszystkie świątynie w Elblągu z wyjątkiem paraﬁi św. Mikołaja259. Znaczenie ewangelików reformowanych w Malborku związane z wysoką pozycją materialną wyznawców kalwinizmu zmalało na początku XVII w. Był to wynik zarówno wewnętrznych konﬂiktów między protestantami, jak również działalności jezuitów260. W Elblągu oraz jego okolicach od połowy XVI w. intensywnie rozwijało się osadnictwo mennonickie (olęderskie). Wg obliczeń E. Kizika w II połowie XVIII w. około 90% mennonitów „polskich” zamieszkiwało wsie żuławskie oraz osady położone w dolnej dolinie Wisły261. Można wyróżnić 4 wyraźniejsze skupiska mennonitów na terenie województwa malborskiego. Najwcześniej, bo już w połowie XVI w., mennonici pojawili się w posiadłościach wiejskich Elbląga. W samym mieście mieli ograniczone możliwości osiedlania się, chociaż warunki były i tak bardziej korzystne niż w Gdańsku, gdzie aż do XIX w. nie powstała żadna gmina miejska. Drugim skupiskiem były tzw. Wielkie Żuławy (k. Nowego Dworu Gdańskiego), gdzie początkowo funkcjonowała jedna gmina w Tujcach (Cyganka), podzielona w 1735 r. na 4 gminy (Tujce262, Niedźwiedzica, Lubieszewo, Suchowo). Mennonici z Malborka nie byli dopuszczeni do prawa miejskiego, dlatego też w samym mieście nie stanowili licznej społeczności. Na północny zachód od miasta, w Stogach, funkcjonowała natomiast od 1728 r. największa wiejska gmina mennonicka w Prusach. Najdalej wysuniętą na południe województwa malborskiego gminą mennonicką były Barcice, do której należeli mieszkańcy okolic Sztumu263. Obecność ludności żydowskiej na terenie województwa malborskiego w II połowie XVIII w. można określić jako śladową, wnioskując z liczby gmin i zachowanych wzmianek źródłowych o liczbie ludności. Spis pogłównego z 1765 r. wspomina jedynie o „wsi Brodzent Starostwa Kiszporskiego”, skąd podatek miało opłacać 86 żydów264. Chodzi tutaj najprawdopodobniej o wieś Brudzędy (Brodzenty), leżącą przy samej granicy z Prusami Książęcymi. Niechęć osiedlania się żydów w województwie malborskim wynikała w sposób oczywisty z nietolerancyjnej polityki prowadzonej pierwotnie przez zakon, a następnie przez miasta oraz sejmik pruski. Zresztą zainteresowanie żydów koncentrowało się bardziej na Toruniu i Gdańsku niż na Elblągu czy Malborku265. Na terenie województwa malborskiego znajdowało się w sumie 119 obiektów sakralnych, wśród których większość stanowiły świątynie katolickie (52,1%) oraz luterańskie (39,5%). Przyjmując, że obszar województwa wynosił 2231 km2, na jeden obiekt przypadało 18,7 km2, co oznacza, że zagęszczenie świątyń było tu jednym z najwyższych w całej Rzeczypospolitej. Na jedną paraﬁę łacińską przypadało 63,7 km2, zaś na luterańską – 51,9 km2. Trzecią pod względem liczby ludności grupą Kosman, Prusy Królewskie – stosunki wyznaniowe, s. 257. M. Pawlak, Reformacja i kontrreformacja w Elblągu w XVI-XVIII wieku, Bydgoszcz 1994, s. 41-42, 50-52. 260 Kosman, Prusy Królewskie – stosunki wyznaniowe, s. 262. W II połowie XVIII w. nabożeństwa kalwińskie odbywały się w domu prywatnym w Elblągu, A. Harnoch, Chronik und Statistik der evanglischen Kirche, Neidenburg 1890, s. 559-560; Rhesa, Kurzgefasste Nachrichten, s. 169; Pawlak, Reformacja i kontrreformacja w Elblągu, s. 75-78. 261 Kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach, s. 61. 262 Tujce uważane są za pierwszą osadę mennonicką w Prusach Królewskich, J. Szałygin, Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego na ziemi łęczyckiej, Warszawa 2004, s. 18. 263 Mennonite Encyclopedia, t. 1, s. 240-241; t. 2, s. 176-177, 730-735; t. 3, s. 267; t. 4, s. 360-361, 710-711, 721-722, 741-742. 264 Liczba głów, s. 395. 265 Nowak, Dzieje Żydów w Prusach Królewskich, s. 138-139. 258 259 159 2. Prusy Królewskie Tabela 34: Liczba świątyń w województwie malborskim ok. 1772 r. (bez Warmii) Religie i kościoły Diecezja/Eparchia Archidiakonat/ Oﬁcjalat Dekanat/ Protopopia/ Namiestnictwo Kościół kalwiński Kościół katolicki ob. łacińskiego Chełmno Malbork Kościół luterański Kościół mennonicki Suma końcowa – Świątynie pomocnicze – 1 Dzierzgoń 9 3 Malbork 6 7 Nowy Staw 6 4 Sztum 5 4 Żuławki Warmia Świątynie główne 6 6 32 24 Elbląg 1 – Frombork 2 3 3 3 35 27 43 4 9 – 87 32 wyznaniową w województwie malborskim byli mennonici, jednak ich odsetek nawet w miejscowościach przez nich zamieszkanych nie przekraczał kilku procent266. Rozmieszczenie paraﬁi łacińskich oraz luterańskich wskazuje na dość wyraźny podział województwa na dwie części. Granicę między nimi stanowił Nogat. Po lewej stronie Nogatu, na terenie delty Wisły, liczba obiektów sakralnych, silnie związana z osadnictwem, była zdecydowanie wyższa. Odmienność województwa malborskiego od Warmii widać nie tylko w strukturze wyznaniowej, ale także własnościowej tego regionu. Wyraźnie dominował tu bowiem patronat królewski (81,6%). Wysunięte najbardziej na południe Prus Królewskich województwo c h e ł m i ń s k i e objęło komturie krzyżackie utworzone na obszarze dawnej ziemi chełmińskiej i lubawskiej. Od 1560 r. dzieliło się ono na dwa powiaty: chełmiński i michałowski267. Dopiero w wyniku reformy administracyjnej z 1764 r. wprowadzono podział na 7 powiatów: ziemia chełmińska – powiaty: chełmiński, toruński, grudziądzki, radzyński i kowalewski, oraz ziemia michałowska – powiaty: brodnicki i nowomiejski268. Województwo chełmińskie obejmowało obszar 4938 km2. Obszar ziemi chełmińskiej i lubawskiej podlegał pierwotnie administracji biskupa płockiego. Powstanie łacińskiej diecezji chełmińskiej związane było z działalnością misyjną Kościoła w Prusach. Była to najstarsza z diecezji pruskich, zaś biskup chełmiński nazywany był pierwotnie „biskupem Prus” (1218). Sytuacja uległa zmianie po sprowadzeniu Krzyżaków do ziemi chełmińskiej, gdy papież w 1243 r. zdecydował o podziale Prus na 4 diecezje podległe nowej metropolii w Rydze. Na skutek zmian w granicach politycznych, a następnie całkowitego zwycięstwa reformacji w Prusach Książęcych metropolia ryska oraz dwie jej diecezje: sambijska oraz pomezańska – upadły. Upadek Wg ustaleń E. Kizika mennonici stanowili w 1818 r. 5,7% ludności całego powiatu elbląskiego, natomiast w miejscowościach, które zamieszkiwali, ich odsetek w 1820 r. wynosił 7,3%, Kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach, s. 59. 267 Biskup, Prusy Królewskie i Krzyżackie (1466-1526), s. 42-43. 268 Gloger, Geograﬁa historyczna, s. 152. 266 160 Rozdział II. Prowincja wielkopolska metropolii ryskiej w 1566 r. spowodował przejście, a właściwie powrót diecezji chełmińskiej pod władzę metropolitów gnieźnieńskich269. Część diecezji pomezańskiej położona w granicach Rzeczypospolitej została na początku XVII w. podporządkowana biskupowi chełmińskiemu, tworząc odrębny archidiakonat malborski, który nie miał łączności terytorialnej z główną częścią diecezji. Granice województwa chełmińskiego niemal idealnie pokrywały się z archidiakonatem chełmińskim (południowa część diecezji). Jedynym wyłomem były 3 paraﬁe zaliczane w II połowie XVIII w. do diecezji chełmińskiej i należące do Prus Książęcych, w których udało się w XVII w. przywrócić katolicyzm (Łęck Wielki, Turowo oraz kościół ﬁlialny w Małym Przełęku)270. W województwie chełmińskim znajdowało się też kilka paraﬁi należących do diecezji płockiej. Miało to związek z zatargiem między diecezją chełmińską a płocką o przynależność ziemi michałowskiej271. Pierwotny podział dekanalny diecezja chełmińska, podobnie jak większość diecezji polskich, otrzymała w XIV w., jednak pierwsze informacje o liczbie dekanatów pochodzą z akt synodu diecezjalnego, który miał miejsce w 1438 r.272 W XVI-XVIII w. diecezja dzieliła się na 12 dekanatów (archiprezbiteratów) w części chełmińskiej oraz 5 w części malborskiej. Jak wynika z badań W. Rozynkowskiego, sieć paraﬁalna diecezji chełmińskiej została zbudowana w okresie jej przynależności do metropolii ryskiej i zakonu krzyżackiego. Największe nasilenie fundacji przypada na okres od końca wieku XIII do połowy wieku XIV. O rozwoju organizacyjnym paraﬁi decydowały tutaj sytuacja polityczna (działania wojenne) oraz rozwój osadnictwa273. Główny ciężar fundacyjny ponosił zakon krzyżacki274, co miało się odbić w strukturze patronatu paraﬁi także w okresie nowożytnym. W województwie chełmińskim dominował bowiem patronat królewski – 40,3%, będący skutkiem przekształcenia w królewszczyzny własności zakonnej, oraz duchowny – 33,6% (biskupów płockich, chełmińskich oraz zakonów)275. Liczba paraﬁi łacińskich ustalona na początek wieku XV (117)276 uległa redukcji na skutek wydarzeń związanych z reformacją w Prusach Królewskich. Zastanawiająca może być wyższa liczba kościołów paraﬁalnych podawana przez biskupów w relacjach do Rzymu w porównaniu z protokołami wizytacyjnymi czy synodami. W świetle relacji biskupich archidiakonat chełmiński składał się w 1635 r. ze 111 paraﬁi, w 1642 – ze 125, w 1702 i 1743 – ze 120. Cyfry te wydają się być znacznie zawyżone i obejmują także kościoły niefunkcjonujące oraz zamienione na świątynie ﬁlialne z powodu trudności powstałych w okresie reformacji. Wskazuje na to synod z 1641 r., który podaje, że w chełmińskiej części diecezji znajdowało 269 T. Glemma, Diecezja chełmińska: zarys historyczno-statystyczny, Pelplin 1928, s. 29-30. Dzieje diecezji chełmińskiej, głównie pod kątem działalności biskupów, omówił A. Liedtke, Zarys dziejów diecezji chełmińskiej, „Nasza Przeszłość”, 34 (1971), s. 59-116 (okres nowożytny: s. 79-96). 270 Kumor, Granice metropolii i diecezji polskich, s. 333. 271 W 1325 r. Krzyżacy oddali na własność biskupstwa płockiego paraﬁę Jastrzębie. Paraﬁa Szczuka (wraz z nią dwa kościoły ﬁlialne w Brodnicy i Cielętach), należąca do ziemi michałowskiej, mimo swej przynależności do państwa krzyżackiego utrzymała przynależność do diecezji płockiej, Glemma, Diecezja chełmińska, s. 135-136; Litak, Atlas Kościoła łacińskiego, s. 272. Granica między województwami biegła także przez paraﬁę Osiek Wielki, dzieląc ją na część dobrzyńską oraz michałowską (kościół ﬁlialny w Gorczenicy), Materiały do dziejów ziemi płockiej, t. 10, s. 78. Przynależność paraﬁi we wsi Brzozie Polskie do diecezji płockiej (pow. brodnicki) może wynikać z faktu, że miejscowość ta należała do biskupów płockich, Glemma, Diecezja chełmińska, s. 487. 272 B. Kumor, Chełmińska diecezja, w: Encyklopedia katolicka, t. 3, kol. 118; W. Rozynkowski, Uwagi o początkach organizacji archiprezbiteralnej (dekanalnej) na terenie diecezji chełmińskiej, „Studia Pelplińskie”, 27 (1998), s. 315-320. 273 W. Rozynkowski, Powstanie i rozwój sieci paraﬁalnej w diecezji chełmińskiej w czasach panowania zakonu krzyżackiego, Toruń 2000, s. 135-136. 274 Tenże, Patronat nad paraﬁami w średniowiecznej diecezji chełmińskiej, „Roczniki Humanistyczne”, 49 (2001), z. 2, s. 144. Nt. rozwoju sieci paraﬁalnej w średniowiecznej diecezji chełmińskiej zob. też: S. Kujot, Kto założył paraﬁe w dzisiejszej dyecezyi chełmińskiej?: studium historyczne, Toruń 1902-1905. 275 Szady, Prawo patronatu, s. 94. 276 Rozynkowski, Powstanie i rozwój sieci paraﬁalnej, s. 136. 2. Prusy Królewskie 161 się 128 świątyń paraﬁalnych, z których 15 nie funkcjonowało, zaś 21 zredukowano do rangi kościołów ﬁlialnych277. Zgodnie ze szczegółowymi ustaleniami w II połowie XVIII w. w archidiakonacie chełmińskim znajdowało się 90 paraﬁi i 58 świątyń pomocniczych. Odsetek kościołów pomocniczych, mimo przekształcenia części paraﬁi w kościoły ﬁlialne, był najniższy wśród województw pruskich i wynosił 39,7%. Zostały do nich zaliczone także kościoły zakonne, które znajdowały się niemal wyłącznie w dużych miastach: Brodnica, Chełmno, Chełmża, Grudziądz, Lubawa, Toruń. Pod względem struktury wyznaniowej województwo chełmińskie było najbardziej homogenicznym, nie licząc Warmii, województwem Prus Królewskich. Jak trafnie określił M. Kosman: „Biskupi chełmińscy na terenie swojej diecezji nie mieli większego problemu z innowiercami – oczywiście poza ośrodkami miejskimi”278. Odmienność województwa chełmińskiego, głównie z powodu silniejszego w porównaniu z Pomorzem i Żuławami elementu polskiego wśród szlachty, podkreślał także A. Mączak279. Potwierdzają to także mapy zborów innowierczych autorstwa A. Klempa oraz R. Ruprechta i B. Jähniga280, które ukazują tylko 3 większe skupiska luterańskie funkcjonujące w II połowie XVIII w. w województwie chełmińskim: Grudziądz, Brodnicę oraz Toruń. Liczba ośrodków, gdzie protestanci posiadali prywatne oratoria lub domy modlitwy, jest dłuższa, jednak – podobnie jak w przypadku województwa pomorskiego – trudno jednoznacznie określić charakter oraz trwałość wielu z nich. W okolicach Brodnicy do takich ośrodków należały Bobrowo i Lembarg, dokąd przyjeżdżał pastor z Brodnicy281, oraz Chojno282. Nie ma także mocnego potwierdzenia dla trwałości oratoriów dysydenckich w łacińskiej paraﬁi Lipinki (dek. Nowe Miasto)283, w paraﬁi Radoszki (dek. Lidzbark)284, we wsi Rozgarty oraz w paraﬁach Wabcz i Czyste (dek. Chełmno)285. Na pograniczu z Prusami znajdowało się oratorium w Lidzbarku, dokąd przyjeżdżał pastor z położnej w Prusach Książęcych Płośnicy286. Weryﬁkacja informacji o luterańskich zborach i domach modlitwy zawartych w wizytacjach diecezji chełmińskiej z lat 80. XVIII w. została przeprowadzona w oparciu o ustalenia L. Rhesy, a także wiadomości podane w opracowaniach R. Ruprechta i B. Jähniga oraz A. Klempa. Spośród 11 zarejestrowanych zborów luterańskich funkcjonujących w II połowie XVIII w. w województwie chełmińskim dwa miały charakter świątyń pomocniczych – w Lubiczu i Rogowie (par. luterańska Grębocin). Wymienione wsie należały do dóbr miasta Torunia, które było najsilniejszym ośrodkiem protestanckim w województwie. O sukcesie reformacji, a następnie dominacji protestantyzmu w tym mieście – w opinii T. Glemmy – zdecydował skład etniczny miasta zdominowanego przez ludność niemieckojęzyczną, a następnie bierna postawa biskupów chełmińskich287. Rosnąca aktywność biskupów chełmińskich i jezuitów oraz niezmiennie wysoka pozycja radnych protestanckich w mieście uczyniła Toruń miastem silnego konﬂiktu wyznaniowego, którego apogeum był tzw. tumult toruński w 1724 r. W Toruniu znajdowała się także należąca do Jednoty Wielkopolskiej gmina braci czeskich działająca na mocy przywileju Jana III Sobieskiego z 1677 r.288 Archiwum Kongregacji Soboru. Teczka diecezji chełmińskiej. Relacje o stanie diecezji z 1635, 1642, 1702, 1743 roku. Kosman, Prusy Królewskie – stosunki wyznaniowe, s. 255. 279 Mączak, Prusy w dobie rozkwitu, s. 406-407. 280 Klemp, Protestanci w dobrach prywatnych, mapa; Die kirchliche Organisation um 1785. 281 ADPel. C69, k. 31v, 42. 282 ADPel. C69, k. 15v. 283 ADPel. C69, k. 26. 284 ADPel. C68, k. 16v. 285 ADPel. C69, k. 70, 78. 286 ADPel. C68, k. 28. 287 T. Glemma, Dzieje stosunków kościelnych w Toruniu, w: Dzieje Torunia, red. K. Tymieniecki, Toruń 1933, s. 266-268. 288 Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy, s. 85. 277 278 162 Rozdział II. Prowincja wielkopolska Tereny nadwiślańskie województwa chełmińskiego były ważnym obszarem na mapie osadnictwa olęderskiego w Rzeczypospolitej289. Trzeba jednak podkreślić, że koncentrowało się ono raczej na lewym brzegu Wisły, tj. na terenie Niziny Sartowicko-Nowskiej290. Po prawej stronie Wisły, wśród osad starostwa grudziądzkiego, brodnickiego i chełmińskiego, jedynie w Sosnówce (między Chełmnem i Grudziądzem) występowała zorganizowana wspólnota ﬂamandzko-fryzyjska291. Brak domów modlitwy w innych miejscowościach może świadczyć o tym, że osadnictwo olęderskie w województwie chełmińskim było raczej rozproszone. Najczęściej były to grupki kilku- lub kilkunastoosobowe292. Województwo chełmińskie, podobnie jak całe Prusy Królewskie, było słabo zasiedlone przez mniejszość żydowską. Na mapie gmin żydowskich załączonej do pracy I. Haplerina został zaznaczony jedynie Toruń – i to w dodatku jako miasto, w którym żydzi nie mogli się osiedlać293. Spis pogłównego z 1765 r. wymienia synagogę w Ostromecku oraz 8 innych skupisk określonych mianem „paraﬁe”. Trudno o jednoznaczną interpretację tych wzmianek wobec braku dodatkowych informacji źródłowych. Wiadomo, że jakaś forma zorganizowanej społeczności żydowskiej funkcjonowała w Toruniu przed 1766 r., skoro zarządzenie nakazujące im opuszczenie miasta mówi także o zamknięciu szkoły294. Miejscowości wymienione przez spis pogłównego, także w świetle katastru fryderycjańskiego jawią się jako najważniejsze ośrodki żydowskie, np. Pokrzywno (Engelsburg) zgodnie ze spisem pogłównego zamieszkiwało 43 żydów, wg katastru fryderycjańskiego – 78 żydów i 191 chrześcijan, natomiast Szembruk (Groß Schönbrück) zgodnie ze spisem pogłównego zamieszkiwało 93 żydów, zaś w świetle katastru fryderycjańskiego – 73 żydów i 353 chrześcijan295. Charakterystyczne jest to, że w innych miejscowościach wymienionych w katastrze fryderycjańskim mieszkały jedynie pojedyncze osoby religii mojżeszowej, np. we wsi Gorczeniczka k. Brodnicy było 8 żydów296, co może wskazywać na fakt, że „paraﬁe” wymienione w spisie pogłównego należy traktować jako siedziby niewielkich kahałów lub przykahałków. Jak wynika z powyższego zestawienia, województwo chełmińskie w swojej charakterystyce wyznaniowej przypominało raczej północne województwa wielkopolskie (inowrocławskie, gnieźnieńskie) niż Prusy Królewskie. Odsetek świątyń protestanckich był w nim zdecydowanie niższy niż w województwie malborskim czy pomorskim. Uwarunkowane było to położeniem geograﬁcznym oraz związaną z nim silniejszą obecnością elementu polskiego i rzymskokatolickiego, oczywiście poza dużymi miastami, gdzie silne wpływy utrzymywali od czasów reformacji luteranie. Na jego obszarze znajdowały się w sumie 173 obiekty sakralne, z czego aż 151 (87,3%) należało do Kościoła łacińskiego. Na jeden kościół łaciński przypadało tutaj 32,7 km2 (na jedną paraﬁę – 54,3 km2, na Ciesielska, Osadnictwo olęderskie w Prusach Królewskich, s. 222-224. Ludkiewicz, Osady holenderskie na Nizinie Sartawicko-Nowskiej, s. 29-32. 291 W XVI i XVII w. funkcjonowały w Sosnówce dwie odrębne wspólnoty: fryzyjska i ﬂamandzka, każda z własnym domem modlitwy. Na skutek przeniesienia się części mennonitów ﬂamanadzkich od 1730 r. funkcjonował jeden wspólny dom modlitwy, zaś gmina przybrała charakter ﬂamandzko-fryzyjski, Mennonite Encyclopedia, t. 4, s. 475-476. 292 Z ustaleń E. Kizika i A. Klempa wynika, że mennonici zamieszkujący osady położone poza Żuławami stanowią zaledwie 10% całej ludności mennonickiej na terenie Rzeczypospolitej, Kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach, s. 61. 293 Acta Congressus Generalis, mapa. 294 A. Semrau, Thorn in den Jahren 1770-1793, „Mitteilungen des Coppernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn”, 8 (1893), s. 38. 295 Inne miejscowości: Płowęż (Klein Plowenz) – w spisie pogłównego: 80, w katastrze fryderycjańskim: 128 żydów, Fitów (Fittowo) – w spisie pogłównego: 172, w katastrze fryderycjańskim: 176 żydów, Bratian (Brattian) – w spisie pogłównego: 52, w katastrze fryderycjańskim: 50 żydów, Wlewsk – w spisie pogłównego: 34, w katastrze fryderycjańskim: 11 żydów, Cibórz (Ciborz) – w spisie pogłównego: 21, w katastrze fryderycjańskim: 14 żydów, Liczba głów, s. 395; Aschkewitz, Die Juden in Westpreussen, s. 565-567. 296 Aschkewitz, Die Juden in Westpreussen, s. 565. 289 290 163 2. Prusy Królewskie Tabela 35: Liczba świątyń w województwie chełmińskim ok. 1772 r. Religie i kościoły Kościół braci czeskich Kościół katolicki ob. łacińskiego Diecezja /Eparchia Chełmno Archidiakonat/ Oﬁcjalat Chełmno Dekanat/ Protopopia/ Namiestnictwo Brodnica Dobrzyń Świątynie pomocnicze 1 – 8 7 Chełmno 8 7 Chełmża 11 7 Golub 4 4 Grudziądz 3 5 Lidzbark 5 3 Lubawa 9 5 Łasin 5 3 Nowemiasto 9 4 Radzyn 8 2 Toruń 10 6 8 4 88 57 Wąbrzeźno Płock Świątynie główne Górzno 3 3 91 60 Kościół luterański 9 2 Kościół mennonicki Religia mojżeszowa Suma końcowa 1 – 9 – 111 62 jeden kościół ﬁlialny – 82,3 km2). Wśród mniejszości wyznaniowych województwa chełmińskiego najliczniejszą grupę stanowili luteranie, zamieszkujący przede wszystkim duże miasta, oraz żydzi, skupieni głównie na przedmieściach. Należy jednak podkreślić, że luteranie i żydzi, poza przypadkami dużych miast – jak Toruń czy Grudziądz, nie tworzyli wielkich skupisk, lecz stanowili raczej element rozproszony wśród większości rzymskokatolickiej. Świadczy o tym zarówno statystyka zawarta w wizytacjach biskupów chełmińskich, jak również pierwsze spisy pruskie. Podsumowanie. Z punktu widzenia klasyﬁkacji zaproponowanej przez H. Schillinga, w Prusach Królewskich przeważała tożsamość mieszana (multikonfesyjna)297. M. Bogucka określiła ten region mianem „wielkiego tygla etniczno-wyznaniowego”298. Wyjątek stanowiło biskupstwo warmińskie, gdzie dominowała tożsamość katolicko-trydencka. Innymi słowy, żaden kult religijny poza katolickim nie mógł być tam wyznawany. Pozostaje jednak kwestia stopnia zróżnicowania wyznaniowego oraz różnic między poszczególnymi regionami tego obszaru liczącego w sumie 25 759 km2. Tabela 36 pokazuje dość znaczne różnice między poszczególnymi województwami Prus Królewskich, wyraźniejsze niż zaobserwowane między województwami Wielkopolski właściwej. DecyduMałłek, Dwie części Prus, s. 11-12. M. Bogucka, Społeczeństwo i kultura Prus Królewskich, w: Prusy Książęce i Prusy Królewskie w XVI-XVIII wieku, red. J. Wijaczka, Kielce 1997, s. 24. 297 298 164 Rozdział II. Prowincja wielkopolska Tabela 36: Liczba i udział procentowy świątyń poszczególnych wyznań i religii w Prusach Królewskich ok. 1772 r. Województwo rzymskokatolickich pomorskie 13 110 km2 ziemia lęborska i bytowska 1 857 km2 malborskie 2 231 km2 Warmia 4 316 km2 chełmińskie 4 938 km2 RAZEM 26 452 km2 66,6% 221 38,5% 15 52,1% 62 100% 124 87,3% 151 72,8% 573 luterańskich Liczba i udział procentowy świątyń: kalwińskich braci mennonickich czeskich żydowskich 23,8% 79 59% 23 39,5% 47 – 0,3% 1 2,5% 1 0,8% 1 – 0,6% 2 – 1,8% 6 – 6,9% 23 – – – – 7,6% 9 – – 6,3% 11 20,3% 160 – 0,6% 1 0,4% 3 0,6% 1 2,0% 16 5,2% 9 4,1% 32 0,4% 3 jący wpływ na sytuację wyznaniową miały tutaj położenie prawne oraz dzieje polityczne terenów wchodzących w skład Prus Królewskich. One decydowały o rozwoju bądź stagnacji kolonizacji niemieckiej na tych ziemiach. Przełożyło się to w sposób oczywisty na strukturę wyznaniową ludności w momencie wybuchu reformacji. Władza polityczna, zarówno poprzez uprawnienia administracyjne, jak również właścicielskie (prawo patronatu w królewszczyznach), wpływała na oblicze organizacyjne poszczególnych wyznań i religii. Stąd tak duża rozpiętość w udziale świątyń łacińskich i luterańskich między Warmią oraz ziemią lęborską i bytowską. Można powiedzieć, że najbardziej charakterystyczna dla całych Prus Królewskich była sytuacja w województwach pomorskim oraz malborskim (bez części warmińskiej). Województwo chełmińskie pod względem struktury wyznaniowej było najbardziej zbliżone do Wielkopolski właściwej. Analogicznie jak w porzednich częściach pracy, należy sformułować pytanie: na ile proporcje w liczbie świątyń poszczególnych wyznań oddają rzeczywiste relacje demograﬁczne między katolikami, luteranami, kalwinistami, braćmi czeskimi, mennonitami i żydami w Prusach Królewskich. Można próbować wykorzystać do tego zarówno źródła przedrozbiorowe, jak też pierwsze spisy przeprowadzone tuż po I rozbiorze przez władze pruskie. Najpełniejszy statystyczny materiał demograﬁczny dla województwa pomorskiego przed 1772 r. przynoszą wizytacje z II połowy XVIII w. Informacje te zebrał i zestawił E. Waschinski. Całą ludność w 10 dekanatach: Puck, Mirachowo, Gdańsk, Tczew, Starogard, Gniew, Nowe, Świecie (diec. włocławska), Tuchola i Człuchów (arch. gnieźnieńska) oszacował on na nieco ponad 140 tys., z czego ok. 70% mieli stanowić katolicy, zaś ok. 30% ewangelicy. Liczbę mennonitów określił w przybliżeniu na 2 tys., zaś żydów na 2,5 tys., przy czym statystyki tutaj były bardzo mało dokładne299. Porównanie tych danych z zestawieniem w tabeli 36 może skłaniać do twierdzenia, że proporcje ilościowe między poszczególnymi grupami religijnymi wyrażone przez liczbę obiektów sakralnych i liczbę ludności są do siebie zbliżone. Jedynie udział procentowy żydów jest zdecydowanie mniejszy niż wskazywałaby na to liczba kahałów. Późniejsze spisy nakazują ostrożne podejście do sumarycznego zestawienia E. Waschinskiego, który ze względu na niekompletność informacji zaniżył prawdopodobnie dość znacznie liczbę ewangelików. 299 E. Waschinski, Wie groß war die Bevölkerung Pommerellens, ehe Friedrich der Große das Land übernahm? Historisch-statistische Skizze, Danzig-Brüning 1907, s. 47-48. 2. Prusy Królewskie 165 Zupełnie inny obraz relacji wyznaniowych w Prusach Królewskich wyłania się z pisanych w dużym stopniu na zamówienie polityczne niemieckich prac, których podstawą były pierwsze statystyki pruskie (tzw. kataster fryderycjański). Dość poważnym problemem przy ich wykorzystaniu jest właściwa korelacja jednostek administracji polskiej (przed 1772 r.) z jednostkami administracji pruskiej (po 1772 r.), wg których przeprowadzono kataster. Mimo dość krytycznej oceny analiz autorstwa G. Dabinnusa i M. Aschkewitza, należy wziąć pod uwagę ich ustalenia jako materiał porównawczy, zwłaszcza że już na pierwszy rzut oka widać zbieżność między mapkami załączonymi do pracy G. Dabinnusa, obrazującymi strukturę narodowościową ludności, a rozmieszczeniem obiektów sakralnych w 1772 r. Niezależnie od różnic między G. Dabinnusem, który posługiwał się kryterium narodowościowym, a M. Aschkewitzem, który – zgodnie z zawartością źródła – brał pod uwagę kryterium wyznaniowe, obaj autorzy bardzo mocno zawyżyli liczbę ludności niemieckiej (ewangelickiej)300. Większych wątpliwości nie budzi przewaga ludności niemieckiej (protestanckiej) w ziemi lęborskiej i bytowskiej. W świetle wizytacji z 1766 r. w ziemi lęborskiej mieszkało 850 katolików oraz „inﬁnitus numerus” dysydentów (protestantów), zaś w ziemi bytowskiej 5751 katolików oraz 9225 protestantów301. Biorąc pod uwagę całość tego obszaru, także liczba świątyń oddaje przewagę luteran nad katolikami (tabela 36). Jeżeli chodzi o obszar województwa pomorskiego, to wg badań G. Dabinnusa oraz M. Aschkewitza największy odsetek ludności niemieckiej zamieszkiwał powiaty Człuchów (G. Dabinnus – 79%302), Świecie (G. Dabinnus – 54%, M. Aschkewitz – 50%) oraz Gdańsk (G. Dabinnus, powiat miejski – 58%, powiat wiejski – 75%). Potwierdza to rozmieszczenie obiektów sakralnych, przy czym w przypadku powiatu Świecie udział protestantów zwiększało z pewnością osadnictwo olęderskie. O zawyżeniu statystyki w odniesieniu do udziału Niemców (protestantów)303 może świadczyć sytuacja w powiecie Puck, gdzie wg obliczeń G. Dabinnusa udział Niemców miał wynosić 47%, podczas gdy w świetle wizytacji z 1766 r. ewangelicy stanowili ok. 30%304. Ta sama wizytacja potwierdza natomiast statystykę G. Dabinnusa oraz M. Aschkewitza dla powiatu Mirachowo, gdzie udział ludności niemieckiej (ewangelickiej) wynosił ok. 20-22%305. Bardziej wiarygodne statystyki pruskie z początku XIX w., zwłaszcza spis z 1821 r., potwierdzają mniejszy udział ludności ewangelickiej w powiatach należących przed rozbiorami do Prus Królewskich, niż wykazują to cytowane wyżej badania. Zmuszają także do korekty danych z wizytacji łacińskich z II połowy XVIII w., które z kolei zaniżały liczbę ludności ewangelickiej. Rozmieszczenie mniejszości ewangelickiej wskazuje na ścisły związek z geograﬁą zborów luterańskich na terenie Prus w okresie przedrozbiorowym. Nawet jeżeli przyjąć pewien wzrost liczby ewangelików w latach 300 G. Dabinnus, Die ländische Bevölkerung Pommerellens im Jahre 1772 mit Einschluss der Danziger Landgebites im Jahre 1793, Marburg/Lahn 1953 [rec. K. Ciesielska, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”, 4 (1958), z. 1, s. 449459]; M. Aschkewitz, Die deutsche Siedlung in Westpreussen im 16., 17. und 18. Jahrhundert, „Zeitschrift für Ostforschung”, 1 (1952), s. 553-567 [rec. W. Odyniec, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”, 4 (1958), z. 1, s. 436-438]. 301 ADPel. G63a, bez strony. 302 Ponieważ praca M. Aschkewitza (Die deutsche Siedlung in Westpreussen) dotyczy Prus Zachodnich (woj. pomorskie) w granicach z 1944 r., nie objął on obliczeniami powiatu Człuchów należącego do prowincji Pomorze. 303 G. Dabinnus ludność Pomorza Gdańskiego oszacował na około 240 tys. osób, z czego 150 tys. (63%) mieli stanowić Niemcy, 22 tys. (9%) Kaszubi, 43 tys. (18%) Polacy, ok. 3 tys. (1%) Żydzi, natomiast 21 tys. to osoby o bliżej nieznanej narodowości, Dabinnus, Die ländische Bevölkerung Pommerellens, s. 457. 304 W dekanacie Puck mieszkało 7174 katolików oraz 3050 dysydentów, ADPel. G63a, bez strony; Dabinnus, Die ländische Bevölkerung Pommerellens, mapa: Pomerellen und das Danziger Landgebiet. Die deutsche Bevölkerung. 305 W świetle wizytacji diecezji włocławskiej z 1766 r. w dekanacie Mirachowo mieszkało 8413 katolików (80,4%) oraz 2048 dysydentów (19,6%). Wg G. Dabinnusa udział Niemców w powiecie Mirachowo wynosił 22%, zaś wg M. Aschkewitza w powiecie Kartuzy (obszar odpowiadający w przybliżeniu powiatowi Mirachowo) – 20%, Dabinnus, Die ländische Bevölkerung Pommerellens, mapa; Aschkewitz, Die deutsche Siedlung in Westpreussen, s. 565. 166 Rozdział II. Prowincja wielkopolska Tabela 37: Skład wyznaniowy ludności Prus Królewskich wg spisu z 1821 r. Województwo pomorskie ziemia lęborska i bytowska malborskie chełmińskie katolicy Liczba oraz procent ludności ewangelicy żydzi 149 146 52,2% (66,6%) 3 132 10,2% (38,5%) 36 655 36,7% (52,1%) 93 620 62,2% (87,3%) 131 509 46% (26,5%) 27 312 89,1% (61,5%) 62 299 62,4% (47,9%) 54 922 36,5% (7,5%) 5 239 1,8% (6,9%) 204 0,7% (0%) 894 0,9% (0%) 2 020 1,3% (5,2%) Źródło: L. Belzyt, Sprachliche Minderheiten im polnischen Staat 1815-1914: die preußische Sprachenstatistik in Bearbeitung und Kommentar, Marburg 1998. W nawiasie podano udział procentowy świątyń w 1772 r., sumując udział luteran, kalwinistów, mennonitów oraz braci czeskich jako ewangelików. 1772-1821306, to i tak liczba obiektów sakralnych odnotowana w 1772 r. zawyża udział procentowy ludności katolickiej w Prusach Królewskich. Wynikało to po części z faktu, że „protestantyzm – zwłaszcza szlachecki protestantyzm – nie wytworzył własnej organizacji wyznaniowej. Życie zborowe było tu znacznie uboższe niż w Koronie czy na Litwie, brakło spoistości”307. Reasumując, statystyka prowadzona na podstawie liczby, a precyzyjniej, zagęszczenia obiektów sakralnych zawyża o ok. 1020% liczbę katolików w Prusach Królewskich i o tyle samo zaniża liczbę ewangelików. Prawidłowo oddaje natomiast różnice między poszczególnymi częściami Prus, tzn. zarówno w świetle statystyki demograﬁcznej, jak i wg liczby świątyń najwyraźniejszy odsetek protestantów widać w ziemi lęborskiej i bytowskiej oraz w województwie malborskim, nieco niższy w województwie pomorskim, zaś najmniejszy w województwie chełmińskim. Nie widać większego związku między rozmieszczeniem zborów a sytuacją własnościową oraz przynależnością konfesyjną posiadaczy ziemskich. Świadczy o tym np. przewaga własności królewskiej w województwie malborskim, gdzie liczba zborów oraz przewaga ludności ewangelickiej była największa. Wynika to z geograﬁi reformacji w Prusach, która inaczej niż w Małopolsce czy w Wielkopolsce właściwej objęła szeroko dobra królewskie. Był to też jeden z elementów świadczących o autonomii i niezależności Prus Królewskich, gdzie król miał ograniczone możliwości ingerencji w sprawy lokalne. Ilustruje to zwycięstwo protestantyzmu w najważniejszych miastach królewskich: Gdańsku, Toruniu i Elblągu. Równouprawnienie wyznania augsburskiego oraz katolickiego było ważnym składnikiem indygenatu pruskiego308. Bardziej złożona jest ocena statystyki ludności żydowskiej, gdyż większość informacji o kahałach budzi poważne wątpliwości. Z.H. Nowak podaje na podstawie katastru pruskiego z lat 1772/1773, że na obszarze Prus Królewskich (bez Torunia i Gdańska) było ogółem 3062 żydów, z czego 2048 mieszkało na Pomorzu Gdańskim (licząc gminy na przedmieściach Gdańska), 882 w ziemi chełmińskiej, 132 w województwie malborskim i jedynie 2 na Warmii. Lokalizacja kahałów wymienionych w spisie pogłównego z 1765 r. potwierdza takie rozmieszczenie ludności żydowskiej, przy czym jej Relacja biskupa włocławskiego Antoniego Kazimierza Ostrowskiego z 1768 r. mówi o 160 988 katolikach oraz 126 155 „heretykach” zamieszkałych w archidiakonacie pomorskim diecezji włocławskiej (woj. pomorskie), Monumenta historica dioecesos Vladislaviensis, t. 9, Vladislaviae 1889, s. 8. 307 Mączak, Prusy w dobie rozkwitu, s. 420. 308 Tamże. 306 2. Prusy Królewskie 167 udział procentowy był zdecydowanie niższy, niż wynika to z liczby jednostek spisowych – w domyśle kahałów – wymienionych w spisie pogłównego z 1765 r. Żydzi nie stanowili w sumie więcej niż 1% ogółu ludności Prus Królewskich309. Na terenie Prus Królewskich około 1772 r. udało się zarejestrować w sumie 787 obiektów sakralnych chrześcijańskich oraz żydowskich (jedna świątynia na 33,6 km2). Oznacza to zagęszczenie świątyń nieco niższe, niż zostało ustalone dla Wielkopolski właściwej (jedna świątynia na 29,2 km2), na co wpłynęła dość rzadka sieć paraﬁi łacińskich w archidiakonacie pomorskim. Nie potwierdza to opinii M. Kosmana o tym, że Prusy Królewskie przodowały w całej Rzeczypospolitej pod względem nasycenia paraﬁami310. Tezę tę należy odnieść raczej do wieku XVI niż do II połowy XVIII stulecia. Okazuje się, że Kościół łaciński w Prusach Królewskich poważnie odczuł skutki reformacji oraz drugiej kolonizacji niemieckiej, która nie pozwoliła na pełną odbudowę struktur terytorialnych311. Wystarczy powiedzieć, że w XVI w. w województwie malborskim na jedną paraﬁę łacińską przypadało 33,8 km2, zaś w 1772 r. – 63,7 km2, w województwie chełmińskim w XVI w. – 39,1 km2, zaś w 1772 r. – 54,3 km2, z kolei w województwie pomorskim w XVI w. – 65 km2, natomiast w 1772 r. aż 127,3 km2. W sumie w skali całych Prus Królewskich na jeden kościół łaciński w 1772 r. przypadało 46,2 km2 (na jedną paraﬁę – 86,2 km2, zaś na jeden kościół ﬁlialny – 99,4 km2). W województwach Wielkopolski właściwej w tym samym czasie nastąpiła niemal całkowita odbudowa sieci paraﬁalnej (np. woj. poznańskie – w XVI w. jedna paraﬁa na 60,1 km2, w 1772 r. – 69,7 km2, kaliskie – w XVI w. jedna paraﬁa na 40,1 km2, w 1772 r. razem kaliskie i gnieźnieńskie – 46,7 km2). W województwach sieradzkim i łęczyckim można zaobserwować nawet zagęszczenie paraﬁi312. W Prusach Królewskich uderza wysoka liczba katolickich świątyń pomocniczych, co było zjawiskiem charakterystycznym dla terenów zamieszkanych w części przez ludność protestancką. Prusy Królewskie, obok znacznego odsetka luteran, wyróżniają się na mapie wyznaniowej Rzeczypospolitej jako teren szczególnej koncentracji osadnictwa olęderskiego (Żuławy oraz wsie nadwiślańskie) oraz znikomej obecności ludności wyznania mojżeszowego. Na 19 świątyń mennonickich w Koronie zanotowanych w źródłach – jedynie 3 zlokalizowane były poza Prusami Królewskimi. Szacunki demograﬁczne z początku XIX w. pokazują, że w okolicach Malborka odsetek mennonitów mógł wynosić nawet 15%313. Pierwszy spis pruski z 1775 r. rejestrujący liczbę mennonitów w Prusach Zachodnich wykazał 12 032 dusze314. Z kolei niewielka liczba żydów wynikała z dwóch przyczyn, które złożyły się na bardzo nieprzychylne żydom warunki osiedlania się (dekrety „de non tolerandis”) – silnej pozycji mieszczaństwa protestanckiego oraz struktury własnościowej w Prusach, gdzie dominowała własność królewska. Widać to wyraźnie w strukturze patronatu kościołów rzymskokatolickich315. Wspomniane wyżej okoliczności zadecydowały też o tym, że zjawisko wielowyznaniowości związane jest w Prusach Królewskich zarówno z miastem, jak i wsią. Inaczej niż to było w Małopolsce czy na Rusi Koronnej, gdzie mieszana tożsamość wyznaniowa tworzyła się głównie w miastach. Wieś jako środowisko mieszane widać dobrze w statystyce ludności zawartej w wizytacjach archidiakonatu pomorskiego diecezji włocławskiej oraz diecezji chełmińskiej z II połowy XVIII w. Wymieszanie lud- 309 Nowak, Dzieje Żydów w Prusach Królewskich, s. 142. Podobny odsetek podaje S. Stern, Der Preussische Staat und die Juden, t. 3: Die Zeit Friedrichs des Grossen, Tübingen 1971, s. 40 (3600 żydów w 3 województwach Prus Królewskich, tj. 1%) oraz M. Aschkewitz, Zur Geschichte der Juden in Westpreussen, Marburg 1967, s. 5 (3601, tj. 1,1% ogółu zaludnienia). 310 Kosman, Prusy Królewskie – stosunki wyznaniowe, s. 237. 311 J. Fankidejski, Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej diecezji chełmińskiej, Pelplin 1880, s. VIII. 312 Litak, Struktury i funkcje, s. 284. 313 Kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach, s. 61. 314 M. Bär, Westpreussen unter Friedrich dem Grossen, t. 1, Lepzig 1909, s. 545. 315 Szady, Prawo patronatu, s. 91-102. 168 Rozdział II. Prowincja wielkopolska ności katolickiej i protestanckiej w Prusach Królewskich było następstwem przynależności tych ziem zarówno do państwa polskiego, które budowało tutaj katolickie struktury kościelne, jak i do zakonu krzyżackiego oraz związanego z nim osadnictwa ludności języka niemieckiego, które opowiedziało się za reformacją protestancką. Trudno dostrzec w Prusach Królewskich wyraźną linię graniczną między obszarami, na których przeważał katolicyzm, a tymi, gdzie dominował protestantyzm. Uderza wyraźniejsza przewaga luteran w powiatach, gdzie znajdowały się silne ośrodki miejskie oraz przy granicy z Pomorzem. Nie można mówić tutaj jednak o jakiejś regule, gdyż nawet w sąsiadujących ze sobą powiatach, jak człuchowski i mirachowski, graniczących z Pomorzem sytuacja wyglądała różnie316. 3. Mazowsze Odrębność Mazowsza jako regionu historycznego ukształtowała się trwale w okresie rozbicia dzielnicowego317. Mazowsze deﬁniuje się najczęściej jako krainę historyczną i geograﬁczną położoną w środkowym biegu Wisły, w centralnej i północno-wschodniej Polsce. S. Arnold w klasycznej pracy na temat terytoriów plemiennych podzielił Mazowsze na 3 części: Mazowsze czerskie, Mazowsze płockie oraz Mazowsze wschodnie318. W historiograﬁi przyjął się pogląd Jędrzeja Święcickiego zawarty w pierwszym historycznym opisie Mazowsza z 1634 r. („Topographia sive Masoviae descriptio”), który zamykał tę dzielnicę w granicach województw płockiego, mazowieckiego i rawskiego319. Kwestia zasięgu terytorialnego Mazowsza nie była jednak w epoce staropolskiej jednoznaczna. Współczesny Święcickiemu Szymon Starowolski, tak jak zresztą wcześniej Marcin Kromer, wyłączał z Mazowsza województwo rawskie320. Podobnie sprawę widział Władysław Łubieński, który opisując w XVIII w. „Świat we wszystkich swoich częściach”, włączył województwo rawskie do Wielkopolski321. Mazowsze w porównaniu z Małopolską i Wielkopolską właściwą wyróżniało się bardzo gęstą siecią osadniczą, co pociągało za sobą niewielką rozległość powiatów oraz niespotykaną w innych prowincjach dominację drobnej własności szlacheckiej. W historiograﬁi panuje wiele opinii na temat przyczyn rozwoju osadnictwa o charakterze drobnoszlacheckim w północnej i wschodniej części województwa mazowieckiego, zachodniej województwa podlaskiego oraz w północnej i wschodniej części ziemi łukowskiej. Wśród nich najczęściej wymienia się pograniczny charakter tych terenów, co miało wpłynąć na dużą liczbę drobnych nadań książęcych o charakterze wojskowym (obronnym). Idące za tym wyjątkowe rozrodzenie się mazowieckich domów szlacheckich wpłynęło z kolei na znaczne rozdrobnienie własności322. Zgodnie z ustaleniami Dabinnusa (Die ländische Bevölkerung Pommerellens, mapy załącznikowe) w powiecie człuchowskim w 1772 r. mieszkało 79% Niemców, 4% Kaszubów oraz 11% Polaków, zaś w sąsiadującym powiecie mirachowskim 22% Niemców, 45% Kaszubów oraz 21% Polaków. W 1821 r. w powiecie człuchowskim mieszkało 55,7% ewangelików, 40,8% katolików oraz 3,5% żydów, zaś w sąsiednim powiecie kartuzkim (obszar przybliżony do mirachowskiego) – 26% ewangelików i 74% katolików, Belzyt, Sprachliche Minderheiten, s. 97, 111. 317 Polska XVI wieku pod względem geograﬁczno-statystycznym, wyd. A. Pawiński, t. 5: Mazowsze, s. 1 (Źródła dziejowe, t. 16); Z. Sułowski, Początki organizacji kościelnej na Mazowszu, „Studia Płockie”, 3 (1975), s. 36. 318 Arnold, Terytorja plemienne, s. 65-74. 319 Najstarszy opis Mazowsza Jędrzeja Święcickiego, wyd. S. Pazyra, Warszawa 1974, s. 136. 320 Starowolski, Polska albo opisanie, s. 66, 112; Kromer, Polska czyli o położeniu, s. 22-23 („Pomiędzy Małopolską a Wielkopolską, najznakomitszymi dzielnicami całej Polski leżą pośrodku następujące województwa: sieradzkie, łęczyckie i rawskie, nie mające żadnej wspólnej nazwy”). 321 Łubieński, Świat we wszystkich swoich częściach, s. 395. 322 W. Smoleński, Szkice z dziejów szlachty mazowieckiej, Kraków 1908, s. 40-44; Arnold, Geograﬁa historyczna, s. 97; W. Pałucki, Przynależność własnościowa osad, w: Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2, red. W. Pałucki, Warszawa 1974, s. 88, 97 (Atlas historyczny Polski); Laszuk, Zaścianki i królewszczyzny, s. 31; Litak, Formowanie sieci paraﬁalnej w Łukowskiem, s. 39-40. 316 3. Mazowsze 169 Województwa mazowieckie powstały w procesie włączania poszczególnych księstw do Korony w II połowie XV i I połowie XVI w. Wcześniej ukształtowały się na Mazowszu ziemie oraz powiaty będące wynikiem podziałów politycznych i sądowych323. Najwcześniej, w 1462 r. po śmierci Ziemowita IV i Władysława II, Kazimierz Jagiellończyk włączył do Rzeczypospolitej księstwo rawskie. Jego następca Jan Olbracht przyłączył w 1495 r. księstwo płockie. Proces politycznej integracji Mazowsza z Rzeczpospolitą zakończył Zygmunt Stary w 1526 r., wcielając po śmierci książąt Stanisława i Janusza III największe terytorialnie księstwo mazowieckie324. Najbardziej wysunięte na zachód Mazowsza województwo rawskie składało się z 3 ziem: rawskiej (pow. rawski i bielski), sochaczewskiej (pow. sochaczewski i mszczonowski) oraz gostyńskiej (pow. gostyński i gąbiński)325. Traktując o kościelnej przynależności tego województwa, należy zwrócić uwagę na problem jego podziału między dwie diecezje: poznańską (część arch. czerskiego) oraz gnieźnieńską (arch. łowicki). Związek ziemi łowickiej z archidiecezją gnieźnieńską wynikał bezpośrednio z treści bulli gnieźnieńskiej roku 1136326. Geneza przynależności archidiakonatu czerskiego do diecezji poznańskiej jest przedmiotem dyskusji historycznej. Zreferował ją ostatnio L.P. Słupecki, omawiając dzieje Czerska od XII do XIV w.327 Najbardziej prawdopodobne wydaje się stanowisko S. Łaguny wyrażone w recenzji pracy W. Abrahama nt. „Organizacji Kościoła w Polsce do połowy XII wieku”. Wg niego obszar archidiakonatu czerskiego należał od początku do diecezji poznańskiej. Utracił on terytorialny kontakt z wielkopolską częścią diecezji poprzez powstanie w XI w. archidiecezji gnieźnieńskiej, a następnie diecezji płockiej328. Podział województwa rawskiego między diecezję poznańską i gnieźnieńską wynikał z późniejszego ukształtowania się granic administracji świeckiej w stosunku do granic administracji kościelnej. Należy mieć na względzie, że rozbicie dzielnicowe nie oznaczało podziału administracji kościelnej, zaś granice diecezji nie pokrywały się z mapą działów książęcych. Przynależność metropolitalna była jednym z czynników, które wpłynęły na proces jednoczenia ziem polskich w XIV i XV w.329 Rozbieżności między granicami administracji państwowej i kościelnej najwyraźniej widać w północno-zachodniej części województwa rawskiego, w ziemi gostyńskiej. Paraﬁe leżące na jej obszarze wchodziły bowiem w skład 4 diecezji: poznańskiej, gnieźnieńskiej, płockiej oraz włocławskiej330. Jedyną większą jednostką administracji kościelnej położoną niemal w całości w województwie rawskim był archidiakonat łowicki należący do archidiecezji gnieźnieńskiej. A. Dunin-Wąsowicz, Podziały administracyjne, w: Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2, red. W. Pałucki, s. 35 (Atlas historyczny Polski). 324 Gloger, Geograﬁa historyczna, s. 99-100. 325 Waga, Wyciąg z geograﬁi polskiej, s. 14. 326 Z. Wojciechowski, Momenty terytorialne organizacyi grodowej w Polsce piastowskiej, Lwów 1924, s. 12-21 (Studia nad historią prawa polskiego, 8, z. 3). 327 L.P. Słupecki, Dzieje Czerska w XII-XIV wieku, „Wschodni Rocznik Humanistyczny”, 3 (2006), s. 28-30. 328 S. Łaguna, Pierwsze wieki Kościoła polskiego, „Kwartalnik Historyczny”, 5 (1891), s. 559-561. Podobne stanowisko prezentuje J. Nowacki, a za nim Z. Sułowski. Autorzy ci uważają, że po powstaniu archidiecezji gnieźnieńskiej ziemie południowej Wielkopolski (kaliska, łęczycka, sieradzka) należały do diecezji poznańskiej i weszły w skład archidiecezji gnieźnieńskiej po utworzeniu biskupstwa płockiego, zrywając tym samym łączność terytorialną archidiakonatu czerskiego z wielkopolską częścią diecezji poznańskiej, Nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. 1, s. 44-48; Sułowski, Początki organizacji kościelnej na Mazowszu, s. 38. Takie ujęcie prezentują także mapy organizacji Kościoła w Polsce średniowiecznej przygotowane w pracowni Instytutu Geograﬁi Historycznej Kościoła w Polsce KUL, zob. J. Kłoczowski, Dzieje chrześcijaństwa polskiego, t. 2, Paryż 1991, mapa nr 2 i 3; Z. Sułowski, Pierwszy Kościół Polski, w: Chrześcijaństwo w Polsce, red. J. Kłoczowski, Lublin 1992, s. 36. 329 A. Witkowska, Przemiany XIII wieku (1198-1320), w: Chrześcijaństwo w Polsce, red. J. Kłoczowski, Lublin 1992, s. 96. 330 Dunin-Wąsowicz, Podziały administracyjne, s. 52-53. 323 170 Rozdział II. Prowincja wielkopolska Dzięki mapie Mazowsza w XVI w. wykonanej w ramach „Atlasu historycznego Polski” istnieje możliwość oceny rozwoju sieci paraﬁalnej województwa rawskiego w okresie nowożytnym. W komentarzu do mapy A. Dunin-Wąsowicz podkreśliła przyrost liczby paraﬁi w XVI w., „zwłaszcza na terenach nowego osadnictwa”. Dość trudna do porównania jest statystyka zamieszczona w Aneksie III, gdyż paraﬁe podzielone między dwie ziemie liczone były podwójnie. Stąd liczba paraﬁi na terenie województwa rawskiego (ziemie: rawska, gostyńska i sochaczewska) wyniosła aż 110. Po odjęciu paraﬁi, które miały swoją siedzibę poza granicami województwa rawskiego (Wyszemierzyce, Błonie, Kazom Mały, Zakrzewo, Dobrzykowo, Białotarczek, Brzeziny, Małecz, Troszyno, Kamion, Bielawy), okazało się, że liczba paraﬁi w wieku XVI i w wieku XVIII jest niemal identyczna331. Na terenie województwa rawskiego znajdowało się w sumie 138 kościołów rzymskokatolickich (95 paraﬁalnych oraz 43 ﬁlialne). Wśród świątyń paraﬁalnych 5 było obsługiwanych przez zakonników. Najważniejszą rolę duszpasterską odgrywali tutaj benedyktyni z Jeżowa, Rawy oraz Sulejowa. Najważniejszymi ośrodkami kościelnymi województwa rawskiego były stolica województwa – Rawa, oraz Łowicz. W Łowiczu, obok kolegiaty, funkcjonowały: kościół paraﬁalny na Nowym Mieście, 3 kościoły ﬁlialne oraz 6 kościołów zakonnych. W Rawie Mazowieckiej znajdowało się 6 świątyń katolickich (kościół paraﬁalny, 3 kościoły ﬁlialne oraz 2 zakonne). Ze względu na położenie w granicach województwa rawskiego dóbr łowickich arcybiskupa gnieźnieńskiego duże znaczenie odgrywał w nim patronat duchowny (35,2%)332. Opisany wyżej brak zmian w strukturze paraﬁalnej województwa rawskiego wynikał z niemal całkowitego braku ognisk reformacyjnych na tym terenie. Na pół wieku w ręce innowierców traﬁła jedynie paraﬁa Suserz (dek. Gąbin). Czasowo opuszczone z powodu zagarnięcia uposażenia przez patronów były paraﬁe w Giżycach (dek. Sochaczew), Osuchowie (dek. Mszczonów), prawdopodobnie także w Życku (dek. Gąbin) i Babsku (dek. Mszczonów)333. Źródła odnotowują natomiast ślady osadnictwa mennonickiego na ziemi gostyńskiej i sochaczewskiej. Osady olęderskie występowały w pasie nadwiślańskim od Płocka aż po Warszawę (Saska Kępa, Kazuń Nowy)334. Największa i zorganizowana w gminę wspólnota znajdowała się w Nowym Wymyślu, który pierwotnie nosił nazwę Olędry Czermińskie. Wokół dokładnej daty powstania gminy mennonickiej w Nowym Wymyślu toczy się dyskusja: część historyków datuje ją na lata 1762 lub 1764, inni dopiero na początek wieku XIX335. Najstarsze świadectwa obecności żydów na obszarze późniejszego województwa rawskiego związane są z rozwojem ośrodków miejskich. Pierwsze wzmianki o osadnictwie żydowskim pochodzące z XIV oraz XV w. dotyczą stolic poszczególnych ziem – Gostynina, Sochaczewa i Rawy336. Sochaczew pozostał zresztą największym skupiskiem żydowskim aż do końca XVIII w.337 Na początku XVI w. na liście skupisk żydowskich pojawiły się także Gąbin338 oraz Łowicz, skąd jednak żydzi zostali usunięci przez arcybiskupa Jana Łaskiego. Nie wszystkie skupiska przybrały charakter 331 Wątpliwości budzi status kościołów w Czermnie i Piotrkówku (Piotrkowie) w dekanacie Gąbin. S. Litak ustalił na podstawie akt dziekana gąbińskiego, że w II połowie XVIII w. miały one charakter świątyń pomocniczych, Litak, Atlas Kościoła łacińskiego, s. 295. 332 Szady, Prawo patronatu, s. 94. 333 Nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. 2, s. 507, 509, 511, 528. 334 Ciesielska, Osadnictwo „olęderskie”, s. 225; P. Fijałkowski, Menonickie wspólnoty religijne na Mazowszu (do 1945 r.). Materialne ślady ich funkcjonowania (dostęp: http://www.holland.org.pl/, 23.12.2009). 335 Mennonite Encyclopedia, t. 2, s. 42-43 (kaplica wybudowana w latach 1764-1770); Ratzlaﬀ, Im Weichselbogen, s. 29, 33 (wzmiankuje także gminę w Kazuniu Nowym, która powstała w 1762 r., jednak aż do 1823 r. nie posiadała żadnego domu modlitwy); Fijałkowski, Menonickie wspólnoty religijne. 336 Fijałkowski, Żydzi w województwach łęczyckim i rawskim, s. 32. 337 W 1765 r. w kahale sochaczewskim pogłówne opłacało 1349 żydów, Liczba głów, s. 406. 338 Najstarszy rejestr osiedli żydowskich, s. 11-15. 171 3. Mazowsze Tabela 38: Liczba świątyń w województwie rawskim ok. 1772 r. Religie i kościoły Kościół katolicki ob. łacińskiego Diecezja /Eparchia Gniezno Archidiakonat/ Oﬁcjalat Łęczyca Dekanat/ Protopopia/ Namiestnictwo Kutno Łowicz Łowicz Świątynie główne Świątynie pomocnicze 3 1 14 14 Rawa Mazowiecka 11 9 Skierniewice 13 3 38 26 41 27 Płock Płock Gostynin 6 4 Poznań Warszawa Błonie 4 2 Gąbin 12 4 Grójec 3 – Włocławek Włocławek Mszczonów 12 1 Sochaczew 16 5 47 12 Kowal Kościół mennonicki Religia mojżeszowa Suma końcowa 1 – 95 43 1 – 11 – 107 43 zorganizowanych gmin. P. Fijałkowski ocenia, iż w II połowie XVI w. na terenie województwa rawskiego funkcjonowały 4 gminy: Gąbin, Kutno, Sochaczew i prawdopodobnie Rawa Mazowiecka339. Po kryzysie spowodowanym wojnami szwedzkimi nastąpiły odbudowa oraz rozwój organizacji gminnej. Spis pogłównego z 1765 r. informuje o 12 gminach, przy czym Żychlin został omyłkowo zaliczony do województwa rawskiego340. Wspomniany wyżej spis pogłównego z 1765 r. różnicuje, aczkolwiek w sposób dość mglisty, skupiska żydowskie w województwie rawskim („Kachał z paraﬁami”, „Miasto z wsiami paraﬁalnemi”, „Paraﬁa żydowska”). Systematyzację formalnoprawną nadał temu spisowi P. Fijałkowski w pracy na temat żydów województwa łęczyckiego i rawskiego (s. 64). Stworzył tym samym pewną stratyﬁkację gmin, przypuszczając, że Gostynin i Iłów były w XVIII w. przykahałkami Gąbina. Ze względu na zamienne używanie w całym spisie pogłównego terminów określających skupiska żydowskie, nie wprowadzono w statystyce dodatkowego rozróżnienia, zwłaszcza że istnieją informacje o synagogach w Iłowie (1750 r.) oraz Gostyninie (1779 r.)341. Należy wspomnieć, że na mapie gmin żydowskich załączonej do wydawnictwa I. Halperina wymienione są gminy w Gąbinie, Żychlinie (omyłkowo zaznaczony w województwie rawskim), Kutnie, Sochaczewie, Mszczonowie, Rawie, Głownie (omyłkowo zaznaczone w województwie łęczyckim) oraz Nowym Mieście. Województwo rawskie w strukturach samorządu żydowskiego podzielone było między dwa ziemstwa. Większość kahałów należała do ziemstwa wielkopolskiego, zaś południowa część województwa Fijałkowski, Żydzi w województwach łęczyckim i rawskim, s. 36. Liczba głów, s. 406. 341 Fijałkowski, Żydzi w województwach łęczyckim i rawskim, s. 94. 339 340 172 Rozdział II. Prowincja wielkopolska (kahały w Głownie, Nowym Mieście, Rawie oraz prawdopodobnie w Białej) należała do ziemstwa (okręgu) lubelskiego342. Brak zorganizowanych wspólnot protestanckich oraz niewielka liczba kahałów żydowskich czynią z województwa rawskiego obszar niemal homogeniczny wyznaniowo. Sytuację w niewielkim stopniu zmieniało rozproszone osadnictwo olęderskie w północnej, przywiślańskiej części ziemi gostyńskiej i sochaczewskiej. Kościoły rzymskokatolickie stanowiły 92% wszystkich świątyń w województwie rawskim. Przypomina to sytuację w województwach Wielkopolski właściwej, zwłaszcza w województwie łęczyckim, przy czym zagęszczenie świątyń w województwie rawskim było nieco słabsze. Obszar województwa rawskiego w II połowie XVIII w. był niemal identyczny z ustalonym dla II połowy XVI w. i wynosił 6214 km2 343. Na jeden kościół łaciński przypadało tutaj 45 km2, zaś na jedną paraﬁę 65,4 km2. Połowa miast województwa rawskiego posiadała zorganizowane wspólnoty żydowskie. Najliczniejsze skupiska ludności mojżeszowej znajdowały się dla ziemi sochaczewskiej – w Sochaczewie, dla ziemi rawskiej – w Nowym Mieście, natomiast dla ziemi gostyńskiej – w Kutnie344. Województwo p ł o c k i e, mimo że mniejsze od rawskiego, posiadało bardziej rozbudowaną organizację powiatową. Było to związane ze znacznie większym zagęszczeniem osadniczym występującym w województwie płockim (w XVI w. 26,3 miejscowości na 100 km2) w stosunku do województwa rawskiego (w XVI w. 15,6 miejscowości na 100 km2). Struktura powiatów kształtowała się tutaj jeszcze po przyłączeniu do Rzeczypospolitej. Jako ostatni – ósmy – został wyodrębniony w latach 30. XVI w. powiat sierpecki345. Całe województwo płockie zamykało się w granicach łacińskiej diecezji płockiej i należało do archidiakonatu płockiego. Ponieważ diecezja powstała przed okresem rozbicia dzielnicowego, obejmowała swoim zasięgiem większość dzielnicy mazowieckiej, a więc także część późniejszego województwa mazowieckiego, jak również fragmenty rawskiego i inowrocławskiego (ziemia dobrzyńska). Diecezja płocka obejmowała pierwotnie także tereny późniejszej diecezji chełmińskiej (ziemia chełmińska i lubawska). Z biskupstwem chełmińskim toczyły się w XIV w. spory o przynależność diecezjalną ziemi michałowskiej, zakończone podporządkowaniem kilku paraﬁi województwa chełmińskiego diecezji płockiej. Z kolei konﬂikty graniczne z diecezją włocławską zakończyły się utratą przez diecezję płocką kilkunastu paraﬁi leżących w ziemi dobrzyńskiej (dek. Bobrowniki), której większość należała do diecezji płockiej346. W granicach diecezji płockiej leżała także położona w Prusach paraﬁa Białuty347. W części południowej diecezja przekraczała w dwóch miejscach linię Wisła-Bug (dek. Gostynin, Radzymin, Kamieńczyk i Stanisławów). J. Nowacki wyraził sugestię, że tereny te mogły zostać przyłączone do diecezji płockiej z archidiakonatu czerskiego (warszawskiego) diecezji poznańskiej w XIII lub XIV w.348 Tamże, s. 79; Acta Congressus Generalis, mapa. Dunin-Wąsowicz, Podziały administracyjne, s. 59 (6173 km2). 344 Liczba głów, s. 406. 345 Dunin-Wąsowicz, Podziały administracyjne, s. 51. Oprócz powiatu sierpeckiego w skład ziemi płockiej wchodziły powiaty: płocki, bielski, raciąski oraz płoński. Ziemia zawkrzeńska składała się z powiatów: szreńskiego, niedzborowskiego i mławskiego, H. Rutkowski, Osadnictwo. Lokalizacja miejscowości, w: Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2, red. W. Pałucki, Warszawa 1973, s. 75. 346 Kumor, Granice diecezji płockiej, s. 46-47. 347 Paraﬁa Białuty została założona ok. 1371 r. przez Krzyżaków i należała do diecezji pomezańskiej. Po upadku katolickiej diecezji pomezańskiej, dzięki działaniom Tomasza Narzymskiego, kasztelana płockiego i patrona paraﬁi, została ona w 1562 r. przywrócona Kościołowi katolickiemu, zaś jurysdykcję nad nią objął w 1593 r. biskup płocki, Kumor, Granice diecezji płockiej, s. 46. 348 Nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. 2, s. 36-37. Kwestii tej nie rozstrzygnął ostatecznie także S. Arnold (Terytorja plemienne, s. 66-68). Dość krytycznie do tezy J. Nowackiego odniósł się B. Kumor (Granice diecezji płockiej, s. 47-48). Wcześniejszą przynależność wymienionych (przed 1138 r.) dekanatów do diecezji płockiej przedstawia mapa metropolii i diecezji w pracy J. Kłoczowskiego, Dzieje chrześcijaństwa polskiego, t. 2, mapa 3. 342 343 3. Mazowsze 173 Stosunkowo późna rozbudowa sieci paraﬁalnej w diecezji płockiej, której największy rozwój przypada na wiek XIV i XV, uwarunkowana była procesami osadniczymi oraz wydarzeniami politycznymi w regionie. Także wewnętrzny podział diecezji płockiej na archidiakonaty i dekanaty nastąpił dość późno, w porównaniu z diecezjami Małopolski i Wielkopolski właściwej. Dopiero źródła z początku XIV w. (1316 r.) informują o dwóch archidiakonatach (dobrzyńskim i płockim). Trzeci archidiakonat – pułtuski – powołał biskup Paweł Giżycki w 1443 r.349 Z XIV w. pochodzą pierwsze informacje o dekanatach w diecezji płockiej. Poważną reorganizację sieci dekanalnej przeprowadził w 1506 r. biskup Erazm Ciołek. W opinii W. Müllera diecezja została wówczas podzielona na 19 dekanatów350. Struktura dekanatów – co było zjawiskiem wyjątkowym wśród „starych” diecezji polskich – była rozbudowywana i reorganizowana także w czasach nowożytnych. Najpoważniejsza zmiana miała miejsce w 1693 r. i była dziełem biskupa Andrzeja Chryzostoma Załuskiego. Postanowił on, że w poszczególnych dekanatach nie może być więcej niż 10 paraﬁi, co oznaczało podział diecezji na 31 dekanatów. Przed reformą diecezja składała się z 21 dekanatów i 308 paraﬁi351. Województwo płockie zajmowało większą, zachodnią część archidiakonatu płockiego. Sieć paraﬁalna ukształtowana w okresie późnego średniowiecza uległa niewielkim zmianom w okresie nowożytnym. Liczba paraﬁi diecezji płockiej w okresie nowożytnym oscylowała w granicach od 300 do 320. Nieznaczny spadek liczby paraﬁi można obserwować w XVII w., co było wynikiem wojen oraz ogólnej słabszej sytuacji gospodarczej kraju. Relacja biskupa Łubieńskiego z 1630 r. mówi o zniszczeniu ok. 30 kościołów na skutek wojen polsko-szwedzkich352. Z badań D. Główki wynika, że zachodnia część diecezji (archidiakonat dobrzyński oraz zachodnia część archidiakonatu płockiego) dotkliwiej odczuła skutki wojen, co spowodowało zmniejszenie areału uprawnego w gospodarstwach plebańskich353. Na terenie województwa płockiego znajdowało się w II połowie XVIII w. 77 kościołów paraﬁalnych oraz 46 ﬁlialnych (w tym 10 zakonnych). Statystyka wskazuje, że niewielką rolę duszpasterską, w odróżnieniu od mazowieckiej części diecezji płockiej, odgrywały tutaj zgromadzenia zakonne. Jedynie paraﬁa w Bielsku, mimo przekazania miasta w ręce książęce, obsługiwana była do końca okresu nowożytnego przez benedyktynów z Mogilna354. Najważniejszym ośrodkiem życia kościelnego była stolica województwa, gdzie – obok kościoła katedralnego – znajdowała się kolegiata św. Michała oraz było 5 świątyń zakonnych i 7 ﬁlialnych świeckich (w tym dwie prepozytury szpitalne). Oprócz Płocka największą liczbę świątyń posiadały miasteczka Płońsk, Sierpc oraz Szreńsk. Struktura patronatu kościołów paraﬁalnych województwa płockiego oddaje relacje własnościowe: na 73 świątynie paraﬁalne, co do których występują informacje odnośnie do charakteru patronatu, jedynie dwie (w Białej i Mławie) „należały” do króla. Obok dominującego patronatu szlacheckiego E. Wiśniowski, Diecezja płocka u progu czasów nowożytnych, „Studia Płockie”, 3 (1975), s. 126-128. Müller, Organizacja terytorialna diecezji płockiej, s. 161; tenże, Diecezja płocka od drugiej połowy XVI wieku do rozbiorów, „Studia Płockie”, 3 (1975), s. 156. E. Wiśniowski uważał, że powstało wówczas 14 dekanatów, Wiśniowski, Diecezja płocka, s. 129. 351 Müller, Organizacja terytorialna diecezji płockiej, s. 162. 352 Tenże, Diecezja płocka, s. 176. 353 D. Główka, Gospodarka w dobrach plebańskich na Mazowszu w XVI-XVIII wieku, Warszawa 1991, s. 22-23. Prawdopodobnie upadek uposażenia plebańskiego doprowadził do upadku i przekształcenia w świątynię ﬁlialną m.in. paraﬁę w Miszewku Garwackim. Wizytacja z 1775 r. informuje, że plebana nie było tam od 169 lat, Materiały do dziejów ziemi płockiej, cz. 2, oprac. M.M. Grzybowski, Płock 1982, s. 87. Zgodnie z obliczeniami D. Główki areał gospodarstwa plebańskiego zmniejszył się w Miszewku Garwackim z 480 zagonów stajowych w 1609 r. do 112 zagonów w latach 17381739, Główka, Gospodarka w dobrach plebańskich, s. 119. 354 A. Gretkowski, Z dziejów paraﬁi i kościoła św. Jana Chrzciciela w Bielsku, Płock 2002, s. 24-25; Flaga, Zakony męskie w Polsce, s. 214. 349 350 174 Rozdział II. Prowincja wielkopolska Tabela 39: Liczba świątyń w województwie płockim ok. 1772 r. Religie i kościoły Kościół katolicki ob. łacińskiego Diecezja /Eparchia Płock Archidiakonat/ Oﬁcjalat Płock Dekanat/ Protopopia/ Namiestnictwo Bielsk Świątynie główne 10 2 7 4 Bodzanów 1 1 Ciechanów 2 1 Gostynin 1 1 Janowo 4 – Mława 10 4 Płock 11 13 Płońsk 6 4 Raciąż 8 3 Sierpc 8 6 Szreńsk 8 7 76 46 Bieżuń Poznań Warszawa Świątynie pomocnicze Gąbin Religia mojżeszowa Suma końcowa 1 – 77 46 9 – 86 46 znaczącą rolę odgrywał patronat duchowny, a to przede wszystkim za przyczyną znacznej liczby kościołów leżących w dobrach kapituły katedralnej lub też inkorporowanych jako uposażenia poszczególnych prebend (Proboszczewice, Słupia, Święcieniec, Żurominek, Słupno, Trzepowo, Gralewo, Rogotwórsk). O obecności ludności innowierczej w województwie płockim w II połowie XVIII w. świadczą wzmianki w wizytacjach oraz w spisie ludności biskupa Poniatowskiego z 1776 r. Największe skupisko znajdowało się w paraﬁi Janowiec, na pograniczu z Prusami Książęcymi355. Także w innych paraﬁach położonych w północnej części województwa znajdowały się niewielkie skupiska ludności luterańskiej (Księte, Radzanów, Lipowiec Kościelny, Bieżuń)356. Źródła nie odnotowały żadnej odrębnej świątyni protestanckiej na tym terenie. Jedynie w wizytacji paraﬁi w Bieżuniu z 1776 r. pojawia się wzmianka, że „Lutrzy” mieszkający w Bieżuniu i Karniszynie (w sumie 56 osób) „prywatnie tylko do domu jednego na swoje idą nabożeństwo”357. Drugą po katolikach, znacznie liczniejszą od luteran społeczność wyznaniową w województwie płockim stanowili żydzi. Ich liczba nie była tak znaczna, jak we wschodniej części Mazowsza (woj. mazowieckie), jednak na niewielkim obszarze województwa płockiego funkcjonowało w sumie 9 zorganizowanych gmin żydowskich, zlokalizowanych w miastach. Wymienia je wszystkie spis pogłównego z 1765 r.358 Zastanawiać może jedynie pominięcie przez ten wykaz synagogi w Szreńsku. Wizytacja z 1775 r. informuje, że żydzi mieli tam bożnicę drewnianą „z dawnych lat postawioną Materiały do dziejów ziemi płockiej, cz. 7, oprac. M.M. Grzybowski, Płock 1995, s. 54. Rozporządzenia y pisma pasterskie, s. 413-414, 423-425, 428-429. 357 Materiały do dziejów ziemi płockiej, cz. 1, oprac. M.M. Grzybowski, Płock 1981, s. 134. 358 Liczba głów, s. 405. 355 356 3. Mazowsze 175 i cmentarz swój na dwa staje od miasteczka”359. Żydzi gromadzili się także na modlitwy w Raciążu u arendarza360 oraz w Żurawinie Wielkim, gdzie w jednym z domów mieli wyznaczone miejsce na modły361. Punkty te nie zostały włączone do statystki obiektów sakralnych, gdyż nie stanowiły odrębnych zabudowań. Pominięty został także dom modlitwy w Szydłowie („jeden dom żydowski nieznaczony, do którego żydzi się schodzą na nabożeństwo”)362, gdyż nie wiadomo, czy był to osobny budynek przeznaczony dla celów modlitewnych, czy też część budynku mieszkalnego. W świetle spisu pogłównego z 1765 r. najludniejsze kahały żydowskie znajdowały się w Płocku, Drobinie i Sierpcu363. Ze statystyki biskupa Michała Poniatowskiego wynika natomiast, że największe, liczące 1 tys. żydów, skupisko znajdowało się na terenie paraﬁi Płońsk364. Statystka oraz rozmieszczenie obiektów sakralnych ukazują województwo płockie jako obszar jednolity wyznaniowo i etnicznie – 93,2% świątyń należało do Kościoła rzymskokatolickiego. Najwyższy odsetek ludności luterańskiej znajdował się na północy województwa, w dekanatach Szreńsk (2,9%) oraz Janowo (2,2%), przy czym część dekanatu Janowo znajdowała się w województwie mazowieckim. Największy procentowo udział ludności żydowskiej (14,3%) cechował dekanat Płońsk365. Większe zagęszczenie osadnictwa w województwie płockim w porównaniu z województwem rawskim skutkowało lepiej rozwiniętą administracją kościelną – na jedną świątynię łacińską przypadało tutaj 36,6 km2 (na jedną paraﬁę 58,5 km2)366. Najbardziej zróżnicowane etnicznie i wyznaniowo były miasteczka w północno-zachodniej części województwa, położone w sąsiedztwie Prus i ziemi dobrzyńskiej – Bieżuń i Szreńsk. Największa i najpóźniej włączona w granice Rzeczypospolitej część Mazowsza tworzyła województwo m a z o w i e c k i e. Składało się ono z 10 ziem i 26 powiatów367. Rozległość terytorialna tego województwa zajmującego obszar ponad 22 957 km2 wpływała na znaczne zróżnicowanie sieci osadniczej. Wystarczy powiedzieć, że w II połowie XVI w. w powiatach wschodnich (ziemia łomżyńska i nurska) na 100 km2 przypadało 13,5-16,5 miejscowości, podczas gdy w powiatach zachodnich (ziemia zakroczymska i ciechanowska) – 28-30,5 miejscowości. Należy przy tym pamiętać, że większe zagęszczenie osadnictwa na danym obszarze szło w parze z brakiem większych miejscowości i dominacją drobnych wsi oraz osad młyńskich i przysiółków368. Materiały do dziejów ziemi płockiej, cz. 3, oprac. M.M. Grzybowski, Płock 1984, s. 306. Szreńsk jako jednostka spisowa występuje niemal we wszystkich rejestrach pogłównego żydowskiego w XVIII w., Kalik, Between the Census and the Poll-Tax, s. 116-117. 360 Materiały do dziejów ziemi płockiej, cz. 5, oprac. M.M. Grzybowski, Płock 1989, s. 234. Album M. i K. Piechotków (Bramy nieba, Bożnice drewniane, s. 398) informuje o bożnicy drewnianej z końca XVII w. P. Fijałkowski (Kultura i sztuka religijna Żydów na Mazowszu, s. 150) wspomina także o drewnianej bożnicy w Raciążu, lecz z końca XVIII w. 361 Materiały do dziejów ziemi płockiej, cz. 1, s. 66. 362 Materiały do dziejów ziemi płockiej, cz. 3, s. 102. 363 Liczba głów, s. 405. 364 Rozporządzenia y pisma pasterskie, s. 417-418; Materiały do dziejów ziemi płockiej, cz. 5, s. 58; zob. też: S. Litak, Paraﬁe i ludność diecezji płockiej w II połowie XVIII w., „Studia Płockie”, 3 (1975), s. 236. 365 Litak, Paraﬁe i ludność diecezji płockiej, s. 237. 366 Województwo płockie zajmowało 4503 km2. Jest to niewiele więcej od szacunku przeprowadzonego przez A. DuninWąsowicz – 4304 km2 (Podziały administracyjne, s. 59). 367 Ziemia warszawska (powiaty: warszawski, błoński, tarczyński), ziemia czerska (powiaty: czerski, garwoliński, grójecki, warecki), ziemia wiska (powiaty: wiski, wąsoski, radziłowski), ziemia wyszogrodzka, ziemia zakroczymska (powiaty: zakroczymski, nowomiejski, serocki), ziemia ciechanowska (powiaty: ciechanowski, sąchocki, przasnyski), ziemia łomżyńska (powiaty: łomżyński, zambrowski, kolneński, ostrołęcki), ziemia różańska (powiaty: różański, makowski), ziemia liwska, ziemia nurska (powiaty: nurski, kamieniecki, ostrowski), Arnold, Geograﬁa historyczna, s. 100; Gloger, Geograﬁa historyczna, s. 140-143 (pomija powiat serocki); Dunin-Wąsowicz, Podziały administracyjne, s. 40, 59-60. 368 Rutkowski, Osadnictwo. Lokalizacja miejscowości, s. 75-76. 359 176 Rozdział II. Prowincja wielkopolska Tabela 40: Liczba świątyń w województwie mazowieckim ok. 1772 r. Religie i kościoły Diecezja /Eparchia Archidiakonat/ Oﬁcjalat Dekanat/ Protopopia/ Namiestnictwo Kościół katolicki ob. greckiego Kościół katolicki ob. łacińskiego – Kurzelów Przytyk 4 1 Kielce Dziekania Zwoleń 1 – Płock Płock – Bodzanów 9 Ciechanów 8 3 Janowo 6 2 10 1 Płońsk 3 2 Przasnysz 9 7 Wyszogród 9 5 Zakroczym 11 4 65 24 Andrzejewo 10 3 Kamieńczyk 10 – Łomża 11 11 Maków Mazowiecki 10 7 Ostrów Mazowiecka 9 5 Pułtusk 11 11 Radzymin 8 3 Stanisławów 8 – 10 4 Wizna 9 5 Wyszków 11 3 Wąsosz Poznań Warszawa 107 52 172 76 Błonie 12 1 Garwolin 12 3 Grójec 12 1 Latowicz 12 – Liw 12 2 2 – Piaseczno 21 35 Sochaczew 1 – 13 6 Mszczonów Warka Suma końcowa 1 Kraków Pułtusk Religia mojżeszowa Świątynie pomocnicze Gniezno Nowe Miasto Kościół luterański Świątynie główne 97 48 274 125 – 1 20 9 294 136 3. Mazowsze 177 Nie widać natomiast większego zróżnicowania wyznaniowego czy etnicznego w województwie mazowieckim w II połowie XVIII w. Podobnie jak przypadku pozostałych dwóch województw Mazowsza, na obszarze tym dominacja katolickich struktur kościelnych była niemal całkowita. Teren województwa mazowieckiego podzielony był między diecezję płocką (wschodnia część archidiakonatu płockiego oraz archidiakonat pułtuski) oraz poznańską (wschodnia część archidiakonatu czerskiego)369. Jedynie na południu województwo mazowieckie wykraczało poza granice dekanatu czerskiego. Kilka paraﬁi należało do dekanatu Przytyk w archidiecezji gnieźnieńskiej (Białobrzegi, Jasionna, Stromiec i Wyśmierzyce), zaś paraﬁa Głowaczów do dekanatu Zwoleń w diecezji krakowskiej. Potwierdza to po raz kolejny konstatację A. Dunin-Wąsowicz, że granice administracji kościelnej nie pokrywały się z granicami administracji państwowej370. Źródeł rozbieżności należy szukać w średniowieczu, zaś przyczyn w późniejszym ukształtowaniu granic państwowych oraz ewentualnych przesunięciach granic kościelnych na skutek konﬂiktów między biskupami. Na terenie województwa mazowieckiego znajdowało się w sumie 399 świątyń katolickich. Ta część Mazowsza różni się dość wyraźnie od rawskiej i płockiej intensywniejszym rozwojem sieci paraﬁalnej w XVI w., co było związane z akcją osadniczą prowadzoną w północnych oraz wschodnich powiatach. Dla przykładu można podać, że w dekanacie nurskim powstało wówczas 9 paraﬁi371. Powodowało to także rozbudowę sieci dekanalnej diecezji płockiej, o czym była mowa wyżej. Widać również dość wyraźną dysproporcję w liczbie kościołów ﬁlialnych między „płocką” – północo-wschodnią, a „poznańską” – południowo-zachodnią, częścią województwa. W archidiakonacie pułtuskim odsetek kościołów pomocniczych wynosił 32,7%, podczas gdy w mazowieckiej części archidiakonatu czerskiego (przy wyłączeniu dekanatu Piaseczno z Warszawą) jedynie 16,7%. Województwo mazowieckie wyróżniało się większą liczbą klasztorów oraz domów zakonnych – 21% wszystkich świątyń to kościoły klasztorne lub obsługiwane przez zakony. Dla porównania można podać, że w województwie rawskim odsetek ten wynosił 13,8%, zaś w płockim – 8,9%. Małą liczbę kościołów ﬁlialnych w dekanatach Grójec, Mszczonów czy Błonie tłumaczy w pewnym stopniu koncentracja życia zakonnego oraz działalności społecznej Kościoła w niedalekiej Warszawie, gdzie obok 5 kościołów paraﬁalnych funkcjonowało 26 świątyń ﬁlialnych (w tym 21 zakonnych). Oprócz Warszawy, gdzie znajdowała się kolegiata i siedziba archidiakonatu, do najważniejszych ośrodków kościelnych województwa mazowieckiego należały: Pułtusk (z kościołem kolegiackim), Warka, Góra Kalwaria, Przasnysz oraz wysunięta najdalej na północny wschód Łomża. Mimo formalnego zakazu osiedlania się na Mazowszu ludności żydowskiej obowiązującego do 1768 r., na terenie województwa mazowieckiego funkcjonowały zorganizowane gminy żydowskie (kahały i przykahałki). Sposób ujęcia poszczególnych ośrodków żydowskich w spisie pogłównego z 1765 r. daje okazję, podobnie jak w przypadku województwa rawskiego i Podlasia, do rozważań terminologicznych. Występują tu bezpośrednie wzmianki o kahałach („Kachał Kałuszyński”, „Kachał Makowski”), jednak większość ośrodków została określona jako „Paraﬁa alias przykahałek” i przyporządkowana do kahałów: tykocińskiego (Wizna, Grajewo, Szczuczyn, Jedwabne, Stawiski, Zambrów, Jabłoń372, Rutki, 369 Krótkie omówienie organizacji diecezji płockiej znajduje się w części poświęconej województwu płockiemu, natomiast diecezji poznańskiej – przy województwie poznańskim. 370 Dunin-Wąsowicz, Podziały administracyjne, s. 52. 371 Tamże, s. 56. 372 Identyﬁkacja tej miejscowości budzi wątpliwości. W źródle pojawia się „miasto Jabłonka z wsiami” należące do kahału ciechanowskiego (Liczba głów, s. 404), które można utożsamiać z wsią Jabłonka Kościelna w dek. Brańsk, leżącą w województwie podlaskim, gdyż wizytacja z 1750 r. informuje o synagodze w tej wsi, ADS. D134, k. 63. „Paraﬁa czyli przykachałek Jabłonski do tegoż [kahału tykocińskiego] należący”. Może chodzić także o wieś Jabłoń (Nagórki-Jabłoń) k. Zambrowa. 178 Rozdział II. Prowincja wielkopolska Zawady, Śniadowo, Lipno373), makowskiego (Rożan) oraz węgrowskiego (Czyżewo, Zaręby, Stoczek, Ostrów Mazowiecka, Wąsewo, Wólka Brzezińska). Niezależnie od tego wymienione są 3 „Miasta z paraﬁami” (Wyszogród, Ciechanów oraz Nasielsk) oraz „Goworowo, wieś kościelna w ziemi Łomżenskiey w teyże paraﬁi [Wólka Brzezińska] do kachału Tykocinskiego należąca”. W przypadku ziemi warszawskiej zostało użyte określenie „W tey ziemi”374. Interesująca jest konfrontacja informacji ze spisu pogłównego z innymi źródłami oraz literaturą dotyczącą rozwoju osadnictwa żydowskiego w województwie mazowieckim. Dla wymienionych 3 miast z paraﬁami wizytacje diecezji płockiej przynoszą informację o istniejących w nich synagogach, więc można bez wątpienia zakwaliﬁkować je jako kahały – w wizytacji paraﬁi w Nasielsku jest wprost mowa kahale nasielskim375. Nieco bardziej złożony jest problem „przykahałków z paraﬁami”. Wykaz synagog z 1742 r. pomija większość z nich, jednak wymienia np. synagogę w Stawiskach376. Z kolei w pracy M. Verbina na temat drewnianych synagog w Polsce można odnaleźć informację o bożnicy w Śniadowie wybudowanej w 1768 r.377 Wizytacja z 1781 r. informuje natomiast o „domu modlitwy czyli zbożnicy” za miasteczkiem Rożan. Żydzi z tej miejscowości mieli należeć do synagogi w miasteczku Krasnosielc378. W Wólce Brzezińskiej żydzi mieli „swoją szkołę w domu prywatnym, do której z inszych wsiów w święta swoje i inne czasy zgromadzać się zwykli”379. Wszystkie te przykłady pokazują, że umieszczenie miejscowości jako „paraﬁi czyli przykahałku” w spisie pogłównego z 1765 r. wynikało z faktu, że istniało w niej miejsce modlitewne. Mogła to być jednak zarówno odrębna budowla o charakterze synagogi czy bożnicy, jak i wyznaczona izba w domu prywatnym. Określenie, czy dany przykahałek oznaczał publiczne czy prywatne miejsce zgromadzeń, jest skomplikowane i wymaga źródeł uzupełniających. Jak trudno jednoznacznie rozstrzygnąć te kwestie, pokazuje przypadek Stoczka Łukowskiego. Spis pogłównego kwaliﬁkuje go jako „paraﬁę czyli przykahałek” uznający zwierzchność kahału węgrowskiego, zaś w wizytacji z 1778 r. widnieje 373 „Paraﬁa Lipnicka czyli przykahałek do tegoż [kahału tykocińskiego] należący” (Liczba głów, s. 405). W ziemi łomżyńskiej nie ma paraﬁi łacińskiej ani żadnej większej miejscowości o podobnej nazwie. Można ją utożsamiać z wsiami Lipno k. Zambrowa lub Lipniaki k. Wąsosza. 374 Liczba głów, s. 405-406. 375 O synagodze w Wyszogrodzie informuje wykaz synagog diecezji płockiej z 1742 r., ADS. D156, k. 332. Nowy, murowany budynek został wzniesiony niedaleko kościoła paraﬁalnego w 1766 r., Materiały do dziejów ziemi płockiej, cz. 2, s. 201. Zob. P. Fijałkowski, Kultura i sztuka religijna Żydów na Mazowszu w XVI-XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Żydów”, 2007, nr 2, s. 156; D. Dawidowicz, Synagogues in Poland and their Destruction, Jerusalem 1960 (dostęp: D. Dawidowicz, The Vishogrod Synagogue, http://www.jewishgen.org/yizkor/Wyszogrod/wyse003.html#Page9, 2.11.2005). – Gmina żydowska w Ciechanowie funkcjonowała w XVIII w., M. Fuchs, Overall History Of The Jews Of Ciechanow, w: Memorial Book for the Community of Ciechanow, ed. A.W. Yassini, Tel Aviv 1962 (dostęp: http://www. jewishgen.org/yizkor/Ciechanow/Ciechanow.html, 28.10.2005). Wzmianka w wizytacji z 1775 r. potwierdza, że „Synagoga żydowska w tym mieście jest z dawna”, Materiały do dziejów ziemi płockiej, cz. 4, oprac. M.M. Grzybowski, Płock 1985, s. 15, zob. też: Fijałkowski, Kultura i sztuka religijna Żydów na Mazowszu, s. 149. – Drewniana synagoga w Nasielsku została wybudowana w końcu XVII w., Verbin, Wooden synagogues, s. 7; Fijałkowski, Kultura i sztuka religijna Żydów na Mazowszu, s. 150. To o niej prawdopodobnie wspomina wykaz z 1742 r., ADS. D156, k. 332. M. Verbin uważa, że upadła ona w 1880 r. Z wizytacji paraﬁi Nasielsk z 1775 r. wynika jednak, że musiała być to bożnica wzniesiona w 1765 r. („Żydzi kahała nosilskiego mają swoją szkołę czyli bożnicę publiczną w miasteczku Nosilsku, roku 1765-go wystawioną za konsensem JWImć ks. Hieronima Antoniego na Szeptycach Szeptyckiego, biskupa płockiego, za poważną instancją JWImć Ludwiki Weslowej starościny golubskiej, z wiadomością i zezwoleniem Imć ks. Nikodema Milewskiego”), Materiały do dziejów ziemi płockiej, cz. 4, s. 221. 376 ADS. D156, k. 332. Kahał w Stawiskach został ujęty także na mapie gmin żydowskich w pracy Acta Congressus Generalis. 377 Verbin, Wooden synagogues, s. 6. 378 Materiały do dziejów ziemi płockiej, cz. 6, oprac. M.M. Grzybowski, Płock 1991, s. 64-65; zob. też: EJCP, t. 4, s. 427429; A. Buchner, Rozhan: An Historical Sketch (dostęp: http://www.jewishgen.org, 8.01.2010). 379 Materiały do dziejów ziemi płockiej, cz. 6, s. 136. 3. Mazowsze 179 informacja, że tamtejsi żydzi nie mieli ani synagogi, ani cmentarza380. Podobnie skomplikowany jest przypadek Wólki Brzezińskiej leżącej na terenie łacińskiej paraﬁi Goworowo. Zgodnie ze spisem pogłównego z 1765 r. znajdował się tam przykahałek należący do kahału tykocińskiego. Do tego przykahałku, czyli paraﬁi żydowskiej, należała wieś Goworowo381. W wykazie gmin z 1767 r. jest z kolei informacja o „Paraﬁi –- Goworowskiey”382. Wizytacja kościoła paraﬁalnego w Goworowie z 1781 r. stwierdza jednoznacznie: „Oratoriów czyli kaplic także w tej paraﬁi żadnych nie masz. Żydzi tylko niedaleko w Wólce Brzezińskiej mają swoją szkołę w domu prywatnym, do której z inszych wsiów w święta swoje i inne czasy zgromadzać się zwykli”383. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że wizytacje diecezji płockiej z ostatniej ćwierci XVIII w. oraz inne źródła informują o świątyniach czy też żydowskich miejscach modlitwy w miejscowościach niewyszczególnionych w spisie pogłównego. Bożnice znajdowały się w Skaryszewie oraz pod wsią Duczymin384, zaś w miejscowościach Chorzele, Dzierzgowo, Krzynowłoga, Nowe Miasto, Pniewnik i Stanisławów modlitwy odbywały się w karczmach lub u arendarza385. Maria i Kazimierz Piechotkowe podają także, że w 1770 r. została wzniesiona bożnica w Jedwabnem386. W Popowie Kościelnym żydzi wybudowali sobie „dom in forma mieszkalny i w nim swojego szkolnego osadzili, w którym też i nabożeństwo swoje odprawują”387. Podobna sytuacja była w Seroczynie, gdzie żydzi odprawiali swoje obrzędy w osobnym domu388. Nie wiadomo, kiedy dokładnie powstała gmina żydowska w Ostrowi Mazowieckiej, jednak sposób zapisu miejscowości w spisie pogłównego z 1765 r. wskazuje, że nie było tutaj w tym okresie samodzielnego kahału. Także w tradycji żydów radziłowskich funkcjonowało przekonanie, że drewniana synagoga, która przetrwała do Holocaustu, została tam wybudowana już w XVII w.389 Po przeprowadzeniu krytycznej analizy informacji zawartych w spisie pogłównego z 1765 r. oraz uzupełnieniu podstawy źródłowej o wizytacje diecezji płockiej można stwierdzić, że w województwie mazowieckim przed I rozbiorem funkcjonowało 20 synagog głównych (kahalnych) oraz 9 bożnic i publicznych domów modlitwy. Większość z nich zlokalizowana była we wschodniej części województwa. Widać zresztą wyraźne związki żydów mazowieckich z Podlasiem. Wskazuje na to przynależność kahalna wielu skupisk żydowskich do Tykocina (ziemia wiska i łomżyńska) oraz Węgrowa (ziemia nurska i liwska). Z mapy gmin żydowskich załączonej do pracy I. Halperina wynika przynależność kahałów w Wyszogrodzie, Nasielsku, Ciechanowie i Makowie do ziemstwa wielkopolskiego. Północno-wschodnia część województwa mazowieckiego, m.in. ujęty na mapie kahał w Stawiskach oraz błędnie przypisany do województwa mazowieckiego kahał w Ciechanowcu, należała do okręgu tykocińskiego. Położona na południe od Bugu część województwa, m.in. kahał ADS. D137, k. 175. Liczba głów, s. 406. 382 Acta Congressus Generalis, s. LXXXI. 383 Materiały do dziejów ziemi płockiej, cz. 6, s. 136. 384 Materiały do dziejów ziemi płockiej, cz. 7, s. 29; Materiały do dziejów ziemi płockiej, cz. 8, s. 85. 385 Chorzele („Żydzi swoje nabożeństwo odprawują w austerii, na które się liczno schodzą z innych wiosek, jednakże nie można twierdzić, żeby synagogę założyli”), Dzierzgowo („Nie mają Żydzi żadnej umyślnie wystawionej bóżnicy, ale w jednym browarku schodzą się”), Krzynowłoga („Żydzi w samek Krzynowłodze mają domostwo w słupy ad instar browaru, w którym swoje żydowskie odprawują nabożeństwo”), Nowe Miasto („Wszyscy ci żydzi schodzą się do Nowego Miasta w sabat na prywatne nabożeństwo do arendarza propinacji starościńskiej”), Pniewnik („Żydzi tylko miewają swoje nabożeństwo w browarze”), Stanisławów („Nabożeństwo swoje partykularne czasami zgromadziwszy się w arendzie stanisławowskiej odprawują”), Materiały do dziejów ziemi płockiej, cz. 7, s. 23, 38, 87; Materiały do dziejów ziemi płockiej, cz. 4, s. 226; Materiały do dziejów ziemi płockiej, cz. 8, s. 185, 205. 386 M. Piechotka, Bramy nieba: bóżnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1996, s. 231. 387 Materiały do dziejów ziemi płockiej, cz. 6, s. 213. 388 ADS. D137, k. 190. 389 EJCP, t. 4, s. 422-424. 380 381 180 Rozdział II. Prowincja wielkopolska w Kałuszynie, należała do okręgu w Węgrowie. Wątpliwości budzi ukazanie w tym okręgu kahału w Radzyminie390, gdyż nie ma poświadczeń źródłowych na temat gminy żydowskiej w tym miasteczku. Wizytacja z 1775 r. podaje wyraźnie, że „Żydowskiej też szkoły, jak ją nazywają, nie ma w tym mieście”391. Jeżeli chodzi o inne wyznania i religie obecne w ziemi mazowieckiej, to warto zwrócić uwagę na Warszawę, gdzie obok katolików łacińskich istniała wspólnota żydowska, luterańska a także od 1721 r. funkcjonował klasztor bazyliański. Położenie żydów podwarszawskich jurydyk było dość trudne wobec wrogiej postawy magistratu warszawskiego. Do 1772 r. nie powiodły się próby powołania kahału ani budowy synagogi. Organem przedstawicielskim żydów warszawskich był powstały w 1759 r. urząd syndyka392. Ewangelicy warszawscy przez cały okres nowożytny podlegali paraﬁi ewangelickiej w podlaskim Węgrowie. Dopiero w 1767 r. poseł duński wybudował dom modlitwy. W latach 1778-1781 wybudowano odrębny zbór, zaś w 1785 r. warszawscy ewangelicy erygowali własną paraﬁę, uniezależniając się od Węgrowa. W podobnym okresie wznieśli swoją świątynię w Warszawie bazylianie sprowadzeni tutaj w 1721 r. Budowa klasztoru miała miejsce jednak dopiero pół wieku później, zaś poświęcenie cerkwi pw. Zaśnięcia NMP odbyło się w 1784 r.393 W sumie na terenie województwa mazowieckiego znajdowało się 430 obiektów sakralnych chrześcijańskich oraz religii mojżeszowej. Przewaga Kościoła łacińskiego, jeżeli chodzi o liczbę świątyń, była tutaj niemal identyczna jak w dwóch pozostałych województwach zaliczanych do Mazowsza (92,8%). Zagęszczenie obiektów sakralnych było słabsze w porównaniu z województwami rawskim i płockim. Na jeden kościół łaciński przypadało bowiem 57,5 km2 (na jedną paraﬁę 83,8 km2, na jedną świątynię ﬁlialną 183,7 km2). Nie tłumaczy tej różnicy sytuacja osadnicza, gdyż liczba miejscowości w przeliczeniu na 100 km2 była w końcu XVI w. wyższa niż w województwie rawskim394. Przyczyn należy szukać raczej w sytuacji ekonomicznej szlachty zachodniego i wschodniego Mazowsza. Na ten dychotomiczny podział Mazowsza na bogatszy zachód (gospodarstwa plebańskie wielkości 3-4 włók) oraz biedniejszy wschód (1-2 włók) zwrócił uwagę D. Główka395. Jeżeli chodzi o rozmieszczenie gmin żydowskich, to widać tu wyraźną zbieżność z mapą dróg oraz węzłów komunikacyjnych województwa mazowieckiego. Przez Mazowsze przechodziły dwa najważniejsze handlowe szlaki lądowe: południe-północ (z Mołdawii i ziem ruskich Korony, przez Lublin do Gdańska) oraz zachód-wschód (z Wielkopolski w kierunku Litwy i Rosji). P o d s u m o w a n i e. Analiza 3 województw: rawskiego, płockiego oraz mazowieckiego, ukazuje Mazowsze w II połowie XVIII w. jako region historyczny o niemal homogenicznej strukturze wyznaniowej i etnicznej. Udział procentowy świątyń rzymskokatolickich kształtował się tutaj na poziomie od 92% w województwie rawskim do 93,2% w województwie płockim. Obecność innych wyznań koncentrowała się głównie w miastach (osadnictwo żydowskie) lub na północnych obrzeżach Mazowsza, przy granicy z Prusami Książęcymi (luteranie). O ile jednak osadnictwo innowiercze przekładało się na liczbę świątyń (synagog), o tyle o liczbie luteran zaświadczają głównie źródła demograﬁczne. Ich liczba była niższa niż katolików czy żydów, zaś skupiska stosunkowo niewielkie. To sprawiło, że nie zdołali oni wyjść ze swoimi praktykami poza prywatne domy modlitwy. Acta Congressus Generalis, mapa. Materiały do dziejów ziemi płockiej, cz. 8, s. 72. 392 M.M. Drozdowski, Żydzi Warszawy stanisławowskiej, w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej. Materiały z konferencji „Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej szlacheckiej”. Międzywydziałowy Zakład Historii i Kultury Żydów w Polsce, Uniwersytet Jagielloński, 22-26 IX 1986, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 196. 393 J. Bartoszewicz, Kościoły Warszawskie rzymsko-katolickie opisane również względem historycznym, Warszawa 1855, s. 296-300. 394 Rutkowski, Osadnictwo. Lokalizacja miejscowości, s. 75-76. 395 Główka, Gospodarka w dobrach plebańskich, s. 27. 390 391 181 3. Mazowsze Tabela 41: Liczba i udział procentowy świątyń poszczególnych wyznań i religii na Mazowszu ok. 1772 r. Województwo Liczba i udział procentowy świątyń: greckoluterańskich mennonickich katolickich rzymskokatolickich rawskie 6 214 km2 płockie 4 503 km2 mazowieckie 22 957 km2 RAZEM 33 674 km2 92,0% 138 93,2% 123 92,8% 399 92,70% 660 – – – – 0,2% 1 0,14% 1 0,2% 1 0,14% 1 żydowskich 0,7% 1 – – 0,14% 1 7,3% 11 6,8% 9 6,7% 29 6,88% 49 Dzięki zachowanym spisom ludności diecezji płockiej można dokonać częściowej krytyki ustaleń dotyczących sytuacji wyznaniowej w województwach Mazowsza przedstawionych w tym rozdziale. Spis ludności diecezji płockiej z 1776 r. dzielił ludność na katolicką, dysydencką (protestancką) oraz żydowską. Z podziału tego zostały wyłączone dzieci do 7. roku życia. Porównanie informacji o liczbie ludności i liczbie obiektów sakralnych ułatwia okoliczność, że spis został sporządzony wg Tabela 42: Liczba ludności w województwach płockim i mazowieckim w części należącej do diecezji płockiej w 1776 r. katolickiej Ziemia płocka Ziemia zawkrzeńska Województwo płockie (razem) Ziemia ciechanowska Ziemia czerska Ziemia łomżyńska Ziemia liwska Ziemia nurska Ziemia różańska Ziemia warszawska Ziemia wiska Ziemia wyszogrodzka Ziemia zakroczymska Województwo mazowieckie (razem) 32 035 91% 20 162 93,7% 52 197 92,1% (93,2%) 32 872 95,2% 266 91,1% 39 389 89,2% 2 921 91,2% 3 287 94,37% 11 904 87,4% 8 504 95,6% 17 118 90,8% 9 349 88,1% 15 189 94,34 170 389 92,1% (92,8%) Liczba oraz procent ludności protestanckiej 194 0,6% 392 1,8% 586 1% (0,0%) 367 1,1% – 230 0,5% 39 1,2% 6 0,02% 22 0,2% 110 1,2% 290 1,5% 63 0,6% 8 0,05 1 135 0,6% (0,2%) Razem żydowskiej 2 960 8,4% 962 4,5% 3922 6,9% (6,8%) 1273 3,7% 26 8,9% 4535 10,3% 244 7,6% 1 955 5,61% 1 688 12,4% 280 3,2% 1 450 7,7% 1 203 11,3% 904 5,61 13 558 7,3% (6,7%) 35 189 100% 21 516 100% 52 197 100% 34 512 100% 292 100% 44 154 100% 3 204 100% 34 838 100% 13 614 100% 8 894 100% 18 858 100% 10 615 100% 16 101 100% 185 082 100% Podstawa źródłowa: Rozporządzenia y pisma pasterskie za rządów [...] Michała Jerzego Poniatowskiego biskupa płockiego etc. etc. do dyecezyi płockiey wydane. Dla wygody teyże dyecezyi zebrane, i do druku podane, t. 4, Warszawa 1785, s. 413-469. Udział procentowy obiektów sakralnych poszczególnych wyznań został w tabeli oznaczony kursywą. 182 Rozdział II. Prowincja wielkopolska jednostek administracji państwowej (województwa, ziemie), zaś w ramach poszczególnych województw wg dekanatów łacińskich. Powyższa tabela (nr 42) pokazuje wyraźną korelację między liczbą ludności i liczbą obiektów sakralnych poszczególnych wyznań na porównywanym obszarze. Spis ludności biskupa Poniatowskiego potwierdza ponad 90-procentową przewagę ludności rzymskokatolickiej w części diecezji płockiej położonej na terenie województw mazowieckiego i płockiego. Udział procentowy ludności protestanckiej nie przekraczał tutaj 1%. Protestanci nie posiadali na tym terenie żadnych zborów. Największa koncentracja ludności żydowskiej (pow. 10%) jest widoczna w ziemi łomżyńskiej, różańskiej oraz wyszogrodzkiej województwa mazowieckiego. Średni udział procentowy żydów nie przekraczał jednak 7%. Specyﬁką Mazowsza było to, że zamieszkiwali oni dość licznie nie tylko miasta, ale również wsie396. Mazowsze wyróżnia niemal całkowity brak zgodności granic kościelnych i państwowych397. Na obszarze 3 województw mazowieckich zbiegały się granice kilku diecezji łacińskich: poznańskiej, płockiej, gnieźnieńskiej, włocławskiej i krakowskiej. Przecinały się tutaj także granice organizacji kahalnej: ziemstwa wielkopolskiego, okręgu tykocińskiego oraz okręgu węgrowskiego. Województwa rawskie, mazowieckie i płockie cechuje brak świątyń protestanckich. Postawiony przez W. Müllera postulat wyjaśnienia przyczyn braku reformacji w diecezji płockiej i na Mazowszu wciąż czeka na poważne studium historyczne398. Nie potwierdzają się tezy o całkowitym zapóźnieniu i ciemnocie szlachty tej prowincji. S. Litak jest skłonny upatrywać przyczyn w odmiennych losach politycznych (późniejsza integracja z Koroną) i społeczno-gospodarcznych (drobna własność i brak znaczących rodzin magnackich), które ukształtowały specyﬁczną mentalność, wykazującą większy respekt wobec władzy świeckiej i kościelnej399. Należy uświadomić sobie, że brak magnaterii oraz stosunkowo nowa i niezakorzeniona jeszcze dobrze władza królewska sprawiały, że to właśnie Kościół katolicki, obecny na Mazowszu od kilkuset lat, posiadający trwałą i niezmienną strukturę, był dla drobnego szlachcica najważniejszym punktem odniesienia. Za rozdrobnieniem własnościowym szło bardzo często także rozdrobnienie patronatu. Utrudniało to przekształcenie kościoła w zbór, gdyż wymagało zgody wielu osób na powołanie ministra i zerwanie związków z biskupem katolickim. Słaba pozycja materialna, a co za tym idzie także społeczna, drobnej szlachty stawiała ją w trudnej sytuacji w przypadku konﬂiktów i spraw sądowych o majątek kościelny z biskupem płockim. Analiza akt sądowych pokazuje znaczną sprawność aparatu kościelnego w procesie odzyskiwania dóbr i majątków kościelnych w XVII w. Warto przypomnieć, że przejście na protestantyzm skutkowało ipso facto pozbawianiem prawa patronatu w stosunku do beneﬁcjum paraﬁalnego, zaś pleban mógł być powołany wówczas samodzielnie przez biskupa. Mazowsze na tle innych części prowincji wielkopolskiej wyróżnia się niższym zagęszczeniem obiektów sakralnych. Zarejestrowano tutaj w sumie 712 świątyń, co oznacza, że na jeden obiekt przypadało 47,3 km2. Dla porównania można przypomnieć, że w Wielkopolsce traktowanej łącznie z Kujawami i ziemią łęczycko-sieradzką było to 29,2 km2, zaś w Prusach Królewskich – 33,6 km2. Analiza poszczególnych województw Mazowsza pokazała dysproporcje między nimi w tym zakresie, uwarunkowane przede wszystkim sytuacją osadniczo-własnościową w tym regionie. W województwie rawskim na jeden obiekt sakralny przypadało 41,4 km2, w województwie płockim – 34,1 km2, zaś w mazowieckim – 53,4 km2. Zagęszczenie świątyń malało w kierunku wschodnim, w miarę zbliżania się do Podlasia, gdzie na jedną świątynię przypadało 47,5 km2. Litak, Paraﬁe i ludność, s. 236. Dunin-Wąsowicz, Podziały administracyjne, s. 52. 398 Müller, Diecezja płocka, s. 156. 399 Litak, Od reformacji do oświecenia, s. 49. 396 397 RO Z D Z IA Ł I I I REGIONALIZACJA RELIGIJNA I WYZNANIOWA KORONY 1. Zasięg geograﬁczny religii i wyznań Analiza statystyczna oraz geograﬁczna przeprowadzona w dwóch pierwszych rozdziałach pracy prezentowała liczbę oraz rozmieszczenie obiektów sakralnych w poszczególnych województwach prowincji małopolskiej oraz wielkopolskiej. Określenie zasięgu występowania poszczególnych religii czy wyznań jedynie poprzez obecność wyodrębnionych miejsc kultu może budzić pewne wątpliwości. Podobne zastrzeżenia wywołuje precyzja statystyk odnośnie do liczebności grup wyznaniowych i etnicznych prowadzona wyłącznie w oparciu o liczbę świątyń. W związku z tym wnioski wypływające z takich zestawień należy traktować dość ostrożnie, pamiętając, że przyjęta metoda badawcza stanowi jedynie substytut niemożliwych do przeprowadzenia w szerszej skali dla epoki przedrozbiorowej badań opartych na źródłach demograﬁcznych i spisowych. Użyte w tytule podrozdziału sformułowanie „zasięg” dotyczyć będzie przestrzeni geograﬁcznej rozumianej w szerszej skali – powiatu, ziemi, województwa lub całego kraju. Próba ukazania „zasięgu” poszczególnych wyznań i religii w znaczeniu lokalnym, tj. pojedynczych punktów osadniczych – miasteczek i wsi, będzie miała charakter wyłącznie sondażowy. Badania tego typu uwarunkowane są informacjami o topograﬁi poszczególnych miejscowości, a więc można je prowadzić w odniesieniu do ograniczonej ilości jednostek. Kwestia zasięgu geograﬁcznego poszczególnych religii czy wyznań wiąże się z zagadnieniem granic, ciągłości występowania skupisk wiernych oraz odległości między tymi skupiskami. Czynniki te wpływały bezpośrednio na obraz życia religijnego, warunkowały kontakty z innymi grupami współwyznawców oraz ośrodkami administracji kościelnej. Sądy kościelne odgrywały ważną rolę w życiu społecznym, gdyż obok spraw religijnych obejmowały jurysdykcją także szereg kwestii cywilnych (sprawy małżeńskie, testamenty etc.). Odległość od świątyni określała jednocześnie dystans do szkoły czy najbliższego przytułku. Określenie zewnętrznych granic występowania poszczególnych religii i wyznań w Koronie nastręcza dość poważnych trudności. Prowadzenie linii zasięgu terytorialnego danego wyznania według najdalej wysuniętych obiektów sakralnych może rodzić pewne przekłamania. Najlepiej widać to na przykładzie Kościoła greckokatolickiego, którego najdalej wysuniętą w XVIII w. na zachód placówką był klasztor bazylianów w Warszawie, dokąd przybyli oni z monasteru w Supraślu w połowie XVIII w. Sztuczne obejmowanie granicami administracji greckokatolickiej cerkwi w Warszawie 184 Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony znacznie poszerzałoby zasięg tego wyznania w kierunku zachodnim. Na mapie unickiej diecezji chełmskiej w 1772 r. nawet Lublin nie został objęty jej granicami, zaś przynależność cerkwi Przemienienia Pańskiego do diecezji chełmskiej została zaznaczona strzałką1. Kartograﬁczne próby prezentacji tego problemu miały dotychczas dość ogólny charakter, wynikający z zastosowania map małoskalowych. W historiograﬁi i kartograﬁi powszechnej najciekawsze ujęcie prezentuje „Atlas zur Kirchengeschichte”, a zwłaszcza mapa: „Die konfessionelle Gliederung Europas um 1680”2, przygotowana we współpracy z E.W. Zeedenem. Do najważniejszych w polskiej historiograﬁi należą mapy stosunków wyznaniowych w XVIII w. J. Kłoczowskiego3 (skala 1:7 000 000) oraz S. Litaka (skala 1:7 000 000)4. Polskie prace ilustrują wyraźny postęp w badaniach nad problematyką geograﬁi wyznań i religii, gdyż mapa J. Kłoczowskiego nie wyodrębniała obrządków greckokatolickiego oraz ormiańskiego i prezentowała wszystkich katolików w jednym, białym kolorze, podczas gdy prace S. Litaka uwzględniały już wszystkie 3 obrządki obecne na terenie Rzeczypospolitej. Nowoczesna analiza geoprzestrzenna oferuje kilka metod badań oraz prezentacji zasięgu zjawisk nieciągłych, jakimi – w naszym przypadku – są świątynie różnych religii i wyznań. Najprostszą i najczęściej oferowaną przez oprogramowanie geoinformacyjne metodą jest tworzenie otoczki wypukłej (convex hull) dla punktów na mapie. Ze względu na dość nieregularne rozmieszczenie świątyń zastosowanie tej funkcji wiąże się z bardzo dużym stopniem generalizacji i nie daje zadowalających rezultatów. Bardziej precyzyjny obrys punktów (obiektów sakralnych) daje zastosowanie otoczki wklęsłej (concave hull, non-convex hull, alpha shape). Trzeba jednak zaznaczyć, że nie wszystkie aplikacje oraz bazy danych posiadają wbudowane funkcje pozwalające na zastosowanie tych dwóch metod (z wyjątkiem Oracle Spatial)5. Jednym z możliwych rozwiązań problemu było posłużenie się analizą gęstościową (kernel density estimation), która umożliwia, poprzez reklasyﬁkację obrazów rastrowych, wykreślenie zasięgu obiektów sakralnych poszczególnych wyznań i religii (density contouring)6. W statystyce oraz analizie zasięgu i zagęszczenia zostanie pominiętych 61 obiektów sakralnych znajdujących się w miejscowościach, których nie udało się zlokalizować lub zidentyﬁkować. Gil, Chełmska diecezja unicka, mapa: Chełmska diecezja unicka w 1772 r. H. Jedin, K.S. Latourette, J. Martin, Atlas zur Kirchengeschichte: die christlichen Kirchen in Geschichte und Gegenwart, Freiburg 1987, s. 93. 3 J. Kłoczowski, Stosunki wyznaniowe w Polsce około 1580 r. i w XVIII w., w: Kościół w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 2 (mapy 1 i 2), Kraków 1968. 4 S. Litak, Religie, wyznania i obrządki w XVIII w., w: tenże, Atlas Kościoła katolickiego, s. 168. Mapa ta została po raz pierwszy opublikowana w skali ok. 1: 11 500 000 w pracy: J. Kłoczowski, Dzieje chrześcijaństwa polskiego, Paris 1991, t. 2, mapa 133. 5 Ze względu na cenę oprogramowania oraz brak dostępu do bazy Oracle Spatial (ver. 11g release 2) zastosowanie jej przy generowaniu otoczki wklęsłej było niemożliwe. 6 Zastosowanie wyników analizy gęstościowej do generowania zasięgu zjawisk zostało przyjęte jako właściwe rozwiązanie m.in. w podręczniku do analizy geoprzestrzennej M.J. de Smitha, M.F. Goodchilda i P.A. Longleya. Autorzy proponują 3 metody wyznaczania otoczek wklęsłych: przez rozbudowę obszaru wokół punktów aż do osiągnięcia zewnętrznego obrysu (expansion), przez ograniczanie lub redukcję otoczki wypukłej zgodnie z określonymi zasadami (contraction, alpha hulls lub alpha shapes), przy wykorzystaniu analizy gęstościowej (density contouring), M.J. de Smith, M.F. Goodchild, P.A. Longley, Geospatial Analysis: A Comprehensive Guide to Principles, Techniques and Software Tools, Leicester 2009, s. 150-152 (dostęp także: http://www.spatialanalysisonline.com/output/, 8.02.2010). Zob. też: A. de Klerk, A case study of GIS analysis for the determination of service delivery (FOSS4G 2008, dostęp: http://www.osgeo.org/ ocs/index.php/foss4g/2008/paper/view/226, 8.02.2010). Praktyczne propozycje rozwiązania kwestii budowy poligonów wklęsłych w oparciu o sieć punktów są domeną nauk ścisłych (biologia, chemia i matematyka). Algorytmy umożliwiające tworzenie otoczek wklęsłych udostępniane są m.in. w ramach projektów concavehull (http://www.concavehull.com), pgrouting (http://pgrouting.postlbs.org/) oraz cgal (http://www.cgal.org/). 1 2 1. Zasięg geograﬁczny religii i wyznań 185 Analiza rozmieszczenia cerkwi greckokatolickich na obszarze Korony nakazuje postawić kwestię zasięgu nie tylko w wymiarze administracyjnym, który wyznaczały granice diecezji, ale także wyznaniowo-etnicznym, określanym lepiej przez lokalizację obiektów sakralnych. Głównym elementem decydującym o zasięgu Cerkwi unickiej w Rzeczypospolitej w kierunku wschodnim były dzieje polityczne oraz stosunki międzynarodowe. Granice administracyjne państwa określały w tym przypadku zasięg administracji Cerkwi unickiej. O ile jednak granice polityczne można uznać za dość precyzyjnie określone i stabilne, o tyle granice wyznaniowe na skutek rosnącego napięcia między prawosławiem a katolicyzmem (greckim i łacińskim) stają się w II połowie XVIII w. rozmyte i płynne. Widocznym tego wyrazem jest przechodzenie z rąk do rąk wielu cerkwi województwa bracławskiego i kijowskiego w czasie koliwszczyzny (1768), która miała głównie wymiar wyznaniowy7. Zmienna przynależność administracyjna wielu cerkwi uniemożliwia dokładną analizę geograﬁczno-historyczną. Stąd statystyka przedstawiona wyżej (rozdział II.1), oddaje zasięg struktur prawosławnych i unickich sprzed tego konﬂiktu. Rozwój organizacyjny Kościoła greckokatolickiego w XVII i I połowie XVIII w. zbiegł się z utratą znacznych obszarów, na których swoje struktury posiadał wcześniej Kościół prawosławny. Chodzi tutaj głównie o zadnieprzańską część diecezji metropolitalnej kijowsko-wileńskiej, która w połowie XVII w. przeszła pod władzę Moskwy. Przychylność wobec prawosławia szlachty województw wołyńskiego, kijowskiego oraz bracławskiego w pierwszych dziesięcioleciach po zawarciu unii brzeskiej 8 nakazuje poddać w wątpliwość tezę, że Kościół katolicki obrządku greckiego odegrał kiedykolwiek większą rolę na tych najdalej wysuniętych na wschód obszarach Korony. Pod koniec XVIII w. Cerkiew unicka traci w tym rejonie swoje wpływy na rzecz prawosławnej metropolii kijowskiej i biskupa perejasławskiego usiłujących rozszerzyć swoją jurysdykcję na prawym brzegu Dniepru. Warto przypomnieć, że w spisie cerkwi greckokatolickich województw bracławskiego i kijowskiego z 1782 r. zabrakło kilkudziesięciu świątyń najdalej wysuniętych na wschód, administrowanych w tym okresie już przez duchowieństwo prawosławne9. Granica zasięgu Cerkwi unickiej na południowym wschodzie, między Dniestrem i Dnieprem, z tzw. Jedysanem, była najbardziej niestabilna i płynna. Warunkowała to rywalizacja moskiewsko-turecka o wpływy na tych ziemiach, która oznaczała niekończące się pasmo wojen i konﬂiktów w XVIII w. Obszar ten, potocznie nazywany „dzikimi polami”, literatura przedmiotu najczęściej ujmuje nie jako granicę („frontier”) lub pogranicze („borderland”), lecz jako bufor terytorialny między wpływami polskimi, moskiewskimi i ottomańskimi10. Przejście takie dokonuje się także na płaszczyźnie religijnej i wyznaniowej. Na odcinku tym struktury Kościoła unickiego stykały się z prawosławiem przeważającym na Zaporożu (między Bohem i Dnieprem) oraz islamem dominującym na obszarze Chanatu Krymskiego (w pasie między Dniestrem i Bohem)11. Inaczej sytuacja kształtowała się na zachód od Jahorłyka. Na terenie Mołdawii i Wołoszczyzny, które politycznie podlegały zwierzchności imperium ottomańskiego, krzyżowały się wpływy Kościoła katolickiego oraz Cerkwi prawosławnej. Demograﬁcznie i organizacyjnie dominowały tutaj 7 B. Skinner, Borderlands of Faith: Reconsidering the Origins of a Ukrainian Tragedy, „Slavic Review”, 64 (2005), nr 1, s. 90. 8 Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego, s. 842. 9 Socjograﬁa kościoła greckokatolickiego, s. 130-132. 10 P.R. Magocsi, A history of Ukraine, Toronto 1996, s. 176. 11 A.W. Fisher, The Crimean Tatars, Stanford 1978, s. 30, 79-80; L. Podhorodecki, Chanat Krymski i jego stosunki z Polską w XV-XVIII w., Warszawa 1987, s. 48; І. Скочиляс, Південна межа Галицької (Львівської) єпархії у XV–XVIII століттях (Історико-географічний аспект), „Український археографічний щорічник. Нова серія”, 13-14 (2009), s. 321-322. 186 Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony struktury prawosławne, które rozwinęły się zarówno pod wpływem ośrodków leżących na północ od Karpat (Kijów, Halicz), jak też pod wpływem patriarchatów południowych (Konstantynopol, Ohrid). W II połowie XVIII w. na północy Mołdawii, czyli przy granicy z Koroną, greckokatolicka i łacińska diecezja lwowska graniczyła poprzez rzekę Dniestr z prawosławną diecezją w Radowcach oraz metropolitalną w Suczawie (Jassach), a także z właściwie tytularną diecezją łacińską w Bakowie, która była częścią metropolii lwowskiej12. W przypadku rubieży wschodnich oraz południowych aż po Bukowinę granica administracji Kościoła greckokatolickiego była jednocześnie granicą polityczną (Carstwo Rosyjskie, imperium osmańskie) oraz wyznaniową (prawosławie, islam). Inaczej sytuacja wyglądała na pograniczu karpackim, gdzie unici Rzeczypospolitej wchodzili w kontakt z unitami z Siedmiogrodu, Rusi Zakarpackiej i Bukowiny. Symbolem tej ciągłości etniczno-wyznaniowej w Karpatach mogą być górale huculscy, bojkowscy i łemkowscy rozsiedleni w Galicji, Bukowinie i na Rusi Zakarpackiej. W opinii P.R. Magocsiego utworzyli oni w XIX w. odrębny naród, który określa on jako „karpato-ruski”13. W serii unii kościelnych XVII i XVIII w., na wzór wyznawców prawosławia w Rzeczypospolitej, także prawosławni mieszkańcy Zakarpacia (unia użhorodzka w 1646 r., mukaczewska w 1664 r. i marmoroska w 1713) oraz Siedmiogrodu (unia w Baia Mare w 1700 r.) uznali zwierzchność Rzymu. Unici z Siedmiogrodu posiadali swoją diecezję w Alba Iulia (z siedzibą od 1721 r. w Făgăraş, od 1737 w Blaj), natomiast z Rusi Zakarpackiej w Mukaczewie. Oczywiście były pewne różnice między cerkwiami unickimi Rzeczypospolitej, Zakarpacia czy Siedmiogrodu, zwłaszcza w sferze obrzędowości (muzyka cerkiewna), jednak geneza i charakter wszystkich unii były do siebie zbliżone14. Polityczna granica Korony i wyznaniowa Kościoła unickiego na wschodzie i południu wzmocniona była przeszkodami naturalnymi. Stanowiły ją duże rzeki Dniestr i Dniepr oraz szereg mniejszych rzek w części południowo-wschodniej – między Jahorłykiem (dek. Raszków) i Kryłowem (w 1741 r. dek. Czehryń) – Jahorłyk, Kodyma, Siniucha, Wyś. Granica naturalna, jaką były Karpaty Wschodnie, wyznaczała co prawda granicę polityczną państwa, ale nie stworzyła bariery wyznaniowej. Inaczej sytuacja wyglądała w przypadku zasięgu Kościoła unickiego na północy i zachodzie. Na północy jego wpływy wyznaczała granica z Wielkim Księstwem Litewskim. Nie była to jednak granica wyznaniowa, gdyż obszary województwa brzeskolitewskiego i mińskiego zamieszkiwała także w większości ludność unicka. Widać pewne korelacje między północną granicą niektórych diecezji unickich (np. chełmskiej, łuckiej) a granicą Korony. Nie jest to sztywna zasada, co widać chociażby w podziale diecezji metropolitalnej kijowsko-wileńskiej między Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie. Na zachodzie zasięg Kościoła unickiego wyznaczyły granice diecezji prawosławnych, które dały podstawy organizacyjne Cerkwi greckokatolickiej w Rzeczypospolitej. Zbiegały się one z XIII/XIV-wiecznym zasięgiem Księstwa Halicko-Włodzimierskiego15. Chodzi tu konkretnie 12 B. Kumor, Baków, w: Encyklopedia katolicka, t. 2, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1995, kol. 1270-1271; E. Dumea, Il cattolicesimo in Romania e specialmente nella Moldavia dagli inizi al XVIII secolo (dostęp: http:// reocities.com/Athens/forum/9934/riassunto.html, 28.06.2010); Скочиляс, Південна межа Галицької (Львівської) єпархії, s. 306, 312; por. też: E. Dumea, Il cattolicesimo nella Moldavia-Romania nel XVIIImo secolo, Roma 1997. 13 P.R. Magocsi, The Carpatho-Russyns, „Carpatho-Russyn American”, 18 (1995), nr 2 (dostęp: http://www.carpathorusyn.org/cra/, 25.01.2010). Problemowi temu była poświęcona konferencja „Czy istnieje czwarta Ruś? Wokół tożsamości kulturowej w regionie karpackim” zorganizowana przez Południowo-Wschodni Instytut Naukowy w Przemyślu w dniach od 24 do 26 maja 2006 r. 14 A.B. Pekar, The History of the Church in Carpathian Rus’, New York 1992, s. 18-35; P.R. Magocsi, Adaptacja bez asymialcji: fenomen greckokatolickiej eparchii w Mukaczewie, w: Polska – Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 4, red. S. Stępień, Przemyśl 1998, s. 233-238; zob. też: M. Lacko, Unio Užhorodiensis Ruthenorum Carpaticorum cum Ecclesia Catholica, Roma 1965. 15 P.R. Magocsi, J. Geoﬀrey, Ukraine: A Historical Atlas, Toronto 1985 (mapa 8: Southern Rus’ circa 1250). 1. Zasięg geograﬁczny religii i wyznań /ĊERUN :DUPLD %\WyZ 3RPRUVNLH 0DOERUVNLH 'UDKLP &KHáPLĔVNLH *QLHĨQLHĔVNLH ,QRZURFáDZVNLH 3áRFNLH 3RGODVNLH 0D]RZLHFNLH %U]HVNRNXMDZVNLH 3R]QDĔVNLH àĊF]\FNLH .DOLVNLH 5DZVNLH .LMRZVNLH /XEHOVNLH 6LHUDG]NLH :Rá\ĔVNLH 6DQGRPLHUVNLH %HáVNLH .UDNRZVNLH 3RGROVNLH 5XVNLH %UDFáDZVNLH 6SLV] 0DSD6]DFXQHN]DJĊV]F]HQLDFHUNZLXQLFNLFK Z.RURQLHRNU RELHNWQD SRZ\ĪHMNPNZ NO, NPNZ NO,, NPNZ NO,,,D NPNZ NO,,,E NPNZ NO,,,F NP 6NDOD 187 SRQLĪHMNPNZ NO,,,G 188 Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony o diecezję przemyską i chełmsko-bełską, a także zachodnie rubieże diecezji włodzimiersko-brzeskiej oraz metropolitalnej kijowsko-wileńskiej. Ich zasięg w dużym przybliżeniu wyznaczały tutaj województwa: ruskie i podlaskie. Z. Budzyński wskazuje, że pierwotne osadnictwo ruskie sięgało dalej na zachód (dorzecze Wisłoka i Wisłoki)16. Granica zasiedlenia ludności unickiej cofnęła się więc ok. 50-100 km na wschód, w kierunku dorzecza Sanu. Na południu, w pasie górskim, wpływy Cerkwi unickiej sięgały zdecydowanie dalej na zachód, wkraczając do województwa krakowskiego i ziemi spiskiej. Najdalej wysuniętą placówką greckokatolicką w tym rejonie była stojąca do dziś cerkiew paraﬁalna pw. Opieki NMP (Pokrowy) we wsi Szlachtowa k. Szczawnicy. Mapa (rozdział I), gdzie jako warstwę podkładową wykorzystano współczesną mapę topograﬁczną, pokazuje, że cerkwie te zlokalizowane były w zalesionych i trudniej dostępnych partiach Beskidów. Warunki geograﬁczne mogły wpłynąć na pewną izolację tej grupy etnicznej i, co za tym idzie, na większą trwałość i stabilność powstałej w średniowieczu sytuacji wyznaniowo-etnicznej. Jak zostało podkreślone wcześniej, zasięg występowania świątyń Kościoła unickiego w Koronie nie zbiegał się ani z granicami diecezji (np. Warszawa, Lublin), ani z granicami administracji państwowej. Wykorzystanie metody geostatystycznej określanej mianem „density contouring”17 pozwoliło obliczyć w przybliżeniu powierzchnię zajmowaną przez 8311 kościołów unickich, w tym 8166 cerkwi parafialnych (mapa 4). Wyniosła ona 263 545 km2 (31,7 km2 na jedną świątynię, 32,3 km2 na jedną parafię), co stanowiło 62,1% obszaru całej Korony. Przypomnieć należy, że nie udało się ustalić położenia geograficznego 55 cerkwi i nie są one brane pod uwagę w analizie kartograficznej. Maksymalny dystans między dwiema sąsiadującymi parafiami unickimi na terenie Korony wynosił 58,4 km (odległość parafii Augustów od parafii Boguszewo w województwie podlaskim)18. Geograﬁczny zasięg oddziaływania Kościoła rzymskokatolickiego był znacznie szerszy niż Cerkwi unickiej, która nie zdołała wytworzyć w okresie nowożytnym większych skupisk poza obszarem zwartego osadnictwa ruskiego. Kościół łaciński, mimo że tkwiący korzeniami w zachodniej i centralnej części Korony, zdołał rozbudować także, choć w ograniczonym zakresie, struktury na Rusi Koronnej i w Wielkim Księstwie Litewskim. Najwyraźniejszym organizacyjnym wyrazem tej ekspansji terytorialnej było powstanie odrębnej metropolii we Lwowie dla ziem ruskich Korony. Jej rozwój i zasięg geograﬁczny były uzależnione od zmian politycznych i granicznych na wschodzie. Na terenie Korony znajdowały się najdalej wysunięte na wschód jednostki administracji Kościoła łacińskiego w Europie w II połowie XVIII w. – paraﬁa pw. św. Franciszka Ksawerego w miasteczku Śmiła w dekanacie Chwastów diecezji kijowskiej. Granice Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej były jednocześnie granicami Kościoła rzymskiego w tej części Europy. Ten pograniczny charakter diecezji kijowskiej oraz bracławskiej części diecezji łuckiej widać dobrze w relacjach biskupów. Wszystkie sprawozdania z XVIII w. podkreślają opłakany stan łacińskiej diecezji kijowskiej wywołany zniszczeniami wojennymi oraz małą liczbą ludności katolickiej w porównaniu z unitami i żydami. Kościół rzymskokatolicki, podobnie jak unicki, utracił znaczną część terenu podległego swojej administracji kościelnej na skutek wojen z Rosją w połowie XVII w. Granice diecezji łuckiej także były wyznaczane przez zasięg terytorialny Rzeczypospolitej. Jak wynika z mapy Budzyński, Ludność pogranicza polsko-ruskiego, t. 1, s. 317. Bardziej szczegółowe opisanie sposobu przeprowadzenia analizy gęstościowej (kernel destiny estimation) znajduje się w dalszej części rozdziału poświęconej zagęszczeniu obiektów sakralnych. 18 Paraﬁa Augustów znajdowała się w bliższej odległości od cerkwi w Lipsku i Kopciówce, te jednak położone były na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Większy dystans dzielił także cerkiew zakonną w Warszawie od paraﬁi w Kosowie Ruskim na Podlasiu (85,7 km). 16 17 1. Zasięg geograﬁczny religii i wyznań 189 nr 5, wschodnie rubieże obu tych diecezji pozbawione były praktycznie kościołów łacińskich, co dowodzi, że w streﬁe tej panowało całkowicie wschodnie chrześcijaństwo. Zależność lenna Mołdawii od Rzeczypospolitej zaowocowała reaktywowaniem na początku XVI w. na jej obszarze łacińskiej diecezji z siedzibą w Bakowie. Nie zmieniło to jednak znacząco sytuacji konfesyjnej na tym terenie, gdzie od czasów średniowiecza dominowało prawosławie. Biskupstwo bakowskie, po uznaniu przez hospodara mołdawskiego zwierzchności Porty, stało się tytularne, zaś liczba katolików na tym obszarze była znikoma. Od 1751 r. biskup bakowski rezydował w Śniatyniu na Pokuciu, który został włączony do tej diecezji w 1768 r. Opisane okoliczności oznaczały, że południowa granica Rzeczypospolitej oraz łacińskich diecezji kamienieckiej, lwowskiej i bakowskiej określała też w przybliżeniu zasięg oddziaływania katolicyzmu w tej części Europy. W Mołdawii duszpasterstwo dla niewielkiej liczby ok. 8 tys. katolików rozproszonych w 13 paraﬁach prowadzili franciszkanie19. Obszar Pogórza Karpackiego pod względem wyznaniowym można podzielić na dwie części. W części wschodniej – w pasie do starostwa spiskiego – mieszkała głównie ludność unicka, która oddzielała katolików obrządku łacińskiego Rzeczypospolitej (diec. przemyska i krakowska) od łacinników Siedmiogrodu i Węgier (biskupstwa Eger i Esztergom). W części zachodniej Karpat, i dalej na północny zachód, Kościół łaciński w Rzeczypospolitej miał za sąsiadów katolików morawskich i śląskich. Ciągłość wyznaniową między Koroną i monarchią habsburską widać najlepiej w trwającej do początku XIX w. formalnej przynależności diecezji wrocławskiej do metropolii gnieźnieńskiej20. Granica zachodnia oraz północna Korony określała, podobnie jak na wschodzie, barierę wyznaniową oddziaływania Kościoła łacińskiego. Należące do Królestwa Prus Brandenburgia oraz Pomorze Zachodnie otaczały Koronę od zachodu, zaś tzw. Prusy Książęce – od północy. Sąsiedztwo silnego organizacyjnie i wspieranego przez państwo luteranizmu odczuwalne było przede wszystkim w województwach poznańskim i gnieźnieńskim oraz pomorskim i malborskim. Granica polityczna najwyraźniej zbiegała się z wyznaniową na katolickiej Warmii, zatopionej niejako w otaczających ją luterańskich Prusach. Granica między Koroną i Wielkim Księstwem Litewskim przecinała w wielu miejscach granice diecezji łacińskich. Widać to m.in. w podziale diecezji łuckiej, której południowa i zachodnia część należała do Korony, zaś centralna i północna do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wynikało to z zawiłych warunków kształtowania się struktur Kościoła łacińskiego na pograniczu polsko-litewskim w XV w.21 Pośrednio świadczy to także o łączności struktur organizacyjnych Kościoła katolickiego Korony i Litwy. Ma to związek z genezą i przebiegiem chrystianizacji Litwy. Nie można zapominać, że największa diecezja ówczesnej Europy, leżąca w całości w Wielkim Księstwie Litewskim (poza niewielkimi skrawkami należącymi do województwa podlaskiego), należała do metropolii gnieźnieńskiej. Przy zastosowaniu podobnej metody jak w przypadku Kościoła unickiego została wyznaczona granica zasięgu Kościoła łacińskiego w Koronie, przy czym maksymalny dystans między dwiema sąsiadującymi paraﬁami łacińskimi wyniósł ok. 70 km (odległość paraﬁi Rzyszczów od paraﬁi Biała Cerkiew w dek. Chwastów diec. kijowskiej). Obszar oddziaływania łacinników wyznaczony przez 5720 świątyń, w tym 3395 kościołów paraﬁalnych, zgodnie z oczekiwaniami objął niemal całą Koronę (mapa 5) – 380 073 km2 (tj. 89,6% obszaru Korony). Na jedną świątynię przypadało średnio 66,4 km2, zaś na jedną paraﬁę – 111,9 km2, a więc niemal trzykrotnie więcej niż w przypadku Cerkwi unickiej. Jeżeli wziąć pod uwagę tylko kościoły paraﬁalne, to ta przewaga ilościowa cerkwi unickich będzie Kumor, Baków, kol. 1271; tenże, Granice metropolii i diecezji polskich, s. 334-336; Dumea, Il cattolicesimo in Romania. W. Müller, Diecezje w okresie potrydenckim, w: Kościół w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 2, Kraków 1969, s. 71-72. 21 Królik, Organizacja diecezji łuckiej i brzeskiej, s. 93. 19 20 190 /ĊERUN :DUPLD %\WyZ 3RPRUVNLH 0DOERUVNLH 'UDKLP &KHáPLĔVNLH *QLHĨQLHĔVNLH ,QRZURFáDZVNLH 3áRFNLH 3RGODVNLH 0D]RZLHFNLH %U]HVNRNXMDZVNLH 3R]QDĔVNLH .DOLVNLH àĊF]\FNLH 5DZVNLH .LMRZVNLH /XEHOVNLH 6LHUDG]NLH :Rá\ĔVNLH 6DQGRPLHUVNLH %HáVNLH 3RGROVNLH 5XVNLH 6SLV] 0DSD6]DFXQHN]DJĊV]F]HQLDNRĞFLRáyZáDFLĔVNLFK Z.RURQLHRNU RELHNWQD SRZ\ĪHMNPNZ NO, NPNZ NO,, NPNZ NO,,,D NPNZ NO,,,E NPNZ NO,,,F SRQLĪHMNPNZ NO,,,G NP 6NDOD %UDFáDZVNLH Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony .UDNRZVNLH 1. Zasięg geograﬁczny religii i wyznań 191 jeszcze wyraźniejsza. Najbardziej widoczne braki struktur Kościoła łacińskiego występowały w części wschodniej Korony, tj. w województwie bracławskim i kijowskim. Niemal całkowicie dominowało tam już chrześcijaństwo wschodnie. Wyraźniej niż w przypadku Kościoła unickiego zaznaczył się rejon poleskich pustek osadniczych w północnej części województwa kijowskiego i na jego pograniczu z województwem mińskim. Warunki naturalne, tj. wysokie pasma Karpat, wyjaśniają także brak struktur łacińskich na południu województw ruskiego oraz krakowskiego. W części zachodniej Korony zasięg oddziaływania katolików rzymskich przebiegał przez ziemie drahimską, lęborską i bytowską, nad którymi faktyczną władzę sprawował od połowy XVII w. elektor brandenburski. Niewielka liczba gmin Kościoła katolickiego obrządku ormiańskiego pociągała za sobą także jego ograniczone oddziaływanie terytorialne. Położenie nadgranicze, a konkretnie naddniestrzańskie, większości z 22 paraﬁalnych kościołów ormiańskich nakazuje rozpatrywać geograﬁę ich rozmieszczenia w kontekście mołdawskim i krymskim. Dniestr wyznaczał co prawda granicę państwa w XVIII w., ale stanowił jednocześnie trakt komunikacyjny i handlowy z Rzeczypospolitej w kierunku Morza Czarnego. Istotny udział w tym handlu mieli Ormianie, którzy konkurowali tutaj z ludnością żydowską. Niekiedy – jak w przypadku Kamieńca Podolskiego – tę rywalizację wygrywali. Archidiecezja lwowska obrządku ormiańskiego rozciągała swoją jurysdykcję także na Mołdawię i Siedmiogród. Tereny te nie miały swojego biskupa od 1715 r., tj. od śmierci Aksentego Werczirskiego, jednak wierni ormiańscy związani z Rzymem znajdowali tu opiekę wikariusza arcybiskupa lwowskiego na Mołdawię i Wołoszczyznę22. W II połowie XVIII w. także unici ormiańscy Krymu zostali poddani arcybiskupowi lwowskiemu23. Większość Ormian zamieszkujących obszary na południe od Dniestru pozostała jednak monoﬁzytami i podlegała Katolikosowi Wszystkich Ormian w Eczmiadzynie. Struktury ormiańskiej archidiecezji lwowskiej, do której formalnie należały Korona i Wielkie Księstwo Litewskie, faktycznie obejmowały swoim zasięgiem 4 województwa południowo-wschodniej Rzeczypospolitej: ruskie, podolskie, wołyńskie i bracławskie (mapa 6). Najdalej wysunięta na zachód gmina znajdowała się w Zamościu, zaś na północy granicę wpływów wyznaczała wspólnota w Łucku. Były to jednocześnie najbardziej oddalone od innych kościoły ormiańskie (110-111 km). Obszar wyznaczony przez paraﬁe ormiańskie zajmował 23 319 km2 (jeden obiekt na 1060 km2), tj. 5,5% obszaru Korony. Jego kształt, lokalizacja oraz wyraźne zorientowanie z południowego wschodu na północny zachód wskazują na pograniczny i handlowy charakter osadnictwa ormiańskiego. Związki ze współwyznawcami zza Dniestru wydają się być oczywiste. Rozmieszczenie geograﬁczne ludności prawosławnej w Rzeczypospolitej ma również głównie pograniczny charakter. Zarówno z formalnoprawnego punktu widzenia, jak też w praktyce życia religijnego oraz społeczno-politycznego jurysdykcję nad prawosławnymi Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego rozciągał Święty Synod w Petersburgu. Zasięg prawosławia na terenie Rzeczypospolitej był wypadkową dwóch czynników: wewnętrznego, czyli wypierania struktur Cerkwi prawosławnej przez unię, jak też zewnętrznego, będącego wynikiem wydarzeń politycznych XVII i XVIII w. w Rusi Koronnej (wojny polsko-rosyjskie, polsko-tureckie). Jedynie w bezpośrednim sąsiedztwie Rosji prawosławni zdołali utrzymać niewielką liczbę świątyń. Większość z nich znajdowała się w Wielkim Księstwie Litewskim (w woj. mścisławskim, połockim i witebskim, częściowo także w mińskim i nowogródzkim)24. Obertyński, Kościół ormiański, s. 478. Smirnow, Katedra ormiańska, s. 51. 24 Ilustruje to dobrze mapa załączona do historii Cerkwi prawosławnej F. Titowa, Ф.И. Титов, Русская православная церковь в Польско-Литовском государстве в XVII-XVIII вв. (1654-1795 г.), т. 1: Западная русь в борьбе за веру и народность в XVII-XVIII вв. Первая половина тома (1654-1725 г.), Киев 1905. 22 23 192 /ĊERUN :DUPLD %\WyZ 3RPRUVNLH 0DOERUVNLH 'UDKLP &KHáPLĔVNLH *QLHĨQLHĔVNLH ,QRZURFáDZVNLH 3áRFNLH 3RGODVNLH 0D]RZLHFNLH %U]HVNRNXMDZVNLH 3R]QDĔVNLH .DOLVNLH àĊF]\FNLH 5DZVNLH .LMRZVNLH /XEHOVNLH 6LHUDG]NLH :Rá\ĔVNLH 6DQGRPLHUVNLH %HáVNLH 3RGROVNLH 5XVNLH 6SLV] 0DSD6]DFXQHN]DJĊV]F]HQLDNRĞFLRáyZNDWROLFNLFK RERUPLDĔVNLHJRZ.RURQLHRNU RELHNWQD SRZ\ĪHMNPNZ NPNZ NPNZ SRQLĪHMNPNZ NP 6NDOD %UDFáDZVNLH Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony .UDNRZVNLH 1. Zasięg geograﬁczny religii i wyznań /ĊERUN :DUPLD %\WyZ 3RPRUVNLH 0DOERUVNLH 'UDKLP &KHáPLĔVNLH *QLHĨQLHĔVNLH ,QRZURFáDZVNLH 3áRFNLH 3RGODVNLH 0D]RZLHFNLH %U]HVNRNXMDZVNLH 3R]QDĔVNLH àĊF]\FNLH .DOLVNLH 5DZVNLH .LMRZVNLH /XEHOVNLH 6LHUDG]NLH :Rá\ĔVNLH 6DQGRPLHUVNLH %HáVNLH .UDNRZVNLH 3RGROVNLH 5XVNLH %UDFáDZVNLH 6SLV] 0DSD6]DFXQHN]DJĊV]F]HQLDFHUNZLSUDZRVáDZQ\FK Z.RURQLHRNU RELHNWQD SRZ\ĪHMNPNZ NPNZ NPNZ NP 6NDOD 193 SRQLĪHMNPNZ 194 Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony Jeżeli chodzi o Koronę, to wschodnie rubieże województwa kijowskiego z punktu widzenia geograﬁi Kościoła prawosławnego otwierają wielki obszar dominacji tego wyznania w Rosji carskiej. Na terenie Korony nie rezydował żaden biskup prawosławny, lecz tuż za jej wschodnią granicą znajdowały się siedziby metropolity kijowskiego oraz dwóch biskupów: perejasławskiego oraz czernihowskiego, które niegdyś leżały w granicach Rzeczypospolitej. Właśnie jurysdykcji metropolity kijowskiego oraz jego koadiutora w Perejasławiu podlegali prawosławni w Koronie oraz części Wielkiego Księstwa Litewskiego (woj. wileńskie, mińskie, nowogródzkie, trockie i brzeskolitewskie)25. Rozmieszczenie cerkwi wskazuje na ograniczone wpływy Kościoła prawosławnego na południowym wschodzie Rusi Koronnej, w województwach bracławskim oraz podolskim. Pojedyncze cerkwie prawosławne rozrzucone w województwach podlaskim, ruskim, wołyńskim i podolskim poszerzają dość znacznie wyspiarski zasięg prawosławia w kierunku zachodnim. Są one pozostałością jego dawnych wpływów w Koronie i Wielkim Księstwie Litewskim. Granica między Koroną i Wielkim Księstwem Litewskim nie miała żadnego znaczenia dla rozmieszczenia cerkwi oraz struktur Kościoła prawosławnego. Dwa monastery województwa podlaskiego (zob. mapa 7) – w Drohiczynie oraz Bielsku, najbardziej wysunięte na zachód ośrodki prawosławne na terenie Rzeczypospolitej – geograﬁcznie pozostają związane z ośrodkami województwa trockiego oraz brzeskolitewskiego. Także cerkwie w północno-wschodniej części województwa kijowskiego (okolice Łojowa) były związane ze znacznym skupiskiem ośrodków prawosławnych województwa mińskiego leżącego w graniach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zasięg cerkwi prawosławnych (w sumie 35 obiektów, w tym 17 cerkwi paraﬁalnych) wyznaczony metodą opisaną we wstępnej części rozdziału objął 35 080 km2 (jeden obiekt na 1002,3 km2, jedna cerkiew paraﬁalna na 2064 km2), tj. 8,3% obszaru Korony. Jeżeli wyłączyć z analizy kilka ośrodków najdalej wysuniętych na zachód (Drohiczyn i Bielsk Podlaski w woj. podlaskim, Skit Maniawski w woj. ruskim, Siekuń i Hryców w woj. wołyńskim oraz Mohylów w woj. podolskim), to pozostają dwa najliczniejsze skupiska w województwie kijowskim (w okolicach Berdyczowa i Łojowa na północnym wschodzie oraz w okolicach Korsunia i Czehrynia na wschodzie) obejmujące w sumie 24 078 km2 (jeden obiekt na 891,8 km2), tj 5,7% obszaru Korony. Na tym obszarze odległość między cerkwiami nie przekraczała 100 km. Trwały ślad w strukturze wyznań i religii Rzeczypospolitej w XVIII w. pozostawiła reformacja protestancka. Obok najliczniej reprezentowanego luteranizmu, na terenie Korony znajdowały się świątynie kalwińskie, mennonickie oraz braci czeskich. Zgodnie z założeniem przyjętym we wstępie do pracy, bracia czescy zostali potraktowani w zestawieniach osobno. Mimo silnych tendencji uniﬁkacyjnych z kalwinami, nie można uznać, że oba te wyznania się zjednoczyły26. Odrębność widać także w rozmieszczeniu geograﬁcznym zborów, o czym będzie mowa dalej. Kościół luterański dominował na terenach sąsiadujących z Rzeczpospolitą od zachodu oraz północy. Drugą połowę wieku XVIII cechują rosnące wpływy polityczne Prus, za którymi szła ekspansja geograﬁczna i społeczna luteranizmu. Ujawniła się ona także na terenie Korony, szczególnie po wydaniu edyktu tolerancyjnego w 1768 r., kiedy zostało reaktywowanych wiele zborów funkcjonujących w XVI i I połowie XVII w. Mimo że Kościół luterański obejmował swoim zasięgiem zarówno Koronę, jak i Wielkie Księstwo Litewskie, to właśnie tereny przygraniczne na zachodzie i północy Korony (Wielkopolska oraz Pomorze) wyróżniały się najwyższym odsetkiem ludności ewangelicko-augsburskiej. Dla Kościoła luterańskiego polityczna granica państwa na zachodzie 25 26 Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego, s. 856-858. Zob. Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy, s. 79; Gmiterek, Bracia czescy a kalwini, s. 141. 1. Zasięg geograﬁczny religii i wyznań /ĊERUN :DUPLD %\WyZ 3RPRUVNLH 0DOERUVNLH 'UDKLP &KHáPLĔVNLH *QLHĨQLHĔVNLH ,QRZURFáDZVNLH 3RGODVNLH 3áRFNLH 0D]RZLHFNLH %U]HVNRNXMDZVNLH 3R]QDĔVNLH àĊF]\FNLH .DOLVNLH 5DZVNLH .LMRZVNLH /XEHOVNLH 6LHUDG]NLH :Rá\ĔVNLH 6DQGRPLHUVNLH %HáVNLH .UDNRZVNLH 3RGROVNLH 5XVNLH %UDFáDZVNLH 6SLV] 0DSD6]DFXQHN]DJĊV]F]HQLDĞZLąW\ĔOXWHUDĔVNLFK Z.RURQLHRNU RELHNWQD SRZ\ĪHMNPNZ NPNZ NPNZ NPNZ NP 6NDOD 195 SRQLĪHMNPNZ 196 Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony oraz północy była jednocześnie pasem komunikacji ze współwyznawcami zamieszkującymi Prusy Książęce, Pomorze Zachodnie oraz Brandenburgię. Należy przypomnieć, że to zachodnie rubieże Rzeczypospolitej były miejscem schronienia dla uciekinierów z Czech, Brandenburgii i Pomorza w okresie wojny trzydziestoletniej27. Mapa 8 ukazuje najbardziej zwarte skupiska luterańskie na terenie Wielkopolski i Prus Królewskich, w granicach województw: poznańskiego, gnieźnieńskiego, pomorskiego, malborskiego oraz chełmińskiego. Poza tymi obszarami udało się zlokalizować jedynie 8 kościołów luterańskich: Warszawa (zbór poświęcony w 1781 r., woj. mazowieckie), Węgrów (woj. podlaskie), Piaski (woj. lubelskie), Siedlec (woj. sandomierskie). Sposób rozmieszczenia świątyń luterańskich wykazuje pewne analogie z opisaną wyżej sytuacją prawosławia: wyraźne skupiska obiektów na terenach przygranicznych oraz rozproszona, niewielka ilość kościołów w głębi kraju. Najdalej wysuniętą na wschód luterańską placówką był zbór w Piaskach, tzw. „luterskich”, gdzie znajdowała się również wspólnota ewangelików reformowanych28. Zasięg 276 świątyń luterańskich zarejestrowanych w Koronie w II połowie XVIII w., w tym 212 zborów paraﬁalnych29 (mapa 8), obejmował obszar 60 867 km2 (jeden obiekt na 220,5 km2, jedna paraﬁa luterańska na 287,1 km2), tj. 14,3% obszaru Korony. Nieregularność granicy zasięgu na wschodzie powodują 4 wspomiane wyżej zbory położone poza głównym, pomorsko-wielkopolskim centrum luteranizmu na ziemiach koronnych. Po odjęciu tych zborów obszar występowania świątyń luterańskich zmniejszył się do 52 997 km2, tj. 12,5% powierzchni Korony, zaś średnie zagęszczenie zborów wzrosło do 194,8 km2 na jeden obiekt. Odległość między nimi nie przekraczała w tej streﬁe 30 km. Najciekawsza z punktu widzenia geograﬁi wyznaniowej była granica zasięgu na wschodzie. Biegła ona pograniczem województw chełmińskiego oraz inowrocławskiego, aż do Torunia i okolicznych zborów w Górsku, Grębocinie, Lubiczu i Rogowie. Następnie przecinała przewężenie województwa inowrocławskiego w okolicach Bydgoszczy i biegła w kierunku południowym przez województwo gnieźnieńskie aż do miasteczek Skoki i Swarzędz oraz wsi Rejowiec (woj. gnieźnieńskie) i miasta Murowanej Gośliny (woj. poznańskie), najdalej wysuniętych na południowy wschód ośrodków luteranizmu w tym rejonie. Na południu województwa poznańskiego, na pograniczu ze Śląskiem, wpływy luteranizmu sięgały dalej na wschód, wkraczając do województwa kaliskiego (Kobylin, Zduny). Niewielka liczba świątyń kalwińskich w II połowie XVIII w. oraz ich znaczne rozproszenie powodują, że zasięg geograﬁczny nie oddaje właściwie znaczenia tej konfesji w strukturze wyznaniowej Korony i Litwy. Świątynie kalwińskie w liczbie 14 zlokalizowane były zarówno w prowincji małopolskiej (Małopolska, Podlasie), jak i wielkopolskiej (Wielkopolska, Pomorze)30. Ich zasięg na terenie Korony – obliczony metodą density contouring – wynosił 20 480 km2 (4,8% obszaru Korony). Jedynie Ruś Koronna oraz Mazowsze, gdzie funkcjonowało przekonanie o aktualności ustawodawstwa antyprotestanckiego z czasów księcia mazowieckiego Janusza31, nie posiadały zorganizowanych gmin reformowanych (mapa 9). Niewielka liczba oraz duże rozproszenie zborów Dworzaczkowa, Reformacja w Wielkopolsce, s. 567. Kossowski, Protestantyzm w Lublinie i w Lubelskiem, s. 232; Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy, s. 60; Bem, Zarys dziejów zboru ewangelicko-reformowanego w Piaskach Luterskich, s. 94. 29 Statystyka pomija 3 zbory, których nie udało się zidentyﬁkować lub zlokalizować: Młodycz, Sapieher Haulander oraz Mieszów, zob. Aneks. 30 Wśród 14 obiektów jedynie zbór w Elblągu został uznany za ﬁlialny, Harnoch, Chronik und Statistik, s. 559-560; Rhesa, Kurzgefasste Nachrichten von allen seit der Reformation an den evangelischen Kirchen in Westpreussen angestellten Predigern, s. 169; Die kirchliche Organisation um 1785 (Bethaus). 31 Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy, s. 29. 27 28 1. Zasięg geograﬁczny religii i wyznań /ĊERUN :DUPLD %\WyZ 3RPRUVNLH 0DOERUVNLH 'UDKLP &KHáPLĔVNLH *QLHĨQLHĔVNLH ,QRZURFáDZVNLH 3áRFNLH 3RGODVNLH 0D]RZLHFNLH %U]HVNRNXMDZVNLH 3R]QDĔVNLH àĊF]\FNLH .DOLVNLH 5DZVNLH .LMRZVNLH /XEHOVNLH 6LHUDG]NLH :Rá\ĔVNLH 6DQGRPLHUVNLH %HáVNLH .UDNRZVNLH 3RGROVNLH 5XVNLH %UDFáDZVNLH 6SLV] 0DSD6]DFXQHN]DJĊV]F]HQLDĞZLąW\ĔNDOZLĔVNLFK Z.RURQLHRNU RELHNWQD SRZ\ĪHMNPNZ NPNZ NPNZ NP 6NDOD 197 SRQLĪHMNPNZ 198 /ĊERUN :DUPLD %\WyZ 3RPRUVNLH 0DOERUVNLH 'UDKLP &KHáPLĔVNLH *QLHĨQLHĔVNLH ,QRZURFáDZVNLH 3áRFNLH 3RGODVNLH 0D]RZLHFNLH %U]HVNRNXMDZVNLH 3R]QDĔVNLH .DOLVNLH àĊF]\FNLH 5DZVNLH .LMRZVNLH /XEHOVNLH 6LHUDG]NLH :Rá\ĔVNLH 6DQGRPLHUVNLH %HáVNLH 3RGROVNLH 5XVNLH 6SLV] 0DSD6]DFXQHN]DJĊV]F]HQLDĞZLąW\ĔEUDFLF]HVNLFK Z.RURQLHRNU RELHNWQD SRZ\ĪHMNPNZ NPNZ SRQLĪHMNPNZ NP 6NDOD %UDFáDZVNLH Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony .UDNRZVNLH 1. Zasięg geograﬁczny religii i wyznań 199 wpłynęły na to, że na jeden obiekt przypadało aż 1462,9 km2, zaś odległości między nimi wahały się w granicach 40-60 km. Najbardziej oddalona od wszystkich była świątynia w miasteczku Orla na Podlasiu, skąd najbliżej było do Piask (180 km), jednak – jak wiadomo – wspólnota ta była związana z Jednotą Litewską i wchodziła na początku XVIII w. w skład dystryktu podlaskiego32. Wobec znacznego rozproszenia kościołów granice zasięgu tego wyznania na terenie Korony należy traktować czysto hipotetycznie i z dużą rezerwą. Można tutaj zacytować B. Cywińskiego: „Obecność luteran, kalwinów i braci czeskich sprowadzona została w kraju do niewielkich i malejących enklaw rozrzuconych w różnych regionach ogromnego wówczas państwa”33. Ten diasporyczny charakter wyznania ewangelicko-reformowanego podkreślał także W. Kriegseisen34. Taka charakterystyka struktur kalwińskich cechuje także obszary sąsiadujące z Koroną od północy, zachodu i południa, tj. Prusy Książęce, Brandenburgię i Śląsk. Uwagę zwraca rozmieszczenie zborów kalwińskich w centralnej części Korony, a zwłaszcza w Wielkim Księstwie Litewskim (najdalej wysuniętym ośrodkiem na wschód był prawdopodobnie zbór w Dziewałdowie, w zachodniej części woj. wileńskiego)35. Może to świadczyć o tym, że na terenie Rzeczypospolitej, w okolicach 23-25 południka, kończył się organizacyjny zasięg kalwinizmu europejskiego w XVIII w. Brak zborów kalwińskich w województwach Wielkopolski właściwej wynika z obecności na tym obszarze gmin braci czeskich, bliskich teologicznie i organizacyjnie ewangelikom reformowanym. Na terenie Rzeczypospolitej znajdowała się jedna z trzech istniejących prowincji Jednoty braci czeskich. Obszar wyznaczony obecnością świątyń czeskobraterskich w II połowie XVIII w. wynosi 14 023 km2, tj. 3,3% powierzchni Korony. Jak wynika z mapy nr 10 struktury organizacyjne tego wyznania nie sięgały poza prowincję wielkopolską. Jest to zrozumiałe, zważywszy na genezę obecności braci czeskich na ziemiach polskich. Właśnie przez Śląsk i Wielkopolskę prowadziła droga ich emigracji z Czech i Moraw do Prus Książęcych w II połowie XVI w. Dziesięć zorganizowanych gmin czeskobraterskich funkcjonujących pod koniec istnienia Rzeczypospolitej to skromna pozostałość silnej Jednoty z II połowy XVI w. Wspólnoty pozostały jedynie tam, gdzie prywatni właściciele miejscowości jako patroni świątyń zadecydowali o ich dalszym utrzymaniu. Analogicznie jak w przypadku kalwinizmu można mówić o diasporycznym charakterze rozmieszczenia świątyń. Powodowało to, że odległości między nimi oscylowały w granicach 50-70 km, zaś na jeden obiekt przypadało 1402,3 km2. Podobny, rozproszony charakter miały też sąsiadujące z polską prowincje braci czeskich: czeska i morawska. W małych grupach, pod protekcją możnych, wspólnoty braci czeskich funkcjonowały na ziemiach sąsiadujących z Wielkopolską od zachodu, południa i północy (Śląsk, Brandenburgia, Prusy Książęce). Mimo że w kierunku wschodnim wpływy braci czeskich nie wychodziły poza granice województwa kaliskiego, gnieźnieńskiego i chełmińskiego, to należy pamiętać, że pozostawali oni w ścisłym związku z małopolską Jednotą ewangelików reformowanych36. Liczniejszą grupę od braci czeskich, zarówno pod względem demograﬁcznym, jak też z punktu widzenia liczby wspólnot wyznaniowych, stanowili w Koronie mennonici związani z osadnictwem olęderskim. Początków osadnictwa tego typu na ziemiach polskich należy szukać w I połowie XVI w. Tamże, s. 101. B. Cywiński, Ogniem próbowane. Z dziejów najnowszych Kościoła katolickiego w Europie środkowo-wschodniej, t. 1: Korzenie tożsamości, Rzym 1982, s. 48. 34 Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy, s. 61. 35 Na temat sytuacji wyznaniowej w Wielkim Księstwie Litewskim w XVIII w. zob. ostatnio: M.B. Topolska, Społeczeństwo i kultura w Wielkim Księstwie Litewskim od XV do XVIII w., Poznań-Zielona Góra 2002, s. 244-284. 36 Dworzaczkowa, Bracia czescy, s. 19, 50. 32 33 200 /ĊERUN :DUPLD %\WyZ 3RPRUVNLH 0DOERUVNLH 'UDKLP &KHáPLĔVNLH *QLHĨQLHĔVNLH ,QRZURFáDZVNLH 3áRFNLH 3RGODVNLH 0D]RZLHFNLH %U]HVNRNXMDZVNLH 3R]QDĔVNLH àĊF]\FNLH .DOLVNLH 5DZVNLH .LMRZVNLH /XEHOVNLH 6LHUDG]NLH :Rá\ĔVNLH 6DQGRPLHUVNLH %HáVNLH 3RGROVNLH 5XVNLH 6SLV] 0DSD6]DFXQHN]DJĊV]F]HQLDĞZLąW\ĔPHQQRQLFNLFK Z.RURQLHRNU RELHNWQD SRZ\ĪHMNPNZ NPNZ NPNZ SRQLĪHMNPNZ NP 6NDOD %UDFáDZVNLH Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony .UDNRZVNLH 1. Zasięg geograﬁczny religii i wyznań 201 Cały okres nowożytny to dalsza rozbudowa struktur organizacyjnych, będąca po części ¬ ¬ efektem geograﬁcznego poszerzenia zasięgu ¬ ¬ tego wyznania, głównie w kierunku połu¬ ¬ ¬ ¬ dniowym. Widać to wyraźnie w chronologii ¬ ¬ powstawania świątyń oraz domów modlitwy. Zarówno mapy zasięgu zborów menno¬ nickich (mapa 11), jak również ich rozmieszczenie na tle rzeźby terenu (mapa 12) dobrze 0DSD5R]PLHV]F]HQLHĞZLąW\Ĕ PHQQRQLFNLFKZ.RURQLHRNU ilustrują charakterystykę rozwoju osadnictwa QDWOHU]HĨE\WHUHQX olęderskiego koncentrującego się w dorzeczu ¬ NP 6NDOD Wisły, pasem zwężającym się w kierunku połu¬ ¬ dniowo-wschodnim37. Najdalej wysunięte na ¬ ¬ południowy wschód świątynie mennonickie znajdowały się we wsiach Bógpomóż oraz Nowe Wymyśle. Główny obszar wyznaczony obecnością świątyń oraz domów modlitwy ¬ znajdował się w województwach malborskim, pomorskim, chełmińskim oraz ino¬ wrocławskim i obejmował 14 186 km2 (3,3% powierzchni Korony). N 19 obiektów mennonickich 3 (Jezorki, Grupa oraz Bógpomóż38) ¬ zostały zakwaliﬁkowane jako ﬁlialne, zaś pozostałe miały charakter świątyń głównych. Inaczej niż w przypadku braci czeskich i ewangelików reformowanych, rysuje się dość wyraźna koncentracja świątyń mennonickich (na jeden obiekt przypadało 746,6 km2). Odległość między nimi oscylowała w granicach 5-15 km. Istnieją także wyraźne ślady osadnictwa olęderskiego w zachodniej Wielkopolsce, jednak było ono nieco późniejsze. Skupiska funkcjonujące w okresie nowożytnym nie zawsze można utożsamiać z wyznaniem mennonickim, gdyż duży odsetek stanowili wśród osadników Niemcy (luteranie) oraz Polacy (katolicy)39. Okres nowożytny cechuje ekspansja demograﬁczna i osadnicza wyznawców religii mojżeszowej na terenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Sprawiło to, że ludność żydowską – tak jak katolików łacińskich – można było spotkać we wszystkich zakątkach Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego (poza Warmią). Szczególną rolę odegrała tutaj kolonizacja wewnętrzna wynikająca z rozrostu demograﬁcznego gmin oraz ekspansja w kierunku wschodnich i południowo-wschodnich rubieży Rzeczypospolitej40. Z mapy nr 13 wynika, że jedynie dominium biskupów warmińskich wolne było od osadnictwa żydowskiego. Oczywiście nie można wykluczyć obecności pojedynczych osób reli- 37 Ludkiewicz, Osady holenderskie na nizinie sartawicko-nowskiej, s. 26-32; Ciesielska, Osadnictwo „olęderskie”, s. 222-225; Kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach, s. 61. 38 ADWł. AV26, s. 189; Mennonite Encyclopedia, t. 2, s. 607; t. 3, s. 110; t. 4, s. 741-742; Kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach, s. 128; zob. też: mapa Die Mennoniten-Gemeinden in Ost– und Westpreussen w pracy H. Pennera, Die ost- und westpreussischen. 39 Zob. W. Rusiński, Osady tzw. „Olędrów” w dawnym województwie poznańskim, Poznań 1939-Kraków 1947, s. 9, 27-34. 40 Zob. rozdział LXIX (Territorial and Numerical Expansion) w pracy S.W. Barona, A social and religious, s. 164-213. 202 Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony gii żydowskiej na Warmii w II połowie XVIII w., jednak ze względów politycznych oraz z powodu sytuacji własnościowej (dobra kościelne) nie powstały tutaj trwale funkcjonujące kahały. Polityka zakazów i wysiedleń prowadzona przez państwo rosyjskie wobec żydów w XVIII w. (dekrety z 1727, 1742 i 1744 r.) doprowadziła do sytuacji, że gminy żydowskie leżące w granicach województw kijowskiego i bracławskiego były najdalej wysuniętymi na wschód zorganizowanymi wspólnotami w tej części Europy. Na terenach, które odpadły od Rzeczypospolitej w połowie XVII w., pozostały po 1648 r. jedynie niewielkie skupiska żydów. Mimo formalnych zakazów wydawanych przez władze carskie występowało też zjawisko pogranicznej migracji żydów z terenów Rzeczypospolitej w kierunku Małej Rusi41. Sytuacja zmieniła się po I rozbiorze, gdy w Rosji znalazły się obszary masowo zasiedlone przez ludność mojżeszową. Caryca Katarzyna II zezwoliła na osiedlanie się żydów na obszarze Nowej Rosji, zaś wymiernym efektem tej polityki było wyznaczenie tzw. rejonów osiedlenia42. Granica polsko-rosyjska formalnie była zamknięta dla migracji żydowskich, jednak bez większych problemów żydzi mogli przemieszczać się na kierunku południowym. Religia mojżeszowa, mimo że nieuznawana oﬁcjalnie, cieszyła się w XVIII-wiecznej Mołdawii niezmienną tolerancją i żydzi mogli tu swobodnie organizować się oraz wznosić synagogi. Położenie geograﬁczne na głównym szlaku handlowym między Polską a Konstantynopolem stwarzało okazje do kontaktów i wymiany z żydami Lwowa i Krakowa43. Trudniejsze położenie żydów węgierskich, czeskich i morawskich44, głównie z powodu nietolerancyjnej polityki Wiednia, powodowało migracje na kierunku południe-północ. Kontakty między żydami południowo-wschodnich województw Rzeczypospolitej i północnych prowincji cesarstwa były dość regularne. Ich symbolem mogą być Judah Bolechower (z Bolechowa) i jego syn Ber, którzy prowadzili ożywione interesy z żydami węgierskimi45. Polityka umiarkowanej tolerancji wyznaniowej prowadzona po wojnie trzydziestoletniej w Brandenburgii i Prusach sprzyjała rozwojowi osadnictwa żydowskiego notowanemu za zachodnią i północną granicą Rzeczypospolitej46. Postawa władz pruskich wynikała głównie z przyczyn ekonomicznych oraz roli, jaką żydzi odgrywali zarówno w handlu wewnętrznym, jak i zagranicznym. Fryderyk II w swoim testamencie politycznym napisał: „Mamy zbyt wielu żydów w miastach. Są oni potrzebni na granicy z Polską, ponieważ na tych terenach Hebrajczycy samodzielnie prowadzą handel”47. Potwierdzenie tej opinii znaleźć można w szczególnym zagęszczeniu kahałów w II połowie XVIII w. na pograniczu Wielkiego Księstwa Litewskiego i Prus Książęcych. Jak wynika z powyższego, ludność religii mojżeszowej była tolerowana, choć w różnym stopniu, we wszystkich państwach otaczających Koronę (poza Rosją). Działalność handlowa prowadzona przez Żydów zamieszkujących Małopolskę i Wielkopolskę oraz sąsiadujące z tymi prowincjami ziemie sytuuje tę 41 S.M. Dubnow, History of the Jews in Russia and Poland, from the Earliest Times until the Present Day, vol. 1, Philadelphia 1916, s. 245-261. 42 H. Haumann, Historia Żydów w Europie Środkowej i Wschodniej, Warszawa 2000, s. 90-95 (mapka Strefa osiedlenia Żydów w carskiej Rosji). 43 E. Schwarzfeld, The Jews of Moldavia at the Beginning of the Eighteenth Century, “The Jewish Quarterly Review”, 16 (1903), nr 1, s. 113-114, 116, 122-123; S. Costachie, Geopolitical aspects of Jewish presence in the Romanian Principalities, during the Middle Ages, „Human Geographies. Journal of Studies and Research in Human Geographies”, 1 (2007), s. 84-85. 44 Haumann, Historia Żydów, s. 104; M.E. Ducreux, Czechy i Węgry w monarchii habsburskiej w XVIII-XIX wieku, w: Historia Europy Środkowo-Wschodniej, red. J. Kłoczowski, t. 1, Lublin 2000, s. 343. 45 M. Vishnitzer, A Jewish Diarist of the Eighteenth Century: Social and Economic Conditions of the Jews in Eastern Europe, „The Jewish Quarterly Review”, New Series, 12 (1921), nr 1, s. 4-6. 46 German-Jewish history in modern times, t. 1: Tradition and enlightenment, 1600-1780, ed. M. Meyer, New York 1997, s. 102. 47 Stern, Der Preussische Staat und die Juden, t. 3, s. 145. 1. Zasięg geograﬁczny religii i wyznań /ĊERUN :DUPLD %\WyZ 3RPRUVNLH 0DOERUVNLH 'UDKLP &KHáPLĔVNLH *QLHĨQLHĔVNLH ,QRZURFáDZVNLH 3áRFNLH 3RGODVNLH 0D]RZLHFNLH %U]HVNRNXMDZVNLH 3R]QDĔVNLH .DOLVNLH àĊF]\FNLH 5DZVNLH /XEHOVNLH .LMRZVNLH 6LHUDG]NLH :Rá\ĔVNLH 6DQGRPLHUVNLH %HáVNLH .UDNRZVNLH 3RGROVNLH 5XVNLH %UDFáDZVNLH 6SLV] 0DSD6]DFXQHN]DJĊV]F]HQLDV\QDJRJLERĪQLFĪ\GRZVNLFK Z.RURQLHRNU RELHNWQD SRZ\ĪHMNPNZ NO,D NPNZ NO,E NPNZ NO,,D NPNZ NO,,E NP 6NDOD 203 SRQLĪHMNPNZ NO,,, 204 Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony mniejszość wyznaniową i etniczną jako wyjątkowo otwartą terytorialnie i mobilną z punktu widzenia geograﬁcznego. Zasięg tej religii określony rozmieszczeniem synagog i domów modlitwy w granicach Korony (mapa 13) nie deﬁniuje bariery wyznaniowej. Jedynie granice ziemstwa Rusi na wschodzie wytyczały, jakkolwiek w pewnym przybliżeniu, kres osadnictwa żydowskiego w tej części Europy. Jak wynika z mapy nr 13, zasięg osadnictwa żydowskiego w Koronie, zarówno w kształcie jak i wielkości terytorium (377 379 km2, tj. 88,9% powierzchni Korony), przypomina zasięg struktur Kościoła łacińskiego. Przyjmując ostrożnie założenie, że każda gmina żydowska posiadała synagogę lub bożnicę, można stwierdzić, że na jedną świątynię przypadało średnio 448,7 km2. Statystyka ta uwzględnia 807 synagog kahalnych oraz 34 bożnice niebędące siedzibami kahału lub przykahałku48. Największe różnice widać w Prusach Królewskich, gdzie silna pozycja mieszczaństwa niemieckiego hamowała rozwój żydowskiej organizacji kahalnej. Także w górzystych rejonach na południu województw ruskiego oraz krakowskiego, gdzie nie mogły rozwinąć się ośrodki miejskie, nie wykształciła się żydowska organizacja gminna. Nie oznacza to całkowitego braku ludności mojżeszowej, jednak jej liczba i wielkość skupisk musiały być znikome. Charakterystyczna jest słabość organizacji kahalnej w centralnych województwach Korony, w pasie między prowincją małopolską i wielkopolską ciągnącym się przez województwa sieradzkie, łęczyckie, rawskie oraz mazowieckie. Najbardziej oddalone od siebie (ok. 50 km) gminy mojżeszowych w Koronie w II połowie XVIII w. występowały na północy województwa kijowskiego (Olewsk, Czarnobyl), co można tłumaczyć słabą siecią osadniczą, oraz na pograniczu małopolsko-wielkopolskim (Działoszyn). Obok chrześcijan i żydów, na terenie Korony Królestwa Polskiego w II połowie XVIII w. funkcjonowało kilka zorganizowanych wspólnot dwóch innych religii monoteistycznych – karaimizmu oraz islamu (Tatarzy). Ze względu na niewielką ilość obiektów (3 kienesy karaimskie i 2 meczety) zrezygnowano z kartograﬁcznej prezentacji tych gmin. Obie grupy etniczne i wyznaniowe, podobnie jak Ormian, zalicza się do turkojęzycznych (język kipczacki). Mimo że geneza karaimizmu na ziemiach polskich jest wiązana z migracjami z Europy Południowo-Wschodniej i Krymu, za jego centrum na ziemiach polsko-litewskich uważa się Troki. Sz. Szyszman kwestionuje tezę, jakoby pierwszych karaimów na ziemie polsko-litewskie sprowadził Witold, a następnie karaimi troccy założyli gminy w Łucku i Haliczu. Za bardziej prawidłową uznaje interpretację powolnego napływu ludności tego wyznania z Krymu oraz Węgier49. Funkcjonujące w II połowie XVIII w. gminy w Łucku (woj. wołyńskie) oraz Kukizowie i Haliczu (woj. ruskie) są pozostałością kilkunastu, a może nawet kilkudziesięciu gmin istniejących na ziemiach polsko-litewskich w końcu średniowiecza. Upadła m.in. najstarsza z gmin z siedzibą we Lwowie, której resztki zostały połączone ze wspólnotą w Haliczu i dały początek gminie w Kukizowie50. Wspólnoty litewskie, np. birżańska, nie zawsze posiadały wyodrębnione miejsce kultu, przez co zostały pominięte na mapie51. Ze względu jednak na różny czas ich funkcjonowania dość trudno ustalić stan najbliższy i najbardziej aktualny dla przyjętej w temacie pracy cezury. 48 Chodzi tutaj m.in. o tzw. synagogi mniejsze, leżące w większych ośrodkach takich jak Lublin, Kazimierz, Pińczów, Nowy Korczyn. Pominięte zostały 3 kahały, których nie udało się zidentyﬁkować: Jabłoń, Kosnica i Podole, zob. Aneks. 49 Sz. Szyszman, Karaimizm. Historia i doktryna, Wrocław 2005, s. 90 (mapa), 92-97. 50 Sz. Szyszman utrzymuje, że w momencie I rozbioru Polski na terenie Rusi Koronnej funkcjonowały gminy w Bereżanach, Haliczu, Samborze, Kukizowie, Tyśmienicy i Żółkwi, Szyszman, Karaimizm, s. 123. Szczegółówe rozważania na temat genezy ludności karaimskiej na ziemiach litewsko-ruskich, z uwzględnieniem literatury przedmiotu, przeprowadził ostatnio S. Gąsiorowski, Karaimi w Koronie i na Litwie, s. 135-180. 51 Sz. Szyszman wymienia w swoim zestawieniu następujące miejscowości: Sałaty, Birże, Karaimiszki, Poswole (Poswól), Święte Jezioro, Puszałaty, Pompiany, Poniewież, Nowe Miasto, Upina, Krakinów, Szaty, Wiłkomierz, Kowno, Nowe Troki, A. Szyszman, Osadnictwo karaimskie i tatarskie na ziemiach W. Księstwa Litewskiego, „Myśl Karaimska”, 10 (1932-1934), z. 10, s. 29-36. 1. Zasięg geograﬁczny religii i wyznań 205 Jeżeli chodzi o ludność muzułmańską na ziemiach koronnych, to udało się potwierdzić funkcjonowanie jedynie dwóch meczetów: w Juwkowcach w województwie wołyńskim oraz w Niemirowie w województwie podlaskim. Główne centra osadnictwa tatarskiego znajdowały się w Wielkim Księstwie Litewskim. Na jego obszarze położone były zresztą najdalej wysunięte na północ i wschód ośrodki osadnictwa zarówno tatarskiego, jak i karaimskiego. W przypadku karaimów rozmieszczenie kienes wyjaśnia w pewnym stopniu geograﬁę napływu ludności tego wyznania na teren najpierw Rusi Halicko-Włodzimierskiej, następnie na północ w kierunku Litwy. Lokalizacja meczetów zdaje się wskazywać nieco inny kierunek migracji ludności tatarskiej z Krymu. Prawdopodobnie skierowała się ona bezpośrednio na północ wzdłuż Dniepru, pozostawiając poza obszarem zainteresowania ziemie Rusi Koronnej. Interesującą tezę odnoszącą się do rozmieszczenia osad, z co za tym idzie świątyń tatarskich i karaimskich wyprowadził A. Szyszman. Na podstawie analizy geograﬁcznej stwierdził, że Witold celowo rozmieścił osadników karaimskich w pasie od Sałat do Kowna, na granicy z zakonem kawalerów mieczowych. Osadnictwo tatarskie układa się z kolei w pas graniczny z zakonem krzyżackim52. Najpełniejszy i cytowany często do dzisiaj wykaz meczetów sporządził w XIX w. S. Kryczyński53. Chronologiczne ich zestawienie przygotował J. Tyszkiewicz, jednak ze względu na różny czas ich funkcjonowania dość trudno sporządzić pełny i jednolity wykaz dla jednego okresu. Podana przez Z.I. Kanapacką liczba 23 meczetów oraz 65 domów modlitewnych, jakie miały funkcjonować na terenie Rzeczypospolitej w momencie III rozbioru, jest trudna do weryﬁkacji wobec braku szczegółowego wykazu54. Dość jednoznacznie udało się potwierdzić funkcjonowanie 15 meczetów, których zdecydowana większość znajdowała się na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego55. Rozmieszczenie poszczególnych religii, wyznań i obrządków na terenie Korony w II połowie XVIII w. dzieli ją wyraźnie na dwie części: zachodnią i wschodnią. Podział ten nie polega tylko na przewadze Kościoła katolickiego obrządku łacińskiego w części zachodniej, natomiast obrządku greckiego w części wschodniej Korony, lecz także na rozmieszczeniu innych wyznań. Widać w nim geograﬁę napływu mniejszości etnicznych. Pamiętając, że praca pomija Wielkie Księstwo Litewskie i traktuje tylko o województwach koronnych, warto dostrzec, że wyznania protestanckie (luteranie, kalwini, bracia czescy oraz mennonici) nie wyszły ze swoją organizacją poza prowincję wielkopolską oraz Małopolskę właściwą. Analogiczna sytuacja dotyczyła religii i wyznań, które przywędrowały na teren Rusi Koronnej z kierunku południowo-wschodniego (Kościół ormiański, religia karaimska czy muzułmańska) i tam pozostały. Można dodać, że na tym ogromnym terytorium, liczącym w sumie 424 358 km2, kończyły się wpływy niemal wszystkich grup etnicznych oraz wyznaniowych, które posiadały tutaj swoje wspólnoty (obiekty sakralne). Dla części z wyznań, jak dla prawosławia, były to kresy zachodnie, z kolei dla Kościoła katolickiego obrządku łacińskiego, kościołów ewangelickich oraz religii żydowskiej – kresy wschodnie. Dla katolików obrządku greckiego i ormiańskiego, Karaimów i Tatarów na terenie Korony kończył się zasięg ich struktur w kierunku północno-zachodnim. Tamże, s. 30-34. Kryczyński, Tatarzy litewscy, s. 184-187. 54 З.И. Канапацкая, Мечети татар Беларуси, Литвы и Польши: история и современность, w: Мечети в духовной культуре татарского народа (XVIII в. – 1917 г.). Материалы Всероссийской научно-практической конференции (25 апреля 2006 г., г. Казань), Казань 2006, s. 7. Jeżeli źródłem informacji autorki było opracowanie Kryczyńskiego, to liczbę 65 domów modlitwy należy uznać za pomyłkę, gdyż Kryczyński wspomina tylko o 5 takich przypadkach, Kryczyński, Tatarzy litewscy, s. 184-185. 55 J. Tyszkiewicz, Tatarzy na Litwie i w Polsce, Warszawa 1989, s. 286-287; Kryczyński, Tatarzy litewscy, s. 184. 52 53 206 Tabela 43: Liczba świątyń w Koronie ok. 1772 r.a Województwo Religie i wyznania bracia czescy kalwini katolicy ob. greckiego bełskie bracławskie 413 69 27 151 11 11 3 1 220 19 158 5 2 336 2 2 z. lęborska 1 lubelskie 2 1 105 40 100 822 15 łęczyckie 1 mazowieckie 1 167 1 62 47 399 1 1 podolskie 88 1 022 pomorskie 2 poznańskie 4 1 rawskie 123 2 78 82 138 ruskie sandomierskie 5 sieradzkie 1 z. spiska 3 091 583 6 650 11 wołyńskie 3 6 1 13 1 2 1 372 Warmia 173 22 262 11 176 28 368 64 1 235 27 951 39 224 11 128 28 429 119 1 483 9 9 6 79 108 24 1 221 6 14 123 podlaskie Udział procentowy 16 1 219 15 1 26 7 516 1 9 132 26 242 76 1 183 22 331 39 608 11 150 165 3 855 68 730 11 384 9 20 124 124 1 319 121 1 3 1 87 1 1 533 10 14 8 311 5 720 22 276 19 35 3 841 2 15 253 0,07 0,09 54,49 37,50 0,14 1,81 0,12 0,23 0,02 5,51 0,01 100 a Statystyka zbiorcza nie uwzględnia 61 świątyń położonych w miejscowościach, których nie udało się zlokalizować lub zidentyﬁkować, stąd różnica między liczbą wszystkich obiektów wynikającą z sumy statystyk poszczególnych województw (15 314 obiektów) a sumą w prezentowanej tabeli (15 253). Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony płockie muzułmanie 48 117 malborskie Suma końcowa żydzi 34 1 krakowskie karaimi 1 1 kijowskie prawosławni 2 7 inowrocławskie Razem mennonici 8 z. drahimska kaliskie luteranie 101 z. bytowska gnieźnieńskie katolicy ob. ormiańskiego 1 140 brzeskokujawskie chełmińskie katolicy ob. łacińskiego 2. Zagęszczenie obiektów sakralnych 207 2. Zagęszczenie obiektów sakralnych Przedstawiona wyżej analiza zasięgu daje jedynie obraz zewnętrznych granic oraz prezentuje obszar zajmowany przez struktury poszczególnych religii i wyznań. Aby ustalić wielkość terytorium, jakie w świetle tej analizy zajmowały najważniejsze z grup religijnych, przede wszystkim katolicy obrządku łacińskiego, katolicy obrządku greckiego oraz żydzi, konieczne będzie także przeprowadzenie analizy rozkładu punktów (point pattern analysis), w szczególności analizy gęstościowej. Do jej przeprowadzenia wybrano dwie metody. Pierwsza, stosowana od wielu lat w kartograﬁi, nosi nazwę: metoda kwadratów (quadrant count method). W celu dokonania analizy obszar całej Korony został podzielony na równe kwadraty o długości boku wynoszącej 25 km (powierzchnia kwadratu – 625 km2), w przypadku żydów – o boku 50 km (powierzchnia 2500 km2). Następnie obiekty leżące w każdym kwadracie zostały zsumowane, zaś wyniki dla wszystkich kwadratów – umieszczone w klasach i podklasach. Mapa kwadratów pozwala na wyznaczenie oraz obliczenie powierzchni regionów o największym, średnim oraz najmniejszym zagęszczeniu obiektów sakralnych każdej religii, wyznania czy obrządku. Drugą z zastosowanych metod jest analiza gęstościowa prowadzona w oparciu o tzw. estymację jądrową (kernel density estimation), której celem jest wykreślenie centrum bądź centrów geograﬁcznych każdej z analizowanych religii czy wyznań. W oparciu o podane parametry oraz wybraną metodę klasyﬁkacji szacunkowe zagęszczenie punktów wyświetlane jest w postaci mapy gęstościowej. Wymieniona metoda, obok metody kwadratów oraz najbliższego sąsiedztwa, pozwala na ocenę intensywności występowania danego zjawiska w oparciu o rozmieszczenie punktów i należy do podstawowych w analizie geoprzestrzennej56. Mimo że na gruncie polskiej nauki humanistycznej stosowana jest sporadycznie57, wydaje się być dobrym narzędziem analizy rozmieszczenia obiektów sakralnych na terenie Korony. W celu ujednolicenia analizy zostały przyjęte te same parametry dla wszystkich religii i wyznań. Wielkość promienia wyszukiwania (search radius) została ustalona na 25 km, zaś jako metodę klasyﬁkacji przyjęto przedziały deﬁniowane (deﬁned interval) i podział na klasy i podklasy. Wielkość klas została zróżnicowana w zależności od religii i wyznania w taki sposób, aby pozwalała oddać zróżnicowanie zagęszczenia świątyń danej religii czy wyznania, nie wykluczając możliwości porównań z innymi konfesjami (tabela 44)58. Jak wynika z tabeli 44, analizy przeprowadzone obiema metodami dla Kościoła łacińskiego dają zbliżone wyniki. Mapy nr 5 i 14 doskonale przedstawiają zróżnicowanie zagęszczenia świątyń katolickich obrządku łacińskiego na terenie Korony. Na obszarze, gdzie występowały struktury Kościoła łacińskiego, największy udział terytorialny miała klasa II b, w której na jeden obiekt przypadało od 100 do 250 km2. Klasa III c-d, obejmująca regiony, w których na jeden kościół łaciński przypadało poniżej 25 km2, była najmniejsza terytorialnie. Dość wyraźnie rysują się dwa skupiska świątyń rzymskokatolickich o tak znacznym zagęszczeniu, co uwarunkowane było przede wszystkim sytuacją osadniczą. Jedno znajdowało się w pasie równoleżnikowym na wysokości Krakowa i zamykało w prostokącie wyznaczonym przez takie miejscowości, jak: Pilica (od północy), Oświęcim (od zachodu), I.N. Gregory, P.S. Ell, Historical GIS. Technologies, Methodologies and Scholarship, Cambridge 2007, s. 167-170. Interesującą próbkę analizy rozmieszczenia punktów dla zróżnicowania osadnictwa wczesnośredniowiecznego na obszerze Wysoczyzny Kościańskiej dali J. Jasiewicz oraz I. Holdebrandt-Radke (prezentacja dostępna pod adresem internetowym: http://www.geoinfo.amu.edu.pl/skng/gisday/2007/11_punkty.pdf, dostęp: 21.02.2010). 58 Do przeprowadzenia analizy gęstościowej wykorzystano oprogramowanie ArcGIS z rozserzeniem Spatial Analyst. W wersji 9.3 umożliwia ono, w zależności od potrzeb użytkownika, kilka metod klasyﬁkacji analizowanych punktów – równe przedziały (equal interval), deﬁniowane przedziały (deﬁned interval), kwantyle (quantile), naturalne przerwy (natural breaks), interwał geometryczny (geomatrical interval), odchylenie standardowe (standard deviation). 56 57 208 Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony Tabela 44: Klasyﬁkacja zagęszczenia obiektów sakralnych w Koronie ok. 1772 r.a KLASY Klasa I Jeden obiekt na (km kw.): a. powyżej 1000 Kościoły łacińskie 63 125 17,66% Kościoły unickie Metoda kwadratów km kw./proc. 13 125 4,82% b. 1000-500 Klasa II a. 500-250 106 250 29,72% 60 000 22,02% Klasa I 70 625 19,76% 40 625 14,91% b. 50-25 91 250 25,52% 70 000 25,69% c. 25-10 25 625 7,17% 87 500 32,11% d. poniżej 10 625 0,17% 1 250 0,46% Jeden obiekt na (km kw): a. powyżej 1000 a. 500-250 87 236 22,96% 18 372 6,97% 108 552 28,57% 46 415 17,61% 135 696 35,97% 42 740 11,33% a. 100-50 65 006 17,11% 41 129 15,60% b. 50-25 94 155 24,78% 72 944 27,67% c. 25-10 24 304 6,40% 83 751 31,77% 660 0,17% 1012 0,38% d. poniżej 10 93 486 24,78% 104 948 27,82% b. 250-100 Klasa III – Analiza gęstościowa km kw./proc. b. 1000-500 Klasa II 175 000 39,55% 45 000 10,17% a. 100-50 KLASY 135 000 30,51% 87 500 19,77% b. 250-100 Klasa III Synagogi i bożnice 382 0,10% Na skutek generalizacji, jaka nastąpiła w momencie przekształcania obrazu rastrowego prezentującego poszczególne klasy w warstwę wektorową (poligonową), zaszła minimalna różnica między zasięgiem całych wyznań podanym w poprzednim podrozdziale a sumą powierzchni poszczególnych klas: dla Kościoła łacińskiego różnica wyniosła 160 km2 (tj. 0,04%), dla Kościoła unickiego – 78 km2 (0,03%), zaś dla religii mojżeszowej – 127 km2 (0,03%). a Sącz (od południa) i Brzozów (od wschodu). Drugie zlokalizowane było w Wielkopolsce wokół takich miast, jak: Poznań, Gniezno, Pyzdry, Środa, Kalisz, Gostynin i Borek. Pozostałe, zdecydowanie mniejsze skupiska związane były z pojedynczymi miastami, jak: Lublin, Lwów, Łęczyca, Malbork, Płock, Przemyśl, Rzeszów, Sandomierz, Wieluń, Warszawa, Wolbórz. Większość tych ośrodków znajdowała się w Małopolsce i Wielkopolsce. Wielkość terytorium poszczególnych klas w ramach województw, w oparciu o analizę gęstościową, przedstawia tabela 45. Kolorem szarym zostały zaznaczone klasy dominujące w każdym woje- 2. Zagęszczenie obiektów sakralnych /ĊERUN :DUPLD %\WyZ 3RPRUVNLH 0DOERUVNLH 'UDKLP &KHáPLĔVNLH *QLHĨQLHĔVNLH ,QRZURFáDZVNLH 3áRFNLH 3RGODVNLH 0D]RZLHFNLH %U]HVNRNXMDZVNLH 3R]QDĔVNLH àĊF]\FNLH .DOLVNLH 5DZVNLH .LMRZVNLH /XEHOVNLH 6LHUDG]NLH :Rá\ĔVNLH 6DQGRPLHUVNLH %HáVNLH .UDNRZVNLH 0DSD=DJĊV]F]HQLHNRĞFLRáyZáDFLĔVNLFK Z.RURQLHRNU 3RGROVNLH 5XVNLH %UDFáDZVNLH 6SLV] RELHNWQD SRZ\ĪHMNPNZ NO, NPNZ NO,, NPNZ NO,,,D NPNZ NO,,,E NPNZ NO,,,F NP 6NDOD 209 SRQLĪHMNPNZ NO,,,G 210 Tabela 45: Szacunek zagęszczenia kościołów łacińskich w Koronie ok. 1772 r. wg klas i województwa Województwo KLASY I a-b jeden obiekt na powyżej 500 km kw. Obszar Procent 16 862 18 38 711 231 168 III a jeden obiekt na 100-50 km kw. Obszar Procent 6 666 4 887 73,52 22,47 2 401 26,48 77,53 2,86 335 18 285 57,17 0,37 45,31 251 668 326 1 947 1 270 157 42,83 13,70 51,83 24,38 19,60 1,84 1 867 4 922 639 677 12 184 891 5 283 528 4 625 4 347 1 319 8 523 8 529 1 501 292 1 129 446 64 722 89,88 1,14 13,84 41 4 360 1 343 1 046 2 429 0,48 10,12 6,61 86,16 23,50 385 4 239 106 5 068 15 798 4 417 1 127 17,66 18,49 2,36 44,64 80,35 34,01 7,00 236 1,03 794 3 335 14 3 6,99 16,96 0,11 0,02 9 474 16,94 30 730 485 54,95 1,86 88 14,52 16 989 86 923 41,28 22,95 226 356 23 719 108 066 37,29 8,41 57,63 28,54 III b jeden obiekt na 50-25 km kw. Obszar Procent 3 412 99,97 4 191 85,93 4 837 5 210 4 289 60,56 80,40 50,16 9,19 8 156 47,62 14,92 31,06 53,15 19,84 46,53 2,69 35,61 27,01 21,22 15,24 32,62 12,32 48,18 26,67 1,08 17,09 III c jeden obiekt na 25-10 km kw. Obszar Procent 1 0,03 1 203 15,06 4 064 47,53 40,15 8 057 39,66 2 738 3 644 841 5 565 3 120 208 26,49 85,08 38,58 24,27 69,47 1,83 246 2,38 277 701 374 12,71 3,06 8,33 3 760 7 369 4 811 4 637 14 642 9 855 28,95 45,78 77,41 8,29 56,00 80,89 171 3 250 85 2 558 2 489 827 1,32 20,19 1,37 4,57 9,52 6,79 2 748 64,92 94 033 24,83 24 303 6,42 III d jeden obiekt na poniżej 10 km kw. Obszar Procent 660 3,25 660 0,17 Obszar (km kw.) 9 067 21 749 3 413 586 4 877 629 7 987 6 480 8 551 43 071 20 314 1 214 10 335 4 283 2 180 22 925 4 491 11 353 19 661 12 987 16 096 6 215 55 922 26 145 12 183 606 4 233 41 154 378 707 Niewielkie różnice między obszarami poszczególnych klas, w porównaniu z informacjami zawartymi w poprzednim podrozdziale oraz w tabeli 44, powstały na skutek generalizacji obszarów poszczególnych klas i województw. Różnica ta w skali całej Korony wyniosła dla Kościoła łacińskiego 1366 km2, tj. 0,36%, natomiast dla poszczególnych klas nie przekroczyła 500 km2, tj. 0,05%. a Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony bełskie bracławskie brzeskokujawskie z. bytowska chełmińskie z. drahimska gnieźnieńskie inowrocławskie kaliskie kijowskie krakowskie z. lęborska lubelskie łęczyckie malborskie mazowieckie płockie podlaskie podolskie pomorskie poznańskie rawskie ruskie sandomierskie sieradzkie z. spiska Warmia wołyńskie Suma II a-b jeden obiekt na 500-100 km kw. Obszar Procent 2. Zagęszczenie obiektów sakralnych 211 wództwie. Do najbardziej jednorodnych, czyli posiadającycych regularną sieć świątyń łacińskich, należało województwo brzeskokujawskie, w którym na jeden kościół przypadało od 25 do 50 km2 (klasa III b). Najbardziej zróżnicowane pod względem zagęszczenia kościołów było województwo krakowskie, gdzie występowały wszystkie klasy, oraz pomorskie, którego terytorium rozkładało się mniej więcej równomiernie między trzy klasy – II, III a i III b. W przypadku województwa krakowskiego przyczyn aż tak znacznego zróżnicowania zagęszczenia świątyń należy szukać w warunkach naturalnych, gdyż obok Krakowa z bardzo gęstą siecią kościołów, na południu (w paśmie Karpat) sieć paraﬁalna była bardzo rzadka. Zagęszczenie kościołów miało bardzo istotny wpływ na obraz duszpasterstwa prowadzonego przez duchowieństwo łacińskie. Mimo że w skali całej Korony średnia odległość między dwiema najbliżej sąsiadującymi świątyniami wynosiła ok. 3,5 km (3475 m), natomiast między kościołami paraﬁalnymi ok. 6 km (5909 m), to należy odnotować znaczne zróżnicowanie między poszczególnymi województwami. Średnia odległość między kościołami paraﬁalnymi w województwach krakowskim oraz kaliskim wynosiła ok. 4 km, podczas gdy w województwie kijowskim ponad 30 km (tabela 48). Podobne różnice występowały w statystyce obejmującej zarówno kościoły paraﬁalne, jak i ﬁlialne. Jeżeli podane w tabeli 48 wartości podzielić na pół, to mogą one wyrażać średnią odległość najdłuższej drogi, jaką miał do pokonania wierny do kościoła paraﬁalnego bądź ﬁlialnego w każdym województwie. Dla województwa kijowskiego, które wg wszystkich statystyk posiadało najsłabiej rozbudowaną sieć świątyń łacińskich, na terenach, gdzie przypuszczalnie przebywały niewielkie grupy ludności łacińskiej, odległość ta nie przekraczała średnio 15 km. Biorąc pod uwagę fakt, że w XX w. mieszkańcy wsi Żminne (obecne województwo lubelskie) należeli do paraﬁi w Parczewie oddalonym o 9 km, to sytuacja na dalekiej Ukrainie w II połowie XVIII w. nie przedstawiała się aż tak źle, abstrahując oczywiście od sieci dróg, możliwości komunikacyjnych, transportowych itp. Podobną analizę rozmieszczenia obiektów sakralnych, jak w przypadku Kościoła łacińskiego, przeprowadzono w odniesieniu do Kościoła katolickiego obrządku greckiego. Jak wynika z map 4 i 15 oraz zestawienia tabelarycznego nr 46, rozkład procentowy udziału poszczególnych klas zagęszczenia kształtował się zupełnie inaczej niż w przypadku kościołów łacińskich. Ok. 60% terytorium, na którym występowały cerkwie unickie, należało do klas III b-d, oznaczających najgęstszą sieć paraﬁi oraz ﬁlii. W przypadku Kościoła łacińskiego było to jedynie ok. 30% zajmowanego terenu. Klasy III c-d, w których na jedną świątynię przypadało poniżej 25 km2, zajmowały w przypadku Cerkwi unickiej obszar kilkukrotnie większy w porównaniu z Kościołem łacińskim. Oznacza to, że Kościół unicki, mimo że zajmował mniejszy obszar, był bardziej zwarty organizacyjnie i na większości terytorium posiadał gęściej rozbudowaną sieć świątyń niż Kościół łaciński w swoich diecezjach. Stworzenie klasy dla terenów, gdzie na jedną cerkiew przypadało mniej niż 10 km2 (klasa III d) pozwoliło na wykreślenie obszarów o najgęstszej sieci świątyń unickich. Pierwszy z nich koncentrował się wokół Przemyśla, a zamykały go na północy Hnatkowice i Trójczyce, na wschodzie Radochońce, na południu Dobromil i Tarnawa oraz na zachodzie Krzeczkowa i Mielnów. Drugi, uwidoczniony na mapie przygotowanej metodą kwadratów (mapa 15), znajdował się około 50 km na południowy wschód od Lwowa, w okolicach Żydaczowa. Najbardziej zróżnicowane pod względem stopnia zagęszczenia cerkwi było rozległe województwo kijowskie. Na południu, przy granicy w województwem bracławskim, cerkwie występowały najgęściej (klasa III b). W części wschodniej i środkowej województwa dominowała klasa III a, która przechodziła w klasę II zagęszczenia wraz ze zbliżaniem się do Polesia i granicy z województwem mińskim. Sieć cerkwi była najbardziej rozbudowana w województwie podolskim oraz części południowej i wschodniej województw ruskiego i bełskiego (pow. 60% obszaru należało do klas III c-d). 212 /ĊERUN :DUPLD %\WyZ 3RPRUVNLH 0DOERUVNLH 'UDKLP &KHáPLĔVNLH *QLHĨQLHĔVNLH ,QRZURFáDZVNLH 3áRFNLH 3RGODVNLH 0D]RZLHFNLH %U]HVNRNXMDZVNLH 3R]QDĔVNLH àĊF]\FNLH .DOLVNLH 5DZVNLH .LMRZVNLH /XEHOVNLH 6LHUDG]NLH :Rá\ĔVNLH 6DQGRPLHUVNLH %HáVNLH 0DSD=DJĊV]F]HQLHFHUNZLXQLFNLFK Z.RURQLHRNU 3RGROVNLH 5XVNLH 6SLV] RELHNWQD SRZ\ĪHMNPNZ NO, NPNZ NO,, NPNZ NO,,,D NPNZ NO,,,E NPNZ NO,,,F SRQLĪHMNPNZ NO,,,G NP 6NDOD %UDFáDZVNLH Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony .UDNRZVNLH Województwo KLASY I a-b jeden obiekt na powyżej 500 km kw. Obszar Procent II a-b jeden obiekt na 500-100 km kw. Obszar III a jeden obiekt na 100-50 km kw. Procent bełskie bracławskie Obszar Obszar III b jeden obiekt na 50-25 km kw. Procent Obszar Procent III c jeden obiekt na 25-10 km kw. Obszar III d jeden obiekt na poniżej 10 km kw. Procent Obszar Procent 66 0,73 3 140 34,63 5 861 64,64 9 067 1 287 3,66 4 174 11,86 22 449 63,78 7 287 20,70 35 196 kijowskie 3 519 5,15 24 254 35,51 18 184 26,62 21 366 31,28 985 1,44 68 309 krakowskie 1 066 25,24 841 19,93 527 12,47 998 23,65 790 18,71 4 222 lubelskie 3 736 54,40 2 929 42,66 202 2,94 mazowieckie 3 870 97,18 112 2,82 podlaskie 2 856 25,99 5 607 51,02 podolskie 6 866 3 983 2 528 23,00 10 991 51 0,26 3 027 15,34 16 656 84,41 8 330 13,85 36 711 61,04 ruskie 1 593 2,65 5 389 8,96 7 108 11,82 sandomierskie 1 282 61,03 686 32,67 132 6,30 z. spiska 181 32,55 170 30,55 118 21,27 87 15,62 wołyńskie 100 0,24 4 760 11,48 7 844 18,91 13 362 32,22 15 407 37,15 18 202 6,93 46 035 17,53 40 934 15,59 72 758 27,70 83 697 31,87 Suma 2. Zagęszczenie obiektów sakralnych Tabela 46: Szacunek zagęszczenia kościołów unickich w Koronie ok. 1772 r. wg klas i województwa 19 733 1 012 1,68 60 143 2 100 555 41 473 1 012 0,39 262 638 a Niewielkie różnice między obszarami poszczególnych klas, w porównaniu z informacjami zawartymi w poprzednim podrozdziale oraz w tabeli 44, powstały na skutek generalizacji obszarów poszczególnych klas i województw. Różnica ta w skali całej Korony wyniosła dla Kościoła unickiego 907 km2, tj. 0,34%, natomiast dla poszczególnych klas nie przekroczyła 400 km2, tj. 0,1%. 213 214 Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony Odległości między cerkwiami unickimi były zdecydowanie mniejsze w porównaniu z kościołami łacińskimi, co miało bezpośredni związek z opisanym wyżej większym zagęszczeniem cerkwi. Średnia odległość między dwiema najbliżej sąsiadującymi świątyniami wynosiła tutaj niecałe 3 km (2850 m). W przypadku uwzględnienia samych paraﬁi średnia ta była o kilkadziesiąt metrów większa (2876 m). Nie występowały większe dysproporcje między poszczególnymi województwami w tym zakresie. Największe odległości dzieliły sąsiadujące ze sobą cerkwie unickie w województwach lubelskim i podlaskim, zaś najmniejsze w województwach podolskim, ruskim i bełskim. O wiele mniejsza liczba synagog i bożnic niż kościołów łacińskich i cerkwi unickich utrudnia porównanie tych konfesji w oparciu o ustaloną na początku klasyﬁkację zagęszczenia obiektów sakralnych. Już wstępne zestawienie tabelaryczne (tabela 44) ukazuje zdecydowanie mniejsze zagęszczenie synagog i bożnic w stosunku do kościołów katolickich. W przypadku Kościoła łacińskiego i unickiego do dwóch pierwszych klas zawierających obszary o najsłabiej rozwiniętej sieci świątyń (jeden obiekt na obszar powyżej 100 km2) należało odpowiednio – ok. 50% i ok. 25% terenu objętego zasięgiem każdego z wyznań. W przypadku religii mojżeszowej do dwóch pierwszych klas należał niemal cały teren, na którym znajdowały się synagogi. Jedynym wyjątkiem było miasto Lublin wraz z przedmieściami, gdzie na niewielkim terytorium znajdowało się najliczniejsze skupisko synagog i bożnic w całej Rzeczypospolitej. Stąd spotykane często określenie Lublina jako Jerozolimy Królestwa Polskiego. Biorąc pod uwagę rozkład poszczególnych klas w województwach (tabela 47), można stwierdzić, że sieć kahalna była najlepiej rozwinięta w województwach prowincji małopolskiej: bełskim, lubelskim, podolskim, ruskim i sandomierskim (mapy 13 i 16). Pewne zdumienie może budzić fakt, że maksymalna odległość między dwiema sąsiadującymi synagogami na terenie Korony (57,8 km, odległość synagog w Czarnobylu i Brahiniu) była mniejsza niż w przypadku obiektów Kościoła łacińskiego i Kościoła unickiego. Świadczy to o bardzo regularnej sieci kahałów. Ta regularność wyraża się także w mniejszej niż w przypadku kościołów łacińskich i unickich różnicy między średnią (12,7 km) oraz największą (57,8 km) odległością pomiędzy dwiema najbliżej sąsiadującymi bożnicami. W przypadku posiadających bardziej rozwinięte struktury obu obrządków katolickich różnica ta wynosiła 55,5 km dla Kościoła unickiego oraz 66,4 km dla Kościoła łacińskiego. Do „białych plam” na mapie kahałów, oprócz województwa malborskiego i Warmii, należała północna (Prusy Królewskie) oraz wschodnia (Mazowsze oraz ziemia łęczycko-sieradzka) część prowincji wielkopolskiej. W przypadku pozostałych religii i wyznań analiza gęstościowa nie prowadzi do istotnych ustaleń ze względu na ich zdecydowanie mniejszy zasięg geograﬁczny i niewielką liczbę świątyń, a także znaczne ich rozproszenie. Statystyka obiektów poszczególnych wyznań w województwach została zawarta w tabeli nr 43. Z kolei mapy nr 4-13 przedstawiają zasięg oraz zagęszczenie świątyń z podziałem na klasy oraz podklasy. Analiza kartograﬁczno-statystyczna prowadzi jedynie do ogólnych wniosków. Rozmieszczenie świątyń katolickich obrządku ormiańskiego, podobnie jak innych mniejszości, cechowało dość znaczne rozproszenie. Najważniejszym ich skupiskiem było miasto Lwów. Grupy kilku kościołów znajdowały się też na południowym wschodzie województwa ruskiego (Stanisławów, Jazłowiec, Obertyn, Kuty) oraz na południu województwa podolskiego (Kamieniec Podolski, Żwaniec). Także struktury Kościoła prawosławnego na terenie Korony cechowało rozproszenie. Jego centra organizacyjne znajdowały się we wschodniej części województwa kijowskiego: jedno w okolicach Łojowa, przy granicy z województwem mińskim, zaś drugie w okolicach Czehrynia i Czerkas. Większe zróżnicowanie w zagęszczeniu świątyń można dostrzec na mapie zborów luterańskich (mapa 8). Oprócz faktu rozmieszczenia większości z nich w Prusach Królewskich i w zachodniej Wielkopolsce, uwagę zwraca szczególna koncentracja zborów na Żuławach Wiślanych, zarówno w ich części pomorskiej, jak i malborskiej oraz na obszarach bezpośrednio przylegających do Brandenburgii. Inne ważne 2. Zagęszczenie obiektów sakralnych /ĊERUN :DUPLD %\WyZ 3RPRUVNLH 0DOERUVNLH 'UDKLP &KHáPLĔVNLH *QLHĨQLHĔVNLH ,QRZURFáDZVNLH 3áRFNLH 3RGODVNLH 0D]RZLHFNLH %U]HVNRNXMDZVNLH 3R]QDĔVNLH .DOLVNLH àĊF]\FNLH 5DZVNLH .LMRZVNLH /XEHOVNLH 6LHUDG]NLH :Rá\ĔVNLH 6DQGRPLHUVNLH %HáVNLH .UDNRZVNLH 3RGROVNLH 5XVNLH %UDFáDZVNLH 6SLV] 0DSD=DJĊV]F]HQLHV\QDJRJLERĪQLFĪ\GRZVNLFK Z.RURQLHRNU RELHNWQD SRZ\ĪHMNPNZ NO,D NPNZ NO,E NPNZ NO,,D NP 6NDOD 215 SRQLĪHMNPNZ ,,E,,, Województwo KLASY Ia jeden obiekt na powyżej 1000 km kw. Obszar Ib jeden obiekt na 1000-500 km kw. Procent Obszar bełskie bracławskie brzeskokujawskie 10 712 Obszar II a jeden obiekt na 500-250 km kw. Procent Obszar II b jeden obiekt na 250-100 km kw. Procent Procent 56,81 3 691 40,71 9 067 36,58 9 216 31,47 8 397 28,67 961 3,28 29 286 1 134 33,27 1 848 54,23 3 408 1 568 32,30 1 637 33,72 4 855 5 547 69,45 12,50 100,00 chełmińskie 1 650 33,99 z. drahimska 49 100,00 gnieźnieńskie 341 4,27 1 612 20,18 1 625 25,09 3 075 47,48 1 758 27,15 424 4,96 1 688 19,73 4 820 56,33 26 970 50,53 19 707 36,92 5 557 10,41 3 703 krakowskie Obszar 5 151 74 kijowskie Procent 2,48 426 kaliskie Obszar III a-d jeden obiekt na poniżej 100 km kw. 225 z. bytowska inowrocławskie 216 Tabela 47: Szacunek zagęszczenia synagog i bożnic żydowskich w Koronie ok. 1772 r. wg klas i województwa 74 49 487 6,10 7 987 18 0,28 6 476 1 625 18,99 8 557 1 144 2,14 53 378 24,35 1 505 9,90 15 205 5 903 38,82 4 094 26,93 z. lęborska 479 83,45 95 16,55 lubelskie 184 1,78 1 808 17,49 5 931 57,38 2 032 19,66 łęczyckie 443 10,35 1 231 28,75 2 228 52,03 380 8,87 4 282 malborskie 425 98,84 5 1,16 7 638 38,54 7 382 37,25 4 411 22,26 387 1,95 19 818 651 14,51 2 266 50,50 1 389 30,96 181 4,03 4 487 1 332 11,92 5 286 47,29 4 296 38,44 263 2,35 11 177 19 742 płockie podlaskie 3,70 10 337 430 podolskie 1 172 5,94 3 063 15,52 9 074 45,96 6 433 32,59 pomorskie 3 776 31,38 3 988 33,14 3 954 32,86 314 2,61 12 032 poznańskie 1 325 8,26 5 060 31,55 8 930 55,69 721 4,50 16 036 rawskie 1 321 21,38 2 092 33,85 2 682 43,40 85 1,38 6 180 ruskie 7 243 13,11 8 283 15,00 25 501 46,17 14 211 25,73 55 238 sandomierskie 4 871 19,19 5 423 21,37 9 773 38,50 5 315 20,94 25 382 sieradzkie 5 819 52,49 4 221 38,08 1 020 9,20 26 0,23 11 086 25 100,00 8 251 20,05 12 122 29,46 17 870 43,43 2 907 7,06 41 150 93 129 24,75 104 644 27,81 135 477 36,00 42 686 11,34 z. spiska wołyńskie Suma 25 382 0,10 376 318 Niewielkie różnice między obszarami poszczególnych klas, w porównaniu z informacjami zawartymi w poprzednim podrozdziale oraz w tabeli 44, powstały na skutek generalizacji obszarów poszczególnych klas i województw. Różnica ta w skali całej Korony wyniosła dla religii mojżeszowej 1061 km2, tj. 0,28%, natomiast dla poszczególnych klas nie przekroczyła 400 km2, tj. 0,03%. a Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony mazowieckie 574 382 217 2. Zagęszczenie obiektów sakralnych Tabela 48: Średnia odległość między dwiema najbliżej sąsiadującymi świątyniami w Koronie ok. 1772 r. (wg województw) Województwo Kościół łaciński – średnia odległość między kościołami: paraﬁalnymi (w metrach) bełskie bracławskie brzeskokujawskie Kościół unicki – średnia odległość między kościołami: paraﬁalnymi i ﬁlialnymi (w metrach) paraﬁalnymi (w metrach) Żydzi – średnia odległość między: synagogami kahalnymi i pozostałymi bożnicami (w metrach) synagogami kahalnymi (w metrach) paraﬁalnymi i ﬁlialnymi (w metrach) 8 050 5 174 2 832 2 744 10 045 10 045 20 630 16 326 3 146 3 142 15 351 15 351 4 479 2 879 – – 13 863 13 863 z. bytowska 5 898 4 476 – – – – chełmińskie 4 584 3 221 – – 13 458 13 458 z. drahimska 20 641 3 920 – – – – gnieźnieńskie 4 862 2 833 – – 11 527 11 527 inowrocławskie 4 914 3 138 – – 14 034 14 034 kaliskie 3 934 2 448 – – 11 844 11 844 30 882 21 797 3 970 3 953 19 595 19 595 krakowskie 4 036 2 094 2 905 2 650 17 176 11 307 z. lęborska 19 889 6 302 – – – – kijowskie łęczyckie 4 985 3 249 – – 13 300 13 300 lubelskie 6 747 3 256 8 820 8 820 10 813 8 943 malborskie 5 182 2 877 – – – – mazowieckie 5 757 3 939 – 85 657 15 305 16 013 płockie 5 204 3 049 – – 16 441 16 441 podolskie 12 135 8 437 2 450 2 449 9 980 9 980 podlaskie 8 067 5 328 6 789 6 621 17 508 17 006 pomorskie 7 043 4 042 – – 11 453 11 453 poznańskie 5 028 2 706 – – 13 057 13 057 rawskie 4 892 3 352 – – 15 238 15 238 ruskie 7 013 4 015 2 310 2 257 11 388 10 745 sandomierskie 4 921 2 811 3 879 3 879 11 894 10 709 sieradzkie 4 801 2 754 – – 20 917 20 917 z. spiska 3 687 2 129 4 934 3 068 – – Warmia 5 298 3 322 – – – – 13 024 8 223 3 048 3 035 13 343 13 343 wołyńskie skupiska luterańskie znajdowały się w okolicach Torunia (woj. chełmińskie), Kościerzyny (woj. pomorskie), na rozległym obszarze pogranicza województwa gnieźnieńskiego i pomorskiego (od Łobżenicy w woj. gnieźnieńskim po Czarne w woj. pomorskim), w okolicach Wałcza i Mirosławca (północna część woj. poznańskiego) oraz na pograniczu ze Śląskiem, w pasie od Międzyrzecza do Babimostu, a także w okolicach Wschowy i Szlichtyngowej (woj. poznańskie). Mapa świątyń kalwińskich (mapa 9) ilustruje dobrze ich znaczną dyspersję na terenie Korony w II połowie XVIII w. Największe zagęszczenie zborów ewangelicko-reformowanych można obserwować w Małopolsce właściwej, a zwłaszcza w centralnej części województwa sandomierskiego, w okolicach Turska Wielkiego i Siedlec. Dość wyraźnie natomiast wyłania się, zgodnie zresztą z tradycją historyczną, 218 Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony centrum czeskobraterskie w okolicach Leszna i Jędrzychowic, tuż przy granicy ze Śląskiem (mapa 10). Nie zaskakuje także bardzo wyraźne centrum organizacyjne mennonitów na Żuławach Wiślanych oraz coraz słabsze zagęszczenie świątyń wraz z przesuwaniem się biegiem Wisły w kierunku południowo-wschodnim (mapa 11). Jeżeli chodzi o mniejszości niechrześcijańskie: karaimów i muzułmanów, to ze względu na niewielką liczbę świątyń na terenie Korony – 3 kienesy oraz 2 meczety – trudno mówić o jakimkolwiek zróżnicowaniu ich zagęszczenia. Zróżnicowanie w zagęszczeniu obiektów sakralnych wpływało w naturalny sposób na wielkość oraz rozmieszczenie jednostek administracji wyznaniowej. Liczba świątyń była jednym z głównych elementów decydujących o podziałach terytorialnych w ramach poszczególnych konfesji. Trzeba zresztą nadmienić, że nie wszystkie wytworzyły jednolitą i uporządkowaną organizację terytorialną. W przypadku wyznań chrześcijańskich można mówić o planowej działaności poszczególnych biskupów czy kapituł w tym zakresie, co widać w rozporządzeniach synodów czy decyzjach władz kościelnych okresu nowożytnego. Najlepszym wyrazem wysiłków Kościołów chrześcijańskich zmierzających do uporządkowania i ujednolicenia swojej sytuacji organizacyjnej są wizytacje kanoniczne (zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne) oraz różnego rodzaju rejestry czy spisy beneﬁcjalne. Źródeł tego typy nie pozostawiły po sobie władze ziemstw i okręgów żydowskich. Jeszcze raz warto przypomnieć, że najważniejsze źródło do badań organizacji terytorialnej żydów polskich zawdzięczamy decyzji sejmu, a następnie pracy mieszanych państwowo-kahalnych komisji podatkowych działających w latach 1764-1765. Ze względu na upadek organizacji kościelnej oraz niewielką liczbę świątyń w Koronie w II połowie XVIII w. trudno mówić o bardziej złożonych formach struktury terytorialnej Kościoła prawosławnego. Jak podaje A. Mironowicz, analizując spis duchowieństwa i wiernych prawosławnych przeprowadzony w związku z kongregacją pińską, w 1791 r. na południowo-wschodnich krańcach Rusi Koronnej w 8 protopopiach funkcjonowało 251 paraﬁi prawosławnych59. Można przypuszczać, że statystyka ta oddaje sytuację po wydarzeniach lat 70. i 80. XVIII w.60 Wzrosło wówczas bardzo poważnie znaczenie polityczne, a co za tym idzie także organizacyjne, Cerkwi prawosławnej na Rusi Koronnej. Warto dodać, że aż do końca XVIII w. zarówno granice diecezji prawosławnych, jak też ich wewnętrzne podziały nie były uregulowane61. Wiadomo jedynie, że w latach 1768-1769, tj. w okresie największego rozwoju organizacyjnego prawosławnej diecezji perejasławsko-boryspolskiej, w części leżącej na terenie Rzeczypospolitej został wprowadzony podział na 10 protopopii, które obejmowały 650 cerkwi (Czehryń, Moszny, Smiła, Bohusław, Lisianka, Humań, Tetyjów, Koneła, Biała Cerkiew, Kaniów)62. Mniejszości religijne, które posiadały po kilka lub kilkadziesiąt świątyń na terenie Korony, nie wytworzyły nadrzędnych w stosunku do gminy jednostek administracji terytorialnej. Karaimi, którzy byli powszechnie utożsamiani z mojżeszowymi, posiadali zbliżoną do żydowskiej organizację gminną. Przez cały okres nowożytny przy nazywaniu różnych instytucji karaimskich używano terminologii żydowskiej (kahał na określenie gminy, synagoga – kienesy karaimskiej, rabin karaimski Mironowicz, Kościół prawosławny, s. 262. Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego, s. 859. 61 І.М. Шугальова, Устрій українських православних єпархій: традиційні засади і напрям еволюції (кінець XVIII – середина XIX ст.), „Наукові праці історичного факультету Запорізького державного університету”, 8 (2004), s. 34, 36-37; A. Mironowicz, Organizacja kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej do końca XVIII w., w: Europa Orientalis. Polska i jej wschodni sąsiedzi od średniowiecza po współczesność. Studia i materiały oﬁarowane Profesorowi Stanisławowi Alexandrowiczowi w 65 rocznicę urodzin, red. Z. Karpus, T. Kempa, D. Michaluk, Toruń 1996, s. 217; E. Sakowicz, Kościół prawosławny w Polsce w epoce Sejmu Wielkiego, Warszawa 1935, s. 5-6. 62 Пархоменко, Очерк истории Переяславско-Бориспольской епархии, s. 16; В.В. Ластовський, Між суспільством і державою. Православна церква в Україні наприкінці ХVII - у ХVIII ст. в історії та історіографії, Київ 2008, s. 141, 486 (tablica 7). 59 60 2. Zagęszczenie obiektów sakralnych 219 zamiast hazzana). Wszystkie małe grupy wyznaniowe (Żydzi, Ormianie, Tatarzy, Karaimi) cieszyły się znaczną autonomią w miejscach swojego osiedlenia, którą gwarantowały głównie przywileje książęce i królewskie. Było tak w przypadku karaimów trockich, którzy zostali zrównani w prawach z ludnością chrześcijańską i stworzyli całą hierarchię urzędniczą niezależną od „miasta chrześcijańskiego”63. Niewiele wiadomo o zgromadzeniach przedstawicieli paraﬁi muzułmańskich na Litwie (dżemiatów). S. Kryczyński wspomina co prawda o sejmach tatarskich, lecz miały one raczej charakter okazjonalnych zjazdów niż trwałej struktury organizacyjnej64. Dzięki badaniom syntetycznym S. Litaka dla całej Rzeczypospolitej oraz studiom regionalnym wymienionym w poprzednich rozdziałach nie sprawia większych trudności ukazanie organizacji terytorialnej Kościoła łacińskiego w II połowie XVIII w. Także Kościoły wschodnie posiadają swoją syntezę w pracach W. Kołbuka. Ze względu na brak studiów regionalnych – wiele diecezji nie doczekało się jak dotąd swoich monograﬁi – dokładność informacji dla Cerkwi unickiej, prawosławnej i ormiańskiej jest mniejsza niż dla Kościoła łacińskiego65. Struktura terytorialna wymienionych wyżej wyznań jest dość jednorodna i wynika z rozwoju administracji Kościołów chrześcijańskich w średniowieczu. Analogiczną, ułożoną w kilka stopni organizację terytorialną, oczywiście przy pewnych różnicach regionalnych, można spotkać w innych częściach Europy. Warto pamiętać, że nie we wszystkich diecezjach na terenie Rzeczypospolitej rozwinęła się pełna hierarchia jednostek terytorialnych. W najbardziej rozwiniętej postaci składała się ona z 5 stopni. Dla kościoła łacińskiego były to: metropolia, diecezja, archidiakonat, dekanat i paraﬁa. Większe zróżnicowanie, głównie w wymiarze terminologicznym, cechowało Kościoły wschodnie. Różnice występowały głównie w zakresie nazewnictwa jednostek pośrednich: diecezja – eparchia, dekanat – protopopia, namiestnictwo, archidiakonat – oﬁcjalat, namiestnictwo generalne. Uniﬁkacja organizacyjna Cerkwi unickiej z Kościołem łacińskim intensyﬁkuje się zwłaszcza od synodu zamojskiego z 1720 r. Chodzi tutaj przede wszystkim o stworzenie sieci oﬁcjalatów (namiestnictw generalnych), których nie spotkamy w przypadku Cerkwi prawosławnej. Statystykę Kościołów katolickich obrządku łacińskiego i greckiego, z podziałem na główne i pomocnicze, a także wg województw oraz najważniejszych jednostek administracji kościelnej (diecezji i eparchii), przedstawiają tabele 49 i 50. Szczegółowe dane z uwzględnieniem podziału na mniejsze jednostki podziału terytorialnego znajdują się przy analizie sytuacji wyznaniowej w poszczególnych województwach (rozdziały pierwszy i drugi). Rzucająca się w oczy większa liczba kościołów ﬁlialnych w przypadku Kościoła łacińskiego wynika z zaliczenia do tej grupy świątyń zakonnych, a także z odmiennych warunków powstawania paraﬁi łacińskich i unickich. Niewielka liczba świątyń pomocniczych w Kościele greckokatolickim i prawosławnym wynikała z faktu, że niemal każda budowana cerkiew automatycznie stawała się paraﬁalną. W przypadku Kościoła łacińskiego proces powstawania paraﬁi był bardziej sformalizowany i złożony oraz wiązał się z koniecznością wyznaczenia odpowiednio wysokiego uposażenia dla plebana. Jeżeli nie udało się ufundować takiego beneﬁcjum, świątynia funkcjonowała jako pomocnicza. Ciekawe wyniki przynosi obserwacja zależności między opisanym wcześniej zagęszczeniem obiektów sakralnych a rozległością jednostek administracji terytorialnej. Chodzi tutaj głównie o wielkość archidiakonatów oraz dekanatów łacińskich oraz oficjalatów i protopopii (namiestnictw) unickich. Granice administracyjne jednostek wyższego szczebla, np. diecezji, Gąsiorowski, Karaimi w Koronie, s. 184-185, 223-224, 283-285. Kryczyński, Tatarzy litewscy, s. 193. 65 Litak, Kościół łaciński, passim; tenże, Atlas Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej, passim; Kołbuk, Kościoły wschodnie, passim. 63 64 Diecezja Baków Typ obiektu 220 Tabela 49: Liczba świątyń paraﬁalnych i ﬁlialnych Kościoła łacińskiego w Koronie ok. 1772 r. (wg diecezji i województw) Województwo beł brac brzkuj byt che drah gn in kal kij kr lęb lub łęcz malb maz pł pod podl pom poz raw paraﬁe paraﬁe ﬁlie 38 Gniezno Suma 2 1 1 3 3 1 84 23 1 43 2 66 2 127 88 32 120 ﬁlie 57 24 81 145 56 201 paraﬁe 7 128 14 135 4 75 4 20 41 74 175 677 ﬁlie 4 80 21 80 3 37 1 50 27 42 150 495 11 208 35 215 7 112 5 70 68 116 325 1172 paraﬁe 57 ﬁlie 21 paraﬁe 1 1 58 21 1 79 1 28 11 1 Lwów woł paraﬁe ﬁlie Kraków war 43 78 Kijów sp 30 11 39 1 paraﬁe 430 85 ﬁlie 385 80 815 165 1 1 41 323 6 845 209 3 677 532 9 1522 paraﬁe 2 135 137 ﬁlie 3 76 1 80 5 211 1 217 Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony Kamieniec Podolski sier 2 19 57 Chełmno san 2 ﬁlie Chełm rus Łuck Typ obiektu paraﬁe Województwo beł brac 1 21 ﬁlie byt gn in kal 26 kij kr lęb lub łęcz malb maz pł pod paraﬁe 1 172 pom poz raw Wilno Wrocław sp war woł Suma 5 77 181 3 40 73 101 8 117 254 3 18 76 46 4 147 1 6 59 248 122 10 446 1 1 9 80 97 10 3 41 48 11 12 121 145 6 1 231 47 248 12 479 59 299 1 467 362 1 829 paraﬁe 5 170 175 ﬁlie 1 124 125 294 300 paraﬁe 3 75 78 ﬁlie 3 49 52 6 124 130 paraﬁe paraﬁe 60 2 49 1 ﬁlie 29 89 6 15 6 8 64 7 15 15 7 7 22 22 5 83 5 151 1 3 68 paraﬁe 1 1 6 131 9 335 21 23 27 101 8 151 11 220 158 336 40 822 7 167 117 62 399 123 78 123 221 2 17 19 4 38 42 483 138 583 650 372 9 124 121 5720 221 69 204 1 2 ﬁlie Suma sier 25 76 ﬁlie Włocławek san 76 6 Warmia rus 3 paraﬁe 41 podl 1 ﬁlie Przemyśl drah 1 ﬁlie Poznań che 5 1 Płock brzkuj 2. Zagęszczenie obiektów sakralnych Diecezja Diecezja Typ obiektu Województwo beł Chełm paraﬁe ﬁlie brac kij kr lub 320 paraﬁe ﬁlie Lwów paraﬁe maz pod 22 22 paraﬁe rus 15 15 paraﬁe ﬁlie Włodzimierz 1068 7 29 1 a 543 18 561 1125 1097 1 15 15 1 18 7 36 9 6 2237 36 9 6 2274 22 2683 37 969 1655 1 37 970 1692 22 2721 16 67 1066 1157 1 5 6 7 70 1073 1163 16 38 1 59 1 91 1107 2 9 25 61 100 1132 paraﬁe 6 5 6 42 6 11 1310 78 ﬁlie Suma 18 413 1166 1114 100 Statystyka pomija 55 obiektów, których nie udało się zidentyﬁkować lub zlokalizować. 15 1 1026 1268 200 278 1 2 3 79 204 281 1323 8311 88 3103 6 11 Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony Przemyśl Suma woł 199 1118 1 paraﬁe sp 9 ﬁlie Pińsk san 190 ﬁlie Łuck podl 9 329 Kijów-Wilno 222 Tabela 50: Liczba świątyń paraﬁalnych i ﬁlialnych Kościoła unickiego w Koronie ok. 1772 r. (wg diecezji i województw)a 2. Zagęszczenie obiektów sakralnych 223 kształtowały się w inny sposób i miały ścisły związek ze zmianami granic politycznych oraz administracji świeckiej. Ponieważ analiza dotyczy obszaru Korony, pod uwagę zostały tutaj wzięte jednostki znajdujące się w całości w granicach administracyjnych prowincji małopolskiej i wielkopolskiej. Pominięto dekanaty i protopopie leżące częściowo w Koronie. Stąd pewne różnice w podsumowaniach w porównaniu z wcześniejszymi tabelami, które uwzględniały wszystkie obiekty znajdujące się na terenie Korony. Różnice regionalne w zagęszczeniu świątyń przekładały się w ograniczonym stopniu na wielkość dekanatów, wyrażaną zarówno przez obszar, jak też liczbę kościołów. Województwa: chełmińskie, malborskie i płockie nie posiadały najbardziej rozbudowanych struktur parafialnych, a mimo to sieć dekanalna Kościoła łacińskiego była tutaj najlepiej rozwinięta (mapa 17). Średnia powierzchnia archidiakonatu łacińskiego na terenie Korony w II połowie XVIII w. wyniosła 5687 km2, przy czym należy pamiętać, że 4 diecezje „koronne”: chełmska, warmińska, kijowska i kamieniecka nie były podzielone na archidiakonaty. Średni dekanat liczył natomiast 1513 km2 oraz składał się z 13 paraﬁi. Największe pod względem terytorialnym były dekanaty leżące na wschodzie: bracławski (36 040 km2, obszar przewyższający większość diecezji koronnych), chwastowski (26 461 km2) i żytomierski (13 976 km2), zaś najmniejszy był liczący poniżej 38 km2 dekanat Borek w diecezji poznańskiej. Jeżeli chodzi o liczbę świątyń to najmniej – jedną paraﬁę i kilka kościołów ﬁlialnych – posiadały wspomniany dekanat Borek oraz dekanat Lębork w diecezji włocławskiej. Największa liczba świątyń paraﬁalnych znajdowała się w dekanatach diecezji krakowskiej (Lelów – 32, Skała – 29, Nowa Góra i Nowy Sącz – po 27) oraz archidiecezji gnieźnieńskiej (Żnin – 29, Konin – 27). Wykorzystanie w analizach terytorialnych oprogramowania geoinformacyjnego pozwoliło zweryﬁkować nieco powierzchnie dekanatów obliczone przez S. Litaka dla całej Rzeczypospolitej66. Zbadane sondażowo różnice między ustaleniami wspomnianego Autora a wynikami ustalonymi w przeprowadzonej analizie wynoszą ok. 10%. Dekanaty (protopopie i namiestnictwa) należące do Cerkwi unickiej były mniejsze terytorialnie, lecz na ich obszarze znajdowała się większa liczba świątyń w porównaniu z analogicznymi jednostkami w Kościele łacińskim (mapa 18). Sieć namiestnictw generalnych, nazywanych także oﬁcjalatami, posiadała archidiecezja lwowska (5), chełmsko-bełska (2) oraz włodzimiersko-brzeska (2). Średnia wielkość dekanatu unickiego (bez uwzględnienia czterech kresowych dekanatów diecezji kijowsko-wileńskiej oraz diecezji łuckiej i włodzimierskiej, dla których nie udało się ustalić podziału dekanalnego) wynosiła 1104 km2 oraz ok. 39 paraﬁi. Grupa dekanatów o najmniejszym terytorium i najniższej liczbie paraﬁi występowała na pograniczu województw ruskiego i bełskiego (dekanat Strzemilcze – 189 km2 i 12 paraﬁi, oraz dekanat Tartaków – 196 km2 i 10 paraﬁi). Z kolei najrozleglejsze dekanaty, obejmujące ponad 6 tys. km2 (Barasze – 8620 km2 i Czarnobyl – 6360 km2), leżały w południowo-wschodniej części diecezji metropolitalnej. Najliczniejsze, obejmujące około setki paraﬁi dekanaty znajdowały się w podolskiej części diecezji lwowskiej: w dekanacie Bar – 100 paraﬁi i w dekanacie Kamieniec Podolski – 98 paraﬁi. Zestawienia zborów protestanckich spotkane zarówno w źródłach67, jak i opracowaniach, wśród których podstawowe znaczenie ma studium W. Kriegseisena68, wskazują wyraźnie na poczucie wspólnoty terytorialnej wśród ewangelików Rzeczypospolitej. Jednak samo uporządkowanie narracji przez W. Kriegseisena wg prowincji państwowych świadczy o ich nadrzędności względem Litak, Kościół łaciński, s. 117-131. Zob. m.in. spisy zborów luterańskich i kalwińskich z XVIII w., APP. Akta braci czeskich, sygn. 1700, 1701, 1702, 1703 (wykazy zborów z XVIII wieku); Thomas, Altes und Neues, s. 67-137. 68 Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy, passim. 66 67 224 :DUPLD :áRFáDZHN &KHáPQR 3áRFN 3R]QDĔ *QLH]QR &KHáP .LMyZ .UDNyZ àXFN /ZyZ 0DSD3RZLHU]FKQLDGHNDQDWyZ.RĞFLRáDáDFLĔVNLHJR Z.RURQLHRNU SRZ\ĪHMNPNZ NPNZ NPNZ NPNZ SRQLĪHMNPNZ REV]DU.RURQ\JG]LHQLHE\áRSRG]LDáXGHNDQDOQHJROXEGHNDQDW\OHĪDá\F]ĊĞFLRZRZ.RURQLH NP 6NDOD Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony .DPLHQLHF3RGROVNL 3U]HP\ĞO 2. Zagęszczenie obiektów sakralnych :áRG]LPLHU] &KHáP .LMyZ:LOQR 3U]HP\ĞO /ZyZ 0DSD3RZLHU]FKQLDSURWRSRSLLLQDPLHVWQLFWZ.RĞFLRáDXQLFNLHJR Z.RURQLHRNU SRZ\ĪHMNPNZ NPNZ NPNZ NPNZ SRQLĪHMNPNZ NP 6NDOD 225 REV]DU.RURQ\JG]LHQLHE\áRSRG]LDáXGHNDQDOQHJRQLHXGDáRVLĊJRXVWDOLüOXEGHNDQDW\OHĪDá\F]ĊĞFLRZRZ.RURQLH 226 Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony administracji analizowanych przez niego głównych wyznań protestanckich69. Jest to dość istotna różnica w porównaniu z Kościołem łacińskim czy unickim, w których to administracja wyznaniowa odgrywała podstawową rolę w organizacji życia religijnego i duchowego zarówno duchowieństwa, jak i wiernych. Drugą istotną cechą, a jednocześnie różnicą w porównaniu np. z Kościołem łacińskim, jest większa płynność i czasami trudna do uchwycenia dynamika sytuacji wyznaniowej przy poszczególnych zborach, które funkcjonowały naprzemiennie jako kalwińskie, luterańskie lub mennonickie, a czasami jednocześnie służyły dwóm konfesjom. Oczywiście zdarzały się sytuacje współdzielenia świątyni z innymi wyznaniami także przez katolików, jednak były one sporadyczne. W XVIII w. nie pozostało już niemal nic z dawnego podziału na dystrykty zborów reformowanych Jednoty Małopolskiej i wszystkie zbory podlegały seniorowi generalnemu. Wielkopolska Jednota Braci Czeskich, z którą związane były także zbory kalwińskie z Prus70, nie wytworzyła organizacji dystryktowej. Funkcjonowała tu struktura dwustopniowa – zarządy poszczególnych zborów i władze centralne. Lepiej zorganizowany był Kościół luterański w Wielkopolsce. Wzmożony ruch osadniczy z terenu Śląska w okresie wojny trzydziestoletniej, a w okresie późniejszym z Frankonii, Szwabii i Palatynatu, wpłynął na reorganizację w 1737 r. luterańskiej prowincji wielkopolskiej i jej podział na 11 okręgów (senioratów)71. Nie zachował się jednak żaden integralny wykaz zborów luterańskich z podziałem na senioraty z II połowy XVIII w. Za najlepszy spis uważa się cytowany już druk Ch.S. Thomasa z 1750 r. („Altes und Neues vom Zustande der Evangelisch-Lutherischen Kirchen im Königreiche Polen”), w którym zbory podzielone są na miejskie i wiejskie oraz zgodnie z przynależnością do prowincji (Małopolska, Wielkopolska, Wielkie Księstwo Litewskie). Wykaz ten pominął zbory leżące w Prusach Królewskich, które także nie posiadały jednolitej organizacji terytorialnej. Tzw. mapa Mortensenów oddaje co prawda podział Kościoła luterańskiego w Prusach na konsystorze (Westrpreussische Konsistorium) oraz inspekcje, zaś Kościoła reformowanego na inspekcje podległe zarządowi generalnemu w Berlinie, jednak jest to struktura już porozbiorowa, datowana przez autorów na rok 178572. A. Klemp, zajmujący się dziejami zborów w Prusach Królewskich, nie wzmiankuje o żadnej administracji ponadzborowej w Prusach Królewskich przez 1772 r.73 Próbę uporządkowania terytorialnej organizacji żydów Korony podejmowali kolejno znawcy ustroju kahalnego w Rzeczypospolitej, m.in. S. Dubnow, M. Bałaban, I. Halperin, I. Schiper, J. Goldberg, A. Leszczyński74. Autorami dwóch najważniejszych ujęć kartograﬁcznych administracji żydowskiej na ziemiach polskich i litewskich są P. Marek75 (1914) oraz I. Halperin (1945)76. Rozbieżności mię- 69 Warto przytoczyć tutaj w całości opinię wyrażoną przez wymienionego Autora: „W poniższych rozważaniach jako podstawowy zastosujemy ten właśnie podział geograﬁczny i oddzielnie omówimy sytuację ewangelików w Małopolsce, Wielkopolsce (bez Prus Królewskich) i w Wielkim Księstwie Litewskim. Decydującą dla wyboru takiej kompozycji okazała się różnorodna, społeczna i obyczajowa, a nawet mentalna specyﬁka lokalna poszczególnych społeczności prowincjonalnych, która górowała nad więziami i podziałami konfesyjnymi”, Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy, s. 50. 70 Klemp, Protestanci w dobrach prywatnych, 138-140. 71 Tamże, s. 58, 72-73, 80; Rhode, Geschichte der evangelischen Kirche, s. 111 oraz mapy załącznikowe. 72 Die kirchliche Organisation um 1785. 73 Klemp, Protestanci w dobrach prywatnych, s. 134-136. 74 Poglądy wymienionych autorów zreferował A. Leszczyński, Nazewnictwo organów samorządu żydowskiego, s. 2633. Na temat rozwoju organizacji samorządu żydowskiego w Polsce zob. też: H. Węgrzynek, Żydzi w Koronie i Litwie w XV i XVI wieku, „Kalendarz Żydowski”, 1986-1987, s. 33-45. 75 П. Марек, Карта Польши и Литвы от 1667 г. до 3го раздела включительно. Схема територий входивших в польский и литовский ваады, w: История еврейского народа, т. 11: История евреев в Польше и Литве, Москва 1914, po s. 113. Mapa jest związana z tekstem zawartym w tym samym tomie: М. Балабан, Еврейский сейм в Польше или ваад Короны, и сеймики, или ваады округов, w: История еврейского народа, т. 11: История евреев в Польше и Литве, Москва 1914, s. 161-180. 76 Acta Congressus Generalis, mapa. 2. Zagęszczenie obiektów sakralnych 227 dzy wymienionymi mapami a opracowaniami, które omawiają organizację terytorialną żydów, są dość znaczne. Nawet liczba ziemstw nie była do końca ustalona77, nie mówiąc o próbach określenia ścisłej przynależności kahału do danego ziemstwa czy okręgu. Mapy I. Halperina i P. Marka przedstawiają zbliżoną strukturę terytorialną. I. Halperin podzielił Koronę na 8 ziemstw (hebr. aracot): Małopolska, Wielkopolska, Ruś, Wołyń, Dziewięć Kahałów (Chełm-Bełz), Lublin, Tykocin i Węgrów, przy czym nazwy trzech ostatnich zostały poprzedzone określeniem: galil, co jest najczęściej tłumaczone jako okręg. P. Marek wprowadził podział na 7 obwodów (ros. область): krakowsko-sandomierski, poznańsko-kaliski, ruski, chełmski, lubelski, tykociński oraz wołyński. Niektóre z nich (ruski, chełmski, wołyński) podzielone były na okręgi (ros. округ). Nie do końca współgra to z tekstem M. Bałabana, który rezygnuje z używania określenia: область i za bardziej prawidłowe uważa sformułowanie: округ (hebr. aracot). Podzielił on Koronę na szereg okręgów: wielkopolski, krakowsko-sandomierski, rusko-bracławski, lubelski, chełmsko-bełsko-zamojski, wołyńsko-kijowski, podolski oraz podlaski (tykociński). Wprowadził przy tym inne samodzielne jednostki, takie jak: ziemia przemyska i kahał rzeszowski (wydzielone w XVII i XVIII w. z okręgu ruskiego), okręg Ordynacji Zamojskiej (wydzielony w XVIII w. z okręgu chełmsko-bełsko-zamojskiego), okręgi kahałów Włodzimierza Wołyńskiego, Łucka i Dubna (podległe okręgowi wołyńsko-kijowskiemu), okręg węgrowski oraz kahały międzyrzecki i ciechanowiecki (wydzielone w XVII i XVIII w. z okręgu podlaskiego). A. Leszczyński uzupełnił tę listę o kahały na prawach ziemstwa, m.in. w Poznaniu, Krakowie, Samborze, Międzyrzecu Koreckim, Ołyce78. Już ten krótki przegląd pokazuje, że rozbieżności dotyczą tak kluczowych spraw, jak rozumienie podstawowych pojęć – termin „aracot” jest tłumaczony albo jako ziemstwo, albo jako okręg. Trudności w ustaleniu administracji terytorialnej żydów w Koronie wynikają głównie z faktu trwającego przez cały okres nowożytny procesu emancypacji gmin i ciągłej walki między nimi o uzyskanie autonomii oraz przewagi nad innymi kahałami. Zresztą różnice zdań między badaczami dotyczą nie tylko tzw. szczebla pośredniego organizacji żydów w Polsce (między kahałem a Wielkim Waadem), ale również klasyﬁkacji oraz kategoryzacji samych kahałów (główne, samodzielne, przykahłaki etc.). Zagadnienie to czeka na źródłowe i wyczerpujące ujęcie monograﬁczne. Statystyka prezentowana w niniejszym opracowaniu przenosi do analizy podział wojewodziński. Należy przypomnieć, że główne źródło dla mapy gmin żydowskich w Koronie, tj. spis pogłównego z 1765 r., zawiera listę kahałów wg jednostek administracji państwowej z podziałem na województwa oraz powiaty. Był to po części wynik likwidacji w 1764 r. sejmów i ziemstw żydowskich, w tym Sejmu Czterech Ziem79. Niezależnie od różnic oraz trudności w ukazaniu jednolitej organizacji terytorialnej żydów w Koronie w II połowie XVIII w. uwagę zwraca fakt największego zagęszczenia jednostek administracji ponadkahalnej w centralnych wojewódzwach Korony, na pograniczu Małopolski oraz Rusi Koronnej. Podsumowując krótko rozważania w tej części pracy, można wyprowadzić kilka wniosków natury ogólniejszej. Na strukturę organizacyjną każdego z wyznań można patrzeć w dwóch podstawowych aspektach: ilościowym (statystycznym) oraz geograﬁcznym (przestrzennym). ➢ Najbardziej rozbudowaną, w sensie ilościowym i statystycznym, strukturę organizacyjną miał Kościół łaciński obrządku greckiego. Wyrażało się to w największej liczbie świątyń S. Ettinger, Sejm Czterech Ziem, w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 39. 78 Leszczyński, Sejm Żydów Korony, s. 74-77. 79 J. Goldberg, Żydowski Sejm Czterech Ziem w społecznym i politycznym ustroju dawnej Rzeczypospolitej, w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 57. 77 228 Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony ➢ ➢ oraz największym ich zagęszczeniu. Zarówno średnia powierzchnia paraﬁi, odległość do sąsiednich świątyń, jak też obszary jednostek administracji terytorialnej były w przypadku tego wyznania wyraźnie mniejsze, w szczególności w stosunku do Kościoła łacińskiego. Liczba paraﬁi w ramach dekanatów była natomiast trzykrotnie wyższa. Biorąc pod uwagę zakres terytorialny, najbardziej rozbudowane struktury organizacyjne w Koronie posiadali katolicy obrządku łacińskiego oraz żydzi. Wyznawcy obu tych konfesji byli rozproszeni w całej Koronie, przy czym zagęszczenie jednostek organizacyjnych było dalece słabsze niż wykazano w przypadku Cerkwi unickiej. Rozmieszczenie terytorialne kahałów było najbardziej równomierne. Kościół łaciński w porównaniu z unickim cechowały: mniejsze zagęszczenie paraﬁi, większe terytorialnie dekanaty oraz mniejsza liczba paraﬁi do nich należąca, a także większe odległości między świątyniami. Inne, poza wymienionymi wyżej, religie i wyznania miały ograniczony zasięg geograﬁczny, jak również zdecydowanie słabszą strukturę terytorialną i organizacyjną. Liczba oraz zagęszczenie jednostek organizacyjnych mniejszości wyznaniowych wpływały na zmianę obrazu jedynie w skali lokalnej (luteranie w Prusach i Wielkopolsce, mennonici na Żuławach, prawosławni na Przydnieprzu). 3. Granice i pogranicza – obszary homogeniczne i heterogeniczne konfesyjnie Analiza prowadzona dotąd w rozdziale trzecim prezentowała w zasadzie odrębnie sytuację każdej z religii czy każdego z wyznań. Pełne zastosowanie metody porównawczej nakazuje postawić obok siebie grupy wyznaniowe w celu dokonania regionalizacji etniczno-wyznaniowej Korony w II połowie XVIII w. Kwestia regionalizacji łączy się nierozerwalnie z problemem granic etnicznych i wyznaniowych. Pojęcie granicy wyznaniowej z punktu widzenia geograﬁcznego nie istnieje80. Nie zdarza się bowiem w praktyce sytuacja liniowego odcięcia ludności określonej religii czy danego języka. Takie ujęcie jest szczególnie bliskie Rzeczypospolitej nowożytnej, gdzie przenikanie się wyznań i grup etnicznych dotyczyło zarówno makroskali, jak też historii lokalnej, małych miasteczek, a nawet wsi. W przypadku geograﬁi wyznaniowej dawnej Rzeczypospolitej należy operować raczej pojęciem pogranicza, lub, co wydaje się właściwsze, podziałem na obszary homogeniczne i heterogeniczne wyznaniowo. Funkcjonujące w nauce, przede wszystkim w socjologii i naukach społecznych, pojęcia oraz deﬁnicje pogranicza nie do końca można odnieść do rzeczywistości historycznej81. W ujęciu A. Sadowskiego pogranicze, obok społeczno-kulturowego i osobowościowo-kulturowego, posiada przede wszystkim wymiar przestrzenny (geograﬁczny, terytorialny)82. Nie wyczerpuje problemu 80 Warto tutaj odwołać się do bardzo ciekawej analizy granicy jako zjawiska historycznego przeprowadzonej przez T. Manteuﬄa. Proponował on całkowite odejście od granic linearnych na rzecz stref przejścia, które bardziej odpowiadają rzeczywistości historycznej, M. Handelsmana (T. Manteuﬀel, Metoda oznaczania granic w geograﬁi historycznej, w: Księga Pamiątkowa ku uczczeniu dwudziestopięcioletniej działalności naukowej prof. Marcelego Handelsmana, Warszawa 1929, s. 221-228). 81 Przeglądu literatury z dziedziny nauk społecznych w temacie pogranicza dokonał ostatnio W. Romanowicz, Pogranicze jako przedmiot badań społecznych, „Rozprawy Naukowe. Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej”, 1 (2007), s. 87-97. 82 A. Sadowski, The Borderlands of Civilizations as a Research Category in the Sociology of Borderland, „Limes”, 2 (2009), nr 1, s. 83. Zob. tenże, Pogranicze. Studia społeczne. Zarys problematyki, „Pogranicze. Studia Społeczne”, 1 (1992), s. 5; tenże, Socjologia pogranicza, w: Wschodnie pogranicze w perspektywie socjologicznej, red. A. Sadowski, Białystok 1995, s. 12-19. 3. Granice i pogranicza – obszary homogeniczne i heterogeniczne konfesyjnie 229 ujęcie pogranicza jako terenu, gdzie stykają się różne grupy językowo-etniczne lub narodowościowe (pogranicze stykowe lub przejściowe)83. Najbliższe rzeczywistości Korony w okresie nowożytnym wydają się być rozumienie oraz klasyﬁkacja pogranicza G. Babińskiego. Wyodrębnił on 3 typy pogranicza: a) obszar między podobnie ukształtowanymi całościami, b) obszar między jasno określoną większością oraz mniejszymi i słabiej zorganizowanymi mniejszościami etnicznymi lub wyznaniowymi (kresy), c) obszar naturalnej koegzystencji wielu zbiorowości nieposiadających wyraźnego centrum czy ośrodka dominującego84. Przedstawione wyżej rozumienie pogranicza jest bardzo szerokie i można je utożsamić z pojęciem obszarów heterogenicznych o odmiennym stopniu oraz kształcie zróżnicowania. W tym kontekście podstawowe znaczenie dla ukazania zróżnicowania etniczno-wyznaniowego ma wytycznie na mapie Korony obszarów homogenicznych i heterogenicznych wyznaniowo. Problemem pozostaje precyzyjne określenie wartości procentowych, które deﬁniują obszar homogeniczny oraz heterogeniczny. Należy przy tym postawić kwestię z jednej strony stopnia (rozmiaru), a z drugiej charakteru heterogeniczności. Odwołać się tutaj można do opinii A. Janeczka, który w artykule poświęconym pograniczu polsko-ruskiemu użył pojęcia „granice pogranicza”. Nie sprecyzował przy tym dokładnie, jaki udział procentowy poszczególnych grup etnicznych sprawia, że dany obszar można uznać za pograniczny, a jaki już nie85. Analiza przeprowadzona w poprzednich rozdziałach oraz dodatkowo sondażowa próba dla pogranicza polsko-ruskiego przedstawiona niżej pokazują, że dla określenia stopnia i charakteru zróżnicowania religijnego można posłużyć się z powodzeniem statystyką oraz rozmieszczeniem obiektów sakralnych poszczególnych wyznań. Fakt występowania w miejscowości świątyń jednej religii lub jednego wyznania nie oznacza oczywiście, że miejscowość ta była całkowicie homogeniczna. Z reguły jednak potwierdza się zbieżność między obecnością świątyni w miejscowości a wyraźną przewagą demograﬁczną ludności określonego wyznania. Sondażowa weryﬁkacja tej tezy została przeprowadzona dla kilkunastu miast i wsi z terenów, na których występowało najwyraźniejsze przemieszanie świątyń łacińskich i unickich. Jak wynika z poniższego zestawienia (tabela 51), jedynie w wyjątkowych przypadkach w ośrodku, gdzie znajdowała się tylko cerkiew unicka, katolicy obrządku greckiego byli w mniejszości, zaś katolicy łacińscy należeli do paraﬁi w sąsiedniej miejscowości. Z reguły przewaga unitów lub katolików była bardzo wyraźna i przekraczała 80%. Z kolei jednakowa liczba cerkwi i kościołów łacińskich w poszczególnych ośrodkach oddawała bardziej zrównoważone proporcje między liczbą ludności łacińskiej i unickiej (tabela 52). Precyzyjne ukazanie zróżnicowania etnicznego i religijnego określonego obszaru wymaga uwzględnia zarówno zagęszczenia obiektów sakralnych obecnych na analizowanym terytorium, jak też liczby konfesji, do których należały. Z pomocą przychodzi tutaj stosowana z powodzeniem we współczesnych badaniach nad rozmieszczeniem grup etnicznych, językowych i religijnych frakcjonalizacja etnolingwistyczna (ethnolinguistic fractionalization, skr. ELF). Pozwala ona przy pomocy specjalnie opracowanego algorytmu wyprowadzić paramter oceniający stopień zróżnicowania J. Chlebowczyk, Procesy narodowotwórcze we wschodniej Europie środkowej, Warszawa 1975, s. 23. G. Babiński, Pogranicze etniczne, pogranicze kulturowe, peryferie. Szkic wstępny problematyki, „Pogranicze. Studia Społeczne”, 4 (1994), s. 9-10. 85 A. Janeczek, Między sobą. Polacy i Rusini na wspólnym pograniczu w XIV-XV w., w: Między sobą. Szkice historyczne polsko-ukraińskie, red. T. Chynczewska-Hennel, N. Jakowenko, Lublin 2000, s. 53. 83 84 230 Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony Tabela 51: Stosunki demograﬁczne w wybranych miejscowościach pogranicza polsko-ruskiego, w których ok. 1772 r. występowały wyłącznie świątynie łacińskie lub unickie Nazwa miejscowości Rodzaj kościoła Oparówka Dobrzechów Łączki Jagiellońskie Rzepnik Wojkówka Bonarówka Węglówka Krasna Żyznów Lutcza Gwoździanka Blizianka Niebylec Konieczkowa unicki łaciński łaciński unicki łaciński unicki unicki unicki łaciński łaciński unicki unicki łaciński łaciński Nowotaniec Nagórzany Wolica Pobiedno Zboiska Prusiek Ratnawica Niebieszczany Poraż łaciński unicki unicki unicki łaciński unicki unicki łaciński łaciński Rudno Zimna Woda Obroszyn Hodowica Skniłów Sokolniki Sołonka Wielka Zubrza Sichów Krotoszyn Żyrawka unicki łaciński unicki łaciński unicki łaciński unicki łaciński unicki łaciński unicki Udział procentowy ludności łacińskiej unickiej Między Jasłem i Strzyżowem 4,8 98,8 100,0 0,0 98,3 1,8 4,0 1,4 98,7 97,8 14,2 5,2 88,7 98,9 Na południe od Sanoka 83,6 82,9 18,0 69,1 100,0 35,3 3,3 91,2 98,9 Na południe od Lwowa 29,1 81,9 17,9 66,4 13,6 97,6 1,4 97,5 54,9 97,6 0,5 98,4 0,0 0,0 98,1 0,0 96,4 94,0 96,6 0,0 0,0 83,4 89,1 0,0 0,0 6,6 15,5 74,0 28,3 0,0 63,0 91,5 7,4 0,0 66,8 0,0 80,6 32,6 85,4 1,6 97,0 1,2 41,0 0,0 99,5 Źródło: Budzyński, Ludność pogranicza polsko-ruskiego, t. 2, s. 67, passim; tenże, Kresy południowo-wschodnie, t. 1, passim. W tabeli została pominięta ludność religii mojżeszowej. etnicznego, językowego lub religijnego wybranego kraju, regionu czy kontynentu86. Zastosowanie mają tu także, wykorzystane już wcześniej, narzędzia analizy geoprzestrzennej. Dzięki metodzie 86 Wśród ostatnich prac z zakresu frakcjonalizacji etniczniej, religijnej i językowej, w tym dotyczących Polski, warto wymienić: J. Fearon, Ethnic and Cultural Diversity by Country, „Journal of Economic Growth”, 8 (2003), s. 195-222; A. Alesina [i in.], Fractionalization, „Journal of Economic Growth”, 8 (2003), s. 155-194; N.F. Campos, V.S. Kuzeyev, On the Dynamics of Ethnic Fractionalization, „American Journal of Political Science”, 51, nr 3 (July 2007), s. 620-639. 231 3. Granice i pogranicza – obszary homogeniczne i heterogeniczne konfesyjnie Tabela 52: Stosunki demograﬁczne w wybranych miejscowościach pogranicza polsko-ruskiego, w których ok. 1772 r. liczba świątyń łacińskich i unickich była jednakowa Nazwa miejscowości Udział procentowy ludności łacińskiej unickiej Okolice Sanoka Besko 41,6 56,2 Dudyńce 9,3 88,4 Jurowce 36,2 57,8 Trepcza 3,0 94,5 Średnia Wieś 31,5 65,6 Morochów 12,3 84,9 Mrzygłód 64,2 25,8 Leszczawa Dolna 33,0 65,2 Tyrawa Wołoska 31,8 55,7 Nowosielce Kozickie 23,8 74,4 Uherce Mineralne 37,6 56,9 Jasień 29,7 67,6 Wołkowyja 14,8 83,7 Polana 49,5 41,2 Okolice Gródka Jagiellońskiego Radenice 36,5 61,1 Stojańce 55,1 42,8 Bruchnal 48,6 48,6 Czarnokońce 48,1 48,1 Rodatycze 72,5 25,5 Milczyce 82,3 16,4 Pohorce 48,7 49,9 Malczyce 6,5 90,3 Rumno 34,5 62,8 Siemianówka 82,6 16,3 Źródło: Budzyński, Ludność pogranicza polsko-ruskiego, t. 2, s. 67, passim; tenże, Kresy południowo-wschodnie, t. 1, passim. Została pominięta ludność wyznania mojżeszowego. kwadratów (quadrant count method) można obliczyć proporcje między obiektami sakralnymi poszczególnych grup wyznaniowych. Połączenie frakcjonalizacji etnicznej z metodą kwadratów umożliwia wyliczenie współczynnika zróżnicowania wyznaniowego dla każdego z 744 kwadratów o powierzchni 625 km2 wytyczonych na obszarze Korony. Otrzymany wynik, pogrupowany w klasy, ukazuje obszary od najbardziej homogenicznych religijnie (klasa I, wsp. 0-0,15) poprzez klasę średniego zróżnicowania (klasa II, wsp. 0,15-0,35), aż po obszary najbardziej heterogeniczne (klasa III, wsp. 0,35-0,67). Współczynnik frakcjonalizacji wyznaniowej dla całej Korony wyniósł 0,56. Dla porównania można podać, że obecnie wynosi on ok. 0,17 i jest najniższy w całej Europie Środkowo-Wschodniej, co oznacza, że Polska jest krajem najbardziej homogenicznym wyznaniowo w regionie87. 87 Alesina [i in.], Fractionalization, s. 187; Campos, Kuzeyev, On the Dynamics of Ethnic Fractionalization, s. 635. 232 Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony Tabela 53: Współczynnik frakcjonalizacji religijnej i wyznaniowej w Koronie ok. 1772 r. (od województw najmniej do najbardziej heterogenicznych) Województwo Warmia Współczynnik frakcjonalizacji wyznaniowej 0,00 sieradzkie 0,06 bracławskie 0,12 brzeskokujawskie 0,12 płockie 0,13 mazowieckie 0,13 rawskie 0,15 łęczyckie 0,16 kaliskie 0,16 inowrocławskie 0,19 kijowskie 0,19 sandomierskie 0,20 chełmińskie 0,23 krakowskie 0,24 podolskie 0,25 wołyńskie 0,25 gnieźnieńskie 0,28 ruskie 0,33 z. drahimska 0,34 bełskie 0,34 poznańskie 0,35 lubelskie 0,39 pomorskie 0,49 z. spiska 0,50 z. lęborska i bytowska 0,50 malborskie 0,57 podlaskie 0,60 Z mapy nr 19 i tabeli nr 53 wynikają trzy ważne konkluzje: ➢ Współczynnik frakcjonalizacji jest wyraźnie najwyższy na Podlasiu oraz w Prusach Królewskich. Kształtuje się on następująco: - Małopolska - Ruś Koronna - Podlasie - Wielkopolska - Prusy Królewskie - Mazowsze : 0,26 : 0,27 : 0,59 : 0,22 : 0,42 : 0,13 3. Granice i pogranicza – obszary homogeniczne i heterogeniczne konfesyjnie /ĊERUN :DUPLD %\WyZ 3RPRUVNLH 0DOERUVNLH 'UDKLP &KHáPLĔVNLH *QLHĨQLHĔVNLH ,QRZURFáDZVNLH 3áRFNLH 3RGODVNLH 0D]RZLHFNLH %U]HVNRNXMDZVNLH 3R]QDĔVNLH àĊF]\FNLH .DOLVNLH 5DZVNLH .LMRZVNLH /XEHOVNLH 6LHUDG]NLH :Rá\ĔVNLH 6DQGRPLHUVNLH %HáVNLH .UDNRZVNLH 3RGROVNLH 5XVNLH %UDFáDZVNLH 6SLV] 0DSD=UyĪQLFRZDQLHUHOLJLMQHLZ\]QDQLRZH Z.RURQLHRNU :VSyáF]\QQLNIUDNFMRQDOL]DFML NP 6NDOD 233 234 Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony ➢ ➢ Obszary najbardziej homogeniczne (wsp. 0-0,15) zajmowały 204 375 km2, tj. ok. 44% powierzchni Korony, o średnim stopniu różnorodności wyznaniowej (wsp. 0,15-0,35) – 175 625 km2, tj. ok. 38%, natomiast najbardziej heterogeniczne konfesyjnie, gdzie stopień zróżnicowania można porównać do sytuacji we współczesnych Czechach, na Słowacji, Węgrzech, Ukrainie czy Białorusi (wsp. 0,35-0,67) – 85 000 km2, tj. ok. 18% analizowanego obszaru. Na terenie Korony da się wytyczyć dwa wyraźne skupiska heterogeniczne konfesyjnie. Pierwsze można określić mianem pogranicza łacińsko-unickiego (polsko-ruskiego), natomiast drugie katolicko-luterańskiego (polsko-niemieckiego). Widoczne jest także, choć w słabszym stopniu, pogranicze unicko-prawosławne. Pogranicze łacińsko-unickie można określić jako zamknięte (stykowe, rozdzielające) w kierunku zachodnim, natomiast otwarte (przejściowe, łączące) w kierunku wschodnim. Wyraźnie widoczony jest gwałtowany spadek współczynnnika frakcjonalizacji religijnej w kierunku zachodnim, podczas gdy na wschodzie spadek ten ma charakter stopniowy. Oznacza to, że słabnięcie zjawiska pograniczności, o którym piszą socjologowie pogranicza, nie rozkładało się tutaj równomiernie. Charakterystyka pogranicza katolicko-luterańskiego oraz unicko-prawosławnego nie może być pełna ze względu na brak badań wykonanych w podobnej metodologii dla Śląska, Brandenburgii, Pomorza Zachodniego oraz Zadnieprza. Frakcjonalizacja religijna ujmuje głównie problem nasilenia zróżnicowania religijnego. Aby interpretację zjawiska uczynić bardziej kompletną, konieczne jest poszerzenie tego obrazu o analizę proporcji między liczbą obiektów sakralnych poszczególnych wyznań. Można tego dokonać na dwóch płaszczyznach: punktowej (miejscowości) oraz powierzchniowej (obszar). Zostaną przy tym pominięte obiekty, których nie udało się zidentyﬁkować lub zlokalizować ich położenia geograﬁcznego – 61 świątyń (55 unickich, 3 luterańskie i 3 żydowskie). Analizę warto rozpocząć od określenia liczby, charakteru oraz rozmieszczenia miejscowości, w których występowały świątynie tylko jednego wyznania, czyli – przynajmniej teoretycznie – najbardziej homogenicznych. Wśród 11 532 miejscowości Korony, w których znajdowały się w II połowie XVIII w. obiekty sakralne, można wyróżnić: 3403 (29,5%) posiadające jedynie świątynie łacińskie, 6839 (59,3%) mających wyłącznie cerkwie unickie, 30 (0,3%) – synagogi lub bożnice, 153 (1,3%) – kościoły luterańskie, 6 (0,05%) – kościoły kalwińskie, 13 (0,1%) – cerkwie prawosławne, 12 (0,1%) – świątynie mennonickie, 4 (0,03%) – kościoły braci czeskich, 1 (Juwkowce) – gdzie znajdował się meczet muzułmański. Jedynie kościoły ormiańskie i kienesy karaimskie miały zawsze obok siebie w miejscowości świątynie innych wyznań. Z powyższej statystyki wynika, że aż w 10 461 miejscowościach, co stanowi 90,7%, występowały świątynie tylko jednej religii lub jednego wyznania. Problem wielowyznaniowości – widziany z perspektywy geograﬁi obiektów sakralnych – dotyczy 1071 (9,3%) miasteczek i wsi Korony. Wśród nieco ponad tysiąca ośrodków, które skupiały świątynie więcej niż jednego wyznania, były 844 miasta – 78,8% i 227 wsi – 21,2%. Patrząc na ten sam problem z perspektywy liczby miast i wsi, różnica jest jeszcze wyraźniejsza, gdyż 844 miasta, gdzie funkcjonowały świątynie różnych wyznań, to ponad połowa (59,7%) wszystkich miast i miasteczek, natomiast 227 wspomnianych wsi stanowi zaledwie 2,2% ośrodków wiejskich, w których znajdowały się obiekty sakralne. Biorąc to pod uwagę, można śmiało sformułować opinię, że zjawisko wielowyznaniowości w dawnej Rzeczypospolitej jest fenomenem najbardziej widocznym w miastach oraz miasteczkach i na nich powinna się koncentrować uwaga badaczy próbujących zmierzyć się z tym zagadnieniem w mikroskali. Najmniejsza liczba takich miejscowości znajdowała się w centralnych województwach Korony (sieradzkie, rawskie, mazowieckie), w województwie pomorskim i na Warmii, a także w południowej 235 3. Granice i pogranicza – obszary homogeniczne i heterogeniczne konfesyjnie Tabela 54: Liczba miejscowości ze świątyniami różnych wyznań (wg wyznań) Religie i wyznania Liczba miejscowości ze świątyniami jednego wyznania z obiektami sakralnymi 1 katolicy obrządku łacińskiego katolicy obrządku greckiego katolicy obrządku ormiańskiego prawosławni luteranie kalwini bracia czescy mennonici żydzi karaimi muzułmanie Liczba 3 2 Procent 4 ze świątyniami wielu wyznań (udział procentowy kolumna 5 / kolumna 2) Liczba Procent 5 6 925 21,4 4 328 3 403 78,6 7 517 6 839 91,0 678 9,0 19 – – 19 100,0 31 254 14 10 19 819 3 2 13 153 6 4 12 30 – 1 41,9 60,2 42,9 40,0 63,2 3,7 – 50 18 101 8 6 7 789 3 1 58,1 39,8 57,1 60,0 36,8 96,3 100 50 części województwa krakowskiego i wschodniej sandomierskiego. Pewną rolę odgrywały tutaj z pewnością warunki naturalne (Bory Tucholskie, Góry Świętokrzyskie, Pogórze Karpackie) oraz specyﬁczna sytuacja własnościowo-osadnicza (Mazowsze, Warmia). Uwagę zwracają także dwa wyraźne skupiska, w których świątynie wielu wyznań zlokalizowane były także w ośrodkach wiejskich. Chodzi tutaj o województwo malborskie, gdzie stykał się głównie element wyznaniowy łaciński i luterański, oraz województwa ruskie i bełskie jako pogranicze łacińsko-unickie (mapa 20). Odpowiada to terenom, dla których współczynnik frakcjonalizacji wyznaniowej był najwyższy. W oparciu o liczbę świątyń różnych wyznań w jednej miejscowości można postawić problem ich współistnienia w ramach społeczności lokalnych. Oczywiście należy przyjąć założenie, że zamieszkiwanie w ramach miasteczka lub wsi oznaczało utrzymywanie przynajmniej podstawowych relacji społecznych. Z tabeli 54 wynika, że świątynie żydowskie, karaimskie oraz ormiańskie praktycznie zawsze stały obok kościołów chrześcijańskich. Jest to fakt zrozumiały, zważywszy, że funkcjonowanie oraz byt ekonomiczny tych wspólnot uwarunkowane były kontaktami ze społecznością łacińską lub unicką. Prowadzenie działalności handlowej – co było specyﬁką ludności wymienionych wyznań, a jednocześnie polem ich rywalizacji – uwarunkowane było lokalizacją gmin w niedalekiej odległości od skupisk chrześcijan korzystających z ich usług. Szukali oni zresztą skupisk większych, głównie miast i miasteczek. W miarę możliwości, czyli w miasteczkach nieposiadających przywilejów „de non tolerandis Judaeis”, żydzi osiedlali się i budowali synagogi możliwie blisko rynku, a tym samym w niedalekiej odległości od świątyń chrześcijańskich. Liczba świątyń chrześcijańskich w miastach i na wsi wynikała bezpośrednio ze struktury osadniczej terenu, tzn. na terenach bardziej zurbanizowanych liczba obiektów w miastach będzie odpowiednio większa. Jedynie odsetek świątyń łacińskich zlokalizowanych w miastach w województwach ruskich Korony jest niewspółmiernie wyższy niż odsetek samych miast, w których znajdowały się obiekty sakralne. Widać to dobrze na przykładzie województwa bełskiego. Miasta i miasteczka stanowiły w nim ok. 11% wszystkich miejscowości, w których znajdowały się świątynie. Jednocześnie było w nich zlokalizowane ponad 2/3 (49 na 69) wszystkich kościołów łacińskich 236 /ĊERUN :DUPLD %\WyZ 3RPRUVNLH 0DOERUVNLH 'UDKLP &KHáPLĔVNLH *QLHĨQLHĔVNLH ,QRZURFáDZVNLH 3áRFNLH 3RGODVNLH 0D]RZLHFNLH %U]HVNRNXMDZVNLH 3R]QDĔVNLH .DOLVNLH àĊF]\FNLH 5DZVNLH .LMRZVNLH /XEHOVNLH 6LHUDG]NLH :Rá\ĔVNLH 6DQGRPLHUVNLH %HáVNLH 3RGROVNLH 5XVNLH 6SLV] 0DSD0LHMVFRZRĞFLZ.RURQLH]RELHNWDPL VDNUDOQ\PLGZyFKOXEZLĊFHMZ\]QDĔ RNU 7\SPLHMVFRZRĞFL PLDVWR ZLHĞ NP 6NDOD %UDFáDZVNLH Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony .UDNRZVNLH 3. Granice i pogranicza – obszary homogeniczne i heterogeniczne konfesyjnie 237 (paraﬁalnych i ﬁlialnych). Analogiczne zjawisko można obserwować w województwie bracławskim, gdzie wszystkie kościoły rzymskokatolickie (27) znajdowały się w miastach, a także kijowskim, podolskim, ruskim i wołyńskim. W przypadku religii mojżeszowej lokalizację kahałów można określić jako bardziej celową, stąd dość równomierne ich rozmieszczenie na terenie Korony. Widać to dobrze w tabeli 55, gdzie udział procentowy kahałów w miastach i na wsi jest odwrotnie proporcjonalny do liczby miast i wsi w poszczególnych województwach. Wyjątkowe pod tym względem były województwa pruskie: chełmińskie i pomorskie, gdzie większość kahałów żydowskich zlokalizowana była we wsiach. O przyczynach tego zjawiska była szerzej mowa przy analizie sytuacji wyznaniowej w Prusach Królewskich. Warto dodać, że takie (miejskie) rozmieszczenie kahałów nie oddaje właściwie struktury rozmieszczenia ludności żydowskiej. Badania A. Podrazy dla Małopolski pokazały, że mimo lokalizacji niemal wszystkich synagog w miastach, udział procentowy ludności żydowskiej zamieszkałej na wsi wynosił niemal 40%88. Także Ormianie oraz Karaimi, jako grupy wyznaniowe i etniczne zajmujące się handlem, organizowali się wyłączenie w ośrodkach miejskich. Rodzaj prowadzonej działalności decydował o charakterze skupisk mennonickich związanych z osadnictwem olęderskim i działalnością rolniczą – jedynie dwa kościoły mennonickie na 19 zarejestrowanych zlokalizowane były w ośrodkach o charakterze miejskim. Przechodząc do analizy powierzchniowej relacji ilościowych między poszczególnymi wyznaniami, należy podkreślić trudności związane z doborem odpowiednich parametrów do jej przeprowadzenia. Wynikają one z faktu bardzo rozległego, zwłaszcza równoleżnikowo, obszaru poddanego tej analizie, jak również silnego zróżnicowania badanego zjawiska widocznego w stopniu zagęszczenia miejscowości i obiektów sakralnych. Obszary, którym można nadać miano homogenicznych wyznaniowo, odnoszą się tylko do Kościoła łacińskiego oraz Kościoła unickiego. Jedynie te dwie konfesje, głównie ze względu na przewagę demograﬁczną wiernych, zdołały wytworzyć struktury, które całkowicie dominowały w określonych rejonach dawnej Korony. Udział świątyń pozostałych religii i wyznań nie przekraczał 60% w żadnym z 744 kwadratów (każdy o pow. 625 km2) wyznaczonych na badanym terenie. Mapa nr 21 obrazuje obszary, gdzie odsetek świątyń łacińskich oraz unickich przekraczał 80%. Dodatkowo kolorem ciemniejszym, odpowiednio zielonym dla Cerkwi unickiej i brązowym dla Kościoła łacińskiego, wytyczono kwadraty, gdzie występowały wyłącznie świątynie unickie i łacińskie. Najwyraźniejszą dominację Kościoła łacińskiego widać w pasie między 19 a 21 południkiem. Obejmował on południe województwa krakowskiego, większość województwa sieradzkiego, centralną część sandomierskiego, znaczne połacie województw rawskiego i mazowieckiego oraz Warmię. Jeżeli chodzi o unitów, to największą przewagę struktury cerkiewne miały w województwach bracławskim, kijowskim, na północy województwa wołyńskiego i na południu województwa ruskiego. Przy nieco niższym kryterium wyznaczającym tereny homogeniczne – udział świątyń jednego wyznania powyżej 80% – powstają dwa wielkie obszary konfesyjne: łaciński na zachodzie i unicki na wschodzie. Wykazana w dwóch pierwszych rozdziałach korelacja zachodząca między liczbą obiektów sakralnych poszczególnych religii i wyznań a liczbą wiernych nakazuje sformułować tezę o niemal całkowitej dominacji na terenie Korony dwóch tożsamości konfesyjnych. Powstaje pytanie, czy i w jaki sposób ten wyraźny podział geograﬁczno-wyznaniowy Korony można odnieść do zbudowanej przez H. Schillinga koncepcji konfesjonalizacji dotyczącej w jego rozumieniu trzech, czasami 88 A. Podraza, Żydzi i wieś w dawnej Rzeczypospolitej, w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 247. 238 Tabela 55: Liczba obiektów sakralnych w miastach i na wsi w Koronie ok. 1772 r. MIEJSCOWOŚCI woj. OBIEKTY SAKRALNE typ l. proc. bracia czescy m 42 10,61 – – – – 59 41,55 49 34,51 – – – – – – – – – – 34 23,94 – – 142 w 354 89,39 – – – – 354 94,65 20 5,35 – – – – – – – – – – – – – – 374 l. beł brac brzkuj byt che drah gn kal kij kr lęb lub łęcz proc. l. proc. katolicy ob. greckiego katolicy ob. łacińskiego l. l. proc. katolicy ob. ormiańskiego proc. l. proc. luteranie l. mennonici proc. l. prawosławni proc. l. karaimi proc. l. żydzi proc. l. muzułmanie proc. l. Suma proc. m 100 9,35 – – – – 145 65,32 27 12,16 2 0,90 – – – – – – – – 47 21,17 1 0,45 222 w 969 90,65 – – – – 995 99,80 – – – – – – – – 1 0,10 – – 1 0,10 – – 997 m 17 20,99 – – – – – – 36 85,71 – – – – – – – – – – 6 14,29 – – 42 w 64 79,01 – – – – – – 65 98,48 – – 1 1,52 – – – – – – – – – – 66 m 1 9,09 – – – – – – 1 33,33 – – 2 66,67 – – – – – – – – – – 3 w 10 90,91 – – – – – – 7 58,33 – – 5 41,67 – – – – – – – – – – 12 m 14 10,45 1 2,17 – – – – 37 80,43 – – 6 13,04 – – – – – – 2 4,35 – – 46 w 120 89,55 – – – – – – 114 89,76 – – 5 3,94 1 0,79 – – – – 7 5,51 – – 127 m 1 7,14 – – – – – – 1 100,00 – – – – – – – – – – – – – – 1 w 13 92,86 – – – – – – 10 76,92 – – 3 23,08 – – – – – – – – – – 13 m 44 24,04 1 0,85 – – – – 92 78,63 – – 6 5,13 – – – – – – 18 15,38 – – 117 w 139 75,96 – – – – – – 128 88,28 – – 13 8,97 – – – – – – 4 2,76 – – 145 m 26 19,70 – – – – – – 57 83,82 – – 2 2,94 – – – – – – 9 13,24 – – 68 w 106 80,30 – – – – – – 101 93,52 – – 3 2,78 2 1,85 – – – – 2 1,85 – – 108 m 49 18,99 – – – – – – 120 80,54 – – 2 1,34 – – – – – – 27 18,12 – – 149 w 209 81,01 2 0,91 – – – – 216 98,63 – – – – – – – – – – 1 0,46 – – 219 m 120 11,76 – – – – 192 67,13 32 11,19 – – – – – – 8 2,80 – – 54 18,88 – – 286 w 900 88,24 – – – – 913 96,21 8 0,84 – – – – – – 18 1,90 – – 10 1,05 – – 949 m 78 11,91 – – – – 2 0,65 278 90,55 – – – – – – – – – – 27 8,79 – – 307 w 577 88,09 – – 2 0,31 98 15,22 544 84,47 – – – – – – – – – – – – – – 644 m 1 5,26 – – – – – – 1 50,00 – – 1 50,00 – – – – – – – – – – 2 w 18 94,74 – – 1 4,55 – – 6 27,27 – – 15 68,18 – – – – – – – – – – 22 m 44 34,11 – – 2 1,49 6 4,48 89 66,42 – – 1 0,75 – – – – – – 36 26,87 – – 134 w 85 65,89 – – – – 9 10,00 78 86,67 – – – – – – – – – – 3 3,33 – – 90 m 25 26,88 – – – – – – 48 81,36 – – – – – – – – – – 11 18,64 – – 59 w 68 73,12 – – – – – – 69 100,00 – – – – – – – – – – – – – – 69 Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony in kalwini typ l. OBIEKTY SAKRALNE proc. bracia czescy l. malb maz pł pod podl pom poz raw rus san sier sp war woł proc. l. katolicy ob. greckiego proc. l. katolicy ob. łacińskiego proc. l. proc. katolicy ob. ormiańskiego l. proc. luteranie l. proc. mennonici prawosławni l. l. proc. karaimi proc. l. żydzi proc. l. muzułmanie proc. l. Suma proc. m 7 9,21 – – 1 4,00 – – 14 56,00 – – 9 36,00 1 4,00 – – – – – – – – 25 w 69 90,79 – – – – – – 48 51,06 – – 38 40,43 8 8,51 – – – – – – – – 94 m 69 21,90 – – – – 1 0,62 142 87,65 – – 1 0,62 – – – – – – 18 11,11 – – 162 w 246 78,10 – – – – – – 257 96,25 – – – – – – – – – – 10 3,75 – – 267 50 m 12 13,04 – – – – – – 41 82,00 – – – – – – – – – – 9 18,00 – – w 80 86,96 – – – – – – 82 100,00 – – – – – – – – – – – – – – 82 m 93 9,96 – – – – 156 50,49 70 22,65 6 1,94 – – – – 1 0,32 – – 76 24,60 – – 309 w 841 90,04 – – – – 866 99,08 8 0,92 – – – – – – – – – – – – – – 874 m 45 27,78 – – 1 0,84 28 23,53 63 52,94 – – 1 0,84 – – 3 2,52 – – 23 19,33 – – 119 w 117 72,22 – – – – 60 48,78 60 48,78 – – – – – – – – – – 3 2,44 – – 123 m 17 6,34 – – 1 1,47 – – 33 48,53 – – 28 41,18 1 1,47 – – – – 5 7,35 – – 68 w 251 93,66 2 0,76 – – – – 188 71,48 – – 51 19,39 5 1,90 – – – – 17 6,46 – – 263 m 74 17,37 1 0,43 – – – – 170 72,65 – – 24 10,26 – – – – – – 39 16,67 – – 234 w 352 82,63 3 0,80 – – – – 313 83,69 – – 58 15,51 – – – – – – – – – – 374 m 20 18,69 – – – – – – 48 81,36 – – – – – – – – – – 11 18,64 – – 59 w 87 81,31 – – – – – – 90 98,90 – – – – 1 1,10 – – – – – – – – 91 m 218 7,73 – – – – 433 44,92 355 36,83 13 1,35 – – – – – – 2 0,21 161 16,70 – – 964 w 2 601 92,27 – – – – 2 658 91,94 228 7,89 – – – – – – 1 0,03 – – 4 0,14 – – 2 891 m 124 25,15 – – – – – – 264 79,52 – – – – – – – – – – 68 20,48 – – 332 w 369 74,85 – – 5 1,26 6 1,51 386 96,98 – – 1 0,25 – – – – – – – – – – 398 m 45 16,07 – – – – – – 125 91,91 – – – – – – – – – – 11 8,09 – – 136 w 235 83,93 – – 1 0,40 – – 247 99,60 – – – – – – – – – – – – – – 248 m 3 16,67 – – – – – – 5 100,00 – – – – – – – – – – – – – – 5 w 15 83,33 – – – – 11 73,33 4 26,67 – – – – – – – – – – – – – – 15 39 m 12 12,50 – – – – – – 39 100,00 – – – – – – – – – – – – – – w 84 87,50 – – – – – – 85 100,00 – – – – – – – – – – – – – – 85 m 113 9,03 – – – – 180 49,45 93 25,55 1 0,27 – – – – 2 0,55 1 0,27 87 23,90 – – 364 w 1 139 – – – 1 0,09 1 169 3 0,02 841 5,51 2 0,01 15 253 90,97 – – – – 1 139 97,43 28 2,40 – – – – – – 1 0,09 11 532 10 0,07 14 0,09 8 311 54,49 5 720 37,50 22 0,14 276 1,81 19 0,12 35 0,23 239 Suma kalwini 3. Granice i pogranicza – obszary homogeniczne i heterogeniczne konfesyjnie MIEJSCOWOŚCI woj. 240 /ĊERUN :DUPLD %\WyZ 3RPRUVNLH 0DOERUVNLH 'UDKLP &KHáPLĔVNLH *QLHĨQLHĔVNLH ,QRZURFáDZVNLH 3áRFNLH 3RGODVNLH 0D]RZLHFNLH %U]HVNRNXMDZVNLH 3R]QDĔVNLH .DOLVNLH àĊF]\FNLH 5DZVNLH .LMRZVNLH /XEHOVNLH 6LHUDG]NLH :Rá\ĔVNLH 6DQGRPLHUVNLH %HáVNLH 3RGROVNLH 5XVNLH 6SLV] 0DSD2EV]DU\QDMEDUG]LHMKRPRJHQLF]QHZ\]QDQLRZR Z.RURQLHRNU XG]LDáĞZLąW\ĔáDFLĔVNLFK XG]LDáĞZLąW\ĔáDFLĔVNLFK XG]LDáĞZLąW\ĔXQLFNLFK XG]LDáĞZLąW\ĔXQLFNLFK NP 6NDOD %UDFáDZVNLH Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony .UDNRZVNLH 3. Granice i pogranicza – obszary homogeniczne i heterogeniczne konfesyjnie 241 czterech (anglikanizm) głównych wyznań chrześcijańskich Europy. Potraktowanie Kościoła unickiego jako składnika kształtującego tożsamość katolicko-trydencką nie wchodzi w grę ze względu na odrębność językową, etniczną i kulturową obu obrządków. Nie można też przyporządkować unitów do grup, które nie wytworzyły ustroju kościelno-konfesyjnego. Ze względu na wykazany wyżej zasięg geograﬁczny, a co za tym idzie także społeczny i demograﬁczny Cerkwi unickiej, należy rozważyć poszerzenie paradygmatu konfesjonalizacji H. Schillinga i W. Reinharda na wyznanie greckokatolickie. W ten sposób konfesyjna tożsamość unitów będzie nie tyle elementem tworzenia tożsamości narodowej jako podstawy świadomości państwa narodowego, co politycznej i narodowej tożsamości bez stworzenia państwa („konfesjonalizacja kontekstowa”)89. Na mapie 22 udało się dość wyraźnie wyodrębnić pogranicze między opisanymi wyżej konfesjami. Wyznacza je pas szerokości ok. 50 km biegnący wzdłuż granicy województwa ruskiego z województwami krakowskim, sandomierskim i lubelskim oraz przez Podlasie. Dla lepszego zobrazowania terenów najbardziej heterogenicznych wyznaniowo jako współczynnik przyjęto udział świątyń każdego z wyznań przekraczający 20%. Pozwoliło to wyodrębnić obszary, gdzie panowała największa równowaga między liczbą obiektów unickich i łacińskich. Na wschód od zaznaczonej strefy przejściowej przewagę miała już Cerkiew unicka, zaś na zachód Kościół łaciński. Uwagę zwraca fakt, że pas pograniczny na północy (Podlasie) jest szerszy niż w części centralnej i południowej. Ponadto część centralna pogranicza jest nieco bardziej przesunięta w kierunku wschodnim. Wyraźna jest także zbieżność zaznaczonego obszaru z regionem o najwyższym współczynniku frakcjonalizacji religijnej, co świadczy o tym, że stopień zróżnicowania konfesyjnego zależał od dwóch wyznań – łacińskiego oraz unickiego. Prawidłowość wyznaczonego pasa pogranicznego potwierdzają także sondażowo wykorzystane oraz skartowane dane demograﬁczne. Dla celów weryﬁkacyjnych wybrany został obszar o powierzchni ok. 4 tys. km2 w okolicach Jaślisk, Sanoka i Krosna, na którym znajdowało się 306 miejscowości. Był to teren zamieszkany zarówno przez ludność łacińską, jak i unicką. Zestawienie obok siebie (mapa 2) odsetka świątyń oraz odsetka ludności obu obrządków katolickich potwierdza opisany wyżej kształt pogranicza wyznaniowego w tym rejonie. Dodatkowo można stwierdzić, że równoleżnikowy, południowy pas tego pogranicza biegnący wzdłuż Karpat był znacznie wyraźniejszy i ostrzejszy niż jego część wschodnia, gdzie udział katolików malał stopniowo. Dane statystyczne dotyczące liczby ludności obu wyznań w analizowanych miejscowościach skłaniają do jeszcze jednego wniosku. Otóż okazuje się, że w zdecydowanej większości miejscowości, gdzie mieszkała obok siebie ludność łacińska i unicka, przewagę liczebną mieli unici. Na 108 miejscowości, w których mieszkało więcej katolików, unitów brakowało w 66 z nich (61,1%). Z kolei wśród 198 miejscowości z przewagą ludności unickiej, katolików brakowało tylko w 57 przypadkach (28,8%). Oznacza to, że katolicy o wiele częściej funkcjonowali jako mniejszość wyznaniowa w ramach poszczególnych jednostek osadniczych niż unici. Można przypuszczać, że był to wynik 89 H. Schilling, Konfesjonalizacja. Kościół i państwo w Europie doby przednowoczesnej, Poznań 2010, s. 321-322; tenże, Konfessionelle und politische Identität in früneuzeitlichen Europa, w: Nationale, etnischen Minderheiten und regionale Identitäten in Mittelalter und Neuzeit, hrsg. A. Czacharowski, Toruń 1994, s. 105, 111-112. Na temat trudności w zastosowaniu paradygmatu konfesjonalizacji w odniesieniu do dziejów Rzeczypospolitej i Europy Środkowo-Wschodniej zob. Stosunki międzywyznaniowe w Europie Środkowej i Wschodniej w XIV-XVII wieku, red. M. Dygo, S. Gawlas, H. Grala, Warszawa 2002 (zwłaszcza tekst podsumowujący autorstwa M. Dygo, s. 105-109); A. Moritz, H.J. Müller, M. Pohlig, Konfesjonalizacja Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku?, „Kwartalnik Historyczny”, 108 (2001), nr 1, s. 3746. Historiograﬁa ukraińska czeka na ujęcie dziejów Kościoła unickiego z perspektywy paradygmatu konfesjonalizacji, L. Berezhnaya, Does Ukraine Have a Church History?, „Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History”, 10, nr 4 (jesień 2009), s. 906. 242 Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony 0DSD3RJUDQLF]HáDFLĔVNRXQLFNLHZ.RURQLHRNU $XJXVWyZ :DUPLD 2EV]DU\JG]LHXG]LDáĞZLąW\ĔREXREU]ąGNyZSU]HNUDF]Dá NP 6NDOD 7\NRFLQ %LHOVN3RGODVNL 3RGODVNLH 3áRFNLH 0D]RZLHFNLH :ĊJUyZ 'URKLF]\Q 6LHGOFH àXNyZ àĊF]\FNLH 5DZVNLH 3DUF]HZ /XERPO /XEOLQ &KHáP .UDVQ\VWDZ /XEHOVNLH 6LHUDG]NLH 7XURELQ 6DQGRPLHUVNLH +UXELHV]yZ :Rá\ĔVNLH =DPRĞü 6DQGRPLHU] %Há] 7DUQRJUyG /HĪDMVN 5]HV]yZ -DURVáDZ %HáVNLH 3RW\OLF] /ZyZ 3U]HP\ĞO .UDNRZVNLH 6DQRN 1RZ\6ąF] 5XVNLH 6SLV] wyraźniejszego i silniejszego poczucia tożsamości konfesyjnej katolików obrządku łacińskiego. Potraﬁli oni, pozostając w mniejszości, w sposób trwały zbudować, a następnie utrzymywać swoje wspólnoty. Ludność ruska, znajdując się w mniejszości na terenach pogranicznych, częściej i szybciej ulegała latynizacji. Zwężał się tym samym stopniowo bufor oddzielający zwarte osadnictwo łacińskie od miejscowości z wyraźną przewagą ludności unickiej. Zjawisko to można określić jako zacieśnianie lub zawężanie pasa pogranicza. Na różnice w szerokości pasa pogranicznego w kierunku wschodnim oraz zachodnim i południowym od strefy nadsańskiej zwrócił uwagę Z. Budzyński. Wyjaśnienia szukał, posiłkując się badaniami socjologów, w większym izolacjonizmie grupowym osadników wołoskich (górali) oraz w przebiegu akcji osadniczej w zachodniej części państwa ruskiego90. Na zachodnich i północnych rubieżach Korony rozciągał się pas pograniczny między wyznawcami katolicyzmu oraz luteranizmu. Jego obraz w świetle rozmieszczenia świątyń jest jednak zdecydowanie mniej wyrazisty niż opisany powyżej między łacinnikami a unitami (mapa 23). Wynika to przede wszystkim z większego rozproszenia oraz mniejszej liczby ludności ewangelic- 90 Budzyński, Ludność pogranicza polsko-ruskiego, t. 1, s. 319-321. 243 3. Granice i pogranicza – obszary homogeniczne i heterogeniczne konfesyjnie ko-augsburskiej, a co za tym idzie także słabiej rozwiniętych struktur tego wyznania. Największy udział świątyń luterańskich na terenie Korony wyznacza trójkąt między Gdańskiem, Elblągiem oraz Malborkiem, gdzie liczba zborów przekraczała liczbę świątyń łacińskich. Pas pogranicza wyznaniowego przekraczał granicę Korony ze Śląskiem, Brandenburgią i Pomorzem Zachodnim. Pokazują to dane demograﬁczne ze spisu ludności diecezji poznańskiej z 1765 r. oraz spisy pruskie z I połowy XIX w. 0DSD3RJUDQLF]HáDFLĔVNROXWHUDĔVNLHZ.RURQLHRNU 2EV]DU\JG]LHXG]LDáĞZLąW\ĔREXZ\]QDĔSU]HNUDF]Dá NP 6NDOD 3XFN /ĊERUN *GDĔVN 0DOERUVNLH %\WyZ 3RPRUVNLH (OEOąJ 7F]HZ 0DOERUN 6WDURJDUG 6]WXP :DUPLD *QLHZ %LDá\EyU &]áXFKyZ &]DUQH 7XFKROD )U\GOąG3UXVNL 'UDKLP &KHáPLĔVNLH =áRWyZ àREĪHQLFD :DáF] 1DNáR 7RUXĔ 3áRFNLH ,QRZURFáDZVNLH &]DUQNyZ *QLHĨQLHĔVNLH 2ERUQLNL 6NZLHU]\QD 3R]QDĔVNLH 0D]RZLHFNLH ,QRZURFáDZ *QLH]QR %U]HVNRNXMDZVNLH 3R]QDĔ =EąV]\Ĕ 5DZVNLH %DELPRVW ĝPLJLHO :VFKRZD .DOLVNLH àĊF]\FNLH /HV]QR 6LHUDG]NLH Kartograﬁczna prezentacja odsetka ludności protestanckiej w diecezji poznańskiej dokonana na podstawie spisu ludności z 1765 r. (mapa 3) jest zdecydowanie bardziej wiarygodna od analizy przeprowadzonej na podstawie liczby świątyń. Statystyka prowadzona w oparciu o dane dotyczące obiektów sakralnych, jak zostało to już podkreślone w rozdziale poświęconym sytuacji w Wielkopolsce, zaniża liczbę protestantów w tej prowincji koronnej. Liczba świątyń oddaje jedynie ogólną tendencję dotyczącą różnic w zagęszczeniu ludności luterańskiej. Obszary, gdzie odsetek ludności luterańskiej spadał poniżej 15%, były całkowicie pozbawione zorganizowanych wspólnot tego wyznania (łacińskie dekanaty Buk, Kościan, Śrem, Środa, Borek, Nowe Miasto, Pyzdry). Świątynie luterańskie pojawiają się stosunkowo regularnie dopiero na terenach położonych bardziej na 244 Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony zachód i północ, gdzie odsetek ten wynosił powyżej 30% (łacińskie dekanaty Grodzisk, Lwówek, Zbąszyń i Czarnków). Wobec nieprecyzyjnych i mało wiarygodnych zestawień demograﬁcznych dość trudno przeprowadzić podobną analizę kartograﬁczną dla Pomorza. Wystarczy wspomnieć, że wizytacja dekanatu bytowskiego z 1766 r. mówi o 5751 katolikach, 9224 „akatolikach” oraz 48 żydach91. W 1780 r. ten sam dekanat miało zamieszkiwać 7435 katolików, 7594 „akatolików” oraz 96 żydów92. Za wątpliwe należy uznać przejście na katolicyzm w ciągu 14 lat, zwłaszcza w tym okresie historycznym, ok. 11% mieszkańców dekanatu. Bardziej wiarygodnie wygląda porównanie statystyk z tego samego zestawu źródeł dla dekanatu Mirachowo: w 1766 r. mieszkało tutaj 8413 katolików oraz 2048 „akatolików”93, w 1780 r. zaś odpowiednio – 10 670 oraz 2860 osób94. Wobec konieczności przeprowadzenia dalszych badań na podstawie źródeł demograﬁcznych można jedynie skonstatować, że udział procentowy ludności ewangelickiej na obszarze całego Pomorza, z wyjątkiem ziemi lęborskiej i bytowskiej, był niższy niż ludności katolickiej95. Wyjątkami oczywiście były większe ośrodki miejskie, które zmieniają relacje wyznaniowe ujmowane w sposób powierzchniowy. Przykładem może być dekanat Tczew, gdzie liczba „akatolików” w miasteczkach Tczew i Skarszewy była tak znaczna, że w ogólnej liczbie mieszkańców dekanatu dorównywali oni katolikom, mimo że paraﬁe wiejskie były zdominowane przez ludność katolicką. Analogiczne sytuacje dotyczą Torunia czy Grudziądza w województwie chełmińskim. Obecność ludności luterańskiej notują źródła także w północnych partiach województw chełmińskiego, płockiego, mazowieckiego oraz podlaskiego. Nie przekładało się to jednak na liczbę zorganizowanych gmin wyznaniowych. Wizytacje oraz spisy biskupa chełmińskiego Karola Hohenzollerna z 1795 r. oprócz Torunia, Brodnicy i Grudziądza, gdzie liczne skupiska protestanckie skutkowały funkcjonowaniem zborów, wymieniają szereg paraﬁi, w których znaczna liczba „dysydentów” pozostawała bez własnych świątyń. Można przypuszczać, że w przypadku takich miejscowości jak Mokre, Okonin, czy Błędowo protestanci znajdowali opiekę duszpasterską w położonym o kilka lub kilkanaście kilometrów zborze grudziądzkim. Z kolei pograniczne położenie innych miejscowości (Szynwałd, Jabłonowo) umożliwiało korzystanie z posługi pastorów pracujących w paraﬁach leżących na terenie Prus Książęcych96. Znacznie mniejszy odsetek ludności protestanckiej występował w północnej części województw płockiego i mazowieckiego (m.in. Janowiec Kościelny)97. Wyraźna różnica rysuje się między pograniczem chełmińsko-pruskim a mazowiecko-pruskim. W pierwszym przypadku granica polityczna państwa nie oznaczała aż tak wyraźnej granicy wpływów wyznania luterańskiego dominującego w Prusach Książęcych i ciągle obecnego w województwie chełmińskim. Wynika to z dziejów politycznych, społecznych i religijnych ziemi chełmińskiej wchodzącej w średniowieczu w skład Prus krzyżackich i poddanej systematycznej kolonizacji niemieckiej. Z kolei granica Mazowsza i Prus ma wymiar zarówno polityczny, jak też etniczno-kulturowy, uwarunkowany po części tradycją średniowiecznych konﬂiktów polsko-krzyżackich. ADPel. G63a, k. II. ADPel. G69, k. 5, 24, 41, 55, 67, 80. 93 ADPel. G63a, k. II. 94 ADPel. G69, k. 117, 132, 144, 157, 170, 187, 210, 228, 246. 95 Zestawienia E. Waschinskiego dla Prus Królewskich w 1772 r. (bez Gdańska i okolic) wskazują na przewagę demograﬁczną ludności łacińskiej. E. Waschinski podaje liczbę 101 830 katolików oraz 39 399 protestantów na terenie I zaboru pruskiego w 1772 r., Waschinski, Wie groß war die Bevölkerung Pommerellens, s. 47. Statystyka ta dalece odbiega od przedstawionej w krytykowanej pracy G. Dabinnusa: 45 431 Niemców, 16 995 Kaszubów, 31 752 Polaków, 751 Żydów oraz 7449 osób wątpliwej narodowości, Dabinnus, Die ländische Bevölkerung Pommerellens, s. 73. 96 ADPel. C67, s. 111, 133, 137, 185, 219. 97 Materiały do dziejów ziemi płockiej, cz. 7, oprac. M.M. Grzybowski, Płock 1995, s. 54. 91 92 3. Granice i pogranicza – obszary homogeniczne i heterogeniczne konfesyjnie 245 Opisane wyżej nieregularne rozmieszczenie ludności luterańskiej i jej koncentracja w ramach większych ośrodków miejskich nakazuje pogranicze katolicko-ewangelickie w tej części Korony ujmować bardziej w kontekście społecznym niż geograﬁcznym98. Krajobraz Prus Królewskich cechowała zdecydowana przewaga katolików we wsiach i mniejszych miasteczkach oraz duża liczba protestantów w większych miastach. Bez wątpienia źródeł takiego stanu rzeczy można upatrywać w charakterze kolonizacji niemieckiej w średniowieczu oraz nowożytności, która koncentrowała się głównie w ośrodkach miejskich. Sukces Kościoła łacińskiego w walce z reformacją na wsi, głównie w dobrach szlacheckich, nie przyniósł analogicznych wyników w większych miastach, gdzie zdołała się wytworzyć silniejsza tożsamość konfesyjna luterańska, związana z językiem niemieckim oraz ludnością pochodzenia niemieckiego. W ośrodkach tych aż do końca istnienia Rzeczypospolitej utrzymały się silne skupiska protestanckie. W podsumowaniu uwag na temat regionalizacji etniczno-wyznaniowej Korony warto podkreślić jeszcze raz najważniejsze cechy rozmieszczenia struktur poszczególnych religii i wyznań. W zasadniczym zrębie zaproponowane niżej strefy wyznaniowe i etniczne Korony (mapa 24) ukształtowały się w okresie średniowiecza99. ➢ ➢ ➢ Wyraźna jest dominacja w II połowie XVIII w. terenów, które można określić jako homogeniczne wyznaniowo. Nie jest to rzecz jasna homogeniczność 100-procentowa, albowiem o takiej trudno mówić w przypadku religii i wyznań. Zaznaczają się jednak bardzo wyraźnie względnie jednolite obszary dominacji ludności wyznania łacińskiego oraz unickiego. Rzeczywiste pogranicze konfesji łacińskiej i unickiej okazuje się dość wąskim pasem (ok. 50 km) ciągnącym się wzdłuż zachodnich granic województwa ruskiego i przez Podlasie. Na obszarze tym dochodziło w sposób realny i na skalę powszechną do rzeczywistej wymiany oraz koegzystencji dwóch równie licznych społeczności wyznaniowych. Dotyczyło to zarówno miasteczek, jak i wsi. Pogranicze to ma charakter wewnętrzny, bowiem spotykały się tu i współistniały dwie konfesje, które na terenie Korony wytworzyły centra swojego życia religijnego oraz struktur kościelnych. Szeroki pas obecności ludności oraz struktur Kościoła luterańskiego w Koronie wyznaczany był przez sąsiadujące z Koroną od zachodu i północy regiony, gdzie wyznanie to miało charakter państwowy i dominujący. Zachodnia Wielkopolska oraz Prusy Królewskie stają się w tym kontekście swoistym łącznikiem między luteranami Śląska, Brandenburgii, Pomorza Zachodniego a ewangelikami Prus Książęcych. Prawidłowość takiego przestrzennego ujęcia problemu dobrze obrazuje sprawne włączenie Prus Królewskich w struktury Kościoła ewangelicko-augsburskiego Prus w czasach Fryderyka II100. Pogranicze katolicko-luterańskie na terenie Korony miało charakter pogranicza zewnętrznego, na którym dochodziło 98 Zob. H.J. Bömelburg, Zwischen polnischer Ständegesellschaft und preußischem Obrigkeitsstaat. Vom Königlichen Preußen zu Westpreußen (1756-1806), München 1995, s. 49. 99 H. Samsonowicz, Grupy etniczne w Polsce XV wieku, w: Ojczyzna bliższa i dalsza. Studia historyczne oﬁarowane Feliksowi Kirykowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, Kraków 1993, s. 462. 100 Podział terytorialny struktur protestanckich z 1785 r. przedstawiony na tzw. mapie Mortensenów ujmuje konsystorz zachodniopruski (Westpreussisches Konsistorium), w skład którego wchodziło 11 inspekcji (Die kirchliche Organisation um 1785). Bezpośrednio po zajęciu Prus Królewskich świątynie luterańskie zostały podporządkowane zarządowi inspekcji w Kwidzyniu (Ostpreussischen Konsistorium), zaś reformowane – zarządowi (Kirchendirektorium) w Berlinie. Z przedwojennego opracowania M. Bära wynika, że zgodnie z dekretem z 17 maja 1773 r. zbory luterańskie w Prusach Królewskich zostały podzielone na 8 inspekcji, M. Bär, Westpreussen unter Friedrich dem Grossen, t. 1, Leipzig 1909, s. 539; tenże, Die Behördenverfassung in Westpreussen seit der Ordenszeit, Danzig 1912 , s. 319. 246 NP 0DSD5HOLJLHLZ\]QDQLDZ.RURQLHRNU ZJXG]LDáXSURFHQWRZHJRRELHNWyZVDNUDOQ\FK 6NDOD ĝZLąW\QLH áDFLĔVNLH XQLFNLH RUPLDĔVNLH SUDZRVáDZQH OXWHUDĔVNLH EUDFLF]HVNLFK /ĊERUN NDOZLĔVNLH PHQQRQLFNLH :DUPLD %\WyZ 3RPRUVNLH 0DOERUVNLH Ī\GRZVNLH NDUDLPVNLH 'UDKLP PX]XáPDĔVNLH &KHáPLĔVNLH *QLHĨQLHĔVNLH ,QRZURFáDZVNLH 3áRFNLH 3RGODVNLH 0D]RZLHFNLH %U]HVNRNXMDZVNLH 3R]QDĔVNLH àĊF]\FNLH 5DZVNLH .LMRZVNLH /XEHOVNLH 6LHUDG]NLH :Rá\ĔVNLH 6DQGRPLHUVNLH .UDNRZVNLH %HáVNLH 5XVNLH 6SLV] 3RGROVNLH %UDFáDZVNLH Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony .DOLVNLH 3. Granice i pogranicza – obszary homogeniczne i heterogeniczne konfesyjnie ➢ 247 do spotkania katolicyzmu dominującego w Koronie oraz luteranizmu w Królestwie Prus. Granica państwowa znajdowała się na terenie pogranicza wyznaniowego. Włączenie w 1569 r. w granice administracyjne Korony województw kijowskiego i bracławskiego spowodowało, że w okresie nowożytnym ukształtował się na terenie Rusi Koronnej dodatkowy region. Chodzi tutaj mianowicie o pogranicze unicko-prawosławne, będące wynikiem systematycznego rozwoju struktur unickich i kurczenia się administracji prawosławnej. Pogranicze to było areną najwyraźniejszego i najważniejszego konﬂiktu wyznaniowego, jaki miał miejsce na Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII w. Sytuacja tego pogranicza jest najbardziej dynamiczna, co obrazuje zmienna i niejasna przynależność poszczególnych cerkwi i protopopii w latach 60.-80. XVIII w. Na zakończenie warto podkreślić, że równie ważna jak w opisanych wyżej makroregionach wyznaniowych okazuje się regionalizacja w skali lokalnej, gdzie decydujący podział był wyznaczany przez typologię osiedli: miasto i wieś. Mikroskala i regionalne ujęcie problemu ukazują ważny dla każdej społeczności realny wymiar relacji między jednostkami i grupami należącymi do różnych grup wyznaniowych i etnicznych. Przedstawiony wyżej obraz ogólny jest zdecydowanie ważniejszy dla historyka czy geografa historycznego. Wymiar lokalny badanego zjawiska, widoczny chociażby w rozmieszczeniu świątyń w poszczególnych miejscowościach, zbliża nas bardziej do ukazania problemu w perspektywie właściwej dla XVIII-wiecznego uczestnika życia społecznego i religijnego. Dlatego warto, przynajmniej sygnalnie, poruszyć zagadnienie topograﬁi wyznaniowej miasteczek i wsi koronnych. Wśród wsi, gdzie występowały świątynie więcej niż jednej religii lub wyznania (227 ośrodków), zdecydowanie dominował typ wsi łacińsko-unickiej (135 ośrodków, 59,5%). Odnotowano także 23 wsie (10,1%), gdzie obok świątyni łacińskiej występowała synagoga lub bożnica, 36 (15,9%) – świątynia luterańska, 2 (0,9%) – kościół kalwiński, 1 (0,4%) – świątynia mennonicka oraz 1 (0,4%) – świątynia czeskobraterska. Niewielką grupę stanowiły wsie, w których znajdowała się świątynia łacińska, unicka oraz żydowska (6, 2,6%). W Bohusławiu obok 3 cerkwi unickich funkcjonował kahał oraz monaster prawosławny. W Lubieszewie i Niedźwiedzicy oprócz kościoła luterańskiego i katolickiego powstał mennonicki dom modlitwy (Bethaus)101. Wśród tzw. wsi wielowyznaniowych, gdzie brakowało kościoła łacińskiego, dominowały ośrodki, w których znajdowała się cerkiew unicka i bożnica żydowska (8, 3,5%). Oprócz tego ustalono 5 wsi (2,2%), w których sąsiadowały ze sobą cerkwie unicka i prawosławna. Analiza wskazała także dwie wsie, gdzie funkcjonowały gminy żydowska i luterańska (Bolszewo i Stare Gronowo) oraz po jednym ośrodku, gdzie obok siebie występowały: synagoga i świątynia mennonicka (Górna Grupa), synagoga i zbór czeskobraterski (Krokowa), zbór luterański i „Bethaus” mennonicki (Jezioro), zbór kalwiński i luterański (Siedlec) oraz zbór luterański i czeskobraterski (Jędrzychowice). Trzy ostatnie przykłady są słabo udokumentowane źródłowo i można zakładać, że obie wspólnoty funkcjonowały przy jednej świątyni102. Liczba oraz zróżnicowanie wyznaniowe miast przewyższały obserwowane w stosunku do ośrodków wiejskich i dlatego zostały przedstawione w tabeli 56. Wśród 844 miast, w których występowały świątynie więcej niż jednej religii, dominowały zdecydowanie ośrodki, gdzie obok świątyni lub świątyń łacińskich stały cerkiew unicka i synagoga lub bożnica żydowska (310, 36,7%). Zlokalizowane one były przede wszystkim na obszarze Rusi Koronnej. Nieco mniej było miast, gdzie obok 101 ADPel. C67, s. 295; Rhesa, Kurzgefasste Nachrichten, s. 190; Die kirchliche Organisation um 1785; Mennonite Encyclopedia, t. 3, s. 267; Litak, Kościół łaciński, s. 165. 102 Zob. Aneks. Liczba miast Procent Katolicy ob. gr. Katolicy ob. łac. Żydzi + + + + + 310 36,73 263 31,16 111 13,15 + 67 7,94 + 26 3,08 2,61 12 1,42 + 5 0,59 + 4 0,47 + + 3 0,36 3 0,36 0,36 0,24 2 0,24 1 0,12 Luteranie Prawosławni Mennonici Bracia czescy Karaimi Muzułmanie + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 1 0,12 + + + 1 0,12 + + + 1 0,12 + + 1 0,12 + + 1 0,12 + + 1 0,12 + + 1 0,12 + + 1 0,12 + + + + + + + + + + + + + + 1 0,12 + + + 1 0,12 + + + + Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony 3 2 Kalwini + + 22 Katolicy ob. orm. 248 Tabela 56: Liczba miast w Koronie, w których ok. 1772 r. występowały świątynie więcej niż jednej religii, wyznania lub obrządku 3. Granice i pogranicza – obszary homogeniczne i heterogeniczne konfesyjnie 249 gmin żydowskich występowały obiekty sakralne Kościoła łacińskiego (263, 31,2%) lub Kościoła unickiego (111, 13,5%). Należy podkreślić, że istnieje ścisły związek między zaproponowaną wyżej regionalizacją a typem miast wielowyznaniowych. Na Rusi Koronnej dominował typ miasta łacińsko-unicko-żydowskiego. W streﬁe środkowej występowały miasta, gdzie przeważała liczba obiektów sakralnych Kościoła łacińskiego, przy czym często obok nich funkcjonowała synagoga (zwłaszcza w Małopolsce). W Wielkopolsce zachodniej i Prusach Królewskich do głosu dochodziły, obok łacinników, także wspólnoty protestanckie103. Ze względu na znaczną liczbę miast, w których występowały obiekty sakralne różnych wyznań, należy postawić postulat dokładniejszych badań lokalnych. Analizy tego rodzaju są w znacznym stopniu utrudnione ze względu na brak szczegółowych informacji topograﬁcznych o położeniu wielu obiektów sakralnych funkcjonujących w XVIII w.104 Próbę takiej analizy, zakończoną dość ciekawymi wynikami, przeprowadzono dla pogranicznego Chełma, gdzie w II połowie XVIII w. funkcjonowały z pewnością dwie wspólnoty unickie skoncentrowane wokół cerkwi Narodzenia NMP (katedralnej) oraz św. Mikołaja (z seminarium), paraﬁa katolicka pw. Rozesłania Świętych Apostołów wraz z kościołami ﬁlialnymi Świętego Ducha (szpitalnym) i kościołem św. Andrzeja (reformatów) oraz gmina żydowska posiadająca synagogę. Dzięki wykorzystaniu źródeł pisanych oraz kartograﬁcznych udało się stwierdzić, że najbliżej zamku zlokalizowane były świątynie Kościoła wschodniego. Oznacza to, przynajmniej z punktu widzenia topograﬁi wyznaniowej miasta, dominację i prestiż Kościoła greckokatolickiego w Chełmie. Dochodził do tego fakt siedziby biskupstwa greckokatolickiego, co przy przeniesieniu w XV w. katedry biskupiej do Krasnegostawu czyniło z Chełma stolicę bardziej greckokatolicką niż rzymskokatolicką105. Topograﬁa rozmieszczenia obiektów i niewielkie odległości dzielące świątynie chrześcijańskie obrządku łacińskiego, wschodniego oraz synagogi wskazują na współistnienie wyznań i religii w obrębie murów miejskich. Formalnym jego odzwierciedleniem był udział przedstawicieli obu obrządków we władzach miasta i kontakty, jakie utrzymywali mieszczanie z obiema społecznościami. Odległość między seminarium unickim i kościołem św. Mikołaja a synagogą nie przekraczała 150 metrów. Z kolei kościół zakonny pijarów pw. Rozesłania Apostołów oddalony był od synagogi o 200 metrów. Obiekty te oddzielał od siebie jedynie rynek. Nie może dziwić, że procesje z okazji świąt kościelnych przechodzące pod drzwiami i oknami synagogi zwiększały ryzyko konﬂiktów oraz zajść między wyznawcami obu religii106. Podobnie blisko siebie, a nawet bliżej, położone były świątynie w innych miasteczkach pogranicza. W leżącym nieco na południe od Chełma Szczebrzeszynie wszystkie obiekty znajdowały się niedaleko rynku. Cerkiew od synagogi dzieliło zaledwie 80 metrów. Podobna odległość była między synagogą a kościołem franciszkanów. Tak niewielkie odległości między świątyniami nasuwają wniosek o znacznej intensywności i częstotliwości kontaktów między ludnością różnych wyznań. Samsonowicz, Grupy etniczne w Polsce XV wieku, s. 462-463. O problemie wieloetniczności miast europejskich w XVI-XVIII w., zob. A. Wyrobisz, Mniejszości etniczne i wyznaniowe w miastach Europy wczesnonowożytnej (XVI-XVIII) w., w: Ojczyzna bliższa i dalsza. Studia historyczne oﬁarowane Feliksowi Kirykowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, Kraków 1993, s. 471-484. 104 Ciekawą analizę przestrzennego ujęcia problemu dzielnic żydowskich przedstawili M. i K. Piechotkowie, Dzielnice żydowskie w strukturze przestrzennej miast polskich, w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 306-320. 105 Szady, Wspólnoty wyznaniowe w Chełmie, s. 301. 106 Szczególnie wrażliwym okresem były dni świąteczne – jedną ze stałych przyczyn zadrażnień było np. prowadzenie handlu przez żydów w uroczystości chrześcijańskie (prawosławne i katolickie), Акты издаваемые Виленскою комиссиею для разбора древних актов, t. 23, s. 180; Акты издаваемые Виленскою комиссиею для разбора древних актов, т. 19: Акты относящиеся к истории бывшей Холмской епархии, Вильна 1892, s. 232. 103 250 Rozdział III. Regionalizacja religijna i wyznaniowa Korony Nieco odmienne spostrzeżenia odnośnie do rozmieszczenia obiektów sakralnych w miastach pogranicza wyprowadza J. Motylewicz, analizując topograﬁę miasteczek południowej części pogranicza łacińsko-unickiego. Przychyla się on do opinii, że usytuowanie obiektów sakralnych oddaje rozmieszczenie ludności. Właśnie na podstawie peryferyjnego położenia większości (ok. 70%) cerkwi w miasteczkach ziemi przemyskiej i sanockiej wyprowadza wniosek o podmiejskim rozmieszczeniu ludności rusińskiej. Stawia tezę „swoistego izolacjonizmu religijnego, przestrzennego i obyczajowego grup etnicznych”107. Dwie tak rozbieżne obserwacje i opinie ukazują potrzebę dalszych szczegółowych badań topograﬁcznych przy wykorzystaniu doświadczeń historyków, z udziałem historyków sztuki i archeologów. 107 J. Motylewicz, Społeczność unicka w miastach województwa ruskiego w XVII i XVIII wieku, w: Polska – Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 4, Przemyśl 1998, s. 191. Z A KOŃC Z E N I E Znaczenie administracji i podziałów kościelnych w geograﬁi historycznej podkreślił w 1922 r. W. Semkowicz, przedstawiając projekt „Atlasu historycznego Polski”1. Mapa województwa krakowskiego w dobie sejmu czteroletniego opracowana właśnie pod kierunkiem W. Semkowicza2, w odróżnieniu od atlasu ziem ruskich A. Jabłonowskiego3 uwzględniała już granice organizacji Kościoła rzymskokatolickiego (paraﬁe, dekanaty, archidiakonaty, diecezje). Należy podkreślić, że badania nad strukturami wyznaniowymi mają pierwszorzędne znaczenie dla poznania kształtu narodowościowo-etnicznego badanego obszaru. Związek geograﬁi wyznaniowej z etniczną w XVIII w. nie budzi bowiem większych wątpliwości. T. Chynczewska-Hennel religię i wyznanie, obok poczucia wspólnoty językowej, wspólnoty historycznej tradycji oraz wspólnoty terytorialnej, stawia jako ważny czynnik (determinant) kształtowania świadomości narodowej4. Obecność cerkwi, zborów czy też kościołów łacińskich oddaje nie tylko zasięg, ale także znaczenie i natężenie osadnicze grup wyznaniowych w poszczególnych regionach. W ten sposób funkcjonujący od dawna w świadomości historycznej obraz wielowyznaniowości i wieloetniczności Rzeczypospolitej Obojga Narodów zostaje skomplikowany. Nie cała bowiem Rzeczpospolita była w jednakowym stopniu zróżnicowana pod względem wyznaniowym. Przy charakterystyce zjawiska wielowyznaniowości należy brać bowiem pod uwagę zarówno inną perspektywę geograﬁczną każdej z grup społecznych (szlachta, mieszczaństwo, chłopi), jak też region geograficzny, który zajmowała. Owo zróżnicowanie regionalne i społeczne w natężeniu zjawiska wielowyznaniowości w Koronie znakomicie oddaje rozmieszczenie obiektów sakralnych. W perspektywie społecznej zjawisko określane mianem „wielowyznaniowości” dotyczyło głównie miast, natomiast w perspektywie geograﬁcznej – pogranicza łacińsko-unickiego oraz łacińsko-luterańskiego. Ujmując rzecz najbardziej ogólnie – za najbardziej heterogeniczne wyznaniowo obszary i środowiska w Koronie mogą uchodzić miasta położone na pograniczach, gdzie swoją dominującą pozycję tracił Kościół łaciński – na wschodzie na rzecz Cerkwi unickiej, na zachodzie i północy – na rzecz Kościoła luterańskiego. Semkowicz, Atlas historyczny Polski, s. 4. Mapa województwa krakowskiego w dobie Sejmu Czteroletniego 1788-1792, red. W. Semkowicz, Kraków 1929. 3 Atlas historyczny Rzeczypospolitej Polskiej. Dział 2: Ziemie Ruskie Rzeczypospolitej: epoka z przełomu wieku XVI-go na XVII-sty, oprac. A. Jabłonowski, Warszawa-Wiedeń 1889-1904. 4 Chynczewska-Hennel, Rola prawosławia w kształtowaniu się świadomości narodowej, s. 106. 1 2 252 Zakończenie Poddana analizie w dwóch pierwszych rozdziałach sytuacja wyznaniowa w poszczególnych dzielnicach koronnych ukazuje zróżnicowanie konfesyjne nie tylko na poziomie prowincji, ale także poszczególnych województw. Naturalną konsekwencją takiej obserwacji jest rozdział trzeci, w którym regionalizacja wyznaniowa Korony została przeprowadzona w oderwaniu od jednostek administracji państwowej i kościelnej. Dzięki wykorzystaniu metodologii stosowanej we współczesnych badaniach zróżnicowania religijnego (m.in. frakcjonalizacja religijna) udało się wprowadzić klasyﬁkację obszarów ze względu na stopień oraz charakter zróżnicowania, jaki można obserwować w świetle rozmieszczenia obiektów sakralnych. Na mapach widać wyraźnie, które obszary można zaliczyć do bardziej lub mniej homogenicznych czy heterogenicznych konfesyjnie. Obszary najbardziej heterogeniczne wyznaczają jednocześnie dwa najważniejsze pogranicza, które w sensie geograﬁcznym są zdecydowanie mniejsze niż w sensie historiograﬁcznym5. Obraz zróżnicowania konfesyjnego Korony w połączeniu z potwierdzoną w licznych pracach znaczną autonomią wspólnot religijnych nakazuje przewartościować samo pojęcie: „Rzeczpospolita wielowyznaniowa”. Określenie takie implikuje bowiem pewien rodzaj jedności czy też wspólnoty o charakterze wielowyznaniowym. Za bardziej właściwe należy uznać określenie „Rzeczpospolita wielu wyznań”, które oznacza co prawda ten sam obszar geograﬁczny, jednakże przynależność konfesyjną trudno uznać za spoiwo czy element łączący. Należy pamiętać, że poczucie tożsamości religijnej oznaczało także odrębność językową i kulturową. Dostrzegał to H. Kołłątaj, pisząc: „przez ten sposób większa połowa ludu, będąc związana z duchowieństwem przez religię, zdawała się nie mieć żadnego z rządem krajowym związku, dla niedostatku mowy”6. Być może dlatego S. Staszic nieco później przestrzegał: „Ani lutrzy, ani kalwini, ani Grecy, ani Ormianie, zgoła żaden gatunek ludzi w jakikolwiek miejscu znajdujący się, nie może mieć osobnych praw, urzędów i sędziów, tylko prawom i magistratom miasta podlegać musi”7. Analiza struktur religijnych i wyznaniowych w Koronie oraz obraz uzyskany dzięki sumarycznym zestawieniom dla poszczególnych województw, a także dla całego obszaru, skłaniają także do ogólniejszych wniosków na temat przyczyn i okoliczności kształtowania się krajobrazu wyznaniowego Korony, jaki można obserwować przed I rozbiorem. Biorąc pod uwagę fakt, że sytuacja konfesyjna Korony była wynikiem dłuższego procesu dziejowego i zasadniczo ukształtowała się w średniowieczu, czynniki te można podzielić na dwie grupy. Są one ze sobą ściśle powiązane i warunkują się wzajemnie. W pierwszej grupie, którą można określić umownie jako „średniowieczną”, na czoło wysuwają się dwa, powiązane zresztą ze sobą, elementy. Pierwszym z nich był zasięg oraz charakter pierwotnej chrystianizacji Słowiańszczyzny, natomiast drugim – polityka państwa polskiego, potem polsko-litewskiego, w wymiarze międzynarodowym i wewnętrznym. Ten drugi element był istotny także dla zmian, jakie zaczęły zachodzić w strukturach religijnych i wyznaniowych w okresie nowożytnym. Do drugiej grupy elementów kształtujących sytuację wyznaniową w Koronie, którą umownie można określić jako „nowożytną”, należały unia polsko-litewska i będąca jej konsekwencją w sferze religijnej unia brzeska (O. Halecki), następnie rozwój reformacji i stopniowa utrata znaczenia Kościołów Janeczek, Między sobą, s. 37. H. Kołłątaj, Stan oświecenia w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta III (1750-1764), Warszawa 1905, s. 27. 7 S. Staszic, Przestrogi dla Polski, wyd. S. Czarnowski, Kraków 1926, s. 189. 5 6 Zakończenie 253 protestanckich i na koniec rozwój demograﬁczny i organizacyjny diaspory żydowskiej. Na każdym z tych pól dochodzi w latach 60. XVIII w. do istotnych zmian: likwidacja samorządu żydowskiego (1764 r.), koliwszczyzna (1768 r.) oraz traktat warszawski (1768 r.). Z powodu tych wydarzeń, które wpłynęły także na liczbę oraz przynależność konfesyjną obiektów sakralnych, przedstawione w pracy zestawienia oddają raczej sytuację z początku lat 60., a nie 70. XVIII w. Stąd poprawne wydaje się przyjęte w temacie pracy określenie: „w II połowie XVIII w.”. Obok wymienionych wyżej czynników można wyróżnić dwa dodatkowe elementy wpływające w sposób bezpośredni na rozwój struktur wyznaniowych. Pierwszym z nich była sytuacja własnościowo-osadnicza, natomiast drugim – wewnętrzne regulacje organizacyjne kościołów i religii. Wpływ każdego z wymienionych wyżej czynników objawiał się w nieco innych aspektach geograﬁi wyznaniowej. Przebieg i kształtowanie się granic politycznych wywierały wpływ na kształt największych jednostek administracji kościelnej (diecezji), podczas gdy na niższym szczeblu większą rolę odgrywały stosunki własnościowe oraz sytuacja osadnicza regionu. Nie oznacza to wszakże tożsamości granic diecezji z granicami województw, gdyż granice kościelne były stabilniejsze i nie zawsze „reagowały” na zmiany terytorialne administracji państwowej. Ważnym elementem wpływającym na sytuację wyznaniową była postawa właścicieli ziemskich, którzy mieli głos decydujący przy budowie, utrzymaniu świątyń w swoich dobrach i wyborze duchowieństwa tam pracującego (prawo patronatu, ktitorstwo). Wyraźne różnice w charakterze organizacyjnym Kościoła łacińskiego i Cerkwi prawosławnej warunkowały z kolei większe zagęszczenie cerkwi, jako że w Kościołach wschodnich ukształtował się model paraﬁi jednowioskowej, natomiast w Kościele łacińskim paraﬁe były najczęściej wielowioskowe. Rola wymienionych wyżej czynników oraz postępujące procesy kolonizacji zewnętrznej i wewnętrznej spowodowały, że dynamika zmian, jakie dotknęły w okresie nowożytnym każdą z grup wyznaniowych obecnych na terenie Korony, kształtowała się różnie. Do grup, które zyskiwały na znaczeniu demograﬁcznie, ale także organizacyjnie – co wyrażało się zarówno w organizacji nowych jednostek (np. emancypacja kahałów), jak też budowie świątyń – w pierwszym rzędzie należy zaliczyć katolików ob. greckiego oraz żydów. Swoją pozycję wzmocnił także Kościół łaciński i obecne na Rusi Koronnej mniejszości: ormiańska, muzułmańska i karaimska. W defensywie znajdowali się z kolei prawosławni oraz wyznania protestanckie, z wyjątkiem mennonitów. Dla pełnego obrazu oraz syntezy tych zmian należy postulować analogiczne do przeprowadzonych badania dla przełomu średniowiecza i okresu nowożytnego, czyli czasu przed wybuchem reformacji protestanckiej. Na zakończenie warto jeszcze przywołać metodologiczny wymiar przeprowadzonego studium. Jednym z celów postawionych we wstępie była weryﬁkacja poprawności założenia, że rozmieszczenie świątyń właściwie oddaje strukturę wyznaniową ludności. W przekroju całej Korony, biorąc pod uwagę niewielkie odchylenia w każdej prowincji, na które wpływały opisane wyżej czynniki, można powiedzieć, że geograﬁa obiektów sakralnych oddaje poprawnie sytuację wyznaniową w Koronie. Jednakże przy realizacji tak sformułowanego zadania badawczego zrodziły się kolejne pytania i wątpliwości. Po pierwsze: czy można mówić o innej metodzie zdeﬁniowania konfesji ludności w XVIII w., niż poprzez określenie wyznania świątyni, do której uczęszczała ona na praktyki religijne. A w związku z tym, jak potraktować uczestnika praktyk religijnych w latach 60. i 70. XVIII w., który chodził do cerkwi kilkakrotnie zmieniającej formalnie swoją przynależność konfesyjną (prawosławna, unicka). Patrzenie jedynie przez pryzmat istnienia kościoła, cerkwi, synagogi czy kienesy nie wyczerpuje z pewnością problemu, gdyż grupa wyznaniowa nie zawsze przybierała postać zorganizowanej gminy. W opisie paraﬁi Rokicie w ziemi dobrzyńskiej znaleźć można fragment: 254 Zakończenie „Niezdatnych i małych dzieci 17, lutrów na Kępie Więcławskiej mieszkających osób 7, Żydów po wsiach w tej paraﬁi mieszkańców znajduje się osób 18, lecz ci żadnego nabożeństwa ani schadzki publicznej nie odprawują”8. Było tak zwłaszcza w przypadku mniejszości żydowskiej czy wspólnot protestanckich. Musiały one posiadać specjalne zezwolenia i przywileje, żeby zalegalizować i zorganizować swoją społeczność i wznieść świątynię. Te trudności formalnoprawne w organizowaniu gmin wyznaniowych spiętrzyły się w XVIII w. (po 1717 r.). Jest poniekąd oczywiste, że analiza struktury wyznaniowej w oparciu o obiekty sakralne oddaje tylko duże skupiska wiernych danej religii czy grupy wyznaniowej, które były zdolne stworzyć gminę, wybudować kościół, cerkiew, synagogę, meczet czy kienesę. Analiza geograﬁcznego rozmieszczenia obiektów sakralnych w Koronie stanowi jedynie wstęp do ukazania praktycznego wymiaru funkcjonowania społeczeństwa, w którym krzyżowały się wpływy wielu konfesji. Spotkanie takie odbywało się zarówno w pewnych ramach formalnoprawnych, jak też wyznaczane było rytmem dnia codziennego, zwłaszcza w tych rejonach, które zostały określone jako heterogeniczne konfesyjnie (pograniczne). Należy postawić pytanie o rolę, jaką odgrywały tożsamość i przynależność wyznaniowa w społecznościach lokalnych. Czy przypadkiem element konfesyjny nie schodził tutaj jednak na plan dalszy wobec wspólnoty interesów i korzyści odnoszonych wzajemnie z „sąsiedztwa”? Być może polityka władz czy naciski ze strony rządzących ścierały się z dobrze funkcjonującą „na dole” wspólnotą interesów, głównie ekonomicznych, w których na plan pierwszy wysuwała się „pożyteczność” czy też „użyteczność” społeczna każdej z tych grup sąsiedzkich9. Wpływ właścicieli ziemskich na obraz stosunków wyznaniowych polegał przede wszystkim na kształtowaniu relacji i tworzeniu ram organizacyjno-prawnych dla koegzystencji tych wspólnot. Analiza geograﬁczno-historyczna ukazująca zróżnicowanie wyznaniowe Korony oraz jej rozbicie na dwie części (łacińską i unicką) i trzy wyraźne pogranicza (łacińsko-unickie, łacińsko-luterańskie i unicko-prawosławne) uświadamia dysonans, jaki występował przez cały okres nowożytny między centrum politycznym a centrami, czy raczej peryferiami, wyznaniowymi i religijnymi. 8 9 Materiały do dziejów ziemi płockiej, t. 10, s. 38. Gąsiorowski, Chrześcijanie i Żydzi, s. 130-136, 159, 169, 176, 195, 201, 219-224. BI BL IO G R A F IA Źródła rękopiśmienne Archiwum Państwowe w Lublinie - (APL.) Chełmski Konsystorz Greckokatolicki (Ch.): sygn. 775, 776, 780, 798, 813, 818, 820. Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie (CPAHU.) Sygn. nr 132.1.526, nr 129.3.60, nr 140.1.214, nr 140.1.326, nr 141.1.257, nr 140.1.5, nr 141.1.3, nr 141.1.9, nr 856.1.24, nr 43.1.54, nr 43.1.56, nr 29.1.12, nr 201.1a.5, nr 201.1a.18. Archiwum Państwowe w Poznaniu (APP.) Akta braci czeskich: sygn. 1700, 1701, 1702, 1703 (wykazy zborów z XVIII wieku). Archiwum Państwowe w Przemyślu (APPrz.) Archiwum Biskupstwa Greckokatolickiego (ABGK.): sygn. 19, 22, 25, 28, 31, 33, 37, 38, 44, 46, 65, 66, 67. Archiwum Kongregacji Soboru w Rzymie Relacja o stanie diecezji kamienieckiej z 1749 r.: b. sygn., teczka diecezji kamienieckiej. Relacje o stanie diecezji z 1635, 1642, 1773 r.: b. sygn., teczka diecezji chełmińskiej. Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie (AAGn.) Akta wizytacji archidiecezji gnieźnieńskiej: sygn. CE13, CE17, CE18, CE21, CE22b, CE23, CE37, CE42, CE50. Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie (AKMK.) Akta wizytacji diecezji krakowskiej: sygn. AV29, AV30, AV31, AV32, AV33, AV35, AV38, AV40, AV41, AV43, AV44, AV45, AV46, AV47, AV54. Archiwum Kapituły Metropolitalnej w Krakowie (AKapMK.) Liber ecclesiarum, beneﬁciorum, parochialium, monasteriorum dioecesis Cracoviensis in tres partes divisus -- anno Domini 1787: sygn. Reg. C. 14. 256 Bibliograﬁa Archiwum Archidiecezjalne Lubelskie (AAL.) Akta wizytacji diecezji krakowskiej: sygn. Rep60 A102, A103, A104, A105 Akta wizytacji diecezji chełmskiej: sygn. Rep60 A109, A150, A152, A153, A154, A155, A156, A157, A158, A159, A160, A161, A162, A163, A179, A183, A185, A186a, A189, A205, A238 Akta czynności biskupów i oﬁcjałów chełmskich: Rep60 sygn. A111, A122, A123, A124, A125, A128, A129a, A132, A133, A137, A139, A140, A141, A143. Archiwum Archidiecezji Lwowskiej, inaczej: Archiwum Arcybiskupa Eugeniusza Baziaka w Krakowie (AALw.) Akta wizytacji archidiecezji lwowskiej: sygn. AV1, AV2, AV4, AV12. Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu (AAP.) Akt wizytacji diecezji poznańskiej: sygn. AV31, AV32, AV33, AV34. Archiwum Archidiecezjalne w Przemyślu (AAPrz.) Akta sądu w Ryczywole, b. sygn., 1736 r. Akta wizytacji łacińskiej diecezji przemyskiej: sygn. AV156, AV157, AV158, AV159, AV160, AV162, AV163, AV164, AV165, AV166, AV167, AV168, AV169, AV170, AV171, AV172, AV173, AV174, AV175, AV176, AV178, AV179, AV180, AV181, AV182, AV186, AV187, AV188, AV190. Archiwum Diecezjalne w Pelplinie (ADPel.) Akta wizytacji archidiakonatu pomorskiego: sygn. G61, G62, G63a, G63b, G69, G70, G71, G72. Akta wizytacji diecezji chełmińskiej: sygn. C67, C68. Archiwum Diecezjalne Siedleckie (ADS.) Akta oﬁcjalatu janowskiego: sygn. D18 Akta wizytacji diecezji łuckiej: sygn. D128, D130, D131, D133, D134, D136, D137, D138, D139, D148, D150, D152, D154, D155, D156. Archiwum Diecezjalne we Włocławku (ADWł.) Akta wizytacji archidiecezji gnieźnieńskiej: sygn. GAV32, GAV45, GAV55, GAV56, GAV62, GAV59, GAV86, GAV87, GAV88, GAV89. Akta wizytacji diecezji włocławskiej: sygn. AV25, AV26, AV27, AV37, AV39, AV40, AV41, AV43, AV58. Archiwum Paraﬁalne w Turobinie Akta wizytacji i dokumenty paraﬁi z różnych lat, s. 30, 1728/1729 r.: sygn. Ia. Biblioteka Narodowa (BN.) Biblioteka Ordynacji Zamojskiej (BOZ.): sygn. 930. Biblioteka PAN w Krakowie (BPANKr.) Akta wizytacji diecezji kamienieckiej 1749 r.: sygn. 2002. Wadowski J.A., Dzieje dawnej diecezji chełmskiej i jej kościołów: sygn: rkps 2372. Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego w Sandomierzu (BSSan. ) Akta wizytacji diecezji krakowskiej z z 1764 r.: sygn. I-1540. Bibliograﬁa 257 Źródła drukowane Acta Congressus Generalis Judeorum Regni Poloniae (1580-1764), ed. I. Halperin, Jerozolima 1945. Akty izdawajemyje [Akty izdavaemye] Акты издаваемые Виленскою комиссиею для разбора древних актов, т. 23: Акты Холмского гродского суда, Вильна 1896. Akty izdawajemyje [Акты издаваемые] Виленскою комиссиею для разбора древних актов, т. 19: Акты относящиеся к истории бывшей Холмской епархии, Вильна 1892. Archeograﬁczeskij [Археографический] сборник документов, относящихся к истории СеверноЗападной Руси, t. 1, Вильна 1867. Archiw [Архивъ] Югозападной Россiи издаваемый временною коммиссiею для разбора древнихъ актовъ, часть 1. том II-III: Материалы для истории православия в Западной Украине в XVIII ст. Архимандрит Мелхиседек Значко-Яворский, 1759-1771 г., Кiевъ 1864. Archiw [Архивъ] Югозападной Россiи издаваемый временною коммиссiею для разбора древнихъ актовъ, часть 5. том II: Переписи еврейского населения в Юго-Западном крае в 1765—1791 гг., Кiевъ 1890. Cellarius A., Regni Poloniae, Magnique Ducatus Lituaniae. Omniumque regionum juri Polonico Subjectorum. Novissima descriptio, urbium potissimarum icones elegantissimas et delinitionem hujus regni geographicam oculis subjiciens studio, Amstelodami 1659. Die Synoden der Kirche Augsburgischer Konfession in Großpolen im 16., 17. und 18. Jahhundert, wyd. G. Smend, Posen 1930. Dyplomataryusz dotyczący Żydów w dawnej Polsce, na źródłach archiwalnych osnuty (1388-1782), wyd. M. Bersohn, Warszawa 1910. Ehrhardt S.J., Presbyterologie des evangelischen Schlesiens, Bd. 1-4, Liegnitz 1780-1790. Historical shematism of the eparchy of Peremyshl including the apostolic administration of Lemkivshchyna (1828-1939), ed. D. Blazhejovskyj, Lviv 1996 (dostęp: http://www.lemko.org/religion/ shematism/shindex.html, 4.09.2003). Jewish Privileges in the Polish Commonwealth, vol. 1-3, ed. J. Goldberg, Jerusalem 1985-2001. Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 1-4, wyd. I. Zakrzewski, Poznań 1877-1881. Kołłątaj H., Stan oświecenia w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta III (1750-1764), Warszawa 1905. Kromer M., Polska czyli o położeniu, ludności, obyczajach, urzędach i sprawach publicznych Królestwa Polskiego księgi dwie, Olsztyn 1977. Księga uposażenia diecezji poznańskiej z roku 1510, wyd. J. Nowacki, Poznań 1950. Liczba głów żydowskich w Koronie z taryf roku 1765, wyd. J. Kleczyński, F. Kulczycki, „Archiwum Komisji Historycznej”, 8 (1898), s. 388-407. Łaski J., Liber beneﬁciorum archidioecesis Gnesnensis, wyd. J. Łukowski, t. 1-2, Gniezno 1880-1881. Łubieński W., Świat we wszystkich swoich częściach większych y mnieyszych, Wrocław 1740. Materiały [Материалы] для истории киевской епархии, „Киевские Епархиальные Ведомости”, 1894, nr 5, s. 115-118. Materiały [Материалы] для истории киевской епархии, „Киевские Епархиальные Ведомости”, 1894, nr 2, s. 30-37. Materiały do dziejów ziemi płockiej, t. 1-10, wyd. M.M. Grzybowski, Płock 1981-1999. Monumenta historica dioeceseos Wladislaviensisís, t. 1-25, Wladislaviae 1881-1912. Najstarszy opis Mazowsza Jędrzeja Święcickiego, wyd. S. Pazyra, Warszawa 1974. Opisanie [Описание] документов архива Западно-Русских униатских митрополитов (17001893), т. 2, сост. С. Рункевич, Санкт-Петербург 1907. 258 Bibliograﬁa Polska XVI wieku pod względem geograﬁczno-statystycznym, t. 3: Małopolska, opr. A. Pawiński, Warszawa 1886. Polska XVI wieku pod względem geograﬁczno-statystycznym, t. 5: Mazowsze, wyd. A. Pawiński, Warszawa 1895. Polska XVI wieku pod względem geograﬁczno-statystycznym, t. 6, cz. 2: Podlasie, opr. A. Jabłonowski, Warszawa 1909. Polska XVI wieku pod względem geograﬁczno-statystycznym, t. 7, cz. 2: Ziemie ruskie. Ruś Czerwona, opr. A. Jabłonowski, Warszawa 1903. Polska XVI wieku pod względem geograﬁczno-statystycznym, t. 9: Ziemie ruskie. Wołyń i Podole, opr. A. Jabłonowski, Warszawa 1889. „Regestr diecezjów” Franciszka Czaykowskiego czyli właściciele ziemscy w Koronie 1783-1784, oprac. K. Chłapowski, S. Górzyński, Warszawa 2006. Regesty dokumentów i ekscerpty z metryki koronnej do historii Żydów w Polsce (1697-1795), t. 1-2, wyd. M. Horn, Wrocław 1984-1988. Rejestr poborowy powiatu pilzneńskiego z 1629 r., oprac. Z. Guldon, L. Stępkowski, Z. Trawicka., „Kieleckie Studia Historyczne”, 2 (1977), s. 211-283. Rejestr poborowy województwa krakowskiego z roku 1680, oprac. oprac. E. Trzyna, S. Żyga, Wrocław 1959. Rejestr poborowy województwa krakowskiego z roku 1629, oprac. W. Domin i in., Wrocław 1956. Relacje o stanie diecezji krakowskiej 1615-1765, wyd. W. Müller, Lublin 1978. Relationes status dioecesium in Magno Ducatu Lituaniae, ed. P. Rabikauskas, t. 1-2, Romae 1971-1978. Rękopiśmienne opisy paraﬁi litewskich z 1784 r. Dekanat knyszyński i dekanat augustowski, oprac. W. Wernerowa, Warszawa 1996. Rhesa L., Kurzgefasste Nachrichten von allen seit der Reformation an den evangelischen Kirchen in Westpreussen angestellten Predigern, Königsberg 1834. Roscius, Westpreussen von 1772 bis 1827 als Nachtrag zu den statistischen Ubersichten in den Ortsverzeichnissen der Marienwerderschen und Danziger Regierungsbezirke, Marienwerder 1828. Rozporządzenia y pisma pasterskie za rządów [.] Michała Jerzego Poniatowskiego biskupa płockiego etc. etc. do dyecezyi płockiey wydane. Dla wygody teyże dyecezyi zebrane, i do druku podane, t. 4, Warszawa 1785. Socjograﬁa kościoła greckokatolickiego na bracławszczyźnie i kijowszczyźnie w 1782 r., oprac. M. Radwan, Lublin 2004. Spis ludności diecezji krakowskiej prymasa M.J. Poniatowskiego z 1787 r., wyd. B. Kumor, Lublin 1977-1979. Spis Żydów i Karaitów ziemi halickiej i powiatów trembowelskiego i kołomyjskiego w roku 1765, wyd. M. Bałaban, „Archiwum Komisji Historycznej”, 11 (1909-1913), s. 11–32. Spis żydów województwa krakowskiego z roku 1765, wyd. A. Czuczyński, „Archiwum Komisji Historycznej”, 8 (1898), s. 408-427. Starowolski S., Polska albo opisanie położenia Królestwa Polskiego, Kraków 1976. Staszic S., Przestrogi dla Polski, wyd. S. Czarnowski, Kraków 1926. Synody diecezji chełmskiej obrządku łacińskiego z XVI-XVIII w. i ich statuty, wyd. J. Sawicki, Lublin 1957. Thomas Ch.S., Altes und Neues vom Zustande der Evangelisch-Lutherischen Kirchen im Königreiche Polen, b.m. 1754. Trudy [Труды] комитета для историко-статистического описания Подольской Епархии, Выпуск 4, Каменец-Подольский, 1889. Bibliograﬁa 259 Volumina Legum, t. 1-8, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1859-1860. Waga T., Wyciąg z geograﬁi polskiej, Poznań 1856. Wizytacje generalne paraﬁi unickich w województwie kijowskim i bracławskim po 1782 roku, wyd. M. Radwan, Lublin 2004. Żydzi ziemi lwowskiej i powiatu żydaczowskiego w r. 1765, wyd. F. Bostel, „Archiwum Komisji Historycznej”, 6 (1891), s. 357-378. Opracowania Abraham W., Organizacja Kościoła w Polsce do połowy XII wieku, Lwów 1890. Abraham W., Początki arcybiskupstwa łacińskiego we Lwowie, Lwów 1909. Abraham W., Powstanie organizacyi Kościoła łacińskiego na Rusi, t. 1, Lwów 1904. Alesina A. [i in.], Fractionalization, Journal of Economic Growth, 8 (2003), s. 155–94. Alexandrowicz S., Powstanie i rozwój miast województwa podlaskiego (XV-XVII w.), „Acta Baltico-Slavica”, 1 (1964), s. 137-156. Arnold S., Geograﬁa historyczna Polski, Warszawa 1951. Arnold S., Podziały administracyjne województwa sandomierskiego do końca XVIII wieku, w: Pamiętnik Świętokrzyski, red. A. Patkowski, Kielce 1931, s. 56-63. Arnold S., Terytorja plemienne w ustroju administracyjnym Polski piastowskiej (w. XII—XIII), „Prace Komisji dla Atlasu Historycznego Polski”, z. 2, Kraków 1927, s. 1-127. Aschkewitz M., Die deutsche Siedlung in Westpreussen im 16., 17. und 18. Jahrhundert, „Zeitschrift für Ostforschung”, 1 (1952), s. 553-567. Aschkewitz M., Die Juden in Westpreussen am Ende der polnischen Herrschaft (1772), „Zeitschrift für Ostforschung”, 6 (1957), s. 557-572. Aschkewitz M., Zur Geschichte der Juden in Westpreussen, Marburg 1967. Augustyniak U., Historia Polski 1572-1795, Warszawa 2009. Babiński G., Pogranicze etniczne, pogranicze kulturowe, peryferie. Szkic wstępny problematyki, „Pogranicze. Studia Społeczne”, 4 (1994). Baliński M., Lipiński T., Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograﬁcznym i statystycznym, t. 2, Warszawa 1885. Bałaban M. [Балабан М.], Еврейский сейм в Польше или ваад Короны, и сеймики, или ваады округов, w: История еврейского народа, Т. 11: История евреев в Польше и Литве, Москва 1914, s. 161-180. Bałaban M., Dzieje Żydów w Krakowie i na Kazimierzu (1304-1868), Kraków 1913. Bałaban M., Dzielnica żydowska: jej dzieje i kultura, Lwów 1909. Bałaban M., Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu (1304-1868), t. 1-2, Kraków 1931, 1936. Bałaban M., Żydowskie miasto w Lublinie, Lublin 1991. Bantysz-Kamienskij N [Бантыш-Каменский Н.], Историческое известие о возникшей в Польше унии, Москва 1805. Bär M., Die Kirchenbücher der Provinz Westpreussen, Danzig 1908. Bär M., Westpreussen unter Friedrich dem Grossen, Bd. 1-2, Lepzig 1909. Barącz S., Rys dziejów ormiańskich, Tarnopol 1869. Bardach J., Ormianie na ziemiach dawnej Polski, „Kwartalnik Historyczny”, 90 (1983), z. 1, s. 109-118. Baron S.W., A Social and Religious History of the Jews, New York-London 1976. Belzyt L., Sprachliche Minderheiten im polnischen Staat 1815-1914: die preußische Sprachenstatistik in Bearbeitung und Kommentar, Marburg 1998. 260 Bibliograﬁa Bem K., Zarys dziejów zboru ewangelicko-reformowanego w Piaskach Luterskich (Wielkich) koło Lublina, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, 43 (1999), s. 86-98. Benbenek J., Zabytki Przeworska, w: Siedem wieków Przeworska, red. A. Kunysza, Rzeszów 1974, s. 449-489. Bendza M., Prawosławna diecezja przemyska w latach 1596-1681. Studium historyczno-kanoniczne, Warszawa 1982. Berezhnaya L., Does Ukraine Have a Church History?, „Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History”, 10, nr 4 (jesień 2009), s. 897-916. Bieńkowski L., Działalność organizacyjna biskupa Jana Biskupca w diecezji chełmskiej (1417-1452), Roczniki Humanistyczne, 7 (1958), z. 2, s. 187-256. Bieńkowski L., Organizacja Kościoła wschodniego w Polsce, w: Kościół w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 2, Kraków 1969, s. 779-1049. Biłousow J. [Білоусов Ю.], Київсько-Житомирська римо-католицька єпархія: Історичний нарис, Житомир 2000. Biskup M., Prusy Królewskie i Krzyżackie (1466-1526), w: Historia Pomorza, red. G. Labuda, Poznań 1976, t. 2, cz. 1, s. 24-248. Bogdan D., Warmia w XVI-XVIII w., w: Prusy Książęce i Prusy Królewskie w XVI-XVIII wieku, red. J. Wijaczka, Kielce 1997, s. 59-77. Bogucka M, Samsonowicz H., Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław 1986. Bogucka M., Społeczeństwo i kultura Prus Królewskich, w: Prusy Książęce i Prusy Królewskie w XVIXVIII wieku, red. J. Wijaczka, Kielce 1997, s. 17-28. Bömelburg H.J., Zwischen polnischer Ständegesellschaft und preußischem Obrigkeitsstaat. Vom Königlichen Preußen zu Westpreußen (1756-1806), München 1995. Bondyra W., Greckokatolickie fundacje szlacheckie na Rusi Czerwonej w czasach saskich, „Res Historica”, 17 (2004), s. 63-75. Borcz H., Archidiecezja przemyska. Zarys dziejów i organizacji, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 79 (2003), s. 33-119. Borkowska M., Zakony żeńskie w Polsce w okresie potrydenckim, w: Zakony i klasztory w Europie Środkowo-Wschodniej. X-XX , red. H. Gapski, J. Kłoczowski, Lublin 1999, s. 197-243. Buchner A., Rozhan: An Historical Sketch (dostęp: http://www.jewishgen.org, 8.01.2010). Buczek K., O regionach historycznych, „Małopolskie Studia Historyczne”, 6 (1963), z. 3/4, s. 143-155. Buczek K., Prace kartografów pruskich w Polsce za czasów króla Stanisława Augusta na tle współczesnej kartograﬁi polskiej, „Prace Komisji Atlasu Historycznego Polski”, 3 (1935), s. 115-321. Budziak J., Zabytki sakralne Leska, Warszawa 1992. Budzyński Z., Kresy południowo-wschodnie w drugiej połowie XVIII wieku, t. 1-3, Przemyśl-Rzeszów 2006-2008. Budzyński Z., Ludność pogranicza polsko-ruskiego w drugiej połowie XVIII wieku, t. 1-2, Przemyśl-Rzeszów 1993. Budzyński Z., Pogranicze polsko-ruskie (ukraińskie) do końca XVIII wieku. Terytorium - dynamika i specyﬁka zmian, w: Dwa pogranicza. Galicja Wschodnia i Górny Śląsk. Historia - Problemy - Odniesienia, red. Z. Budzyński, J. Kamińska-Kwak, Rzeszów 2003, s. 24-40. Budzyński Z., Sieć cerkiewna ziemi przemyskiej w świetle rejestru poborowego z 1658 r., „Rocznik Przemyski”, 37 (2001), s. 81-90. Budzyński Z., Sieć cerkiewna ziemi przemyskiej w świetle rejestru poborowego z 1628 r., „Rocznik Przemyski”, 32 (1996), z. 1, s. 109-124. Bibliograﬁa 261 Budzyński Z., Sieć cerkiewna ziemi sanockiej w świetle rejestrów poborowych z 1640 i 1655 r., „Rocznik Przemyski”, 34 (1998), z. 4, s. 49-55. Budzyński Z., Sieć paraﬁalna prawosławnej diecezji przemyskiej na przełomie XV-XVI wieku. Próba rekonstrukcji na podstawie rejestrów podatkowych ziemi przemyskiej i sanockiej, w: Polska-Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 1, Przemyśl 1990, s. 135-155. Budzyński Z., Stan badań nad ludnością pogranicza polsko-ukraińskiego w czasach nowożytnych, w: Sąsiedztwo: osadnictwo na pograniczu etnicznym polsko-ukraińskim, red. J. Półćwiartek, Rzeszów 1997, s. 69-78. Budzyński Z., Struktura terytorialna eparchii lwowskiej w świetle wizytacji ks. Mikołaja Szadurskiego (1758-1765), w: Religie-edukacja-kultura. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Litakowi, red. M. Surdacki, Lublin 2002, s. 127-142. Bujak F., Studya nad osadnictwem Małopolski, Poznań 2001. Callier E., Powiat ostrzeszowski w XVI wieku. Szkic geograﬁczno-historyczny, Poznań 1888. Campos N.F., Kuzeyev V.S., On the Dynamics of Ethnic Fractionalization, „American Journal of Political Science”, 51, nr 3 (July 2007), s. 620-639. Chachaj J., Powstanie dekanatów w archidiakonacie krakowskim, „Rocznik Muzeum w Gliwicach”, 11/12 (1997), s. 9-20. Chachaj J., Rozwój sieci świątyń katolickich obrządku łacińskiego na terenie diecezji kijowskiej do połowy XVII wieku, w: Ecclesia – Cultura – Potestas. Studia z dziejów kultury i społeczeństwa. Księga poświęcona s. prof. U. Borkowskiej OSU, red. P. Kras i in., Kraków 2006, s. 85-104. Chachaj J., Stan i odbudowa sieci kościelnej w łacińskiej diecezji kijowskiej w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 87 (2007), s. 5-62. Chlebowczyk J., Procesy narodowotwórcze we wschodniej Europie środkowej, Warszawa 1975. Chodynicki K., Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska. Zarys historyczny 1370-1632, Warszawa 1934. Chodyński S., Włocławska diecezja, w: Encyklopedia kościelna, red. M. Nowodworski, t. 32, Włocławek 1913, s. 55-80. Chrząszczewski J., Ormiańskie świątynie na Podolu, Kraków 1998. Chynczewska-Hennel T., Rola prawosławia w kształtowaniu się świadomości narodowej Białorusinów i Ukraińców doby nowożytnej, w: Kościół prawosławny w dziejach Rzeczypospolitej i krajów sąsiednich, red. P. Chomik, Białystok 2000., s. 90-107. Ciesielska K., Osadnictwo „olęderskie” w Prusach Królewskich i na Kujawach w świetle kontraktów osadniczych, „Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza”, 4 (1958), z. 2, s. 217-256. Costachie S., Geopolitical aspects of Jewish presence in the Romanian Principalities, during the Middle Ages, „Human Geographies. Journal of Studies and Research in Human Geographies”, 1 (2007), s. 81-85. Czarnecki W., Przemiany osadnictwa ziemi chełmskiej od połowy XIV do końca XVI wieku, Lublin 1997 (rozprawa doktorska, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie). Czarnecki W., Przemiany sieci osadniczej w ziemi chełmskiej od 1511 roku do końca XVI wieku, „Rocznik Chełmski”, 6 (2000), s. 7-54. Czarnecki W., Rozwój sieci osadniczej ziemi chełmskiej w latach 1451-1510, „Rocznik Chełmski”, 5 (1999), s. 9-59. Czarnecki W., Rozwój sieci paraﬁalnej Kościoła łacińskiego w ziemi chełmskiej do początku XVII wieku, „Roczniki Humanistyczne”, 48 (2000), z. 2, s. 29-89. Czarnecki W., Sieć osadnicza ziemi chełmskiej od połowy XIV do połowy XV wieku, „Rocznik Chełmski”, 3 (1997), s. 9-63. 262 Bibliograﬁa Czupryk R., Eparchia przemyska na pograniczu polsko-ruskim (XIV-XVIII w.). Rys historyczny, „Prace Historyczno-Archiwalne”, 11 (2002), s. 85-104. Ćwik W., Ludność żydowska w miastach królewskich Lubelszczyzny w drugiej połowie XVIII w., „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 1966, nr 59, s. 29-62. Ćwik W., Reder J., Lubelszczyzna. Dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977. Ćwikła L., Polityka władz państwowych wobec Kościoła prawosławnego i ludności prawosławnej w Królestwie Polskim, Wielkim Księstwie Litewskim oraz Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1344-1795, Lublin 2006. Dabinnus G., Die ländische Bevölkerung Pommerellens im Jahre 1772 mit Einschluss der Danziger Landgebites im Jahre 1793, Marburg/Lahn 1953. Dawidowicz D., Synagogues in Poland and their Destruction, Jerusalem 1960 (dostęp: D. Dawidowicz, The Vishogrod Synagogue, http://www.jewishgen.org/yizkor/Wyszogrod/wyse003. html#Page9, 2.11.2005). Dąbkowski P., Podział administracyjny województwa ruskiego i bełskiego w XV wieku, Lwów 1939. Dąbkowski P., Zaginione księgi sądowe województwa ruskiego i bełskiego, Lwów 1921. Die kirchliche Organisation um 1785, bearb. R. Ruprecht, B. Jähnig, w: Historisch-Geographischer Atlas des Preußenlandes, hrsg. H. Mortensen, G. Mortensen, R. Wenskus, Lieferung 2, Wiesbaden 1969. Długosz J., Liber beneﬁciorum dioecesis Cracoviensis, t. 1-3, wyd. A. Przeździecki, Kraków 1863-1864. Domańska H., Kamienne drzewo płaczu. Gminy żydowskie województwa gdańskiego, ich dzieje i zabytki, Gdańsk 1991. Drozdowski M.M., Żydzi Warszawy stanisławowskiej, w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej. Materiały z konferencji „Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej szlacheckiej”. Międzywydziałowy Zakład Historii i Kultury Żydów w Polsce, Uniwersytet Jagielloński, 22-26 IX 1986, red. Nauk. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991, s. 192-200. Dubasowa-Zakrzewska M., Ormianie w dawnej Polsce, Lublin 1980. Dubnow S.M., History of the Jews in Russia and Poland, from the Earliest Times until the Present Day, vol. 1, Philadelphia 1916. Ducreux M.E., Czechy i Węgry w monarchii habsburskiej w XVIII-XIX wieku, w: Historia Europy Środkowo-Wschodniej, red. J. Kłoczowski, t. 1, Lublin 2000, s. 317-415. Duh O., Pawlyszyn A., Spis paraﬁi eparchii lwowskiej z 1782 r. (rękopis w posiadaniu Autora). Dunin-Wąsowicz A., Granice administracji kościelnej, w: Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku, red. W. Pałucki, Warszawa 1993, s. 50-64. Dunin-Wąsowicz A., Podziały administracyjne, w: Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2, red. W. Pałucki, Warszawa 1973, s. 35-63. Dworzaczkowa J., Bracia czescy w Wielkopolsce w XVI-XVII wieku, Warszawa 1997. Dworzaczkowa J., Reformacja i kontrreformacja w Wielkopolsce, Poznań 1995. Dworzaczkowa J., Reformacja w Wielkopolsce, w: Dzieje Wielkopolski, t. 1: do roku 1793, red. J. Topolski, Poznań 1969, s. 542-573. Echt S., Die Geschichte der Juden in Danzig, Leer/Ostfriesland 1972. Eisenbach A., Z dziejów ludności żydowskiej w Polsce w XVIII i XIX w., Warszawa 1983. Encyclopaedia Judaica, ed. C. Roth, vol. 1-16, Jerusalem 1971-1972. Encyklopedia Kościelna, red. M. Nowodworski, vol. 1-33, Warszawa 1873-1933. Ettinger S., Sejm Czterech Ziem, w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 34-43. Bibliograﬁa 263 Fankidejski J., Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej diecezji chełmińskiej, Pelplin 1880. Fastnacht A., Dzieje Leska do 1772 roku, Rzeszów 1988. Fearon J., Ethnic and Cultural Diversity by Country, „Journal of Economic Growth”, 8 (2003), s. 195-222. Fenczak A., „Kamień ten stoi na grobie Racheli po dziś dzień”: czyli o przeszłości przemyskich Żydów i o ich ocalałych nagrobkach, „Studia Przemyskie”, 2 (2004), s. 9-12. Fijałek J., Biskupstwa wołyńskie Polski i Litwy w swoich początkach (w. XIV/XV), „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Akademii Umiejętności w Krakowie”, 16 (1911), nr 4, s. 9-21. Fijałkowski P., Kultura i sztuka religijna Żydów na Mazowszu w XVI-XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Żydów”, 2007, nr 2, s. 142-163. Fijałkowski P., Menonickie wspólnoty religijne na Mazowszu (do 1945 r.). Materialne ślady ich funkcjonowania (dostęp: http://www.holland.org.pl/, 23.12.2009). Fijałkowski P., Osadnictwo żydowskie na Mazowszu północnym i wschodnim w świetle wizytacji kościelnych z lat 1775-1781, „Kwartalnik Historii Żydów”, 2002, nr 2, s. 155-170. Fijałkowski P., Żydzi w województwach łęczyckim i rawskim w XV-XVIII wieku, Warszawa 1999. Fionik D., Kler paraﬁalny Kościoła wschodniego w powiecie bielskim w 1816 roku, „Białoruskie Zeszyty Historyczne nr 23” (dostęp: http://kamunikat.net.iig.pl/www/czasopisy/bzh/23/14. htm, 14.12.2005). Fisher A.W., The Crimean Tatars, Stanford 1978. Flaga J., Zakony męskie w Polsce w 1772 roku. Duszpasterstwo, Lublin 1991. Frydrychowicz R., Geschichte der Stadt, der Komturei und Starostei Tuchel, Berlin 1879. Fuchs M., Overall History Of The Jews Of Ciechanow, w: Memorial Book for the Community of Ciechanow, ed. A.W. Yassini, Tel Aviv 1962 (dostęp: http://www.jewishgen.org/yizkor/Ciechanow/Ciechanow.html, 28.10.2005). Gąsiorowski A., Podziały terytorialne i zarząd wewnętrzny, w: Dzieje Wielkopolski, t. 1: do roku 1793, red. J. Topolski, Poznań 1969, s. 33-37. Gąsiorowski A., Powiat w Wielkopolsce XIV-XVI wiek, Poznań 1965. Gąsiorowski S., Chrześcijanie i Żydzi w Żółkwi w XVII i XVIII wieku, Kraków 2001. Gąsiorowski S., Die Geschichte der Juden in Kamionka Strumiłowa von 15. bis zum 18 Jh., „Studia Judaica”, 5 (2002), nr 1(9), s. 31-39. Gąsiorowski S., Karaimi w Koronie i na Litwie w XV-XVIII w., Kraków-Budapeszt 2008. Gąsiorowski S., Karaimi w Kukizowie, w: Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich, t. 2, red. K. Pilarczyk, S. Gąsiorowski, Kraków 2000, s. 73-81. Gąsiorowski S., Stan badań nad dziejami gmin żydowskich na ziemi lwowskiej w XVII i XVIII wieku, w: Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich, red. K. Pilarczyk, Kraków 1997, s. 191-212. Gąsowski T., Zarys dziejów Żydów leżajskich, w: Dzieje Leżajska, pod red. K. Baczkowskiego i J. Półćwiartka, Leżajsk 1996, s. 543-574. Gelber N.M., The history of the Brzezany Jewish community from the establishment of the town till the end of the 19th century (dostęp: http://www.geocities.com/brzezany/historyofbrzezany. html, 6.08.2003). German-Jewish history in modern times, t. 1: Tradition and enlightenment, 1600-1780, ed. M. Meyer, New York 1997. Gil A., Chełmska diecezja unicka 1596-1810. Dzieje i organizacja, Lublin 2005. Gil A., Łączność terytorialna Wołynia i Lubelszczyzny na przykładzie rozwoju przestrzennego chełmskiej eparchii prawosławnej od XIII do XVI wieku, w: Zamojszczyzna i Wołyń w minionym tysiącleciu. Historia, kultura i sztuka, red. J. Feduszka in., Zamość 2000, s. 68-76. 264 Bibliograﬁa Gil A., Prawosławna eparchia chełmska do 1596 r., Lublin-Chełm 1999. Glemma T., Diecezja chełmińska: zarys historyczno-statystyczny, Pelplin 1928. Glemma T., Dzieje stosunków kościelnych w Toruniu, w: Dzieje Torunia, red. K. Tymieniecki, Toruń 1933, s. 257-302. Global Anabaptist Mennonite Encyclopedia Online (dostęp: http://www.gameo.org/encyclopedia, 24.06.2010). Gloger Z., Geograﬁa historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903. Główka D., Gospodarka w dobrach plebańskich na Mazowszu w XVI-XVIII wieku, Warszawa 1991. Gmiterek H., Bracia czescy a kalwini w Rzeczypospolitej. Połowa XVI-połowa XVII w. Studium porównawcze, Lublin 1987. Goldberg J., Społeczność żydowska w szlacheckim miateczku. Żydzi w dawnym Wieruszowie, „Biuletyn ŻIH”, 59 (1966), s. 3-28. Gregory I.N., Ell P.S., Historical GIS. Technologies, Methodologies and Scholarship, Cambridge 2007. Gretkowski A., Z dziejów paraﬁi i kościoła św. Jana Chrzciciela w Bielsku, Płock 2002. Gromnicki T., Ormianie w Polsce, ich historia, prawa i przywileje, Warszawa 1889. Guldon Z., Krzystanek K., Ludność żydowska w miastach powiatu wiślickiego w końcu XVIII wieku, „Studia Kieleckie”, 1983, nr 3/39, s. 23-36. Guldon Z., Krzystanek K., Źródła do statystyki Żydów w województwie sandomierskim w II połowie XVIII wieku, w: Dzieje Kielecczyzny w historiograﬁi Polski Ludowej. Baza źródłowa, cz. 1, Kielce 1987., s. 128-145. Guldon Z., Krzystanek K., Żydzi w miastach lewobrzeżnej części województwa sandomierskiego w XVI-XVIII wieku. Studium osadniczo-demograﬁczne, Kielce 1990. Guldon Z., Ludność żydowska w miastach województwa sandomierskiego w II połowie XVIII wieku, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 1982, nr 3-4, s. 17-30. Guldon Z., Stępkowski L., Spis ludności żydowskiej z 1790 roku, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 1986, nr 3-4, s. 123-130. Guldon Z., Wijaczka J., Ludność Pińczowa w XVI-XVIII wieku, w: Ludność żydowska w regionie świętokrzyskim. Materiały z sesji naukowej w Starachowicach, 17 X 1987 r., red. Z. Guldon, Kielce 1989, s. 39-67. Guldon Z., Wijaczka J., Ludność żydowska w Wielkopolsce w drugiej połowie XVII w., w: Żydzi w Wielkopolsce na przestrzeni dziejów, red. J. Topolski, K. Modelski, Poznań 1995., s. 18-44. Guldon Z., Wijaczka J., Osadnictwo żydowskie w województwach poznańskim i kaliskim w XVIXVII w., „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 1992, nr 2-3, s. 63-77. Guldon Z., Wijaczka J., Żydzi wśród chrześcijan w miastach wielkopolskich w okresie przedrozbiorowym, „Nasza Przeszłość”, 79 (1993), s. 149-197. Guldon Z., Żydzi w miastach kujawskich w XVI-XVIII wieku, „Ziemia Kujawska”, 9 (1993), s. 99-108. Harnoch A., Chronik und Statistik der evanglischen Kirche, Neidenburg 1890. Haumann H., Historia Żydów w Europie Środkowej i Wschodniej, Warszawa 2000. Hawryluk J., Z dziejów cerkwi prawosławnej na Podlasiu w X-XVII wieku, Bielsk Podlaski 1993. Heppner A., Herzberg I., Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der judischen Gemeinden in den Posener Landen, Koschmin 1904. Heuer R., Die Holländerdörfer in der Weischelniederung um Thorn, „Mitteilungen des Coppernicus-Vereins Thorn”, 42 (1934), s. 122-155. Horn M., Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce z 1507 r., „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 3 (91), 1974, s. 11-15. Bibliograﬁa 265 Horn M., Żydowski ruch osadniczy w miastach Rusi Czerwonej do 1648 r., „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce”, 1974, nr 2 (90), s. 3-24. Horn M., Żydzi na Rusi Czerwonej w XVI i pierwszej połowie XVII wieku, Warszawa 1975. Hundert G.D., Żydzi w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku. Genealogia nowoczesności, Warszawa 2007. Inglot S., Kolonizacja wewnętrzna a napływ Niemców do Polski od XVI do XVIII w., Kraków 1945. Inglot S., Kolonizacja wewnętrzna a napływ Niemców do Polski od XVI do XVIII w., Kraków 1945. Iwaniec E., Z dziejów staroobrzędowców na ziemiach polskich XVII-XX w., Warszawa 1977. Jakowenko N., Historia Ukrainy do końca XVIII w., Lublin 2000. Janeczek A., Między sobą. Polacy i Rusini na wspólnym pograniczu w XIV-XV wieku, w: Między sobą. Szkice historyczne polsko-ukraińskie, red. T. Chynczewska-Hennel, N. Jakowenko, Lublin 2000., s. 37-55. Janeczek A., Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od schyłku XIV do początku XVII wieku, Warszawa 1993. Jarmolik W., Powstanie województwa podlaskiego, „Białostocczyzna”, nr 4 (16) 1989, s. 6-9. Jop S., Sieć paraﬁalna archidiakonatu sandomierskiego do końca XVI wieku, „Sprawozdania Towarzystwa Naukowego KUL”, 1953-1956, s. 154-158. Jop S., Taryﬀa głów żydowskich w województwie lubelskim z 1778 roku, w: Religie – edukacja – kultura. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Litakowi, red. M. Surdacki, s. 143-153. Jop S., Zasiedlenie pojezierza w rejonie Ostrowa Lubelskiego (XIII-XVIIII w.), Lublin 1998. Kalik J., Between the Census and the Poll-Tax: the Jewish Population of Crown Poland during the XVIIIth Century, „The Journal of European Economic History”, 36 (2001), nr 1, s. 101-123. Kamińska-Linderska A., Między Polską a Brandenburgią. Sprawa lenna lęborsko-bytowskiego w drugiej połowie XVII w., Wrocław-Warszawa-Kraków 1966. Kanapackaja Z.I [Канапацкая З.И.], Мечети татар Беларуси, Литвы и Польши: история и современность, w: Мечети в духовной культуре татарского народа (XVIII в. – 1917 г.). Материалы Всероссийской научно-практической конференции (25 апреля 2006 г., Казань), Казань 2006, s. 5-24. Kazimierczyk A., Żydzi w dobrach prywatnych w świetle sądowniczej i administracyjnej praktyki dóbr magnackich w wiekach XVI-XVIII, Kraków 2002. Kaznowski M., Beneﬁcja unickiego dekanatu dukielskiego oraz ich użytkownicy w latach 1761-1780, „Nasza Przeszłość”, 100 (2003), s. 257-326. Kaźmierczyk A., Podział kahału ostrogskiego w pierwszej połowie XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Żydów”, 2001, nr 4, s. 535-548. Kiryk F., Leśniak F., Skupiska żydowskie w miastach małopolskich do końca XVI wieku, w: Żydzi w Małopolsce. Studia z dziejów osadnictwa i życia społecznego, red. F. Kiryk, Przemyśl 1991, s. 13-36. Kiryk F., Z dziejów Żydów kamienieckich, „Studia Judaica”, 5-6 (2002-2003), s. 31-39. Kizik E., Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w II połowie XVII i w XVIII wieku, Gdańsk 1994. Klassen P. J., Ojczyzna dla przybyszów, Wprowadzenie do historii mennonitów w Polsce i Prusach, Warszawa 2002. Klemp A., Protestanci w dobrach prywatnych w Prusach Królewskich od drugiej połowy XVII do drugiej połowy XVIII wieku, Gdańsk-Wrocław 1994. Kłoczowski J., Dzieje chrześcijaństwa polskiego, t. 1-2, Paryż 1991. 266 Bibliograﬁa Kmet' W.F. [Кметь В. Ф.], Юрисдикційний статус та організаційна структура Галицької (Львівської) єпархії XIV-XVI століть, „Ковчег. Науковий збірник із церковної історії”, 3 (2001), s. 131-155. Knoop O., Die Abnahme der kassubischen Bevölkerung im Kirchspiel Charbrow, „Baltische Studien”, 33 (1883), s. 368-370. Kojałowicz M. [Коялович М.О.], История воссоединения западнорусских униатов, Минск 1998 (reprint wydania z 1873 r.). Kołbuk W., Granice i sieć parafialna greckokatolickiej diecezji przemyskiej na przełomie XVIII i XIX wieku, w: Polska-Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 3, Przemyśl 1996, s. 101-113. Kołbuk W., Kościoły wschodnie na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej (1772-1914), Lublin 1992. Kołbuk W., Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772 r., Lublin 1998. Kołbuk W., Kościół unicki na Łemkowszczyźnie w wieku XVIII: problem odrębności, „Łemkowie i Łemkoznawstwo w Polsce”, 5 (1997), s. 115-123. Kołodziejczyk A., Rozprawy i studia z dziejów Tatarów litewsko-polskich i islamu w Polsce w XVIIXX wieku, Siedlce 1997. Kołodziejczyk A., Z dziejów kolonizacji puszcz na Podlasiu w XV-XVI wieku, w: Szkice z dziejów kolonizacji Podlasia i Grodzieńszczyny od XIV do XVI wieku, Olsztyn 2002, s. 29-93. Kondratiuk J. [Кондратюк Р.Ю.], Джерела з історії уніатської церкви південно-східної Волині другої половини ХVIII ст., „Архіви України”, № 4-5 / 2001. Kopaczyński B., Protestantyzm na pograniczu śląsko-wielkopolskim od połowy XVI wieku do 1939 roku (rozprawa doktorska, Uniwersytet Wrocławski 2007). Kopiczko A., Ustrój i organizacja diecezji warmińskiej w latach 1525-1772, Olsztyn 1993. Kopówka E., Żydzi siedleccy, Siedlce 2001. Korytkowski J., Arcybiskupi gnieźnieńscy, prymasowie i metropolici polscy od roku 1000 aż do roku 1821, t. I-V, Poznań 1888-1892. Kossowski A., Protestantyzm w Lublinie i w Lubelskiem w XVI-XVII wieku, Lublin 1933. Kostuś W., Władztwo Polski nad Lęborkiem i Bytowem. Studium historyczno-prawne, Wrocław 1954. Kościelak S., Wolność wyznaniowa w Gdańsku w XVI-XVIII wieku, w: Protestantyzm i protestanci na Pomorzu, red. J. Iluk, D. Mariańska, Gdańsk-Koszalin 1997, s. 95-132. Kowalski W., Ludność żydowska a duchowieństwo archidiakonatu sandomierskiego w XVII-XVIII wieku, „Studia Judaica”, 1 (1998), nr 2, s. 177-199. Kowalski W., Uposażenie paraﬁi archidiakonatu sandomierskiego w XV-XVIII wieku, Kielce 1998. Krahel T., Zarys dziejów (archi)diecezji wileńskiej, „Studia Teologiczne”, 5-6 (1987-1988), s. 7-72. Krawcow S., Topograﬁa wspólnot wyznaniowych w miastach Rusi Czerwonej, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 43 (1995), nr 1, s. 77-79. Krętosz J., Organizacja archidiecezji lwowskiej obrządku łacińskiego od XV do 1772 r., Lublin 1986. Kriegseisen W., Ewangelicy polscy i litewscy w epoce saskiej (1696-1763), Warszawa 1996. Krochmal J., Bożnice i cmentarze żydowskie na terenie rzymskokatolickiej diecezji przemyskiej w połowie XVIII wieku, „Studia Przemyskie”, 2 (2004), s. 27-36. Krochmal J., Krzyż i menora. Żydzi i chrześcijanie w Przemyślu w latach 1559-1772, Przemyśl 1996. Krochmal J., Żydzi w miastach ziemi przemyskiej i sanockiej w XVI-XVIII wieku, w: Sąsiedztwo: osadnictwo na pograniczu etnicznym polsko-ukraińskim, red. J. Półćwiartek, Rzeszów 1997, s. 55-67. Królik L., Organizacja dekanalna diecezji łuckiej i brzeskiej w XVII i XVIII wieku, Lublin 1981. Królik L., Organizacja diecezji łuckiej i brzeskiej od XVI do XVIII wieku, Lublin 1983. Kryczyński S., Tatarzy litewscy: próba monograﬁi historyczno-etnograﬁcznej, Warszawa 1938. Bibliograﬁa 267 Krykun M. [Крикун М.], Адміністративно-територіальний устрій Правобережної України в XV-XVIII ст.: Кордони воєводств у світлі джерел, Київ 1993. Krykun M. [Крикун М.], Границі і повітовий поділ Брацлавського воєводства в 16 – 18 ст., „Історичні дослідження. Вітчизняна історія”, 8 (1982), s. 88–99. Krykun M. [Крикун М.], Повітовий поділ Подільського воєводства в останній чверті XVI— XVIII ст., „Вісник Львівського університету. Серія icторична”, 32 (1997), s. 43-53. Krzyżanowski S., Skorowidz miejscowości byłego województwa bracławskiego, Kraków 1869. Kuczera A., Samborszczyzna, Sambor 1935. Kujawski W., Repertorium ksiąg wizytacyjnych diecezji kujawsko-pomorskiej przechowywanych w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 77 (2002), s. 149-268. Kujawski W., Repetytorium ksiąg wizytacyjnych diecezji kujawsko-pomorskiej przechowywanych w Archiwum Diecezjalnym we Włocławku, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 68 (1997)-80 (2003). Kujot S., Kto założył paraﬁe w dzisiejszej dyecezyi chełmińskiej?: studium historyczne, Toruń 1902-1905. Kuligowski J., Kościół Wschodni na Ziemi Chełmskiej i południowym Podlasiu od chrystianizacji do końca XVI wieku, „Rocznik Mazowiecki”, 12 (2000), s. 43-57. Kumor B., Archidiakonat sądecki. Opracowanie materiałów źródłowych do Atlasu Historycznego Kościoła w Polsce, „Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne”, 8-9 (1964-1965), s. 271-304, 93-286. Kumor B., Baków, w: Encyklopedia Katolicka, t. 2, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1995, kol. 1270-1271. Kumor B., Chełmińska diecezja, w: Encyklopedia Katolicka, t. 3, red. R. Łukaszyk, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, Lublin 1985, kol. 113-123. Kumor B., Dzieje diecezji krakowskiej, t. 1-4, Kraków 1998-2002. Kumor B., Gnieźnieńska archidiecezja. Archidiakonaty i oﬁcjalaty, w: Encyklopedia katolicka, t. 5, red. L. Bieńkowski i in., Lublin 1989, kol. 1179-1182. Kumor B., Granice diecezji płockiej, „Studia Płockie”, 3 (1975), s. 45-58. Kumor B., Granice metropolii i diecezji polskich (966-1939), „Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne”, 18-24 (1969-1973). Kumor B., Granice metropolii i diecezji polskich (966-1939), Lublin 1969. Kumor B., Nieznana „Księga uposażeń” diecezji krakowskiej z 1786 roku, „Roczniki Teologiczne”, 43 (1996), z. 1, s. 185-191. Kumor B., Osadnictwo łemkowskie i sieć paraﬁalna w unickim dekanacie bieckim w świetle wizytacji z r. 1777, „Łemkowie i Łemkoznawstwo w Polsce”, 5 (1997), s. 125-133. Kumor B., Prepozytura tarnowska. Opracowanie materiałów źródłowych do Atlasu Historycznego Kościoła w Polsce, „Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne”, 12 (1966), s. 207-288. Kuraś S., Spisz a Polska - od średniowiecza do I rozbioru Polski, „Almanach Nowotarski. Rocznik Społeczno-Kulturalny”, 2 (1997), s. 17-26. Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wilno 1912. Kurtyka J., Starostwo spiskie (1412-1769/70), w: Terra Scepusiensis. Stan badań nad dziejami Spiszu, Levoča-Wrocław 2003, s. 487-533. Kus J., Inwentarz starostwa grodowego chełmskiego z 1769 r., „Rocznik Chełmski”, 2 (1996), s. 371-382. Kuwałek R., Kim był Widzący z Lublina (dostęp: http://www.jews-lublin.net/index.php/Kim_ by%C5%82_Widz%C4%85cy_z_Lublina_., 23.04.2009). Kuwałek R., Lubelskie synagogi (dostęp: http://www.tnn.lublin.pl, 3.04.2007). 268 Bibliograﬁa Kwolek J., Początki biskupstwa przemyskiego, „Roczniki Teoloﬁczno-Kanoniczne”, 3 (1956), z. 2, s. 129-152. Lacko M., Unio Užhorodiensis Ruthenorum Carpaticorum cum Ecclesia Catholica, Roma 1965. Ladenberger T., Zaludnienie Polski na początku panowania Kazimierza Wielkiego, Lwów 1930. Laszuk A., Ludność województwa podlaskiego w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa 1999. Laszuk A., Zaścianki i królewszczyzny: struktura własności ziemiańskiej w województwie podlaskim w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa 1998. Lechicki Cz., Kościół ormiański w Polsce, Warszawa 1928. Leszczyński A., Nazewnictwo organów samorządu żydowskiego w dawnej Rzeczypospolitej do 1764 r., w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, WrocławWarszawa-Kraków 1991, s. 26-33. Leszczyński A., Organizacja i ustrój gminny Żydów ziemi bielskiej w XVIII wieku, w: Polska czasów saskich, Białystok 1986, s. 109-112. Leszczyński A., Sejm Żydów Korony 1623-1764, Warszawa 1994. Leszczyński A., Zarys organizacji gminnej (kahalnej) województwa sandomierskiego od XV wieku do 1764 r., w: Ludność żydowska w regionie świętokrzyskim. Materiały z sesji naukowej w Starachowicach, 17 X 1987 r., red. Z. Guldon, Kielce 1989, s. 39-67. Leszczyński A., Żydzi ziemi bielskiej od połowy XVII do 1795, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1980. Lewko M., Czerwińsk nad Wisła, w: Encyklopedia Katolicka, t. 3, red. R. Łukaszyk, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, Lublin 1985, kol. 840-841. Librowski S., Kapituła katedralna włocławska, Warszawa 1949. Librowski S., Wizytacje diecezji włocławskiej, cz. 1: Wizytacje diecezji kujawskiej i pomorskiej, t. 1: Opracowanie archiwalno źródłoznawcze, z. 1: Wstęp ogólny, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 8 (1964), s. 5-186. Liedtke A., Zarys dziejów diecezji chełmińskiej, „Nasza Przeszłość”, 34 (1971), s. 59-116. Likowski E., Dzieje Kościoła unickiego na Litwie i Rusi w XVIII i XIX wieku, t. 1-2, Warszawa 1906. Lis E., Dzieje Żydów w Kolbuszowej do 1939 r., „Prace Historyczno-Archiwalne”, 11 (2002), s. 177-192. Litak S., Atlas Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku, Lublin 2006. Litak S., Formowanie sieci paraﬁalnej w Łukowskiem do końca XVI wieku. Studium geograﬁcznohistoryczne, „Roczniki Humanistyczne”, 12 (1964), z. 2, s. 5-136. Litak S., Kościół łaciński w Rzeczypospolitej około 1772 r. Struktury administracyjne, Lublin 1996. Litak S., Mapa wyznaniowa Rzeczypospolitej około 1772 roku (Religie – Wyznania – Kościoły – Metoda opracowania), w: Jezuicka ars historica. Prace oﬁarowane Księdzu Profesorowi Ludwikowi Grzebieniowi SI, red. M. Inglot, S. Obirek, Kraków 2001, s. 345-354. Litak S., Organizacja Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku ze szczególnym uwzględnieniem diecezji krakowskiej, w: Kościół katolicki w Małopolsce w średniowieczu i we wczesnym okresie nowożytnym, Kielce-Gdańsk 2001, s. 17-36. Litak S., Paraﬁe i ludność diecezji płockiej w II połowie XVIII w., „Studia Płockie”, 3 (1975), s. 227-245. Litak S., Paraﬁe w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku. Struktura, funkcje społeczno-religijne i edukacyjne, Lublin 2004. Litak S., Sieć paraﬁalna archidiakonatu radomskiego w okresie przedrozbiorowym, „Sprawozdania TNKUL”, 9 (1958), s. 102-107. Litak S., Skarbek J., Kościół na ziemiach polskich 1715-1848, w: Historia Kościoła, t. 4: 1715-1848, red. L.J. Rogier, R. Aubert, M.D. Knowles, Warszawa 1987, s. 393-520. Litak S., Struktura i funkcje paraﬁi w Polsce, w: Kościół w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 2, Kraków 1968, s. 259-481. Bibliograﬁa 269 Litak S., The Atlas of Religious and Ethnic Relations in the Polish-Lithuanian Commonwealth in the Second Half of the 18th Century, w: Churches, states, nations in the Enlightenment an in nineteenth century. Eglises, états, nations a l’époque des Lumières et au XIX e siècle, ed. M. Filipowicz, Lublin 2000, s. 54-59. Ludkiewicz Z., Osady holenderskie na nizinie sartawicko-nowskiej, Toruń 1934. Łaguna S., Pierwsze wieki Kościoła polskiego, „Kwartalnik Historyczny”, 5 (1891), s. 549-568. Łastowskij W.W. [Ластовський В.В.], Між суспільством і державою. Православна церква в Україні наприкінці ХVII- у ХVIII ст. в історії та історіографії, Київ 2008. Łoś W. [Лось В.], Корпус церковних джерел з історії Греко-уніатської церкви на Правобережній Україні кінця XVIII – першої половини XIX ст.:класифікація та інформаційні можливості, „Бібліотечний вісник”, 6 (2007), s. 11-16. Łukaszewicz J., Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kościółków, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych w dawnej dyecezyi poznańskiej, t. 1-3, Poznań 1858-1863. M. Kędelski, Przedrozbiorowy spis ludności diecezji poznańskiej (1765-1769), „Przeszłość Demograﬁczna Polski”, 17 (1986), s. 227-235. M. Surdacki, Ludność Małopolski w połowie XVIII wieku, „Roczniki Humanistyczne”, 32 (1984), z. 2, s. 165-204. Madej J., „Polonia… 1770” Karola de Perthéesa na tle osiemnastowiecznej kartografii polskiej i krajów ościennych, Warszawa 1987. Magocsi P.R., A history of Ukraine, Toronto 1996. Magocsi P.R., Adaptacja bez asymilacji: fenomen greckokatolickiej eparchii w Mukaczewie, w: Polska-Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 4, red. S. Stępień, Przemyśl 1998, s. 233-238. Magocsi P.R., Geoﬀrey J., Ukraine: A Historical Atlas, Toronto 1985. Magocsi P.R., The Carpatho-Russyns, „Carpatho-Russyn American”, 18 (1995), nr 2 (dostęp: http:// www.carpatho-rusyn.org/cra/, 25.01.2010). Mahler R., Żydzi w dawnej Polsce w świetle cyfr. Struktura demograﬁczna i socjalno-ekonomiczna Żydów w Koronie w XVIII wieku, Warszawa 1958. Małłek J., Dwie części Prus - nowe spojrzenie, w: Prusy Książęce i Prusy Królewskie w XVI-XVIII wieku, red. J. Wijaczka, Kielce 1997, s. 7-15. Manteuﬀel T., Metoda oznaczania granic w geograﬁi historycznej, w: Księga Pamiątkowa ku uczczeniu dwudziestopięcioletniej działalności naukowej prof. Marcelego Handelsmana, Warszawa 1929, s. 221-228. Markiewicz J., Szczygieł R., Śladkowski W., w: Dzieje Biłgoraja, Lublin 1985. Maroszek J., Dziedzictwo unii kościelnej w krajobrazie kulturowym Podlasia 1596-1996, Białystok 1996. Materialien zur Bevölkerungskunde Kreis Bütow in Pommern Ältere Zeit, hrsg. K.D. Kreplin. Materiały do słownika historyczno-geograﬁcznego województwa krakowskiego w dobie Sejmu Czteroletniego (1788-1792), red. W. Semkowicz, z. 1-2, Wrocław-Warszawa-Kraków 1960. Matwijowski K., Żydzi i Ormianie w Rzeczypospolitej Obojga Narodów (wiek XVI do XVIII), w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 162-169. Medyńska-Gulij B., Lorek D., Pruskie mapy topograﬁczne dla Wielkopolski do 1803 roku, „Badania ﬁzjograﬁczne nad Polską Zachodnią. Seria A. Geograﬁa ﬁzyczna, 59 (2008), s. 29-42. Merczyng H., Zbory i senatorowie protestanccy w dawnej Polsce, w: Krasiński W., Zarys dziejów powstania i upadku reformacji w Polsce, Warszawa 1905, s. 125-263. Michaluk D., Ziemia mielnicka województwa podlaskiego w XVI-XVII wieku, Toruń 2002. 270 Bibliograﬁa Michałowska A., Między demokracją a oligarchią. Władze gmin żydowskich w Poznaniu i Swarzędzu, Warszawa 2000. Michałowska A., Szlakiem najstarszych synagog w Polsce: Podlasie i Lubelszczyzna (dostęp: http:// www.mowiawieki.pl/, 4.04.2007). Mierzwiński H., Osadnictwo tatarskie na Podlasiu za Jana III Sobieskiego, „Podlaski Kwartalnik Kulturalny”, 1997, nr 2, s. 40-49. Mietz A., Archidiakonat kamieński archidiecezji gnieźnieńskiej: struktura terytorialna i stan kościołów w czasach staropolskich 1512-1772, Włocławek 2005. Mironowicz A., Chrystianizacja Europy Środkowo-Wschodniej, w: Kościół prawosławny w dziejach Rzeczypospolitej i krajów sąsiednich, red. Piotr Chomik, Białystok 2000., s. 51-67. Mironowicz A., Kościół prawosławny w dziejach Rzeczypospolitej, Białystok 2001. Mironowicz A., Monastery prawosławne na terenie diecezji chełmsko-bełskiej, w: Zakony i klasztory w Europie Środkowo-Wschodniej. X-XX , red. H. Gapski, J. Kłoczowski, Lublin 1999, s. 337-364. Mironowicz A., Organizacja kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej do końca XVIII w., w: Europa Orientalis. Polska i jej wschodni sąsiedzi od średniowiecza po współczesność. Studia i materiały oﬁarowane profesorowi Stanisławowi Alexandrowiczowi w 65 rocznicę urodzin, pod red. Z. Karpusa, T. Kempy i D. Michaluk, Toruń 1996., s. 211-218. Mironowicz A., Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI-XVII wieku, Białystok 1991. Morgenstern J., Z dziejów Żydów w Kraśniku do połowy XVII wieku, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 1960, nr 34, s. 71-96. Moritz A., Müller H.J., Pohlig M., Konfesjonalizacja Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku?, „Kwartalnik Historyczny”, 108 (2001), nr 1, s. 37-46. Motsch Ch., Grenzgesellschaft und frühmoderner Staat. Die Starostei Draheim. Zwischen Hinterpommern, der Neumark und Grosspolen (1575-1805), Göttingen 2001. Motylewicz J., Przywileje Żydów dobromilskich z 1612 i 1756 r., „Rocznik Przemyski”, 32 (1996), z. 1, s. 125-139. Motylewicz J., Społeczności etniczne w miastach województwa ruskiego w XVI-XVIII wieku, „Studia Przemyskie”, 2 (2004), s. 13-26. Motylewicz J., Społeczność unicka w miastach województwa ruskiego w XVII i XVIII wieku, w: Polska-Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 4, Przemyśl 1998, s. 189-197. Mucha J., Organizacja diecezji kamienieckiej do roku 1795, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”, 30 (1983), z. 4, s. 63-284. Müller E., Die Evangelischen Geistlichen Pommerns von der Reformation bis zur Gegenwart, t. 2, Stettin 1912. Müller W., Diecezja płocka od drugiej połowy XVI wieku do rozbiorów, „Studia Płockie”, 3 (1975), s. 153-226. Müller W., Diecezje w okresie potrydenckim, w: Kościół w Polsce, t. 2, Kraków 1969, s. 57-258. Müller W., Organizacja terytorialna diecezji płockiej w XVI-XVIII w., „Roczniki Humanistyczne”, 15 (1967), z. 2, s. 129-174. Müller W., Organizacja terytorialna diecezji przemyskiej w okresie przedrozbiorowym 1375-1772, „Nasza Przeszłość”, 46 (1976), s. 29-52. Müller W., Żydzi w relacjach ad limina biskupów polskich z XVII i XVIII wieku, w: Religie – edukacja – kultura. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Litakowi, red. M. Surdacki, s. 79-85. Müllerowa L., Stan osadnictwa i stosunki własnościowe w powiecie urzędowskim w ostatnich latach dawnej Rzeczypospolitej, w: Z dziejów powiatu kraśnickiego, Lublin 1964, s. 180-185. Bibliograﬁa 271 Muszyńska J., Żydzi w Lublinie w 1774 r., w: Żydzi w Lublinie, t. 2, red. T. Radzik, Lublin 1998, s. 115-128. Muszyńska J., Żydzi w miastach województwa sandomierskiego i lubelskiego w XVIII w. Studium osadnicze, Kielce 1998. Nabywaniec S., Diecezja przemyska greckokatolicka w latach 1772-1795, „Premislia Christiana”, 5 (1992/1993), s. 9-294. Nabywaniec S., Unicka archidiecezja kijowska w okresie rządów arcybiskupa metropolity Felicjana Filipa Wołodkowicza 1762-1778, Rzeszów 1998. Natanson-Leski J., Dzieje granicy wschodniej Rzeczypospolitej, Lwów-Warszawa 1922. Natanson-Leski J., Rozwój terytorialny Polski, Warszawa 1964. Noga Z., Słownik miejscowości księstwa siewierskiego, Katowice 1994. Nowacki J., Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. 1-2, Poznań 1964. Nowak Z.H., Dzieje Żydów w Prusach Królewskich do roku 1772. Charakterystyka, w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej. Materiały z konferencji „Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej szlacheckiej”. Międzywydziałowy Zakład Historii i Kultury Żydów w Polsce, Uniwersytet Jagielloński, 22-26 IX 1986, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991, s. 136-143. Nowakowski A., Dzieje ustroju i prawa Księstwa Siewierskiego, Warszawa 1993. Nowakowski A., Status Drahimia w przedrozbiorowej Polsce, „Przegląd Zachodniopomorski”, 35 (1991), z. 3, s. 5-25. Ochmański J., Biskupstwo wileńskie w średniowieczu, Poznań 1972. Odyniec W., Dzieje Prus Królewskich, Warszawa 1972. Olczak S., Kościoły paraﬁalne w archidiakonacie włocławskim XVI-XVIII w., Lublin 2004. Olczak S., Rozwój sieci paraﬁalnej w diecezji wileńskiej do II poł. XVIII w., „Studia Teologiczne”, 5-6 (1987-1988), s. 102-117. Opas T., Sytuacja ludności żydowskiej w miastach szlacheckich województwa lubelskiego, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 1968, nr 67, s. 3-37. Pałucki W., Przynależność własnościowa osad, w: Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2, red. W. Pałucki, Warszawa 1973, s. 88-102. Parchomienko W. [Пархоменко В.], Очерк истории Переяславско-Бориспольской епархии (1733-1785 гг.) в связи с общим ходом малороссийской жизни того времени, Полтава 1908. Pawicki J., Z dziejów Śmigla (dostęp: http://www.ck.smigiel.pl, 10.02.2006). Pawlak M., Reformacja i kontrreformacja w Elblągu w XVI-XVIII wieku, Bydgoszcz 1994. Pawłowicz K., Kościoły Gdańska i Sopotu, Gdańsk 1992. Pekar A.B., The History of the Church in Carpathian Rus’, New York 1992. Penkalla A., Synagoga i gmina w Szydłowie, „Biuletyn ŻIH”, 1982, nr 1-2, s. 57-70. Penner H., Die ost- und westpreussischen Mennoniten in ihrer religiösen und sozialen Leben in ihrer kulturellen und wirtschaftlichen Leistungen, t. 1, Weierhof/Pfalz 1978. Petrowicz G., La Chiesa Armena in Polonia (1686-1954), Roma 1988. Petrowicz G., La Chiesa Armena in Polonia, t. 1: 1350-1624, Roma 1971. Petrowycz W., Prawosławne i greckokatolickie cerkwie Włodzimierza Wołyńskiego XV-XVIII stulecia, w: Do piękna nadprzyrodzonego. Sesja naukowa na temat rozwoju sztuki sakralnej od X do XX wieku na terenie dawnych diecezji chełmskich Kościoła rzymskokatolickiego, prawosławnego, greckokatolickiego, T. 1: Referaty, Chełm 2003, s. 98-109. Pęckowski J., Dzieje miasta Rzeszowa do końca XVIII w., Rzeszów 1913. Piechotka M., Piechotka K., Bramy Nieba. Bożnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1999. 272 Bibliograﬁa Piechotka M., Piechotka K., Bramy nieba: bóżnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1996. Piechotka M., Piechotka K., Dzielnice żydowskie w strukturze przestrzennej miast polskich, w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 306-320. Pinkas hakehillot Polin, vol. 1-8, Jerusalem 1976-2005 (dostęp: Encyclopedia of Jewish Communities in Poland, http://www.jewishgen.org/Yizkor/, 8.02.2007). Piwowar E., Prawosławna diecezja przemyska w XVII w., „Rocznik Historyczno-Archiwalny”, 5 (1988), s. 49-63. Pochilewicz L. [Похилевич Л.], Сказания о населенных местностях Киевской губернии, Киев 1864. Podhorodecki L., Chanat Krymski i jego stosunki z Polską w XV-XVIII w., Warszawa 1987. Podraza A., Małopolska jako region historyczny: (rozważania na tle zainteresowań historią regionalną), „Małopolska”, 1 (1999), s. 11-36. Podraza A., Żydzi i wieś w dawnej Rzeczypospolitej, w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 237-256. Popek L., Świątynie Wołynia, t. 1, Lublin 1997. Poppe A., Państwo i Kościół na Rusi w XI wieku, Warszawa 1968. Potkański K., Granice biskupstwa krakowskiego, Kraków 1900. Półćwiartek J., Nacje i religie na pograniczu etnicznym polsko-ukraińskim czasów nowożytnych. Próba bilansu, w: Sąsiedztwo: osadnictwo na pograniczu etnicznym polsko-ukraińskim, red. J. Półćwiartek, Rzeszów 1997, s. 33-53. Półćwiartek J., Paraﬁe greckokatolickie diecezji przemyskiej w XVIII w. Stan organizacyjny, pozycja gospodarcza i społeczna, w: Polska-Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 3, Przemyśl 1996, s. 91-99. Przyboś K., Granice ziemi lwowskiej (wraz z powiatem żydaczowskim), „Rocznik Przemyski”, 35 (1999), z. 4: Historia, s. 3-13. Przyboś K., Granice ziemi przemyskiej w czasach nowożytnych XVI-XVIII w., „Rocznik Przemyski”, 29-30 (1993-1994), z. 1-10, s. 189-200. Przyboś K., Granice ziemi sanockiej w czasach nowożytnych, „Rocznik Przemyski”, 32 (1996), z. 1, s. 21-30. Ratzlaﬀ E. L., Im Weichselbogen. Mennonitensiedlungen in Zentralpolen, Winnipeg 1971. Rąkowski G., Przewodnik po Ukrainie Zachodniej, część 3: Ziemia Lwowska, Pruszków 2007. Rhode A., Geschichte der Evangelischen Kirche im Posener Lande, Würzburg 1956. Romanowicz W., Pogranicze jako przedmiot badań społecznych, „Rozprawy Naukowe. Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej”, 1 (2007), s. 87-97. Rose R., Die Kirchenbücher der evangelischen Kirchen Ost- und West-Preußen: nebst einem Verzeichnis der Militär-Kirchenbücher der Provinz West- Preußen und der katolischen Kirchenbücher der Diözese Ermland, 1909. Rospond S., Słownik nazw geograﬁcznych Polski zachodniej i północnej, t. 1-2, Warszawa 1951. Rozwałka A., Sieć osadnicza w archidiakonacie lubelskim w średniowieczu. Studium archeologiczno-historyczne, Lublin 1999. Rozynkowski W., Patronat nad paraﬁami w średniowiecznej diecezji chełmińskiej, „Roczniki Humanistyczne”, 49 (2001), z. 2, s. 111-151. Rozynkowski W., Powstanie i rozwój sieci paraﬁalnej w diecezji chełmińskiej w czasach panowania zakonu krzyżackiego, Toruń 2000. Różański M., Sieć paraﬁalna w archidiakonacie łęczyckim w okresie staropolskim, „Colloquia Theologica Adalbertina. Biblica, Patristica et Historica”, 5 (2004), s. 53-65. Bibliograﬁa 273 Rusiński W., Osady tzw. „Olędrów” w dawnym województwie poznańskim, Poznań-Kraków, 1937-47. Rutkowski H., Osadnictwo. Lokalizacja miejscowości, w: Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2, red. W. Pałucki, Warszawa 1973, s. 64-76. Sadowski A., Pogranicze. Studia społeczne. Zarys problematyki, „Pogranicze. Studia społeczne”, 1 (1992), s. 5-7. Sadowski A., Socjologia pogranicza, w: Wschodnie pogranicze w perspektywie socjologicznej, red. A. Sadowski, Białystok 1995, s. 12-19. Sadowski A., The Borderlands of Civilizations as a Research Category in the Sociology of Borderland, „Limes”, 2 (2009), nr 1, s. 82-92. Sakowicz E., Kościół prawosławny w Polsce w epoce Sejmu Wielkiego, Warszawa 1935. Samsonowicz H., Grupy etniczne w Polsce XV wieku, w: Ojczyzna bliższa i dalsza. Studia historyczne oﬁarowane Felikowski Kirykowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, Kraków 1993, s. 461-469. Schilling H., Konfessionelle und politische Identität in früneuzeitlichen Europa, w: Nationale, etnischen Minderheiten und regionale Identitäten in Mittelalter und Neuzeit”, hrsg. A. Czacharowski, Toruń 1994, s. 103-123. Schipper I., Wewnętrzna organizacja Żydów w dawnej Rzeczypospolitej, w: Żydzi w Polsce Odrodzonej, Warszawa 1933, t. 1, s. 81-110. Schletz A., Zarys historyczny Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia w Polsce, „Nasza Przeszłość”, 12 (1960), s. 59-172. Schorr M., Organizacya Żydów w Polsce od najdawniejszych czasów aż do r. 1772, „Kwartalnik Historyczny”, 13 (1899), s. 482-520, 734-775. Schorr M., Żydzi w Przemyślu do końca XVIII wieku, Jerozolima 1991. Schwarzfeld E., The Jews of Moldavia at the Beginning of the Eighteenth Century, „The Jewish Quarterly Review”, 16 (1903), nr 1, s. 113-134. Semkowicz W., Atlas historyczny Polski (Program wydawnictwa), „Prace Komisji dla Atlasu Historycznego Polski”, 1 (1922), s. 1-16. Semkowicz W., Ród Pałuków, „Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział Historyczno-Filozoﬁczny”, 49 (1907). Semrau A., Thorn in den Jahren 1770-1793, „Mitteilungen des Coppernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn”, 8 (1893), s. 1-44. Serczyk A., Koliszczyzna, Kraków 1968. Shaibowicz J., Towards a History of the Brzezin Kehilah [Jewish Community] General Features of Past Community Life in Poland (dostęp: http://www.jewishgen.org/yizkor/brzeziny/brz078. html, 14.10.2005). Shmeruk Ch., Chasydyzm i kahał, w: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej. Materiały z konferencji „Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej szlacheckiej”, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław-Warszawa-Kraków, s. 59-65. Siemianczuk H., Prawosławne monastery Podlasia w latach 1786-1789, „Białoruskie Zeszyty Historyczne”, 11 (1999), s. 213-227. Silnicki T., Organizacja archidiakonatu w Polsce, Lwów 1927. Sinagogi [Синагоги] України. Вісник інституту Укрзахідпроектреставрації, 9 (1998). Skinner B., Borderlands of Faith: Reconsidering the Origins of a Ukrainian Tragedy, „Slavic Review”, 64 (2005), nr 1, s. 88-116. Skoczylas I. [Скочиляс І.] , Генеральні візитації в українсько-білоруських єпархіях Київської уніатської митрополії. 1596-1720 роки, „Записки НТШ. Праці Історично-філософської секції”, 238 (1999), s. 46-94. 274 Bibliograﬁa Skoczylas I. [Скочиляс І.], Spis cerkwi unickiej archidiecezji lwowskiej w II połowie XVIII w., Lwów 2005 (maszynopis w posiadaniu Autora). Skoczylas I. [Скочиляс І.], Адміністративно-територіальний устрій Львівської єпархії в першій половині XVIII ст.: межі єпархії, поділ на офіціалати та деканати (спроба картографування), w: Картографія та історія України. Збірник наукових праць. Львів– Київ–Нью-Йорк, 2000, s. 149-169. Skoczylas I. [Скочиляс І.], Барський крилос Львівської єпархії на Поділлі: організаційна структура, поділ на намісництва (деканати) і парафіяльна мережа (1747-1795 роки), „Записки НТШ. Праці Комісії спеціяльних (допоміжних) історичних дисциплін”, 252 (2006), s. 269-303. Skoczylas I. [Скочиляс І.], Генеральні візитації Київської унійної митрополії ХУІІ-ХУІІІ століть: Львівсько-Галицько-Кам’янецька єпархія, т. 2: Протоколи генеральних візитацій, Львів 2004. Skoczylas I. [Скочиляс І.], Недатований реєстр духовенства, церков і монастирів Львівської єпархії за владицтва Йосифа Шумлянського, „Записки НТШ. Праці Комісії спеціальних (допоміжних) історичних дисциплін”, 240 (2000), s. 530-589. Skoczylas I. [Скочиляс І.], Південна межа Галицької (Львівської) єпархії у XV–XVIII століттях (Історико-географічний аспект), „Український археографічний щорічник. Нова серія”, 13-14 (2009), s. 303-325. Skoczylas I. [Скочиляс І.], Релігія та культура Західної Волині на початку XVIII ст. За матеріялами Володимирського собору 1715 р., Львів 2008. Skoczylas I. [Скочиляс І.], Язловецьке намісництво на Західному Поділлі у XVII – першій половині XVIII століть: територіальний „родовід” та парафіяльна мережа (історикогеографічний аспект), „Український археографічний щорічник. Нова серія”, 10-11 (2006), s. 222-239. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej z oznaczeniem terytorialnie im właściwych urzędów oraz urządzeń komunikacyjnych, pod red. T. Bystrzyckiego, Przemyśl Warszawa [1933]. Słownik Geograﬁczny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Waleski, t. 1-15, Warszawa 1880-1914. Słownik historyczno-geograﬁczny ziemi wieluńskiej w średniowieczu, oprac. R. Rosin, Warszawa 1963. Słupecki L.P., Dzieje Czerska w XII-XIV wieku, „Wschodni Rocznik Humanistyczny”, 3 (2006), s. 9-36. Smend G., Christian Siegmund Thomas; Eine 200 Jahr-Erinnerung fuer die evangelische Kirche in Polen, Posen 1937. Smirnow J., Katedra ormiańska we Lwowie. Dzieje archidiecezji ormiańskiej lwowskiej, Lwów 2002. Smoleński W., Szkice z dziejów szlachty mazowieckiej, Kraków 1908. Sokolova A., Dymshits V., Stone synagogues of the sixteenth-eighteenth century in the Ukraine and Byelorussia (dostęp: http://judaica.spb.ru/artcl/a6/archsyn_e.shtml, 25.08.2009). Šoltés P., Spiš v dejinách gréckokatolíckej cirkvi v 18. storočí, w: Terra Scepusiensis. Stan badań nad dziejami Spiszu, Levoča-Wrocław 2003, s. 615-636. Sosna G., Chrystianizacja Podlasia, w: Kościół prawosławny w dziejach Rzeczypospolitej i krajów sąsiednich, red. Piotr Chomik, Białystok 2000., s. 120-131. Spirydonow M.F. [Спиридонов М.Ф.], Закрепощение крестьянства Беларуси (XV–XVI вв.), Мińsk 1993. Staniszewski P., Terytorium archidiakonatów: łęczyckiego i łowickiego w okresie przedrozbiorowym, „Studia Loviciensia”, 3 (2001), s. 255-266. Bibliograﬁa 275 Stankowa M., Powiat urzędowski w Polsce przedrozbiorowej pod względem prawno-ustrojowym, w: Z dziejów powiatu kraśnickiego, Lublin 1964, s. 49-55. Steinberg M., Żydzi w Jarosławiu, Jarosław 1939. Stern S., Der Preussische Staat und die Juden, t. 3: Die Zeit Friedrichs des Grossen, Tübingen 1971. Stockij J. [Стоцький Я.], Монастир Отців Василіян Чесного Хреста Господнього в Бучачі 1712-1996, Львів 1997. Stopka K., Kościół ormiański na Rusi, „Nasza Przeszłość”, 62 (1984), s. 27-95. Stopka K., Ormianie w Polsce dawnej i dzisiejszej, Kraków 2000. Sułowski Z., Diecezja przemyska w średniowieczu, „Nasza Przeszłość”, 46 (1976), s. 11-27. Sułowski Z., Pierwszy Kościół Polski, w: Chrześcijaństwo w Polsce, red. J. Kłoczowski, Lublin 1992, s. 17-52. Sułowski Z., Początki organizacji kościelnej na Mazowszu, „Studia Płockie”, 3 (1975), s. 35-43. Surdacki M., Stosunki wyznaniowe w diecezji krakowskiej w połowie XVIII wieku na podstawie „Wizytacji” i „Tabel” biskupa A.S. Załuskiego, „Roczniki Nauk Społecznych”, 11 (1983), z. 2, s. 103-137. Sygowski P., Dekanat kaszogrodzki unickiej diecezji chełmskiej, w: Zamojszczyzna i Wołyń w minionym tysiącleciu. Historia, kultura i sztuka, red. J. Feduszka in., Zamość 2000, s. 120-126. Szady B., Mapa unickiej diecezji chełmskiej z 1782 r. jako przykład kartograﬁi wyznaniowej, w: Dawna mapa źródłem wiedzy o świecie, red. S. Alexandrowicz, R. Skrycki, Szczecin 2008, s. 297-317. Szady B., Prawo patronatu w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych, Lublin 2002. Szady B., Wspólnoty wyznaniowe w Chełmie do końca XVIII wieku, w: Chełm nieznany. Ludzie Miejsca - Wydarzenia, red. M. Karwatowska, Chełm 2009, s. 289-302. Szafran P., Rozwój średniowiecznej sieci paraﬁalnej w Lubelskiem, Lublin 1958. Szałygin J., Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego na ziemi łęczyckiej, Warszawa 2008. Szugałowa I.M. [Шугальова І.М.], Устрій українських православних єпархій: традиційні засади і напрям еволюції (кінець XVIII-середина XIX ст.)., „Наукові праці історичного факультету Запорізького державного університету”, 8 (2004), s. 24-39. Szulc H., Geograﬁa historyczna osadnictwa wiejskiego w Polsce - kierunki i metody badań oraz perspektywy, „Przegląd Geograﬁczny”, 75 (2003), z. 3, s. 335-350. Szymański J., Biskupstwa polskie w wiekach średnich. Organizacja i funkcje, w: Kościół w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 1, Kraków 1966, s. 125-233. Szymański J., Powstanie archidiakonatu wojnickiego i jego organizacja, „Roczniki TeologicznoKanoniczne”, 5 (1959), z. 4, s. 83-102. Szyndler A., Osadnictwo żydowskie w Oświęcimiu w wiekach XVI-XVIII (do 1772 r.). Zarys problematyki, „Studia Judaica”, 5-6 (2002-2003), s. 41-56. Szyszman Sz., Karaimizm. Historia i doktryna, Wrocław 2005. Szyszman Sz., Osadnictwo karaimskie i tatarskie na ziemiach W. Księstwa Litewskiego, „Myśl Karaimska”, 10 (1932-1934), z. 10, s. 29-36. Śliwa T., Przemyska diecezja greckokatolicka w XVIII w. (do 1772 r.), w: Polska - Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 3: Studia z dziejów greckokatolickiej diecezji przemyskiej, red. S. Stępień, Przemyśl 1996, s. 79-89. Średzińska A., Życie codzienne miasteczka Łosice w XVII i XVIII wieku, Białystok 2005 (mps Archiwum Uniwersytetu w Białymstoku). The Encyclopedia of Jewish Life before and during the Holocaust, vol. 1-3, ed. S. Spector, G. Wigoder, New York 2001. The Encyclopedia of Jewish Life before and during the Holocaust, vol. 1-3, ed. S. Spector, New York 2001. 276 Bibliograﬁa The Mennonite Encyklopedia, vol. 1-4, Scottdale 1955-1959. Tieodorowicz N.I. [Теодорович H.И], w: Историко-статистическое описание церквей и приходов Волынской епархии, т. I-V, Почаев 1888–1903. Titow F.I. [Титов Ф.И.], Русская православная церковь в Польско-Литовском государстве в XVII-XVIII вв. (1654-1795 г.), Том 1. Западная русь в борьбе за веру и народность в XVIIXVIII вв. Первая половина тома (1654-1725 г.), Киев 1905. Tolstoy D., Le catholicisme Romaine en Russie, t. 1, Paris 1863. Topolska M.B., Społeczeństwo i kultura w Wielkim Księstwie Litewskim od XV do XVIII w., Poznań-Zielona Góra 2002. Topolski J., Pojęcie regionu historycznego. Cechy odrębności historycznej Wielkopolski, w: Dzieje Wielkopolski, t. 1: do roku 1793, red. J. Topolski, Poznań 1969, s. 23-30. Topolski J., Uwagi o strukturze gospodarczo-społecznej Wielkopolski w XVIII wieku, czyli dlaczego na jej terenie nie było żydowskich karczmarzy, w: Żydzi w Wielkopolsce na przestrzeni dziejów, red. J. Topolski, K. Modelski, Poznań 1995, s. 71-82. Trajdos T., Paraﬁe katolickie na średniowiecznym Podolu, „Україна в Центрально-Східній Європі”, 3 (2003), s. 101-116. Trajdos T., Kościół Katolicki na ziemiach ruskich Korony i Litwy za panowania Władysława II Jagiełły (1386-1434), Warszawa 1983. Trawkowski S., Opuscula medievistica. Studia nad historią społeczną Polski wczesnopiastowskiej, Warszawa 2005. Tylus S., Fundacje kościołów paraﬁalnych w średniowiecznej archidiecezji lwowskiej, Lublin 1999. Tylus S., Sieć paraﬁalna łacińskiej archidiecezji halickiej w średniowieczu, w: Średniowieczny Kościół Polski. Z dziejów duszpasterstwa i organizacji kościelnej, red. M. Zahajkiewicz, S. Tylus, Lublin 1999, s. 151-171. Tyszkiewicz J., Tatarzy na Litwie i w Polsce, Warszawa 1989. Urzędnicy podlascy w XIV-XVIII wieku. Spisy, oprac. E. Dubas-Urwanowicz i in., Kórnik 1994. Urzędnicy województwa bełskiego i ziemi chełmskiej XIV-XVIII wieku. Spisy, oprac. H. Gmiterek, R. Szczygieł, Kórnik 1992 (Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII-XVIII wieku, red. A. Gąsiorowski, t. 3, z. 2). Urzędnicy województwa krakowskiego XVI-XVIII wieku. Spisy, oprac. S. Cynarski, A. FalniowskaGradowska, Kórnik 1990. Urzędnicy województwa lubelskiego XVI-XVIII wieku. Spisy, oprac. W. Kłaczewski, W. Urban, Kórnik 1991. Urzędnicy województwa sandomierskiego XVI-XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Chłapowski, A. Falniowska-Gradowska, Kórnik 1993. Verbin M., Wooden Synagogues of Poland in the 17 and 18 Century, Herzliya Museum 1990. Vishnitzer M., A Jewish Diarist of the Eighteenth Century: Social and Economic Conditions of the Jews in Eastern Europe, „The Jewish Quarterly Review”, New Series, 12 (1921), nr 1, s. 1-24. Warężak J., Osadnictwo kasztelanii łowickiej (1136-1847), cz. 1, Łódź 1952. Warężak J., Rozwój uposażenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego w średniowieczu z uwzględnieniem stosunków gospodarczych w XIV i XV w. Lwów 1929. Warężak J., Słownik historyczno-geograﬁczny Księstwa Łowickiego, cz. 2, z. 1-2, Łódź 1967. Waschinski E., Wie groß war die Bevölkerung Pommerellens, ehe Friedrich der Große das Land übernahm? Historisch-statistische Skizze, Danzig-Brüning 1907. Wasyl F., Ormiański spis status animarum paraﬁi Horodenka z 1808 r., „Prace Historyczno-Archiwalne”, 19 (2007), s. 193-209. Bibliograﬁa 277 Wawryk M [Ваврик М.], Нарис розвитку і стану Василіянського Чинa XVII—XX ст., Рим 1979. Wehrmann M., Die Kirchenbücher in Pommern, „Baltische Studien”, 42 (1892), s. 201-280. Weinryb B.D., The Hebrew Chronicles on Bohdan Khmel'nyts'kyi and the Cossack-Polish War, „Journal of the Harvard Ukrainian Research Institute”, 1(2) June 1977, s. 153-177. Wereda D. [Вереда Д.], Адміністративні структури Берестейського офіціялату ВолодимирськоБерестейської унійної єпархії у XVIII ст., „Ковчег”, 5 (2007), s. 150-166. Wereda D., Bazylianie w unickiej diecezji brzeskiej w XVIII wieku, „Białoruskie Zeszyty Historyczne”, 19 (2003), s. 110-125. Wereda D., Kolatorowie paraﬁi unickiej diecezji brzeskiej w XVIII wieku, „Roczniki Humanistyczne”, 48 (2000), z. 2, s. 113-143. Wereda D., Unicka diecezja brzeska w latach 1720-1795, Lublin 2000 (rozprawa doktorska KUL). Werner A., Geschichte der evangelischen Parochien in der Provinz Posen, Lissa 1904. Węda Ł., Paraﬁa muzułmańska w Studziance - zarys dziejów 1679-1915, „Radzyński Rocznik Humanistyczny”, 5 (2007), s. 17-29. Węgrzynek H., Żydzi w Koronie i Litwie w XV i XVI wieku, „Kalendarz żydowski”, 1986-87, s. 33-45. Wiebe H., Das Siedlungswerk Niederländischer Mennoniten im Weichseltal zwischen Fordon und Weissenberg bis zum Ausgang des 18. Jahrh., Marburg/Lahn 1952. Wijaczka J., Od połowy XVII po schyłek XVIII w., w: Atlas historii Żydów polskich, red. W. Sienkiewicz, Warszawa 2010. Wiśniewski J., Dekanat opoczyński, Radom 1913. Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w pińczowskiem, skalbmierskiem i wiślickiem, Marjówka 1927. Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w powiecie włoszczowskim, Marjówka Opoczyńska 1932. Wiśniewski J., Osadnictwo tatarskie w Sokólskiem i na północnym Podlasiu, „Rocznik Białostocki”, 16 (1989), s. 325-405. Wiśniewski J., Rozwój osadnictwa na pograniczu polsko-rusko-litewskim od końca XIV do połowy XVII wieku, „Acta Baltico-Slavica”, 1 (1964), s. 115-135. Wiśniewski T., Bóżnice Białostocczyzny. Żydzi w Europie Wschodniej do roku 1939, Białystok 1992. Wiśniowski E., Diecezja płocka u progu czasów nowożytnych, „Studia Płockie”, 3 (1975), s. 119-152. Wiśniowski E., Paraﬁe w średniowiecznej Polsce, Lublin 2004. Wiśniowski E., Paraﬁe w średniowiecznej Polsce. Struktura i funkcje społeczne, Lublin 2004. Wiśniowski E., Prepozytura wiślicka do schyłku XVIII wieku. Materiały do struktury organizacyjnej, Lublin 1976. Witkowska A., Przemiany XIII wieku (1198-1320), w: Chrześcijaństwo w Polsce, red. J. Kłoczowski, Lublin 1992, s. Wojciechowski S., Gmina żydowska w Lublinie w XVI wieku, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 1952, nr 2, s. 204-230. Wojciechowski Z., Momenty terytorialne organizacyi grodowej w Polsce piastowskiej, Lwów 1924. Wojtyska H.D., Nieznana relacja o rzymskokatolickiej diecezji kijowskiej z roku 1659, „Roczniki Teologiczne”, 43 (1996), z. 4, s. 275-282. Wołoszyn J. [Волошин Ю.], Розкольницькі слободи на території Північної Гетьманщини у ХVIII ст. (історико-демографічний аспект), Полтава 2005. Wołyniak [J.M. Giżycki], Zniesione kościoły i klasztory rzymsko-katolickie przez rząd rosyjski w wieku XIX-tym w diecezji łuckiej, żytomierskiej i kamienieckiej (gub. wołyńskiej, kijowskiej i podolskiej), „Nova Polonia Sacra”, 1 (1928), 1-312. 278 Bibliograﬁa Wyrobisz A., Ludność żydowska w Tarłowie (od połowy XVI do końca XVIII wieku), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 1 (89), 1974, s. 3-17. Wyrobisz A., Mniejszości etniczne i wyznaniowe w miastach Europy wczesnonowożytnej (XVIXVIII) w., w: Ojczyzna bliższa i dalsza. Studia historyczne oﬁarowane Felikowski Kirykowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, Kraków 1993, s. 471-484. Wyszomirski T., Z przeszłości zboru protestanckiego w Węgrowie w XVII i XVIII w., „Odrodzenie i Reformacja”, 4 (1959), s. 137-155. Zięba A., Łemkowie i Łemkowszczyzna w historiograﬁi polskiej, „Łemkowie i Łemkoznawstwo w Polsce”, 5 (1997), s. 31-43. Związek J., Przynależność kościelna pogranicza Wielko- i Małopolski ze Śląskiem, „Zeszyty Historyczne WSP w Częstochowie”, 2 (1994), s. 53-98. Żarkich M.I. [Жарких М.І.], Храми Поділля (dostęp: http://www.myslenedrevo.com.ua/studies/ xramypod/45mohyliv.html, 30.07.2009). „Żydowski Akropol”. Dawna dzielnica Rzeszowa, oprac. A. Szela, Rzeszów 1994. Mapy i plany 3rd Military Mapping Survey of Austria-Hungary, 1900 (dostęp: http://lazarus.elte.hu/hun/digkonyv/topo/200e/40-53.jpg, 29.12.2005). Babirecki J., Polska w roku 1771, Kraków 1905. Budzyński Z., Kresy południowo-wschodnie w drugiej połowie XVIII wieku, t. 2, Przemyśl-Rzeszów 2006-2008. Die kirchliche Organisation um 1785, bearb. R. Ruprecht, B. Jähnig, w: Historisch-Geographischer Atlas des Preußenlandes, hrsg. H. Mortensen, G. Mortensen, R. Wenskus, Lieferung 2, Wiesbaden 1969 (mapa). Gistaryczny [Гістарычны] атлас Беларусі. Беларусь са старажытных часоў да канца XVIII ст., ред. M. Спірыдонаў, В. Мікалаевіч, П. Казанэцкі, Варшава-Мінск 2008. Jedin H., Latourette K.S., Martin J., Atlas zur Kirchengeschichte: die christlichen Kirchen in Geschichte und Gegenwart, Freiburg 1987. Józef Aleksander Jabłonowski, Giovanni Antonio Rizzi Zannoni, w: Carte de la Pologne, 1772 (1:692000). Karol de Perthées, Polonia secundum legitimas projectionis stereographicae regulas et iuxta recentissimas observationes adhibitis, 1770 (1:934 000). Karta dawnej Polski z przyległymi okolicami krajów sąsiednich, opr. W. Chrzanowski, Paryż 1859. Litak S., Atlas Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku, Lublin 2006 (mapa główna). Mapa województwa krakowskiego z doby Sejmu Czteroletniego (1788-1792), oprac. S. Buczek, Kraków 1930. Mappa dioeceseos Chełmensis et Bełzensis, quam iussu excelsi caesareo regii gubernii in regnis Galliciae et Lodomeriae illustrissimus excellentissimus ac reverendissimus dominus dominus Maximilianus Ryło episcopus Chełmensis et Bełzensis ritus graeco-catholici -- curavit anno 1782, Biblioteka Uniwersytecka KUL. Planta Miasta Krakowa z przedmieściami Roku MDCCLXXXV zrobiona (tzw. Plan kołłątajowski Krakowa z 1785 r.), Muzeum Historyczne Miasta Krakowa. Topograﬁczna Karta Królestwa Polskiego (tzw. mapa Kwatermistrzostwa), 1822-1843 (1:126 000). Bibliograﬁa 279 Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku, red. M. Rutkowski, Warszawa 2008 (Atlas historyczny Polski). Województwo lubelskie w drugiej połowie XVI wieku, oprac. S. Wojciechowski, Warszawa 1966 (Atlas historyczny Polski). Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku, red. W. Pałucki, Warszawa 1993 (Atlas historyczny Polski). Ziemie Ruskie Rzeczypospolitej: epoka z przełomu wieku XVI-go na XVII-sty, oprac. A. Jabłonowski, Warszawa-Wiedeń 1889-1904 (Atlas historyczny Rzeczypospolitej Polskiej. Dział 2). Wykaz ważniejszych stron www http://www.jewishgen.org/Yizkor http://www.sztetl.org.pl http://www.jewishinstitute.org.pl http://www.jewishencyclopedia.com http://www.jezuici.krakow.pl http://www.izrael.badacz.org http://www.polin.org.pl WYKAZ SKRÓTÓW AAGn. – Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie AAL. – Archiwum Archidiecezjalne Lubelskie AALw. – Archiwum Archidiecezji Lwowskiej w Lubaczowie, inaczej: Archiwum Arcybiskupa Eugeniusza Baziaka AAP. – Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu AAPrz. – Archiwum Archidiecezjalne w Przemyślu Acta Congressus – Acta Congressus Generalis Judeorum Regni Poloniae (1580-1764), ed. I. Halperin, Jerozolima 1945. ADPel. – Archiwum Diecezjalne w Pelplinie ADS. – Archiwum Diecezjalne Siedleckie ADWł. – Archiwum Diecezjalne we Włocławku AJZR. 5.2. – Архивъ Югозападной Россiи издаваемый временною коммиссiею для разбора древнихъ актовъ, часть 5. том II: Переписи еврейского населения в Юго-Западном крае в 1765—1791 гг., Кiевъ 1890. AKMK. – Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie APL. – Archiwum Państwowe w Lublinie APP. – Archiwum Państwowe w Przemyślu arch – archidiakonat, oﬁcjalat, namiestnictwo generalne Bär, Kirchenbücher – Bär M., Die Kirchenbücher der Provinz Westpreussen, Danzig 1908. Barącz, Rys dziejów ormiańskich – Barącz S., Rys dziejów ormiańskich, Tarnopol 1869. beł – woj. bełskie Bem, Zarys dziejów – Bem K., Zarys dziejów zboru ewangelicko-reformowanego w Piaskach Luterskich (Wielkich) koło Lublina, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, 43 (1999), s. 86-98. BN. BOZ. – Biblioteka Narodowa. Biblioteka Ordynacji Zamojskich. Bóżnice Białostocczyzny – Wiśniewski T., Bóżnice Białostocczyzny. Żydzi w Europie Wschodniej do roku 1939, Białystok 1992. BPANKr. – Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Krakowie brac – woj. bracławskie brcz – bracia czescy brzkuj – woj. brzeskokujawskie 282 Wykaz skrótów BSSan. – Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego w Sandomierzu Budzyński, Kresy – Budzyński Z., Kresy południowo-wschodnie w drugiej połowie XVIII wieku, t. 1-3, Przemyśl-Rzeszów 2006-2008. Budzyński, Ludność, II – Budzyński Z., Ludność pogranicza polsko-ruskiego w drugiej połowie XVIII wieku, t. 2, Przemyśl-Rzeszów 1993. Budzyński, Struktura – Budzyński Z., Struktura terytorialna eparchii lwowskiej w świetle wizytacji ks. Mikołaja Szadurskiego (1758-1765), w: Religie-edukacja-kultura. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Litakowi, red. M. Surdacki, Lublin 2002, s. 127-142. byt – ziemia bytowska Chachaj, Rozwój sieci świątyń katolickich – Chachaj J., Rozwój sieci świątyń katolickich obrządku łacińskiego na terenie diecezji kijowskiej do połowy XVII wieku, Ecclesia – Cultura – Potestas. Studia z dziejów kultury i społeczeństwa. Księga poświęcona s. prof. U. Borkowskiej OSU, red. P. Kras i in., Kraków 2006, s. 85-104. Chachaj, Stan i odbudowa – Chachaj J., Stan i odbudowa sieci kościelnej w łacińskiej diecezji kijowskiej w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 87 (2007), s. 5-62. che – woj. chełmińskie CPAHU. – Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie Czaykowski, Regestr – „Regestr diecezjów” Franciszka Czaykowskiego czyli właściciele ziemscy w Koronie 1783-1784, oprac. K. Chłapowski, S. Górzyński, Warszawa 2006. d – patronat duchowny dek – dekanat, protopopia, namiestnictwo Die kirchliche Organisation um 1785 – Die kirchliche Organisation um 1785, bearb. R. Ruprecht, B. Jähnig, w: Historisch-Geographischer Atlas des Preußenlandes, hrsg. H. Mortensen, G. Mortensen, R. Wenskus, Lieferung 2, Wiesbaden 1969. diec – diecezja, eparchia Domańska, Kamienne drzewo płaczu – Domańska H., Kamienne drzewo płaczu. Gminy żydowskie województwa gdańskiego, ich dzieje i zabytki, Gdańsk 1991. dr – świątynia drewniana drah – ziemia drahimska Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. – Duh O., Pawlyszyn A., Spis paraﬁi eparchii lwowskiej z 1782 r. (rękopis w posiadaniu Autora). Dunin-Wąsowicz, Podziały administracyjne – Dunin-Wąsowicz A., Podziały administracyjne, w: Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2, red. W. Pałucki, Warszawa 1973, s. 35-63. Ehrhardt – Presbyterologie des evangelischen Schlesiens, Bd. 1-4, Liegnitz 1780-1790. EJCP. – Pinkas hakehillot Polin, vol. 1-8, Jerusalem 1976-2005 (dostęp: Encyclopedia of Jewish Communities in Poland, http://www.jewishgen.org/Yizkor/, 8.02.2007) EJL. – The Encyclopedia of Jewish Life before and during the Holocaust, vol. 1-3, ed. S. Spector, New York 2001. Fijałkowski, Kultura i sztuka religijna Żydów na Mazowszu – Fijałkowski P., Kultura i sztuka religijna Żydów na Mazowszu w XVI-XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Żydów”, 2007, nr 2, s. 142-163. Fijałkowski, Żydzi w województwach łęczyckim i rawskim – Fijałkowski P., Żydzi w województwach łęczyckim i rawskim w XV-XVIII wieku, Warszawa 1999. Flaga, Zakony męskie – Flaga J., Zakony męskie w Polsce w 1772 roku. Duszpasterstwo, Lublin 1991. Gąsiorowski, Karaimi w Koronie i na Litwie – Gąsiorowski S. Karaimi w Koronie i na Litwie w XVXVIII w., Kraków-Budapeszt 2008. Wykaz skrótów 283 Gil, Chełmska diecezja – Gil A., Chełmska diecezja unicka 1596-1810. Dzieje i organizacja, Lublin 2005. Gil, Prawosławna eparchia – Gil A., Prawosławna eparchia chełmska do 1596 r., Lublin-Chełm 1999. gn – woj. gnieźnieńskie grkat – katolicy ob. greckiego Harnoch – Harnoch A., Chronik und Statistik der evanglischen Kirche, Neidenburg 1890. Heppner, Herzberg, Aus Vergangenheit und Gegenwart – Heppner A., Herzberg I., Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der judischen Gemeinden in den Posener Landen, Koschmin 1904. IJCP. – IAJGS International Jewish Cemetery Project (dostęp: http://www.iajgsjewishcemeteryproject.org/, 9 lipca 1010) in – woj. inowrocławskie Jabłonowski, Ziemie ruskie – Ziemie Ruskie Rzeczypospolitej: epoka z przełomu wieku XVI-go na XVII-sty, opracował A. Jabłonowski, Warszawa-Wiedeń 1889-1904 (Atlas historyczny Rzeczypospolitej Polskiej. Dział 2). Janeczek, Osadnictwo – Janeczek A., Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od schyłku XIV do początku XVII wieku, Warszawa 1993. k – patronat królewski kal – woj. kaliskie kalw – kalwini kar – karaimi Karta dawnej Polski – Karta dawnej Polski z przyległymi okolicami krajów sąsiednich, opr. W. Chrzanowski, Paryż 1859 kij – woj. kijowskie Kizik, Mennonici – Kizik E., Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w II połowie XVII i w XVIII wieku, Gdańsk 1994. Klemp, Protestanci – Klemp A., Protestanci w dobrach prywatnych w Prusach Królewskich od drugiej połowy XVII do drugiej połowy XVIII wieku, Gdańsk-Wrocław 1994. kłs – kościół szpitalny Kołbuk 1998 – Kołbuk W., Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772 r., Lublin 1998. Kondratiuk, Dżereła z istorii – Кондратюк Р.Ю., Джерела з історії уніатської церкви південносхідної Волині другої половини ХVIII ст., „Архіви України”, № 4-5 / 2001 (dostęp: http:// www.archives.gov.ua/Publicat/AU/2001-4-5-5.php, 9 lipca 2010) Kossowski, Protestantyzm – Kossowski A., Protestantyzm w Lublinie i w Lubelskiem w XVI-XVII wieku, Lublin 1933. kr – woj. krakowskie Kriegseisen, Ewangelicy – Kriegseisen W., Ewangelicy polscy i litewscy w epoce saskiej (1696-1763), Warszawa 1996. Królik – Królik L., Organizacja diecezji łuckiej i brzeskiej od XVI do XVIII wieku, Lublin 1983. Kryczyński, Tatarzy – Kryczyński S., Tatarzy litewscy: próba monograﬁi historyczno-etnograﬁcznej, Warszawa 1938. Krykun – Крикун М., Адміністративно-територіальний устрій Правобережної України в XVXVIII ст.: Кордони воєводств у світлі джерел, Київ 1993. Kumor, Archidiakonat – Kumor B., Archidiakonat sądecki. Opracowanie materiałów źródłowych do Atlasu Historycznego Kościoła w Polsce, «Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne», 8-9 (1964-1965), s. 271-304, 93-286. 284 Wykaz skrótów Kumor, Prepozytura – Kumor B., Prepozytura tarnowska. Opracowanie materiałów źródłowych do Atlasu Historycznego Kościoła w Polsce, «Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne», 12 (1966), s. 207-288. Kus, Inwentarz starostwa grodowego – Kus J., Inwentarz starostwa grodowego chełmskiego z 1769 r., «Rocznik Chełmski», 2 (1996), s. 371-382. Kuwałek, Lubelskie synagogi – Kuwałek R., Lubelskie synagogi (dostęp: http://www.tnn.lublin.pl, 3.04.2007). kż – patronat książęcy LB 1787 – Liber ecclesiarum, beneﬁciorum, parochialium, monasteriorum dioecesis Cracoviensis in tres partes divisus -- anno Domini 1787, AKapMK. Reg. C. 14 Leszczyński, Sejm Żydów Korony – Leszczyński A., Sejm Żydów Korony 1623-1764, Warszawa 1994. lęb – ziemia lęborska Liczba głów – Liczba głów żydowskich w Koronie z taryf roku 1765, wyd. J. Kleczyński, F. Kulczycki, „Archiwum Komisji Historycznej”, 8 (1898), s. 388-407. Litak 1996 – Litak S., Kościół łaciński w Rzeczypospolitej około 1772 r. Struktury administracyjne, Lublin 1996. Litak 2006 – Litak S., Atlas Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku, Lublin 2006. lub – woj. lubelskie lut – luteranie łęcz – woj. łęczyckie m – miasto malb – woj. malborskie Mapa diecezji chełmskiej i bełskiej, 1782 r. – Mappa dioeceseos Chełmensis et Bełzensis, quam iussu excelsi caesareo regii gubernii in regnis Galliciae et Lodomeriae illustrissimus excellentissimus ac reverendissimus dominus dominus Maximilianus Ryło episcopus Chełmensis et Bełzensis ritus graeco-catholici -- curavit anno 1782, Biblioteka Uniwersytecka KUL Materiały – Materiały do słownika historyczno-geograﬁcznego województwa krakowskiego w dobie Sejmu Czteroletniego (1788-1792), red. W. Semkowicz, z. 1-2, Wrocław-Warszawa-Kraków 1960. maz – woj. mazowieckie men – mennonici Mennonite Encyclopedia – Global Anabaptist Mennonite Encyclopedia Online (dostęp: http:// www.gameo.org/encyclopedia, 11.07.2010). Merczyng, Zbory – Merczyng H., Zbory i senatorowie protestanccy w dawnej Polsce, w: Krasiński W., Zarys dziejów powstania i upadku reformacji w Polsce, Warszawa 1905 Mironowicz, Monastery prawosławne – Mironowicz A., Monastery prawosławne na terenie diecezji chełmsko-bełskiej, w: Zakony i klasztory w Europie Środkowo-Wschodniej. X-XX , red. H. Gapski, J. Kłoczowski, Lublin 1999, s. 337-364. mk – patronat mieszczański mojż – mojżeszowi, żydzi mr – świątynia murowana Müller, Die Evangelischen Geistlichen Pommerns – Müller E., Die Evangelischen Geistlichen Pommerns von der Reformation bis zur Gegenwart, t. 2, Stettin 1912. Muszyńska, Żydzi – Żydzi w miastach województwa sandomierskiego i lubelskiego w XVIII w. Studium osadnicze, Kielce 1998. muz – muzułmanie Wykaz skrótów 285 MZP. – Materiały do dziejów ziemi płockiej, t. 1-10, wyd. M.M. Grzybowski, Płock 1981-1999. Nowacki II – Nowacki J., Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. 2, Poznań 1964. obsł. zak – kościół obsługiwany przez zakonników ormkat – katolicy ob. ormiańskiego Pawłowicz, Kościoły – Pawłowicz K., Kościoły Gdańska i Sopotu, Gdańsk 1992. Perthees, Mappa szczegulna, 1786 r. – Karol de Perthées, Mappa szczegulna województwa lubelskiego, 1786. Piechotkowie 1996 – Piechotka M., Piechotka K., Bramy nieba: bóżnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1996. Piechotkowie 1999 – Piechotka M., Piechotka K., Bramy Nieba. Bożnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1999. Plan Kołłątajowski – Planta Miasta Krakowa z przedmieściami Roku MDCCLXXXV zrobiona (tzw. Plan kołłątajowski Krakowa z 1785 r.), Muzeum Historyczne Miasta Krakowa. pł – woj. płockie Pochilewicz – Похилевич Л., Сказания о населенных местностях Киевской губернии, Киев 1864. pod – woj. podolskie podl – woj. podlaskie pom – woj. pomorskie Popek, Świątynie Wołynia – Popek L., Świątynie Wołynia, t. 1, Lublin 1997. poz – woj. poznańskie pr – kościół wybudowany w stylu pruskim (szkieletowym) praw – prawosławni prep – prepozytura raw – woj. rawskie Relationes – Relationes status dioecesium in Magno Ducatu Lituaniae, ed. P. Rabikauskas, t. 1-2, Romae 1971-1978. Rhesa II – Kurzgefasste Nachrichten von allen seit der Reformation an den evangelischen Kirchen in Westpreussen angestellten Predigern, Königsberg 1834. Rizzi-Zannoni, Carte generale – Józef Aleksander Jabłonowski, Giovanni Antonio Rizzi Zannoni, Carte de la Pologne, 1772 (1:692000) Rose, Kirchenbücher – Rose R., Die Kirchenbücher der evangelischen Kirchen Ost- und WestPreußen: nebst einem Verzeichnis der Militär-Kirchenbücher der Provinz West- Preußen und der katolischen Kirchenbücher der Diözese Ermland, 1909. rus – woj. ruskie rzkat – katolicy ob. łacińskiego s – patronat szlachecki san – woj. sandomierskie SGKP. – Słownik Geograﬁczny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Waleski, t. 1-15, Warszawa 1880-1914. sier – woj. sieradzkie Skoczylas, Diecezja turowo-pińska – Skoczylas I., Spis cerkwii unickiej diecezji turowo-pińskiej w II połowie XVIII w., Lwów 2005 (maszynopis w posiadaniu Autora). Skoczylas, Generalne wizytacje – Скочиляс І., Генеральні візитації Київської унійної митрополії ХУІІ-ХУІІІ століть: Львівсько-Галицько-Кам’янецька єпархія, т. 2: Протоколи генеральних візитацій, Львів 2004. 286 Wykaz skrótów Skoczylas, Niedatowanyj rejestr – Скочиляс І., Недатований реєстр духовенства, церков і монастирів Львівської єпархії за владицтва Йосифа Шумлянського, „Записки НТШ. Праці Комісії спеціальних (допоміжних) історичних дисциплін”, 240 (2000), s. 530-589. Skoczylas, Oﬁcjalat Bar – Skoczylas I., Spis cerkwi unickiej archidiecezji lwowskiej w II połowie XVIII w. Oﬁcjalat Bar, Lwów 2005 (maszynopis w posiadaniu Autora). Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany – Skoczylas I., Spis cerkwi unickiej archidiecezji lwowskiej w II połowie XVIII w. Oﬁcjalat Brzeżany, Lwów 2005 (maszynopis w posiadaniu Autora). Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz – Skoczylas I., Spis cerkwi unickiej archidiecezji lwowskiej w II połowie XVIII w. Oﬁcjalat Halicz, Lwów 2005 (maszynopis w posiadaniu Autora). Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski – Skoczylas I., Spis cerkwi unickiej archidiecezji lwowskiej w II połowie XVIII w. Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, Lwów 2005 (maszynopis w posiadaniu Autora). Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów – Skoczylas I., Spis cerkwi unickiej archidiecezji lwowskiej w II połowie XVIII w. Oﬁcjalat Lwów, Lwów 2005 (maszynopis w posiadaniu Autora). Skoczylas, Religia ta kultura – Скочиляс І., Релігія та культура Західної Волині на початку XVIII ст. За матеріялами Володимирського собору 1715 р., Львів 2008. Skorowidz – Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej z oznaczeniem terytorialnie im właściwych urzędów oraz urządzeń komunikacyjnych, pod red. T. Bystrzyckiego, Przemyśl Warszawa [1933]. Skorowidz – Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej z oznaczeniem terytorialnie im właściwych urzędów oraz urządzeń komunikacyjnych, pod red. T. Bystrzyckiego, PrzemyślWarszawa [1933]. Smirnow, Katedra ormiańska – Smirnow J., Katedra ormiańska we Lwowie. Dzieje archidiecezji ormiańskiej lwowskiej, Lwów 2002. Socjograﬁa – Socjograﬁa kościoła greckokatolickiego na bracławszczyźnie i kijowszczyźnie w 1782 r., oprac. M. Radwan, Lublin 2004. Šoltés, Spiš v dejinách gréckokatolíckej cirkvi – Šoltés P., Spiš v dejinách gréckokatolíckej cirkvi v 18. storočí, w: Terra Scepusiensis. Stan badań nad dziejami Spiszu, Levoča-Wrocław 2003, s. 615-636. sp – ziemia spiska Spirydonow, Białoruś – Спиридонов М.Ф., Закрепощение крестьянства Беларуси (XV–XVI вв.), Мińsk 1993. Spis żydów – Spis żydów województwa krakowskiego z roku 1765, wyd. A. Czuczyński, „Archiwum Komisji Historycznej”, 8 (1898), s. 408-427. Spis Żydów i Karaitów – Spis Żydów i Karaitów ziemi halickiej i powiatów trembowelskiego i kołomyjskiego w roku 1765, wyd. M. Bałaban, „Archiwum Komisji Historycznej”, 11 (1909-1913), s. 11–32. Stockij, Monastyr – Стоцький Я., Монастир Отців Василіян Чесного Хреста Господнього в Бучачі 1712-1996, Львів 1997. Stopka, Ormianie – Ormianie w Polsce dawnej i dzisiejszej, Kraków 2000. śwgł – świątynia główna (np. kościół paraﬁalny, cerkiew paraﬁalna, synagoga kahalna) śwpom – świątynia pomocnicza (np. kościół ﬁlialny, w tym zakonny nieparaﬁalny, cerkiew ﬁlialna, bożnica) Thomas, Altes und Neues – Thomas Ch.S., Altes und Neues vom Zustande der EvangelischLutherischen Kirchen im Königreiche Polen, b.m. 1754. Tieodorowicz – Теодорович H.И, Историко-статистическое описание церквей и приходов Волынской епархии, т. I-V, Почаев 1888–1903. Wykaz skrótów 287 UJ – patronat Uniwersytetu Jagiellońskiego Verbin, Wooden synagogues – Verbin M., Wooden Synagogues of Poland in the 17 and 18 Century, Herzliya Museum 1990. w – wieś war – Warmia Wawryk – Ваврик М., Нарис розвитку і стану Василіянського Чинa XVII—XX ст., Рим 1979. Wehrmann, Die Kirchenbücher in Pommern – Wehrmann M., Die Kirchenbücher in Pommern, «Baltische Studien», 42 (1892), s. 201-280. Wereda, Kolatorowie – Wereda D., Kolatorowie paraﬁi unickiej diecezji brzeskiej w XVIII wieku, „Roczniki Humanistyczne”, 48 (2000), z. 2, s. 113-143. Wereda, Unicka diecezja – Wereda D., Unicka diecezja brzeska w latach 1720-1795, Lublin 2000 (rozprawa doktorska KUL). Werner, Geschichte der evangelischen Parochien – Werner A., Geschichte der evangelischen Parochien in der Provinz Posen, Lissa 1904. Wiśniowski, Prepozytura – Wiśniowski E., Prepozytura wiślicka do schyłku XVIII wieku. Materiały do struktury organizacyjnej, Lublin 1976. Wizytacje generalne – Wizytacje generalne paraﬁi unickich w województwie kijowskim i bracławskim po 1782 roku, wyd. M. Radwan, Lublin 2004. woł – woj. wołyńskie zak – kościół zakonny Żydowski Akropol – „Żydowski Akropol”. Dawna dzielnica Rzeszowa, oprac. A. Szela, Rzeszów 1994. Żydzi ziemi lwowskiej – Żydzi ziemi lwowskiej i powiatu żydaczowskiego w r. 1765, wyd. F. Bostel, „Archiwum Komisji Historycznej”, 6 (1891), s. 357-378. ANEKS A Abramowice, w, lub rzkat (diec. Kraków, arch. Lublin, dek. Chodel) ■ śwgł, dr, s, Jakub W Ap, Litak 1996, s. 232 (obecnie dzielnica Lublina). Abramówka (Awramówka, Monasterzyska), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Granów) ■ śwgł, s, Mateusz Ap, Socjograﬁa, s. 31; SGKP. VI, s. 654, XV/ 1, s. 6 (przedmieście Monasterzysk). Achmatów, zob. Ochmatów, w, brac Adamów (Jadamów), m, san rzkat (diec. Kraków, arch. Lublin, dek. Łuków) ■ śwgł, dr, s, Jan Ch, Stanisław, Mikołaj BBp, Bartłomiej Ap, Katarzyna PM, Jadwiga Wd, Litak 1996, s. 234. ■ śwpom, dr, Antoni O, par. Adamów, Litak 1996, s. 235. Adamówka, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Hajsyn) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 34. Adamówka, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów) ■ śwgł, dr, k, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 95; Pochilewicz, s. 668 (w 1741 r. w dekanacie Czehryn). Adamówka, zob. Brzeżany, m, rus Agiejówka, zob. Ohijówka, w, brac Akreszory, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Kołomyja) ■ śwgł, dr, k, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 207. Aksmanice, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Niżankowice) ■ śwgł, dr, k, WnNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 67; Kołbuk 1998, s. 256. Albigowa, w, rus rzkat (diec. Przemyśl, arch. Jarosław, dek. Jarosław) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Litak 1996, s. 398. Aleksandria, zob. Aleksandrja, m, woł Aleksandria, zob. Skole, m, rus Aleksandrja (Aleksandria), m, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Kołbuk 1998, s. 272; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Stepań)͘ rzkat (diec. Łuck, arch. Łuck, dek. Dubno) ■ śwgł, dr, s, ZaśnNMP, Litak 1996, s. 389. Aleksandrów Wielki (Aleksandrów, Porosiatków), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Sołodkowce) ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 219 (kam, s); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 96; SGKP. VIII, s. 825. Aleksandrów, zob. Aleksandrów Wielki, w, pod Aleksandrówka, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Bałta) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 49. Aleksandrówka, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Kalnik) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 52. Aleksandrówka (Aleksandrówka, k. Bracławia), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Bracław) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 95; Socjograﬁa, s. 22; Wizytacje generalne, s. 654. Aleksandrówka (Aleksandrówka, k. Czehrynia), m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów) ■ śwgł, dr, k, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 95. Aleksandrówka (Aleksandrówka, k. Jampola), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Komargród) ■ śwgł, dr, s, Onufry P, Kołbuk 1998, s. 95; Socjograﬁa, s. 55. Aleksandrówka (Aleksandrówka, k. Taraszczy), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Tetyjów) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 95 (kij); Socjograﬁa, s. 82; Jabłonowski, Ziemie ruskie, nr 10. Aleksandrówka, zob. Buda Stara, w, kij Aleksandrówka, k. Bracławia, zob. Aleksandrówka, w, brac Aleksandrówka, k. Czehrynia, zob. Aleksandrówka, m, kij Aleksandrówka, k. Jampola, zob. Aleksandrówka, w, brac Aleksandrówka, k. Taraszczy, zob. Aleksandrówka, w, brac Aleksiejówka, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Raszków) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 95 (przynależność dekanalna wątpliwa); SGKP. XII, s. 901 (cerkiew z 1789 r.)͘ Allenstein, zob. Olsztyn, m, war Alt Münsterberg, zob. Stara Kościelnica, w, malb Alt Schöneberg, zob. Wrzesina, w, war Alt Schottland, zob. Stare Szkoty, w, pom Alt Wartenburg, zob. Barczewko, w, war 290 Altfelde, zob. Stare Pole, w, malb Altmark, zob. Stary Targ, w, malb Altsorge, zob. Kwiejce Stare, w, poz Alwernia, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Nowa Góra) ■ śwpom, Bernardyni, zak, Św. Stygmaty, Litak 1996, s. 494. Ampolczyk, zob. Jampolczyk, w, pod Andrejowce, zob. Udryjowce, w, pod Andrejowicze (Andryjowka, Andrzejewicze), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Barasze) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 95; Socjograﬁa, s. 97 (Andryjowka). Andriaszówka, zob. Andryaszówka, w, brac Andrijaszówka, zob. Andryaszówka, w, brac Andruha, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, s, Kołbuk 1998, s. 272. Andruha Mała (Mała Andruha), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Łukasz Ew, Kołbuk 1998, s. 272. Andrusijów, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 272. Andruszki (Andruszkowce), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Pawołocz) ■ śwgł, dr, s, WnPańskie, Kołbuk 1998, s. 95; Socjograﬁa, s. 144 (Andruszkowce). Andruszkowce, zob. Andruszki, w, kij Andruszówka (Andruszówka, k. Lipowca), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Przyłuka) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 95; Socjograﬁa, s. 67; Wizytacje generalne, s. 671-676. Andruszówka (Andruszówka, k. Żytomierza), m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Chodorków) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 95; Socjograﬁa, s. 110. Andruszówka, k. Lipowca, zob. Andruszówka, w, brac Andruszówka, k. Żytomierza, zob. Andruszówka, m, kij Andryaszówka (Andriaszówka, Andrzejaszówka, Andrijaszówka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Jampol) ■ śwgł, dr, s, Kołbuk 1998, s. 95; Socjograﬁa, s. 43. Andrychów, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Zator) ■ śwpom, mr, Maciej Ap, par. Wieprz, Litak 1996, s. 231. Andryjanki, w, podl grkat (diec. Włodzimierz, arch. Brześć, dek. Bielsk Podlaski) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 313. Andryjowka, zob. Andrejowicze, w, kij Andrzejaszówka, zob. Andryaszówka, w, brac Andrzejewicze, zob. Andrejowicze, w, kij Andrzejewo, m, maz rzkat (diec. Płock, arch. Pułtusk, dek. Andrzejewo) ■ śwgł, mr, d, Bartłomiej Ap, Litak 1996, s. 271. Andrzejów, w, rus grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Lublin) ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Kołbuk 1998, s. 301. Andrzejów, zob. Jędrzejów, m, kr Andrzejówka, w, kr grkat (diec. Przemyśl, dek. Muszyna) ■ śwgł, dr, d, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 254; Budzyński, Ludność, II, s. 67. Aneks Andrzejówka, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Sołodkowce) ■ śwgł, dr, s, Andrzej Ap, Kołbuk 1998, s. 219 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 94. Andrzejówka (Andrzyjówka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Dymir) ■ śwgł, dr, d, WnPańskie, Kołbuk 1998, s. 95; Socjograﬁa, s. 121 (Andrzyjówka). Andrzyjówka, zob. Andrzejówka, w, kij Angowice (Hengowice, Hennigsdorf), w, pom rzkat (diec. Gniezno, arch. Kamień, dek. Człuchów) ■ śwpom, dr, par. Chojnice, Litak 1996, s. 181 (Hengowice). Annopol (Antopol, Anopol), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Bracław) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Socjograﬁa, s. 22; Wizytacje generalne, s. 654. Annopol (Glinniki), m, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 272; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Hoszcza)͘ rzkat (diec. Łuck, arch. Łuck, dek. Zasław) ■ śwpom, Karmelici trzewiczkowi, dr, d, zak, Św. Duch, Litak 1996, s. 392. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 399, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 85, 1765 r.; IJCP. US Commission No. UA22290101͘ Annopol (Rachów), m, lub rzkat (diec. Kraków, arch. Zawichost, dek. Urzędów) ■ śwpom, dr, s, Joachim i Anna, par. Świeciechów, Litak 1996, s. 259. mojż ■ śwgł, AKMK. AV45, k. 76-76v, 1748 r. (prywatny dom modlitwy); Muszyńska, Żydzi, s. 130; Liczba głów, s. 399, 1765 r.; Annopol (dostęp: http://www.jewishgen.org/ Yizkor/Annopol/Annopol.html, 9 czerwca 2004). Anopol, zob. Annopol, w, brac Antoniny, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 272. Antonowce, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 272. Antonowce (Antonówka), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Czarny Ostrów) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 44. Antonowicze, zob. Antonówka Bukska, w, brac Antonów (Antonówka), m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Wołodarka) ■ śwgł, dr, s, ZwNMP, Kołbuk 1998, s. 95; Socjograﬁa, s. 156 (Antonówka). Antonówka, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Jampol) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 95 (k); Socjograﬁa, s. 43. Antonówka, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Komargród) ■ śwgł, k, Socjograﬁa, s. 55 (patronat Teodora Potockiego, starosty jarudzkiego). Antonówka, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Sokołówka) Aneks ■ śwgł, k, Socjograﬁa, s. 73 (patronat Onufrego Bierzyńskiego, starosty szawuliskiego); Krykun, s. 103. Antonówka, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Bar) ■ śwgł, dr, k, Demetriusz M, Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 1. Antonówka, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Snitków) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 30. Antonówka (Słoboda), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Stawiszcze) ■ śwgł, s, NarNMP, Socjograﬁa, s. 153; Pochilewicz, s. 438 (wezwanie z 1777 r.). Antonówka Bukska (Antonówka, Antonowicze), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Sokołówka) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 151 (Antonówka jako ﬁlia paraﬁi Buki); Socjograﬁa, s. 73 (Antonowicze). Antonówka, zob. Antonowce, w, pod Antonówka, zob. Antonów, m, kij Antonówka, zob. Antonówka Bukska, w, brac Antonówka, zob. Raszków, w, rus Antopol, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Jampol) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 95; Socjograﬁa, s. 43. Antopol, zob. Annopol, w, brac Apolanka (Apolinka, Appolany), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Targowica) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 76 (Appolany). Apolinka, zob. Apolanka, w, brac Appelwerder, zob. Jabłonowo, w, poz Appolany, zob. Apolanka, w, brac Arapówka (Harapówka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Chodorków) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 95; Socjograﬁa, s. 110. Arbuzin (Harbuzin, Harbuzynka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Korsuń) ■ śwgł, dr, k, WnPańskie, Kołbuk 1998, s. 95; Socjograﬁa, s. 130 (Harbuzynka, patronat Stanisława Poniatowskiego, bratanka Stanisława Augusta). Arestów, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 272. Arkadiowce, zob. Arkadyowce, w, pod Arkadyowce (Arkadiowce), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Proskurów) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 220 (Arkadiowce, kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 77. 291 Arłamowska Wola (Wola Arłamowska), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Mościska) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 385 (Wola Arłamowska); Kołbuk 1998, s. 254. Arłamów, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Dobromil) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 68; Kołbuk 1998, s. 243. Armianka (Ormianka, Wernianka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Przyłuka) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Socjograﬁa, s. 68 (Ormianka); Wizytacje generalne, s. 794-798. Arnsdorf Ostpr., zob. Lubomino, w, war Arszyczyn, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 272. Artasów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Kulików) ■ śwgł, dr, k, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 182 (s); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 129. Ascherbude, zob. Biernatowo, w, poz Augustów, m, podl grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Wilno) ■ śwgł, k, PPańskie, Kołbuk 1998, s. 81 (pod). rzkat (diec. Wilno, dek. Augustów) ■ śwgł, dr, k, NMP, Litak 1996, s. 307. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 404, 1765 r. (przykahałek); Acta Congressus, s. LXXXI (kahał), 1767 r.; IJCP. AS 101; Augustów (dostęp: http://www.sztetl.org.pl, 28.09.2009; Augustów, http://www.jewishinstitute.org.pl, 28.09.2009). Augustów, zob. Mosty Wielkie, m, beł Augustówka, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Brzeżany) ■ śwgł, dr, s, Onufry P, Kołbuk 1998, s.181 (dek. Kozłów); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; wizytacja z lat 17581765 nie wymienia tej cerkwi (Budzyński, Struktura, s. 137); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 57-60 (pomija tę cerkiew). Awramówka, zob. Abramówka, w, brac Awratyn, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 272; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Ożohowce). Awratyn (Hawratynce, Owratyn), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Lubar) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 95 (woł); Socjograﬁa, s. 136 (Hawratynce); Jabłonowski, Ziemie ruskie, nr 6 (woł); Krykun, Mapa województwa kijowskiego. B Babanka (Bobanki), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Targowica) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 95; Socjograﬁa, s. 76. Babany, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Humań) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 95; Socjograﬁa, s. 40. Babcze (Bubcze), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Bohorodczany) ■ śwgł, dr, k, Michał A, Kołbuk 1998, s. 202. Babczyn, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czarnobyl) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 95; Socjograﬁa, s. 116. Babczyńce, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Jaruga) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 95; Socjograﬁa, s. 46 (informuje o jednej cerkwi). ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 95; Socjograﬁa, s. 46 (informuje o jednej cerkwi). 292 Babiak (Frauendorf), w, war rzkat (diec. Warmia, dek. Pieniężno) ■ śwgł, mr, d, Anna, Augustyn Bp, Litak 1996, s. 414. Babianka, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Ottynia) ■ śwgł, dr, d, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 209; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 29 (pomija tę cerkiew); Budzyński, Kresy, I, s. 2. Babice, m, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Pruchnik) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 69; Kołbuk 1998, s. 257. rzkat (diec. Przemyśl, arch. Przemyśl, dek. Pruchnik) ■ śwgł, dr, s, Stanisław Bp, Katarzyna PM, Litak 1996, s. 404. Babice, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Nowa Góra) ■ śwgł, Misjonarze, mr, d, obsł. zak, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 222. Babice, w, maz rzkat (diec. Poznań, arch. Warszawa, dek. Piaseczno) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Litak 1996, s. 302. Babice, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Tarnogród) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 69; Kołbuk 1998, s. 268. Babicze, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Moszny) ■ śwgł, dr, d, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 95 (prawdopodobnie w dekanacie Moszny). Babimost (Bomst), m, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Pszczew, dek. Zbąszyń) ■ śwgł, dr, k, Jacek W, Wawrzyniec M, Litak 1996, s. 288. ■ śwpom, mr, mk, Jacek W, par. Babimost, Litak 1996, s. 289. lut ■ śwgł, AAP. AV34, k. 318, 1779 r. (dysydenci, „oratorium et ministrum -- tenent”); Werner, Geschichte der evangelischen Parochien, s. 27-30; Merczyng, Zbory, s. 146. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 391, 1765 r.; AAP. AV34, k. 318, 1779 r. („proseucha”). Babin, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Kalnik) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 52. Babin, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Pilawa) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 220 (kam, Prakseda PM); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 26. Babin, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Kałusz) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 216; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 15. Babin, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 272; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Horyńgród)͘ Babin, zob. Babińce, w, kij Babina, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Sambor) ■ śwgł, dr, k, Jan Ew, Budzyński, Ludność, II, s. 79; Kołbuk 1998, s. 260. Babinek (Małogoszcz-Babinek), w, san rzkat (diec. Gniezno, arch. Kurzelów, dek. Małogoszcz) Aneks ■ śwpom, par. Małogoszcz, Litak 1996, s. 188 (MałogoszczBabinek). Babińce, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Dymir) ■ śwgł, dr, s, Kosma i Damian MM, Kołbuk 1998, s. 95; Socjograﬁa, s. 121. Babińce, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Skała) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 83. Babińce (Babin), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Pohrebyszcze) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 95 (Babin); Socjograﬁa, s. 147. Babińce (Babińczyki), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Kamieniec Podolski) ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 220 (Babińczyki, kam, s); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 62. Babińce Dolne, zob. Rohatyn, m, rus Babińczyki, zob. Babińce, w, pod Baboszewo, w, pł rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Płońsk) ■ śwgł, dr, s, Urban M, Maria Magdalena, Litak 1996, s. 267. Babryk, zob. Bobryca, w, kij Babsk, w, raw rzkat (diec. Poznań, arch. Warszawa, dek. Mszczonów) ■ śwgł, dr, s, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 301. Babszyn, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Kamieniec Podolski) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 62. Babuchów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Rohatyn) ■ śwgł, dr, s, ZmPańskie, Kołbuk 1998, s. 187. Babulińce, zob. Bobulińce, w, rus Babuszki, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Cudnów) ■ śwgł, dr, s, Bazyli W, Kołbuk 1998, s. 95; Socjograﬁa, s. 113; Wizytacje generalne, s. 271. Bachmatowce, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Proskurów) ■ śwgł, dr, s, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 220 (kam, OpNMP); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 77. Bachnowate, zob. Bahnowate, w, rus Bachowice, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Zator) ■ śwpom, dr, Bartłomiej Ap, par. Spytkowice, Litak 1996, s. 231. Bachórz, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Bircza) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 70; Kołbuk 1998, s. 242͘ rzkat (diec. Przemyśl, arch. Brzozów, dek. Dynów) ■ śwpom, dr, s, Wojciech Bp, par. Harta, Litak 1996, s. 395. Bachórzec, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Przemyśl) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 70; Kołbuk 1998, s. 258͘ rzkat (diec. Przemyśl, arch. Brzozów, dek. Dynów) ■ śwgł, dr, s, Katarzyna PM, Litak 1996, s. 395. Aneks Bachów, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Pruchnik) ■ śwgł, dr, s, Ucieczka do Egiptu NMP, Budzyński, Ludność, II, s. 71; Kołbuk 1998, s. 257. Bachtyn, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Snitków) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 30. Bachwica, zob. Bahowica, w, pod Baczkowice, zob. Baćkowice, w, san Baczkuryn (Bakczuryn), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Granów) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 95; Socjograﬁa, s. 31. Baczmanówka, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 272; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Zasław)͘ Baczów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Rohatyn) ■ śwgł, dr, s, ObjPańskie, Budzyński, Struktura, s. 136; Kołbuk 1998, s. 177 (dek. Dunajów); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 80. Baczyna, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Stary Sambor) ■ śwgł, dr, k, Jerzy M, Budzyński, Ludność, II, s. 71; Kołbuk 1998, s. 265. Baćkowice (Baczkowice), w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Kielce Pr, dek. Bodzentyn) ■ śwpom, dr, d, Mikołaj Bp, par. Łagów, Litak 1996, s. 215. Bagrowo, w, kal rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Środa) ■ śwgł, Franciszkanie konwentualni, dr, s, obsł. zak, Katarzyna PM, Litak 1996, s. 286 (obsługiwany przez franciszkanów z Poznania). Bagwa, zob. Teterówka, w, kij Bahłaje, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Kołbuk 1998, s. 272. Bahnowate (Bachnowate), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Wysocko) ■ śwgł, dr, k, WnPańskie, Budzyński, Ludność, II, s. 70; Kołbuk 1998, s. 268. Bahowica (Bachwica), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Kitajgród) ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 74. Bahrymowce (Bahrynowce), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Bar) ■ śwgł, dr, k, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 220 (Bahrynowce, kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 1. Bahrynowce, zob. Bahrymowce, w, pod Bahwa (Bogwa), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Sokołówka) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 96 (kij); Socjograﬁa, s. 73; Jabłonowski, Ziemie ruskie, nr 10; Krykun, s. 103. Bajbuzowce (Bajbuzówka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Bałta) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 49 (patronat Józefa Lubomirskiego, starosty romanowskiego). Bajbuzówka, zob. Bajbuzowce, w, brac Bajewo, zob. Bajów, w, woł 293 Bajkowce, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Tarnopol) ■ śwgł, dr, s, Prakseda Tyrnowska, Kołbuk 1998, s. 192 (Prakseda PM); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 85. Bajkówka (Baykowka, Bojkówka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Pików) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 64 (Baykowka). Bajów (Bajewo), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, Kołbuk 1998, s. 272. Bajrakówka, zob. Werbka, w, brac Bakczuryn, zob. Baczkuryn, w, brac Bakoły, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Sobór NMP, Kołbuk 1998, s. 272. Bakorzyn, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 272. Bakota, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Kitajgród) ■ śwgł, dr, k, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 74. Bakowce, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Strzeliska Nowe) ■ śwgł, dr, k, Spotkanie Pańskie, Kołbuk 1998, s. 190 (s, OczNMP); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 143. Bakożyn, zob. Buki, w, kij Baksza (Bakszany), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Bałta) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 49 (Bakszany, patronat Józefa Lubomirskiego, starosty romanowskiego). Bakszany, zob. Baksza, w, brac Baldenburg, zob. Białybór, m, pom Balice, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Nowa Góra) ■ śwpom, dr, par. Morawica, Litak 1996, s. 222 („post villam”). Balice, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Mościska) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 71; Kołbuk 1998, s. 254. Balicze Podgórne (Balicze Zarzeczne), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Bolechów) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Budzyński, Struktura, s. 135; Kołbuk 1998, s. 175 (dek. Dolina); SGKP. I, s. 87; Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 111. Balicze Podróżne, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Bolechów) ■ śwgł, dr, s, ObjPańskie, Kołbuk 1998, s. 171; SGKP. I, s. 87; Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 112. Balicze Zarzeczne, zob. Balicze Podgórne, w, rus Baligród, m, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Baligród) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 71; Kołbuk 1998, s. 240. rzkat (diec. Przemyśl, arch. Brzozów, dek. Sanok) ■ śwpom, par. Hoczew, Litak 1996, s. 398. mojż ■ śwgł, AAPrz. AV156, k. 1256, 1721 r.; Sanok. Dzieje miasta, s. 227, 1764 r.; Liczba głów, s. 397, 1765 r. (kahał). Balin, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Brahiłów) 294 ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 25 (patronat Stanisława Świdzińskiego, starosty lityńskiego). Balin (Balin Wołoski), m, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Smotrycz) ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 90. ■ śwgł, dr, k, OfNMP, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 90. ■ śwgł, dr, k, Michał A, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 90 (Balin Wołoski). mojż ■ śwgł, BPANKr. 2002, s. 297, 1321, 1741 r.; Liczba głów, s. 400, 1765 r. (kahał); AJZR. 5.2, s. 114, 1765 r. Balin Wołoski, zob. Balin, m, pod Balińce, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Horodenka) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 205 (PKrzyża Św); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (dek. Kułaczkowce, PKrzyża Św); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 11. ■ śwgł, dr, s, NarPańskie, Kołbuk 1998, s. 205; Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 581; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (dek. Kułaczkowce); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 11. ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 205; Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 581; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (dek. Kułaczkowce); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 11. Balkowce, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 272; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Ożohowce)͘ Balnica, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Krosno) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 71; Kołbuk 1998, s. 250. Bałabanówka, m, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Żywotów) ■ śwgł, dr, s, ZmPańskie, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 91. Bałabanówka, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Snitków) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 30. Bałakiry, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Sołodkowce) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 94. Bałakleja, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 96. Bałamułówka, zob. Rużyn, m, kij Bałamutówka, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Proskurów) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 77. Bałamutówka, zob. Rużyn, m, kij Bałandyna (Bołandyn), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 96. Bałanowska Słoboda (Słobódka Bałanowska, Bałanówka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Berszada) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 137 (Słobódka Bałanowska); Socjograﬁa, s. 19. Aneks Bałanówka, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Berszada) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 19. Bałanówka, zob. Bałanowska Słoboda, w, brac Bałczan, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Lisianka) ■ śwgł, k, Socjograﬁa, s. 133 (lokalizacja miejscowości nieznana, patronat Salomei Sołtykowej z Brzozowskich, starościny zwinogrodzkiej). Bałdrzychów (Bełdrzychów), w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Lutomiersk) ■ śwgł, Cystersi, dr-mr, d, zak, Idzi O, Litak 1996, s. 199 (Bełdrzychów). Bałta (Józefgród), m, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Bałta) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 50. ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 50. ormkat (diec. Lwów) ■ śwgł, mr, s, Stanisław Bp, Kołbuk 1998, s. 345; Barącz, Rys dziejów ormiańskich, s. 72-76; Stopka, Ormianie, s. 36, 139; SGKP. I, s. 96. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 402, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 181, 1765 r. (Józefgród); H. Rosenthal, S. M. Dubnow, Balta (dostęp: http://www.jewishencyclopedia.com/view. jsp?artid=182&letter=B, 30.01.2006); IJCP. US Commission No. UA15130101. Bałtów (Bałutów), w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Zawichost, dek. Opatów) ■ śwgł, mr, s, NMPB, Litak 1996, s. 257. ■ śwpom, mr, Anna, par. Bałtów, Litak 1996, s. 258. Bałucianka, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Jaśliska) ■ śwpom, dr, WnNMP, par. Deszno, Kołbuk 1998, s. 249; Budzyński, Ludność, II, s. 71 (od 1782 r. ﬁlia paraﬁi w Desznie lub Wołtuszowej). Bałuczyn, w, beł grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Biały Kamień) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Budzyński, Struktura, s. 136; Kołbuk 1998, s. 178 (dek. Gliniany, rus); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (dek. Złoczów); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 106. Bałutów, zob. Bałtów, w, san Bandrów Narodowy (Bandrów), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Stara Sól) ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 72; Kołbuk 1998, s. 264. Bandrów, zob. Bandrów Narodowy, w, rus Bandurówka, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Niemirów) ■ śwgł, dr, d, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 98; Socjograﬁa, s. 61 (patronat Sawickiego, sędziego pogranicznego, wieś należała wcześniej do jezuitów). Bandyszówka, w, pod grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Jaruga) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 46 (brac). Bania Berezów (Bańki), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Kołomyja) ■ śwgł, dr, k, Piotr i Paweł AAp, Kołbuk 1998, s. 207. Banica, w, kr grkat (diec. Przemyśl, dek. Muszyna) ■ śwgł, dr, d, Kosma i Damian MM, Kołbuk 1998, s. 254; Budzyński, Ludność, II, s. 72. Aneks Banunin, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Kamionka Strumiłowa) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 180 (d); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 126. Bańki, zob. Bania Berezów, w, rus Bar, m, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Bar) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 1. ■ śwgł, mr, k, Św. Trójca, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 220 (kam, WnNMP); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 1. ■ śwgł, dr, k, ZmPańskie, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 1 (na Nowym Mieście). rzkat (diec. Kamieniec Podolski, dek. Szarogród) ■ śwgł, dr, d, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 370. ■ śwpom, Franciszkanie konwentualni, zak, Józef OblNMP, Litak 1996, s. 509. ■ śwpom, Dominikanie, zak, Anna, Litak 1996, s. 503. ■ śwpom, Jezuici, zak, Wojciech, Stanisław BBp, Litak 1996, s. 511; Bar (dostęp: http://www.jezuici.krakow.pl/cgi-bin/ rjbo?b=enc&n=201&q=0, 16.08.2005)͘ mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 401, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 442, 1784 r.; IJCP. US Commission No. UA01230101. Bar, zob. Czemerysy Barskie, w, pod Barachty (Piotroczyn), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Chwastów) ■ śwgł, dr, k, Michał A, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 124 (patronat Franciszka Ksawerego Branickiego). Baranie Peretoki, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Sokal) ■ śwgł, dr, k, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 307; Skoczylas, Religia ta kultura, s. 59, 1715 r. (diec. Włodzimierz, dek. Poryck). Baranie Pole, w, kij praw (diec. Kijów) ■ śwgł, dr, s, Stefan A, Kołbuk 1998, s. 337. Baranowo, w, maz rzkat (diec. Płock, arch. Pułtusk, dek. Łomża) ■ śwpom, dr, Bartłomiej Ap, par. Nowa Wieś, Litak 1996, s. 273. Baranowo, zob. Bojanowo, m, poz Baranów, m, lub rzkat (diec. Kraków, arch. Lublin, dek. Parczew) ■ śwgł, mr, d, Jan Ch, Litak 1996, s. 235. mojż ■ śwgł, dr, AAL. Rep60 A103, k. 54, 1748 r. (szkoła za miastem); Liczba głów, s. 398, 1765 r.; AAL. Rep60 A104, s. 380, 1781 r. (szkoła); AAL. Rep60 A183, s. 212, 1800 r. (synagoga seu schola); Muszyńska, Żydzi, s. 120. Baranów, m, san rzkat (diec. Kraków, arch. Sandomierz, dek. Miechocin) ■ śwgł, mr, s, Jan Ch, Litak 1996, s. 247. mojż ■ śwgł, dr, AKMK. AV42, k. 63, 1748 r.; BSSan. I-1540, k. 42v, 1765 r.; Liczba głów, s. 393, 1765 r. Baranów, m, sier rzkat (diec. Wrocław, arch. Wrocław, dek. Ostrzeszów) ■ śwgł, dr, s, Andrzej Ap, Wawrzyniec M, Litak 1996, s. 467. Baranów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Uście Zielone) ■ śwgł, dr, k, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 216 (s, Demetriusz M); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 48. 295 Baranówka, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Zińków) ■ śwgł, dr, k, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 98. Baranówka (Połonne Nowe), m, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 272; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Połonne)͘ mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 400, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 102, 1765 r. Baranówka, zob. Połonne, m, woł Barańczyce (Barańczyce Wielkie), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Sambor) ■ śwgł, dr, s, WnPańskie, Kołbuk 1998, s. 260; Budzyński, Ludność, II, s. 72-73 (Barańczyce Wielkie)͘ Barańczyce Wielkie, zob. Barańczyce, w, rus Barasze, m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Barasze) ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 97. Baraszówka, zob. Berezówka, w, kij Barbarówka, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 272; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Zasław)͘ Barchnowy, zob. Kolińcz, w, pom Barcice, w, maz rzkat (diec. Płock, arch. Pułtusk, dek. Wyszków) ■ śwgł, dr, d, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 276. Barcice (Tragheimerweide), w, malb men ■ śwgł, Kizik, Mennonici, s. 128 (gmina fryzyjska); Mennonite Encyclopedia, t. 4, s. 741-742. Barcice Górne (Barcice), w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Nowy Sącz, dek. Nowy Sącz) ■ śwgł, dr, k, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 238 (Barcice). Barcice, zob. Barcice Górne, w, kr Barcin, m, gn rzkat (diec. Gniezno, arch. Gniezno, dek. Żnin) ■ śwgł, dr, Jakub W Ap, Litak 1996, s. 174. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 392, 1765 r.; Heppner, Herzberg, Aus Vergangenheit und Gegenwart, s. 297 (przed 1773 r.). Barczewko (Alt Wartenburg), w, war rzkat (diec. Warmia, dek. Barczewo) ■ śwgł, mr, d, Wawrzyniec M, Litak 1996, s. 409. Barczewo (Wartenburg), m, war rzkat (diec. Warmia, dek. Barczewo) ■ śwgł, mr, d, Anna, Stefan M, Litak 1996, s. 409. ■ śwpom, Bernardyni, zak, Andrzej Ap, Litak 1996, s. 495 (malb). ■ śwpom, kłs, Św. Trójca, Wojciech Bp, par. Barczewo, Litak 1996, s. 409. Bardo, w, kal rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Pyzdry) ■ śwgł, dr, s, Jan Ch, Litak 1996, s. 284. Bardo, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Kielce Pr, dek. Bodzentyn) ■ śwgł, dr, s, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 214. Barek (Borek), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Kopajgród) ■ śwgł, dr, k, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 221 (Borek, kam, OfNMP); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 10. 296 Barenhof, zob. Niedźwiedzica, w, malb Barent, zob. Boręty, w, malb Bärenwalde, zob. Bińcze, w, pom Bargłów, m, podl rzkat (diec. Wilno, dek. Augustów) ■ śwgł, dr, k, NPNMP, NarNMP, WnNMP, Piotr i Paweł AAp, Zygmunt Kr, Marcin i Mikołaj BBp, Wszyscy Św., Litak 1996, s. 307. Barkenfelde, zob. Barkowo, w, pom Barkocin, zob. Nowy Barkoczyn, w, pom Barkowo (Barkenfelde), w, pom rzkat (diec. Gniezno, arch. Kamień, dek. Człuchów) ■ śwpom, dr, k, Bartłomiej Ap, par. Człuchów, Litak 1996, s. 180. Barłożno, w, pom rzkat (diec. Włocławek, arch. Gdańsk, dek. Nowe) ■ śwgł, mr, k, Marcin Bp, Litak 1996, s. 339. Barmaki, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 272. Barszczowce (Borszczowce, Barszowce), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Mohylów) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 221 (Borszczowce, kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 21. Barszczowice, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Lwów) ■ śwgł, dr, k, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 183; Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 132. Barszczów, zob. Borszczów, m, pod Barszczówka, w, kij praw (diec. Kijów) ■ śwgł, Kołbuk 1998, s. 337. Barszowce, zob. Barszczowce, w, pod Bartatów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Lwów) ■ śwgł, dr, d, Bazyli W, Budzyński, Struktura, s. 137; Kołbuk 1998, s. 185 (dek. Obroszyn)͘ Bartatycze, zob. Bortatycze, w, rus Bartąg (Bertung), w, war rzkat (diec. Warmia, dek. Olsztyn) ■ śwgł, mr, d, Jan Ew, Litak 1996, s. 412. Bartne, w, kr grkat (diec. Przemyśl, dek. Biecz) ■ śwgł, dr, k, Kosma i Damian MM, Kołbuk 1998, s. 241; Budzyński, Ludność, II, s. 73. Bartniki, w, maz rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Przasnysz) ■ śwpom, dr, par. Przasnysz, Litak 1996, s. 268. Bartołty Wielkie (Gross Bartelsdorf), w, war rzkat (diec. Warmia, dek. Barczewo) ■ śwpom, mr, Jakub W Ap, Stanisław K, par. Ramsowo, Litak 1996, s. 409 (Bartołty). Bärwalde, zob. Niedźwiedzica, w, malb Barwałd, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Zator) ■ śwgł, dr, k, WnNMP, Litak 1996, s. 230. Barwinek, w, kr grkat (diec. Przemyśl, dek. Dukla) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 73; Kołbuk 1998, s. 246 (rus). Barycz, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Przemyśl) ■ śwgł, dr, s, WnPańskie, Budzyński, Ludność, II, s. 74; Kołbuk 1998, s. 258. Aneks Baryłów, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Strzemilcze) ■ śwgł, dr, s, Sumeon Słupnik, Kołbuk 1998, s. 308. Barysz (Barysz Stary), m, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Buczacz) ■ śwgł, dr, s, WnPańskie, Kołbuk 1998, s. 174 (w); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 60. ■ śwgł, dr, s, Sobór Michała A, Kołbuk 1998, s. 174 (w, Michał A); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 63. (w, Stary Barysz). ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 174 (Barysz Stary); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 60 („Zawalińska”). rzkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Buczacz) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Litak 1996, s. 374. Barysz Stary, zob. Barysz, m, rus Basien, zob. Bażyny, w, war Basów Kąt (Basów-Kąt, Basów Kut), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 272. Basów Kut, zob. Basów Kąt, w, woł Basów-Kąt, zob. Basów Kąt, w, woł Bassałyczówka (Bazałyczówka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Niemirów) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 61. Basteckie, zob. Baszteczki, w, kij Basteczka, zob. Baszteczki, w, kij Baszarówka (Boszarówka), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, OfNMP, Kołbuk 1998, s. 272. Baszkowce, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 272. Baszków, w, kal rzkat (diec. Gniezno, arch. Kalisz, dek. Krotoszyn) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Litak 1996, s. 176. ■ śwpom, mr, Jan N, par. Baszków, Litak 1996, s. 176. Basznia Dolna (Basznia), w, beł grkat (diec. Przemyśl, dek. Lubaczów) ■ śwgł, dr, k, Ucieczka do Egiptu NMP, Budzyński, Ludność, II, s. 74; Kołbuk 1998, s. 251 (Basznia). Basznia, zob. Basznia Dolna, w, beł Basztanków, zob. Besztanków, w, brac Baszteczki (Basteckie, Basteczka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Stawiszcze) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 153 (Basteckie). Baszuki, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 272. Batiatycze, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Kamionka Strumiłowa) ■ śwgł, dr, s, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 180; Budzyński poddaje w wątpliwość istnienie dwóch cerkwii w tej miejscowości (Struktura, s. 136); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 126 (informacja o materiale budowlanym wątpliwa). ■ śwgł, dr, s, Sobór NMP, Kołbuk 1998, s. 180; Budzyński poddaje w wątpliwość istnienie dwóch cerkwii w tej miejscowości (Struktura, s. 136); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 126. Batków, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Złoczów) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 198. Aneks Batków, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Kołbuk 1998, s. 272. Batków, zob. Kozara, w, rus Batog, zob. Batoh, w, brac Batoh (Batog, Batów), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Berszada) ■ śwgł, Socjograﬁa, s. 19 (Batów). Batorowo (Battrow), w, gn lut ■ śwgł, par. Stare Gronowo, AAGn. CE42, s. 540-542, 1766 r. (dysydenci, zbór i pastor); Rhesa II, s. 173, 1834 r. (ﬁlia od 1772). Batorz (Botorz), w, lub rzkat (diec. Kraków, arch. Zawichost, dek. Urzędów) ■ śwgł, dr, s, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 258. Batów, zob. Batoh, w, brac Battrow, zob. Batorowo, w, gn Batycze, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Przemyśl) ■ śwgł, dr, s, Ścięcie Głowy Jana Ch, Budzyński, Ludność, II, s. 74; Kołbuk 1998, s. 258. Batyjów, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Strzemilcze) ■ śwgł, dr, d, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 308. Bauchwitz, zob. Bukowiec, w, poz Baworów, m, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Skałat) ■ śwgł, mr, s, Jan Ch, Budzyński, Struktura, s. 139; Kołbuk 1998, s. 194 (dek. Trembowla, w, dr, NarJana Ch); SGKP. I, s. 119 (wieś). rzkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Trembowla) ■ śwgł, s, Wacław Kr, Litak 1996, s. 378. Baykowka, zob. Bajkówka, w, brac Bazalia, m, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 272. ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Kołbuk 1998, s. 272. rzkat (diec. Łuck, arch. Łuck, dek. Zbaraż) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Litak 1996, s. 392. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 400, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 108, 1765 r. Bazałyczówka, zob. Bassałyczówka, w, brac Bazar, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Czerwonogród) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 47. Bazar (Bazary), m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Dymir) ■ śwgł, dr, d, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 121. Bazary, zob. Bazar, m, kij Bazulińce, zob. Buzolińce, w, pod Bażyny (Basien), w, war rzkat (diec. Warmia, dek. Pieniężno) ■ śwpom, mr, d, Mikołaj Bp, Roch W, par. Osetnik, Litak 1996, s. 414. Bączal Dolny (Bączal), w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Wojnicz, dek. Jasło) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 254 (Bączal). Bączal, zob. Bączal Dolny, w, kr 297 Bądkowo, w, brzkuj rzkat (diec. Włocławek, arch. Włocławek, dek. Służewo) ■ śwgł, mr, d, Mateusz Ap, Litak 1996, s. 345. Bądkowo Kościelne (Bądkowo), w, in rzkat (diec. Płock, arch. Dobrzyń, dek. Dobrzyń) ■ śwgł, dr, d, Stefan M, Litak 1996, s. 261. Bądkowo, zob. Bądkowo Kościelne, w, in Bądurowka, zob. Bondurówka, w, brac Bąkowa Góra, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Łęczyca, dek. Tuszyn) ■ śwgł, mr, s, Św. Trójca, PKrzyża Św, Litak 1996, s. 193. Bąków Górny, w, łęcz rzkat (diec. Gniezno, arch. Łęczyca, dek. Kutno) ■ śwgł, mr, d, Wojciech, Mikołaj BBp, Litak 1996, s. 192. Bąsak, zob. Sobieszewo, w, pom Bebechy, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Zińków) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 220 (kam, Michał A); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 98. Bebelno (Bębelno Mniejsze), w, san rzkat (diec. Gniezno, arch. Kurzelów, dek. Kurzelów) ■ śwgł, dr, NarNMP, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 186. Bechy, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Owrucz) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 141. Bedlno, w, łęcz rzkat (diec. Gniezno, arch. Łęczyca, dek. Kutno) ■ śwgł, dr, s, Florian M, Litak 1996, s. 192. Bedlno, w, san rzkat (diec. Gniezno, arch. Kurzelów, dek. Żarnów) ■ śwgł, mr, s, Anna, Litak 1996, s. 190. ■ śwpom, dr, Leonard O, par. Bedlno, Litak 1996, s. 191. Bednarka, w, kr grkat (diec. Przemyśl, dek. Biecz) ■ śwgł, dr, k, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 241; Budzyński, Ludność, II, s. 75. Bednarów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Halicz) ■ śwgł, dr, s, OfNMP, Kołbuk 1998, s. 204. Bednarówka, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Zińków) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 98. Bednary, w, raw rzkat (diec. Gniezno, arch. Łowicz, dek. Łowicz) ■ śwgł, dr-mr, d, Maciej Ap, Małgorzata PM, Litak 1996, s. 195. Bedrychowce, zob. Bedrykowce, w, pod Bedrykowce (Bedrykowce, k. Satanowa, Bedrychowce), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Gródek) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 52. Bedrykowce (Bedrykowce, k. Zaleszczyk), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Bilcze) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 41. Bedrykowce, k. Satanowa, zob. Bedrykowce, w, pod Bedrykowce, k. Zaleszczyk, zob. Bedrykowce, w, pod Beerwald, zob. Niedźwiedź, w, che Bejnówka, zob. Kijanówka, w, pod Bejsce, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Opatowiec) ■ śwgł, mr, s, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 223. 298 Bejzymówka, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Cudnów) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 113; Wizytacje generalne, s. 353. Bejzymy Nowe (Bejzymy), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 272 (Bejzymy); mapa WIG 1:100000 (Bejzymy Nowe i Stare - kościół w Bejzymach Nowych). Bejzymy, zob. Bejzymy Nowe, w, woł Belno, w, pom mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 395, 1765 r. (funkcjonowanie kahału w II połowie XVIII wieku wątpliwe); Acta Congressus, s. LXXIX (kahał), 1767 r. Belsk Duży (Bielsk), w, maz rzkat (diec. Poznań, arch. Warszawa, dek. Grójec) ■ śwpom, par. Lewiczyn, Litak 1996, s. 300 (Bielsk). Bełchatów, m, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Szadek) ■ śwpom, Franciszkanie konwentualni, zak, Bonawentura Bp, Litak 1996, s. 507 (duszpasterstwo w paraﬁi Grocholice). Bełchów, w, raw rzkat (diec. Gniezno, arch. Łowicz, dek. Skierniewice) ■ śwgł, dr, d, Maciej Ap, Augustyn Bp, Litak 1996, s. 197. Bełdów, w, łęcz rzkat (diec. Gniezno, arch. Łęczyca, dek. Łęczyca) ■ śwgł, dr, s, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 193. Bełdrzychów, zob. Bałdrzychów, w, sier Bełejów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Bolechów) ■ śwgł, dr, s, Bazyli W, Budzyński, Struktura, s. 135; Kołbuk 1998, s. 175 (dek. Dolina, k); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 112. Bełełuja, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Horodenka) ■ śwgł, dr, k, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 214 (s); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 35. (dek. Śniatyn); Skoczylas, Generalne wizytacje, s. 203. Bełwin, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Przemyśl) ■ śwgł, s, Św. Trójca, Budzyński, Ludność, II, s. 75; Kołbuk 1998, s. 258. Bełz, m, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Bełz) ■ śwgł, mr, k, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 305. ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 305. rzkat (diec. Chełm, dek. Bełz) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 361. ■ śwpom, Dominikanie, zak, WnNMP, Litak 1996, s. 502. ■ śwpom, dr, k, kłs, Św. Trójca, Piotr i Paweł AAp, par. Bełz, Litak 1996, s. 361. ■ śwpom, Dominikanki, zak, NPNMP, Litak 1996, s. 534. mojż ■ śwgł, AAL. Rep60 A153, k. 189, 1716 r.; AAL. Rep60 A122, k. 214, 1721-1725 r. (schola vulgo Bużnica); AAL. Rep60 A157, s. 1678, 1749 r. (kahał); AAL. Rep60 A159, k. 325v, 1754 r.; Liczba głów, s. 401, 1765 r.; IJCP. US Commission No. UA13170101͘ Bełzec, m, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Biały Kamień) Aneks ■ śwgł, dr, s, ZwNMP, Kołbuk 1998, s. 170; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (dek. Złoczów); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 106. ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 170; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (dek. Złoczów); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 106. Bełżec, m, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Tomaszów) ■ śwgł, dr, s, Bazyli W, Kołbuk 1998, s. 309. Bełżyce, m, lub kalw ■ śwgł, dr, s, AAL. Rep60 A103, k. 213, 1748 r. (ze szpitalem); AAL. Rep60 A105, s. 243, 1781 r. (dysydenci); Kossowski, Protestantyzm, s. 231; Kriegseisen, Ewangelicy, s. 60. rzkat (diec. Kraków, arch. Lublin, dek. Chodel) ■ śwgł, mr, s, NPawła Ap, Antoni Pad, Litak 1996, s. 232. mojż ■ śwgł, AAL. Rep60 A102, k. 15, 1738-1739 r.; AAL. Rep60 A105, k. 213, 1748 r. (kryta nową dachówką); Liczba głów, s. 398, 1765 r.; IJCP. US Commission No. POCE000637; Acta Congressus (mapa); Muszyńska, Żydzi, s. 123. Bendzary, zob. Benzary, w, brac Bendżary, zob. Benzary, w, brac Benern, zob. Bieniewo, w, war Benice, w, kal rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Koźmin) ■ śwgł, mr, s, NarNMP, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 291. Beniowa, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Żukotyn) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Budzyński, Ludność, II, s. 75; Kołbuk 1998, s. 270. Benzary (Bendzary, Bendżary, Będzarówka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Bałta) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 49 (Będzarówka). Beńkowa Wisznia, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Gródek Jagielloński) ■ śwgł, dr, s, Kosma i Damian MM, Budzyński, Ludność, II, s. 75; Kołbuk 1998, s. 246. Berdyczów, m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Berdyczów) ■ śwgł, mr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 100. ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 100. ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 100. rzkat (diec. Kijów, dek. Żytomierz) ■ śwgł, Karmelici bosi, dr, d, zak, NPNMP, Michał A, Jan Ch, Jan Ew, Litak 1996, s. 372; Chachaj, Rozwój sieci świątyń katolickich, s. 26-27 (w 1767 r. prawo patronatu starosty rzeczyckiego Radziwiłła). praw (diec. Kijów) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 337. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 403, 1765 r. (kahał); AJZR. 5.2, s. 55, 1765 r.; IJCP. US Commission No. UA.05020102. Berdyszcze, w, rus grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Chełm) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 297. Berdzieża (Bierdzież, Bierdzieża), w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Kielce Dz, dek. Zwoleń) ■ śwpom, mr, par. Oleksów, Litak 1996, s. 214 (Bierdzież). Aneks Berechy Dolne, zob. Berehy Dolne, w, rus Berechy Górne, zob. Berehy Górne, w, rus Bereg (Bereh), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 272. Beregi (Berehy), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 272. Bereh, zob. Bereg, w, woł Berehy Dolne (Berechy Dolne, Brzegi Dolne), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Stara Sól) ■ śwgł, dr, k, Michał A, Budzyński, Ludność, II, s. 76 (Berechy Dolne); Kołbuk 1998, s. 264; APPrz. ABGK 67, s. 26, 176, 1767-1782 r. Berehy Górne (Berechy Górne, Brzegi Górne), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Żukotyn) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Budzyński, Ludność, II, s. 76; Kołbuk 1998, s. 270 (Berechy Górne). Berehy, zob. Beregi, w, woł Beremiany (Beremniany), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Czerwonogród) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 47. Beremniany, zob. Beremiany, w, pod Beremowce, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Zborów) ■ śwgł, dr, s, Eustachy M, Kołbuk 1998, s. 197. Berendowice, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Niżankowice) ■ śwgł, s, APPrz. ABGK 66, s. 253, 1767 r. Berendt, zob. Kościerzyna, m, pom Bereska, zob. Berezka, w, rus Beresko, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, Kołbuk 1998, s. 319. Berest, w, kr grkat (diec. Przemyśl, dek. Muszyna) ■ śwgł, dr, d, Kosma i Damian MM, Kołbuk 1998, s. 254; Budzyński, Ludność, II, s. 76. Beresteczko, m, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 272. rzkat (diec. Łuck, arch. Łuck, dek. Krzemieniec) ■ śwgł, Trynitarze, mr, d, zak, Św. Trójca, Litak 1996, s. 390. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 399, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 83, 1765 r.; IJCP. US Commission No. UA02100101͘ Beresteczko Rusinowe, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 272. Berestiagi, zob. Berestiaki, w, brac Berestiaki (Berestiagi, Berustiagi), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Hołowanieskie) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 37. Berestowiec, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Humań) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 40. Bereszczaki, zob. Wereszczaki, w, kij Bereszno, zob. Berezno, m, woł 299 Bereść, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Chełm) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 297. Berezdów, m, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 273; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Korzec)͘ rzkat (diec. Łuck, arch. Łuck, dek. Zasław) ■ śwpom, Marianie, zak, NPNMP, Litak 1996, s. 523. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 399, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 88, 1765 r.; IJCP. US Commission No. UA22310101͘ Berezianka Mała (Mała Berezówka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Białacerkiew) ■ śwgł, dr, k, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 103. Berezianka Wielka, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Białacerkiew) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 103. Berezianka, zob. Bereźna, w, kij Berezka (Bereska), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Zatwarnica) ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Budzyński, Ludność, II, s. 76; Kołbuk 1998, s. 270. Berezka, zob. Brzuska, w, rus Berezki Berszadzkie (Berizka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Teplik) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 79 (Berizka). Berezki Czeczelnickie (Berezki), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czeczelnik) ■ śwgł, s, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 28. Berezki, zob. Berezki Czeczelnickie, w, brac Berezna, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Pilawa) ■ śwgł, dr, k, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 26. Berezna Wielka, zob. Bereżna, w, woł Berezna, zob. Bereźna, w, kij Berezne, zob. Berezno, m, woł Bereznia, zob. Bereźniaki, w, kij Berezno (Berezne, Bereźne, Bereszno), m, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 273; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Berezno). mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 399, 1765 r. (Bereszno); AJZR. 5.2, s. 81, 1765 r. Berezowa, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Sokolec) ■ śwgł, dr, k, Michał A, Kołbuk 1998, s. 220 (kam, s); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 33. Berezowica Mała, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 273. Berezowica Wielka, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Tarnopol) ■ śwgł, dr, s, WnPańskie, Kołbuk 1998, s. 192. ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Budzyński, Struktura, s. 139; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 85. Berezowicze, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, Kołbuk 1998, s. 319; Skoczylas, Religia ta kultura, s. 60, 1715 r. (dek. Łokacze). 300 Berezów, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Stara Sól) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 77; Kołbuk 1998, s. 264. Berezów Dolny, zob. Berezów Niżny, w, rus Berezów Górny, zob. Berezów Wyżny, w, rus Berezów Niżny (Berezów Dolny), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Kołomyja) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 207 (WnNMP); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. Berezów Nowy, zob. Nowy Berezów, w, podl Berezów Wyżny (Berezów Górny), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Kołomyja) ■ śwgł, WnNMP, Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 22 (pomija tę cerkiew). ■ śwgł, dr, k, WnPańskie, Kołbuk 1998, s. 207. Berezówka, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Tłumacz) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 43; Budzyński, Kresy, I, s. 10. Berezówka (Baraszówka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Żytomierz) ■ śwpom, dr, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 96 (jako cerkiew paraﬁalna, k, Piotra i Paweł AAp); Wizytacje generalne, s. 231-232. Berezówka (Berezówka, k. Bałty), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Bałta) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 49. Berezówka (Berezówka, k. Jampola), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Szarogród) ■ śwgł, dr, s, OfNMP, Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 36 („na Słobodzie”). ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 96 (brac, kij-wil), 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 36; Jabłonowski, Ziemie ruskie, nr 10. Berezówka (Berezówka, k. Hajsyna), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Teplik) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 79. Berezówka (Berezówka, k. Humania), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Sokołówka) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 96 (kij); Socjograﬁa, s. 73; Jabłonowski, Ziemie ruskie, nr 10. Berezówka (Berezówka, k. Konstantynowa Nowego), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Lubar) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 220 (pod, lw); Socjograﬁa, s. 136; Jabłonowski, Ziemie ruskie, nr 6 (woł); Krykun, Mapa województwa wołyńskiego. Berezówka (Berezówka, k. Radomyśla), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Radomyśl) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 150. Berezówka, k. Bałty, zob. Berezówka, w, brac Berezówka, k. Hajsyna, zob. Berezówka, w, brac Berezówka, k. Humania, zob. Berezówka, w, brac Berezówka, k. Jampola, zob. Berezówka, w, pod Berezówka, k. Konstantynowa Nowego, zob. Berezówka, w, kij Berezówka, k. Radomyśla, zob. Berezówka, w, kij Berezy Pokutynieckie, zob. Pokutyńce, w, pod Bereźna (Berezna, Berezianka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Wołodarka) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 96 (Berezna); Socjograﬁa, s. 156 (Berezianka). Bereźne, zob. Berezno, m, woł Aneks Bereźniaki, w, kij praw (diec. Kijów) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 337. Bereźniaki (Bereznia), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Moszny) ■ śwgł, dr, s, Eliasz Pr, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 139 (Bereznia). Bereźnica, m, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, Kołbuk 1998, s. 273 (wieś). rzkat (diec. Łuck, arch. Łuck, dek. Dubno) ■ śwgł, s, Rafał A, Litak 1996, s. 389. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 399, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 86, 1765 r. Bereźnica, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 319. Bereźnica (Bereżnica), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Stryj) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Budzyński, Ludność, II, s. 77 (Bereżnica); Kołbuk 1998, s. 267. Bereźnica Królewska, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Żydaczów) ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 201 (s); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 161. Bereźnica Rustykalna (Bereżnica, Bereźnica Szlachecka), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Sambor) ■ śwgł, dr, k, Piotr i Paweł AAp, Budzyński, Ludność, II, s. 77 (Bereżnica); Kołbuk 1998, s. 260; SGKP. I, s. 149 (Bereżnica); Skorowidz, s. 81, mapa WIG 1:100000 (Bereźnica Szlachecka i Bereźnica Rustykalna - kościół w Bereźnicy Rustykalnej). Bereźnica Szlachecka, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Rożniatów) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 210 (dek. Perehińsko); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 33. Bereźnica Szlachecka, zob. Bereźnica Rustykalna, w, rus Bereźnica Wyżna (Bereżnica Wyżna), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Baligród) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 77; Kołbuk 1998, s. 240 (Bereżnica Wyżna). Bereżanka, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Skała) ■ śwgł, dr, k, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 83. Bereżanka, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 273. Bereżanka (Bereżanka Czemerowska), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Husiatyn) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 55. Bereżanka Czemerowska, zob. Bereżanka, w, pod Bereżce, m, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, OfNMP, Kołbuk 1998, s. 273. Bereżce, w, rus grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Luboml) ■ śwgł, dr, k, Michał A, Kołbuk 1998, s. 301. Bereżna (Berezna Wielka), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 273 (Berezna Wielka); Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Łabuń)͘ Aneks Bereżnica Wyżna, zob. Bereźnica Wyżna, w, rus Bereżnica, zob. Bereźnica Rustykalna, w, rus Bereżnica, zob. Bereźnica, w, rus Bereżyńce, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 273; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Teoﬁlpol)͘ Bergielińce, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, OfNMP, Kołbuk 1998, s. 273. Berizka, zob. Berezki Berszadzkie, w, brac Berki, zob. Birki, w, kij Berkozówka, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Korsuń) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Socjograﬁa, s. 130; Pochilewicz, s. 550 (cerkiew z 1774 r.). Berladka (Berlatka), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Kopajgród) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 10. Berlatka, zob. Berladka, w, pod Berlin, w, rus grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 273. Berlińce Lasowe (Berlińce Leśne), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Kopajgród) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 11. Berlińce Leśne, zob. Berlińce Lasowe, w, pod Berlińce Polne, zob. Berlińce Polowe, w, pod Berlińce Polowe (Berlińce Polne), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Kopajgród) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 11. Berłohy (Berłuchy), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Kałusz) ■ śwgł, dr, k, NarPańskie, Kołbuk 1998, s. 210 (dek. Perehińsko); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 15. Berłówka (Byrłówka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Berszada) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 100; Socjograﬁa, s. 19. Berłuchy, zob. Berłohy, w, rus Bernadówka, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Trembowla) ■ śwgł, dr, s, OfNMP, Kołbuk 1998, s. 194 (OpNMP); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 89. Bernaszówka, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Mohylów) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 22. Berno, zob. Kościerzyna, m, pom Berszada, m, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Berszada) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 19. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 403, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 192, 1765 r. Berteszów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Strzeliska Nowe) ■ śwgł, dr, d, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 190 (s, NarPańskie); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 143. Bertniki, zob. Bortniki, w, rus 301 Bertung, zob. Bartąg, w, war Berustiagi, zob. Berestiaki, w, brac Berwinkowa, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Kosów) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 208. Berynka, zob. Bierzynka, w, brac Berysce, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Hołowanieskie) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 37 (patronat Józefa Lubomirskiego, starosty romanowskiego). Besida, zob. Biesiadka, w, kij Besko, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Sanok) ■ śwgł, dr, s, Ucieczka do Egiptu NMP, Budzyński, Ludność, II, s. 77; Kołbuk 1998, s. 261. rzkat (diec. Przemyśl, arch. Brzozów, dek. Sanok) ■ śwgł, dr, s, Stanisław Bp, Św. Krzyż, Litak 1996, s. 397. Bestwina, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Żywiec) ■ śwgł, mr, s, WnNMP, Litak 1996, s. 231. Beszowa, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Wiślica Pr, dek. Pacanów) ■ śwgł, Paulini, mr, d, zak, Piotr i Paweł AAp, Litak 1996, s. 251. Besztanków (Bezsztanków, Basztanków), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Raszków) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 70. Bezbrudy, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Busk) ■ śwgł, dr, s, Jan Ch, Kołbuk 1998, s. 306. Bezek, w, rus grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Krasnystaw) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 300. Bezimienna (Bezimienne), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Berdyczów) ■ śwgł, dr, s, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 100. Bezimienne, zob. Bezimienna, w, kij Bezmichowa Dolna, zob. Bezmichowa Górna, w, rus Bezmichowa Górna (Bezmichowa, Bezmichowa Dolna, Bezmiechowa Górna), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Lesko) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Budzyński, Ludność, II, s. 77; Kołbuk 1998, s. 251 (Bezmichowa); SGKP. I, s. 163 (wieś składała się z dwóch części: górnej i dolnej); mapa WIG 1:100000 (Bezmichowa Górna i Dolna, kościół na granicy tych wsi); Bezmichowa Górna (dostęp: http:// bieszczady.info.pl/cerkwie2.php3, 5.08.2003) - obecna cerkiew zbudowana w 1830 użytkowana jako kościół rzymskokatolicki w Bezmiechowej Górnej. Bezmichowa, zob. Bezmichowa Górna, w, rus Bezmiechowa Górna, zob. Bezmichowa Górna, w, rus Beznoskowa, zob. Beznoskowce, w, pod Beznoskowce (Beznoskowa), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Kamieniec Podolski) ■ śwgł, dr, d-s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 220 (kam, s); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 62. Bezpieczna, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Żywotów) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 91. Bezsztanków, zob. Besztanków, w, brac Bębelno Mniejsze, zob. Bebelno, w, san Bębnówka, zob. Bubnówka, w, brac 302 Bęczkowice, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Łęczyca, dek. Tuszyn) ■ śwgł, dr, s, Andrzej Ap, Litak 1996, s. 194. Będków, m, łęcz rzkat (diec. Gniezno, arch. Łęczyca, dek. Tuszyn) ■ śwgł, mr, s, NarNMP, Jan Ch, Litak 1996, s. 194. Będzarówka, zob. Benzary, w, brac Będzin, m, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Bytom) ■ śwgł, mr, k, Św. Trójca, Litak 1996, s. 216. ■ śwpom, dr, Tomasz Becket Bp, par. Będzin, Litak 1996, s. 217. mojż ■ śwgł, AKMK. AV30, s. 262, 1748 r.; Spis żydów, s. 414, 1765 r. (kahał); Liczba głów, s. 393, 1765 r.; S. Rotenberg, History of Jewish Bedzin (dostęp: http://www.jewishgen. org/Yizkor/bedzin/bed215.html#Page216, 13.11. 2004). Biała, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Potylicz) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 306. Biała, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Przyłuka) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 67; Wizytacje generalne, s. 683-688. Biała, w, pł rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Bielsk) ■ śwgł, dr-mr, k, Marcin Bp, Litak 1996, s. 263. Biała, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Smotrycz) ■ śwgł, dr, s, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); przynależność dekanalna wątpliwa. Biała, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Czarnków) ■ śwgł, dr, s, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 279. Biała, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Dunajów) ■ śwgł, dr, d, ZmPańskie, Kołbuk 1998, s. 177. Biała, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Czortków) ■ śwgł, dr, s, ZmPańskie, Kołbuk 1998, s. 175. ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 175. Biała, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Tarnopol) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 192. Biała (Gross Wittfelde), w, pom rzkat (diec. Gniezno, arch. Kamień, dek. Człuchów) ■ śwgł, pr, k, Litak 1996, s. 180. Biała (Biała Ostrzeszowska), w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Ter. wieluńskie, dek. Wieruszów) ■ śwgł, dr, s, Piotr wO, Litak 1996, s. 206. Biała (Biała Poduchowna, Janów Lubelski), w, lub rzkat (diec. Kraków, arch. Zawichost, dek. Urzędów) ■ śwgł, dr, s, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 258 (Biała, obecnie dzielnica miasta Janów Lubelski). Biała (Bielany), w, pod grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Jaruga) ■ śwgł, k, Socjograﬁa, s. 46 (Bielany, brac, patronat Teodora Potockiego, starosty jarudzkiego; chodzi prawdopodobnie o Białą, k. Jampola). Biała (Bielsko-Biała), m, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Żywiec) ■ śwpom, dr, par. Lipnik, Litak 1996, s. 231. ■ śwpom, Jezuici, zak, OBoża, Litak 1996, s. 513. Aneks Biała Góra, zob. Szydłowo, w, poz Biała Górna (Biała, Biała Większa), w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Pilica Pr, dek. Lelów) ■ śwgł, dr, d, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 244. Biała Ostrzeszowska, zob. Biała, w, sier Biała Poduchowna, zob. Biała, w, lub Biała Rawska (Biała), m, raw rzkat (diec. Poznań, arch. Warszawa, dek. Mszczonów) ■ śwgł, mr, d, Wojciech Bp, Litak 1996, s. 301 (Biała). mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 406, 1765 r. (kahał); IJCP. US Commission No. POCE000214. Biała, zob. Biała Rawska, m, raw Biała, zob. Białe, w, raw Biała, Biała Większa, zob. Biała Górna, w, kr Białacerkiew, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Białacerkiew) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 103. ■ śwgł, mr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 103. ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 103. ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 103. ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 103. ■ śwgł, dr, s, Piotr i Paweł AAp, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 103. ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 96 (cerkiew ta mogła upaść w II połowie XVIII wieku, w 1740 roku jako jedyna była nieobsadzona, Pochilewicz, s. 500). rzkat (diec. Kijów, dek. Chwastów) ■ śwgł, Jezuici, dr, d, zak, Jan Ch, Litak 1996, s. 371; Chachaj, Stan i odbudowa, s. 13-14; SGKP. I, s. 177 (wymienia także dwie kaplice, jedną w obrębie fortecy, drugą na zamku). mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 403, 1765 r. (kahał); AJZR. 5.2, s. 1, 1765 r. Białaczów, m, san rzkat (diec. Gniezno, arch. Kurzelów, dek. Żarnów) ■ śwgł, mr, s, Jan Ch, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 190. Białaszewo, w, maz rzkat (diec. Płock, arch. Pułtusk, dek. Wąsosz) ■ śwgł, dr, s, Jan Ch, Stanisław, Mikołaj BBp, 11Tys PPMM, Katarzyna PM, Józef, Litak 1996, s. 275. Białaszów, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 273. Białaszów (Biełaszów), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 273. Białaszówka, zob. Białoszówka, w, kij Biała-Żabieniec, zob. Żabieniec, w, kr Białcz Stary (Białcz), w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Kościan) ■ śwgł, mr, s, Anna, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 290 (Białcz). Białcz, zob. Białcz Stary, w, poz Białe (Biała), w, raw rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Gostynin) ■ śwpom, dr, par. Gostynin, Litak 1996, s. 265. Białe Osławy, zob. Osław Biały, w, rus Aneks Białężyn, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Rogoźno) ■ śwgł, dr, s, Marcin Bp, Litak 1996, s. 285. Białka, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Nowy Sącz, dek. Nowy Targ) ■ śwpom, dr, k, Szymon i Juda Tadeusz AAp, par. Ostrowsko, Litak 1996, s. 240. Białka, w, lub rzkat (diec. Kraków, arch. Lublin, dek. Parczew) ■ śwpom, dr, Małgorzata PM, par. Biskupice, Litak 1996, s. 236. Białka Wielka, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 273. Białki, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Chodorków) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 110. Białki (Biłki), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Kalnik) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 52 (Biłki). Białkowce, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Zborów) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 197. Białków, w, kal rzkat (diec. Gniezno, arch. Gniezno, dek. Konin) ■ śwgł, dr, k, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 170. Białoberezka (Biłoberezka), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Kosów) ■ śwgł, dr, k, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 208. Białobożnica (Kalinowszczyzna), m, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Czortków) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Budzyński, Struktura, s. 135; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 64. ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Kołbuk 1998, s. 175. ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 175; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 65 (na Kalinowszczyźnie). Białobrzegi, m, maz rzkat (diec. Gniezno, arch. Kurzelów, dek. Przytyk) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Litak 1996, s. 188. Białobrzegi, w, san rzkat (diec. Gniezno, arch. Kurzelów, dek. Opoczno) ■ śwgł, dr, s, Marcin Bp, Litak 1996, s. 188. Białobrzeże, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 273. Białogarda, w, lęb rzkat (diec. Włocławek, arch. Gdańsk, dek. Lębork) ■ śwpom, pr, k, OczNMP, par. Lębork, Litak 1996, s. 339. Białogłowy, w, rus grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Ucieczka do Egiptu NMP, Kołbuk 1998, s. 273. Białogródka, m, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, ZmPańskie, Kołbuk 1998, s. 273. ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 273. Białokiernica, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Zarwanica) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 195. Białokiernica, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Zborów) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 197. 303 Białokrynica (Białokrynica, k. Kamieńca), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 273. Białokrynica (Białokrynica, k. Sudyłkowa, Białokrynicze), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 273; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Łabuń)͘ Białokrynica, k. Kamieńca, zob. Białokrynica, w, woł Białokrynica, k. Sudyłkowa, zob. Białokrynica, w, woł Białokrynicze, zob. Białokrynica, w, woł Białokurowicze, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Barasze) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 97. Białołówka (Bityłowka, Biłytów), m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Białołówka) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 105 (Bityłowka). ■ śwgł, Bazylianie, mr, s, zak, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 97. ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 105 (Bityłowka). mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 403, 1765 r. (kahał); AJZR. 5.2, s. 8, 1765 r.; JCP. US Commission No. UA05450101. Białopol (Białopole), m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Białołówka) ■ śwgł, dr, s, Piotr i Paweł AAp, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 105. rzkat (diec. Kijów, dek. Żytomierz) ■ śwgł, dr, s, Antoni Pad, Litak 1996, s. 372 (Białopole); Chachaj, Rozwój sieci świątyń katolickich, s. 34. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 403, 1765 r. (kahał); AJZR. 5.2, s. 12, 1765 r. Białopol, zob. Białopole, w, woł Białopole (Białopol), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 273; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Zasław)͘ Białopole, zob. Białopol, m, kij Białosorka, zob. Białosoroki, m, kij Białosoroki (Białosorka), m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czarnobyl) ■ śwgł, dr, d, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 116. Białostok, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, Bazylianie, s, zak, ZDucha Św, Kołbuk 1998, s. 273. Białoszówka (Białaszówka), w, kij grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 97 (kij-wil); Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Berezno). Białoszyce, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czerniachów) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 118. Białotarsk, w, brzkuj rzkat (diec. Włocławek, arch. Włocławek, dek. Kowal) ■ śwgł, dr, d, ZKrzyża Św, Litak 1996, s. 344. Białousówka (Białousówka Tulczyńska), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Bracław) ■ śwgł, dr, d, Michał A, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 22 (Białousówka Tulczyńska); Wizytacje generalne, s. 654. Białousówka (Białousówka, k. Hajsyna), w, brac 304 grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Bracław) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 22; Wizytacje generalne, s. 655. Białousówka Tulczyńska, zob. Białousówka, w, brac Białousówka, k. Bracławia, zob. Białousówka, w, brac Białousówka, k. Hajsyna, zob. Białousówka, w, brac Białowce, zob. Bielowce, w, pod Białozierze (Białozory), m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Moszny) ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 97 (w 1741 r. w dekanacie Moszny). ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Kołbuk 1998, s. 97 (prawdopodobnie, w 1741 r. w dekanacie Moszny). Białozierze, zob. Pożeża, w, kij Białozorka, zob. Białozórka, m, woł Białozory, zob. Białozierze, m, kij Białozórka (Białozorka), m, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 273. rzkat (diec. Łuck, arch. Łuck, dek. Zbaraż) ■ śwgł, mr, s, ZwNMP, Litak 1996, s. 392 (Białozorka). ■ śwpom, Roch W, par. Białozórka, Litak 1996, s. 393 (Białozorka). Białozuby, zob. Bolizuby, w, woł Biały Kamień, m, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Biały Kamień) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 170; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (dek. Złoczów, Św. Trójca); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 106. rzkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Dunajów) ■ śwgł, mr, s, WnNMP, Litak 1996, s. 375. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 396, 1765 r.; Żydzi ziemi lwowskiej, s. 366, 1765 r. (kahał z paraﬁą); EJCP II, s. 114-115. Biały Kamień, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czeczelnik) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 28. Biały Kościół, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Skała) ■ śwgł, mr, s, Mikołaj Bp, Maria Magdalena, Litak 1996, s. 227. Biały Potok, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Czortków) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 175; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 65. Biały Rękaw, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Latyczów) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); przynależność dekanalna wątpliwa. Białybór (Baldenburg), m, pom rzkat (diec. Gniezno, arch. Kamień, dek. Człuchów) ■ śwpom, pr, k, par. Brzezie, Litak 1996, s. 181. lut ■ śwgł, Rhesa II, s. 16, 1834 r. (pastorzy od 1632); Klemp, Protestanci, mapa; Die kirchliche Organisation um 1785. Białynin, w, raw rzkat (diec. Gniezno, arch. Łowicz, dek. Skierniewice) ■ śwgł, dr, d, Wawrzyniec M, Litak 1996, s. 197. Białynin, w, raw rzkat (diec. Poznań, arch. Warszawa, dek. Sochaczew) ■ śwgł, dr, s, Małgorzata PM, Wawrzyniec M, Litak 1996, s. 303. Aneks Białystok, m, podl rzkat (diec. Wilno, dek. Knyszyn) ■ śwgł, Komuniści (Bartoszkowie), mr, s, zak, WnNMP, Litak 1996, s. 311. ■ śwpom, Maria Magdalena, par. Białystok, Litak 1996, s. 312. ■ śwpom, Roch W, par. Białystok, Litak 1996, s. 312. ■ śwpom, Szarytki, zak, Marcin Bp, Litak 1996, s. 538; Klasztor i szpital Sióstr Miłosierdzia (dostęp: http:// www.miastojutra.pb.bialystok.pl/bedeker/klasztor/ klasztorramka.html, 30.12.2005). mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 404, 1765 r. (przykachałek seu kachał); Acta Congressus, s. LXXXI (kahał), 1767 r.; Bóżnice Białostocczyzny, s. 136; IJCP. US Commission No. POCE00099; Białystok (dostęp: http://www.sztetl.org.pl, 28.09.2009). Biczal, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 273; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Stepań)͘ Biczowa (Byczowa), w, pod grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Lubar) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Socjograﬁa, s. 136. Biczynka, zob. Bierzynka, w, brac Bidziny, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Zawichost, dek. Opatów) ■ śwgł, mr, d-s, Piotr i Paweł AAp, Litak 1996, s. 258. Biece, zob. Bijowce, w, kij Biechowo, w, kal rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Pyzdry) ■ śwgł, Oratorianie (Filipini), dr, d-s, zak, NawNMP, Litak 1996, s. 284, 524 (NMP, Piotr i Paweł AAp). Biechów, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Wiślica Pr, dek. Pacanów) ■ śwgł, dr, s, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 251. Biecz, m, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Wojnicz, dek. Biecz) ■ śwgł, mr, d, Boże Ciało, Litak 1996, s. 252. ■ śwpom, mr, Barbara PM, par. Biecz, Litak 1996, s. 253. ■ śwpom, mr, mk, kłs, Św. Duch, par. Biecz, Litak 1996, s. 253. ■ śwpom, dr, Piotr Ap, par. Biecz, Litak 1996, s. 253. ■ śwpom, Reformaci, zak, Anna, Litak 1996, s. 527. Bieganowo, w, kal rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Pyzdry) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, ZKrzyża Św, Litak 1996, s. 284. Biegonice, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Nowy Sącz, dek. Nowy Sącz) ■ śwgł, mr, d, Wawrzyniec M, Litak 1996, s. 238. ■ śwpom, mr, Sebastian M, par. Biegonice, Litak 1996, s. 239 („de argilla”). Bielaczew, zob. Bolaczów, w, kij Bielanka, w, kr grkat (diec. Przemyśl, dek. Biecz) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 241; Budzyński, Ludność, II, s. 79. Bielany, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Oświęcim) ■ śwgł, dr, d, Maciej Ap, Litak 1996, s. 224. Bielany (Kraków), w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Kraków) ■ śwpom, Kameduli, zak, WnNMP, Litak 1996, s. 514. Aneks ■ śwpom, dr, d, Anna, par. Zwierzyniec - Salwator, Litak 1996, s. 221 (par. Kraków - Jan Ch i Augustyn Bp). Bielany (Warszawa), w, maz rzkat (diec. Poznań, arch. Warszawa, dek. Piaseczno) ■ śwpom, Kameduli, zak, NPNMP, Litak 1996, s. 514. Bielany Kotiużańskie (Bielany), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Mohylów) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 22. Bielany Szarogrodzkie, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Szarogród) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 36. Bielany, zob. Biała, w, pod Bielany, zob. Bielany Kotiużańskie, w, pod Bielawce, w, rus grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 273. Bielawińce, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Zarwanica) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 195. Bielawy (Bieliny), m, łęcz rzkat (diec. Gniezno, arch. Łęczyca, dek. Zgierz) ■ śwgł, mr, s, NawNMP, Litak 1996, s. 195 (Bieliny). mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 406, 1765 r. (Bielany); Fijałkowski, Żydzi w województwach łęczyckim i rawskim, s. 63, 66 (przykahałek). Bielczyn, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 273; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Zasław)͘ Bieleck, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 273. Bieliczna (Bieliczne), w, kr grkat (diec. Przemyśl, dek. Muszyna) ■ śwpom, dr, Michał A, par. Izby, Kołbuk 1998, s. 255; Budzyński, Ludność, II, s. 80 (jako paraﬁalna). Bieliczne, zob. Bieliczna, w, kr Bieliczyn, zob. Biliczyn, w, pod Bielijówka (Bilijówka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Wołodarka) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 156 (Bilijówka). Bielikowce, zob. Bilikowce, w, pod Bielin, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 319; Skoczylas, Religia ta kultura, s. 58, 1715 r. (dek. Kowel). Bieliny, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Sandomierz, dek. Rudnik) ■ śwgł, mr, s, Wojciech Bp, Litak 1996, s. 248. Bieliny, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Kielce Pr, dek. Bodzentyn) ■ śwgł, mr, d, Józef, Litak 1996, s. 214. Bieliny, w, san rzkat (diec. Gniezno, arch. Kurzelów, dek. Skrzynno) ■ śwgł, dr, s, Szymon i Juda Tadeusz AAp, Litak 1996, s. 189. Bieliny, zob. Bielawy, m, łęcz Bielowce (Białowce), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Kamieniec Podolski) 305 ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 220 (kam, d); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 63. Bielów (Bielów, k. Klewania), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, ZwNMP, Kołbuk 1998, s. 273; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Zasław)͘ Bielów (Bielów, k. Zasławia), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 273; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Klewań)͘ Bielów, k. Klewania, zob. Bielów, w, woł Bielów, k. Zasławia, zob. Bielów, w, woł Bielsk, m, pł rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Bielsk) ■ śwgł, Benedyktyni, dr, d, obsł. zak, Jan Ch, Litak 1996, s. 263, 492 (paraﬁa obsługiwana przez benedyktynów z Mogilna). ■ śwpom, dr, Anna, par. Bielsk, Litak 1996, s. 263. ■ śwpom, dr, s, kłs, Św. Duch, par. Bielsk, Litak 1996, s. 263. Bielsk Podlaski, m, podl grkat (diec. Włodzimierz, arch. Brześć, dek. Bielsk Podlaski) ■ śwgł, dr, k, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 313. ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 313. ■ śwgł, dr, k, ZmPańskie, Kołbuk 1998, s. 313. ■ śwgł, dr, k, ObjPańskie, Kołbuk 1998, s. 313. rzkat (diec. Łuck, arch. Brześć, dek. Bielsk Podlaski) ■ śwgł, dr, d, NarNMP, Mikołaj Bp, Trzej Królowie, Litak 1996, s. 381. ■ śwpom, Karmelici trzewiczkowi, zak, Michał A, Litak 1996, s. 520. ■ śwpom, kłs, par. Bielsk Podlaski, Litak 1996, s. 382. praw (diec. Kijów) ■ śwpom, zak, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 354; D. Fionik, Kler paraﬁalny Kościoła wschodniego w powiecie bielskim w 1816 roku, „Białoruskie Zeszyty Historyczne nr 23” (dostęp: http://kamunikat.net.iig.pl/www/czasopisy/ bzh/23/14.htm, 14.12.2005)͘ Bielsk, zob. Belsk Duży, w, maz Bielska Wola, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, s, Boże Ciało, Kołbuk 1998, s. 273. Bielsko-Biała, zob. Biała, m, kr Biełaszka, zob. Biełaszki, w, brac Biełaszki (Biełaszka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Sokołówka) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 73. Biełaszki (Biłaszówka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Pohrebyszcze) ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 147 (Biłaszówka, kij). Biełaszów, zob. Białaszów, w, woł Biełki, zob. Biłka, w, kij Biełocz, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Raszków) ■ śwgł, mr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 70. Bieniarowa, zob. Binarowa, w, kr Bieniawa, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Kozłów) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 181. Bieniewo (Benern), w, war rzkat (diec. Warmia, dek. Orneta) ■ śwgł, mr, d, Maria Magdalena, Litak 1996, s. 413. 306 Bieniszew, w, kal rzkat (diec. Gniezno, arch. Gniezno, dek. Sompolno) ■ śwpom, Kameduli, zak, OfNMP, Litak 1996, s. 514. Bieńkowce, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Strzeliska Nowe) ■ śwgł, dr, s, Sobór Michała A, Kołbuk 1998, s. 190 (Michał A); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 143. Bierdzież, zob. Berdzieża, w, san Bierdzieża, zob. Berdzieża, w, san Bierków, zob. Biórków Wielki, w, kr Biernatowo (Ascherbude), w, poz lut ■ śwpom, par. Zielonowo, Thomas, Altes und Neues, s. 104, 1750 r.; Werner, Geschichte der evangelischen Parochien, s. 114. Bierzanów (Bieżanów), w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Wieliczka) ■ śwgł, mr, d, NarNMP, Litak 1996, s. 229. Bierzgłowo, w, che rzkat (diec. Chełmno, arch. Chełmno, dek. Toruń) ■ śwpom, mr, mk, WnNMP, par. Łążyn, Litak 1996, s. 162. Bierzwienna Długa (Bierzwienna), w, łęcz rzkat (diec. Gniezno, arch. Łęczyca, dek. Kłodawa) ■ śwgł, dr, s, Dominik W, Litak 1996, s. 191 (Bierzwienna). Bierzwienna, zob. Bierzwienna Długa, w, łęcz Bierzynka (Berynka, Biczynka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Sokołówka) ■ śwgł, k, Socjograﬁa, s. 73 (prawd. jako Biczynka, patronat Onufrego Bierzyńskiego, starosty szawuliskiego); Krykun, s. 103. Biesiadka (Biesiedka, Biesiadki, Besida), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Stawiszcze) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 153 (Besida). Biesiadki, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Wojnicz, dek. Wojnicz) ■ śwpom, dr, d, Mateusz Ap, par. Porąbka Uszewska, Litak 1996, s. 257. Biesiadki, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 273. Biesiadki, zob. Biesiadka, w, kij Biesiady, w, beł grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Żółkiew) ■ śwgł, Bazylianie, dr, zak, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 199 (rus); Flaga, Zakony męskie, s. 154; Budzyński, Struktura, s. 140 (poddaje w wątpliwość istnienie paraﬁi w tej miejscowości); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Jabłonowski, Ziemie ruskie, nr 2; Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 155 (pomija tę cerkiew); Budzyński, Kresy, II, mapa 23. Biesiedka, zob. Biesiadka, w, kij Biesowo (Gross Bössau), w, war rzkat (diec. Warmia, dek. Jeziorany) ■ śwgł, mr, d, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 411. Biesówka, zob. Bisówka, w, woł Biesterfelde, zob. Bystrze, w, malb Biezdrowo, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Pszczew, dek. Lwówek) ■ śwgł, mr, s, Św. Krzyż, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 288. Biezdziadów, zob. Bieździadów, w, kal Bieździadka, zob. Bieździedza, w, san Aneks Bieździadów (Biezdziadów), w, kal rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Nowe Miasto) ■ śwgł, dr, s, Maciej, Mateusz AAp, Litak 1996, s. 293. Bieździedza (Bieździadka), w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Nowy Sącz, dek. Pilzno) ■ śwgł, mr, s, Jadwiga Wd, Litak 1996, s. 241 (Bieździadka). Bieżanów, zob. Bierzanów, w, kr Bieżowa, zob. Bieżów, w, kij Bieżów (Korczów, Bieżowa), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Radomyśl) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 98; Socjograﬁa, s. 150. Bieżów, zob. Buzowa, w, kij Bieżuń, m, pł rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Bieżuń) ■ śwgł, mr, s, Św. Trójca, Litak 1996, s. 263. mojż ■ śwgł, MZP1, s. 126, 136, 1776 r. (bożnica); Liczba głów, s. 405, 1765 r.; IJCP. US Commission No. POCE000382. Bihale, w, beł grkat (diec. Przemyśl, dek. Lubaczów) ■ śwgł, dr, d, NMPR, Budzyński, Ludność, II, s. 80; Kołbuk 1998, s. 251. Bijowce (Bijówka, Biece), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Korsuń) ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 131 (Bijówka, cerkiew w apostazji). Bijówka, zob. Bijowce, w, kij Bilcze, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Drohobycz) ■ śwgł, dr, k, Kosma i Damian MM, Budzyński, Ludność, II, s. 80; Kołbuk 1998, s. 244. Bilcze, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 273. Bilcze Dobrokut, zob. Bilcze Złote, m, pod Bilcze Złote (Bilcze Dobrokut, Dobrykąt), m, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Bilcze) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 41 (w wykazach Kołbuka i Duha, Pawlyszyna brak tej cerkwi). ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 220 (Bilcze Dobrokut, kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 41 („suburbio Zarzeczna”). ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 41. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 400, 1765 r. (kahał); AJZR. 5.2, s. 115, 1765 r. Bilczyn, zob. Biliczyn, w, pod Bilicz (Bilicz Dolny, Bilicz Górny), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Stary Sambor) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Budzyński, Ludność, II, s. 81; Kołbuk 1998, s. 265 (Bilicz Dolny)͘ ■ śwgł, dr, s, Michał A, Budzyński, Ludność, II, s. 81; Kołbuk 1998, s. 266 (Bilicz Górny)͘ Bilicz Dolny, zob. Bilicz, w, rus Bilicz Górny, zob. Bilicz, w, rus Bilicze, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, Kołbuk 1998, s. 319; Skoczylas, Religia ta kultura, s. 59, 1715 r. (dek. Poryck). Aneks Biliczyn (Bieliczyn, Bilczyn), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Bar) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 220 (kam, Bieliczyn); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 1. Bilijówka, zob. Bielijówka, w, kij Bilikowce (Bielikowce), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Bar) ■ śwgł, dr, k, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 220 (kam, s); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 1. Bilina Mała, zob. Bilinka Mała, w, rus Bilina Wielka (Bilina), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Mokrzany) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 81; Kołbuk 1998, s. 252. ■ śwpom, Bazylianie, zak, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 351; Flaga, Zakony męskie, s. 211, mapa (paraﬁa zakonna). Bilina, zob. Bilina Wielka, w, rus Bilinka Mała (Bilinka, Bilina Mała), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Mokrzany) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Budzyński, Ludność, II, s. 81; Kołbuk 1998, s. 252. Bilinka, zob. Bilinka Mała, w, rus Bilińska Słoboda, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Bałta) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 49. Bilińska Słoboda, zob. Słoboda, w, brac Biłaszówka, zob. Biełaszki, w, brac Biłgoraj, m, lub grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Szczebrzeszyn) ■ śwgł, dr, s, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 303. rzkat (diec. Chełm, dek. Turobin) ■ śwgł, mr, s, WnNMP, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 365. mojż ■ śwgł, AAL. Rep60 A160, k. 135v, 1747 r., k. 408, 435v, 1748 r. (stara); AAL. Rep60 A157, s. 128, 1746 r.; Liczba głów, s. 398, 1765 r.; AAL. Rep60 A163, s. 1644, 1774 (1747) r.; AAL. Rep60 A139, s. 193, 1780 r.; EJCP. VII, s. 93-97; Acta Congressus (mapa); Muszyńska, Żydzi, s. 131. Biłka (Biełki), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czerniachów) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 118. Biłka (Biłka Szlachecka), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Rohatyn) ■ śwgł, dr, s, ZmPańskie, Budzyński, Struktura, s. 136; Kołbuk 1998, s. 177 (Biłka Szlachecka, dek. Dunajów); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 80. Biłka Szlachecka, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Lwów) ■ śwgł, dr, s, Nicetas Patriarcha, Kołbuk 1998, s. 183; Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 132. rzkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Lwów) ■ śwgł, mr, s, Jerzy M, Wojciech Bp, Litak 1996, s. 376. Biłka Szlachecka, zob. Biłka, w, rus Biłki, zob. Białki, w, brac Biłoberezka, zob. Białoberezka, w, rus Biłozereje, zob. Pożeża, w, kij Biłytów, zob. Białołówka, m, kij Binarowa (Bieniarowa, Bynarowa), w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Wojnicz, dek. Biecz) ■ śwgł, dr, k, Michał A, Litak 1996, s. 252. Binczarowa, w, kr grkat (diec. Przemyśl, dek. Muszyna) 307 ■ śwgł, dr, k, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 254; Budzyński, Ludność, II, s. 81. Bińcze (Bärenwalde), w, pom lut ■ śwgł, Rhesa II, s. 24, 1834 r. (pastorzy notowani też około 1772 roku); Klemp, Protestanci, s. 206; Die kirchliche Organisation um 1785. Biórków Wielki (Bierków, Biórków), w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Proszowice) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Litak 1996, s. 225 (Biórków). Biórków, zob. Biórków Wielki, w, kr Bircza, m, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Bircza) ■ śwgł, dr, s, Jan Ch, Budzyński, Ludność, II, s. 81; Kołbuk 1998, s. 242. rzkat (diec. Przemyśl, arch. Przemyśl, dek. Nowe Miasto) ■ śwgł, dr, s, Litak 1996, s. 403. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 396, 1765 r.; IJCP. US Commission No. POCE000142. Bircza Stara (Stara Bircza), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Bircza) ■ śwgł, dr, s, Sawa Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 81; Kołbuk 1998, s. 242. Birki (Berki), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 97. Birnbaum, zob. Międzychód, m, poz Biruki (Birżki), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Białacerkiew) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 103. Birżki, zob. Biruki, w, kij Bischofsburg, zob. Biskupiec, m, war Bischofstein, zob. Bisztynek, m, war Biskowice, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Sambor) ■ śwgł, dr, s, Onufry P, Budzyński, Ludność, II, s. 82; Kołbuk 1998, s. 260. Biskupice, m, lub rzkat (diec. Kraków, arch. Lublin, dek. Parczew) ■ śwgł, mr, s, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 235. mojż ■ śwgł, AAL. Rep60 A102, k. 15, 1738-1739 r.; Liczba głów, s. 398, 1765 r.; IJCP. US Commission No. POCE000177. Biskupice, w, che rzkat (diec. Chełmno, arch. Chełmno, dek. Chełmża) ■ śwgł, dr-mr, d, Maria Magdalena, Litak 1996, s. 158. Biskupice, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Wieliczka) ■ śwgł, Duchacy, mr, d, obsł. zak, Marcin Bp, Litak 1996, s. 229. Biskupice Ołoboczne, w, kal rzkat (diec. Gniezno, arch. Kalisz, dek. Kalisz) ■ śwgł, dr, d, Bartłomiej Ap, Litak 1996, s. 175. Biskupicze Ruskie, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, Kołbuk 1998, s. 319; Skoczylas, Religia ta kultura, s. 55, 1715 r. (dek. Włodzimierz). Biskupicze Szlacheckie, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, dr, Kołbuk 1998, s. 319; Skoczylas, Religia ta kultura, s. 55, 1715 r. (dek. Włodzimierz). 308 Biskupiec (Bischofsburg), m, war rzkat (diec. Warmia, dek. Barczewo) ■ śwgł, mr, d, Jan Ch, Walenty M, Litak 1996, s. 409. Biskupnica, w, pom rzkat (diec. Gniezno, arch. Kamień, dek. Człuchów) ■ śwpom, pr, k, Św. Krzyż, par. Człuchów, Litak 1996, s. 181. Bisówka (Biesówka), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 273 (Biesówka); Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Teoﬁlpol)͘ Biszcza, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Tarnogród) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 82; Kołbuk 1998, s. 268. Bisztynek (Bischofstein), m, war rzkat (diec. Warmia, dek. Lidzbark Warmiński) ■ śwgł, mr, d, Maciej Ap, Litak 1996, s. 412. ■ śwpom, d, Marta P, par. Bisztynek, Litak 1996, s. 412. Bitków, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Ottynia) ■ śwgł, dr, k, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 209. Bityłowka, zob. Białołówka, m, kij Blankensee, zob. Blanki, w, war Blanki (Blankensee), w, war rzkat (diec. Warmia, dek. Jeziorany) ■ śwpom, mr, Michał A, par. Żegoty, Litak 1996, s. 411. Blechnarka, w, kr grkat (diec. Przemyśl, dek. Biecz) ■ śwpom, dr, Kosma i Damian MM, par. Wysowa, Kołbuk 1998, s. 242; Budzyński, Ludność, II, s. 82 (jako paraﬁalna). Bledzew, m, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Pszczew, dek. Zbąszyń) ■ śwgł, mr, d, Katarzyna PM, Litak 1996, s. 289. ■ śwpom, Cystersi, zak, Wawrzyniec M, Litak 1996, s. 499. Blendau, zob. Błędowo, w, che Bleszczanówka, zob. Błyszczanówka, w, pod Blichowo, w, maz rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Bodzanów) ■ śwgł, dr, s, Anna, Litak 1996, s. 264. Blinów, w, lub rzkat (diec. Kraków, arch. Zawichost, dek. Urzędów) ■ śwpom, par. Potok Wielki, LB 1787, s. 76. Blizanów, w, kal rzkat (diec. Gniezno, arch. Kalisz, dek. Stawiszyn) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 179. Blizianka (Blizna), w, san grkat (diec. Przemyśl, dek. Dukla) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 82; Kołbuk 1998, s. 246 (rus). Blizin, w, san rzkat (diec. Gniezno, arch. Kurzelów, dek. Skrzynno) ■ śwpom, dr, Zoﬁa M, par. Odrowąż, Litak 1996, s. 190. Blizna, zob. Blizianka, w, san Blizne, w, rus rzkat (diec. Przemyśl, arch. Brzozów, dek. Brzozów) ■ śwgł, dr, d, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 394. ■ śwpom, Kapucyni, dr, zak, Michał A, par. Blizne, Litak 1996, s. 394. Blizno, w, in rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Sierpc) ■ śwpom, s, Wawrzyniec M, par. Szczutowo, Litak 1996, s. 269. Blizuń, zob. Mizuń Stary, w, rus Aneks Bludau, zob. Błudowo, w, war Blumenwerder, zob. Piaseczno, w, drah Blumwart, zob. Piaseczno, w, drah Błaszki, m, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Kalisz, dek. Staw) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Litak 1996, s. 178. mojż ■ śwgł, AAGn. CE22b, s. 838, 1754 r. (dom modlitwy); Liczba głów, s. 392, 1765 r.; IJCP. US Commission No. P0CE000680͘ Błażejewo, w, kal rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Środa) ■ śwpom, dr, NMP, Walenty M, par. Bnin, Litak 1996, s. 286. Błażejewo, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Śrem) ■ śwpom, dr, par. Dolsk, Litak 1996, s. 295. Błażowa, w, rus rzkat (diec. Przemyśl, arch. Brzozów, dek. Dynów) ■ śwgł, dr-mr, Marcin, Mikołaj BBp, Litak 1996, s. 395. ■ śwpom, dr, kłs, Michał A, par. Błażowa, Litak 1996, s. 395. Błażów (Błażów Dolny, Błażów Niżny, Błażów Górny, Błażów Wyżny), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Sambor) ■ śwgł, dr, k, Ucieczka do Egiptu NMP, Budzyński, Ludność, II, s. 83; Kołbuk 1998, s. 260 (Błażów Dolny). ■ śwgł, dr, k, Ucieczka do Egiptu NMP, Budzyński, Ludność, II, s. 83; Kołbuk 1998, s. 260 (Błażów Górny). Błażów Dolny, zob. Błażów, w, rus Błażów Górny, zob. Błażów, w, rus Błażów Niżny, zob. Błażów, w, rus Błażów Wyżny, zob. Błażów, w, rus Błenna, w, brzkuj rzkat (diec. Włocławek, arch. Włocławek, dek. Kowal) ■ śwgł, dr, s, Małgorzata PM, Litak 1996, s. 344. Błeszno, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Pilica Pr, dek. Lelów) ■ śwpom, mr, par. Częstochowa, Litak 1996, s. 245. Błędowo (Blendau), w, che rzkat (diec. Chełmno, arch. Chełmno, dek. Grudziądz) ■ śwgł, mr, k, Michał A, Litak 1996, s. 159. Błędów, w, raw rzkat (diec. Poznań, arch. Warszawa, dek. Grójec) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Litak 1996, s. 299. Błociszewo, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Kościan) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Litak 1996, s. 290. Błogie (Błogie Rządowe, Błogie Szlacheckie), w, san rzkat (diec. Gniezno, arch. Kurzelów, dek. Opoczno) ■ śwgł, dr-mr, NawNMP, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 188 (obecnie paraﬁa we wsi Błogie Szlacheckie). Błogie Rządowe, zob. Błogie, w, san Błogie Szlacheckie, zob. Błogie, w, san Błonie, m, maz rzkat (diec. Poznań, arch. Warszawa, dek. Błonie) ■ śwgł, Kanonicy regularni laterańscy, mr, d, zak, Św. Trójca, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 297. Błonie, w, łęcz rzkat (diec. Gniezno, arch. Łęczyca, dek. Kłodawa) ■ śwgł, dr, k, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 191. Błonie (Ludwinów), w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Kraków) ■ śwpom, mr, Bartłomiej Ap, par. Kraków, Litak 1996, s. 221 (Kraków-Błonie). Aneks Błonie, zob. Kraków, m, kr Błonie, zob. Przasnysz, m, maz Błoszczyńce, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Białacerkiew) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 97 (prawdopodobnie w dekanacie Białacerkiew). Błotnia, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Rohatyn) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Budzyński, Struktura, s. 136; Kołbuk 1998, s. 177 (dek. Dunajów, s); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 80. Błotnica (Stara Błotnica, Błotnica Stara), w, san rzkat (diec. Gniezno, arch. Kurzelów, dek. Przytyk) ■ śwgł, dr, Litak 1996, s. 113. Błotnica Stara, zob. Błotnica, w, san Błozew Dolna (Błożew Dolna), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Sądowa Wisznia) ■ śwgł, dr, k, OpNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 83; Kołbuk 1998, s. 262. Błozew Górna (Błożew Górna), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Stara Sól) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 83; Kołbuk 1998, s. 264. rzkat (diec. Przemyśl, arch. Przemyśl, dek. Nowe Miasto) ■ śwgł, s, Litak 1996, s. 403 (Błożew). Błożew Dolna, zob. Błozew Dolna, w, rus Błożew Górna, zob. Błozew Górna, w, rus Błudniki, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Halicz) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 204. Błudowo (Bludau), w, war rzkat (diec. Warmia, dek. Frombork) ■ śwgł, mr, d, NawNMP, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 411. Błudów, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 273. Błudów, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, Kołbuk 1998, s. 273; Skoczylas, Religia ta kultura, s. 65, 1715 r. (dek. Torczyn). Bługowo, w, gn rzkat (diec. Gniezno, arch. Kamień, dek. Łobżenica) ■ śwgł, dr, s, Jakub W Ap, WnNMP, Litak 1996, s. 182. Błyszczanka, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Bilcze) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 41. Błyszczanówka (Bleszczanówka), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Kamieniec Podolski) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 63. Błyszczywody, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Żółkiew) ■ śwgł, dr, k, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 199. Bnin, m, kal rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Środa) ■ śwgł, mr, s, Wojciech Bp, Jadwiga Wd, Litak 1996, s. 286. Bobanki, zob. Babanka, w, brac Boberka (Boberka Dolna, Boberka Górna), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Żukotyn) ■ śwgł, dr, s, WnPańskie, Budzyński, Ludność, II, s. 84; Kołbuk 1998, s. 271 (Boberka Górna)͘ 309 ■ śwgł, dr, s, Michał A, Budzyński, Ludność, II, s. 84; Kołbuk 1998, s. 271 (Boberka Dolna)͘ Boberka Dolna, zob. Boberka, w, rus Boberka Górna, zob. Boberka, w, rus Bobiatyn, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Tartaków) ■ śwgł, dr, s, Św. Duch, Kołbuk 1998, s. 309. Bobin, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Witów) ■ śwgł, dr, s, Anna, Litak 1996, s. 229. Bobłów, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Woronowica) ■ śwgł, dr, k, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 88 (patronat Wincentego Potockiego, podkomorzego koronnego). Bobły, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 319; Skoczylas, Religia ta kultura, s. 61, 1715 r. (dek. Turzysk). Bobowa, m, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Wojnicz, dek. Bobowa) ■ śwgł, mr, kol, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 253. mojż ■ śwgł, mr, Spis żydów, s. 427, 1765 r. (kahał); Bobowa (dostęp: http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/ katalog_synagogi_malopol_bobowa.html, 18.01.2005)͘ Bobowo, w, pom rzkat (diec. Włocławek, arch. Gdańsk, dek. Starogard) ■ śwgł, mr, k, Wojciech Bp, Litak 1996, s. 340. Bobrowniki, m, in rzkat (diec. Włocławek, arch. Włocławek, dek. Bobrowniki) ■ śwgł, dr, k, Marcin Bp, Litak 1996, s. 342. Bobrowniki, m, san rzkat (diec. Kraków, arch. Kielce Dz, dek. Stężyca) ■ śwgł, mr, s, NawNMP, Litak 1996, s. 213. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 394, 1765 r.; EJCP. VII, s. 79-80. Bobrowniki, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Uście Zielone) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 216. Bobrowniki, w, sier rzkat (diec. Wrocław, arch. Wrocław, dek. Opatów) ■ śwpom, dr, Barbara PM, par. Doruchów, Litak 1996, s. 467. Bobrowniki (Bobrowniki Wielkie, Bobrowniki Małe), w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Tarnów Pr, dek. Tarnów) ■ śwpom, dr, par. Jurków, Litak 1996, s. 249. Bobrowniki Małe, zob. Bobrowniki, w, san Bobrowniki Wielkie, zob. Bobrowniki, w, san Bobrowo, w, che rzkat (diec. Chełmno, arch. Chełmno, dek. Brodnica) ■ śwgł, mr, s, Jakub W Ap, Litak 1996, s. 157. Bobrówka, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Jarosław) ■ śwgł, dr, s, WnPańskie, Budzyński, Ludność, II, s. 84; Kołbuk 1998, s. 248. Bobryca (Babryk), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Kaniów) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 127 (Babryk, patronat Stanisława Poniatowskiego, bratanka Stanisława Augusta). Bobryk Wielki, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Bałta) 310 ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 49. Bobulińce (Babulińce, Bubulińce), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Zarwanica) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 195. Boby (Boby-Kolonia), w, lub rzkat (diec. Kraków, arch. Lublin, dek. Chodel) ■ śwgł, dr, s, NawNMP, Litak 1996, s. 232. Boby-Kolonia, zob. Boby, w, lub Bocheniec, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Wojnicz, dek. Wojnicz) ■ śwpom, mr, Anna, par. Jadowniki, Litak 1996, s. 257. Bocheniec, zob. Jadowniki, w, kr Bochenniki (Buchoniki), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Brahiłów) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 25. Bochlin, w, pom mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 395, 1765 r. (funkcjonowanie kahału w II połowie XVIII wieku wątpliwe); Acta Congressus, s. LXXIX (kahał), 1767 r. Bochnia, m, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Wojnicz, dek. Lipnica Murowana) ■ śwgł, mr, k, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 255. ■ śwpom, Bernardyni, zak, ZKrzyża Św, Litak 1996, s. 494. ■ śwpom, Dominikanie, zak, WnNMP, Litak 1996, s. 502. ■ śwpom, dr, kłs, Leonard O, par. Bochnia, Litak 1996, s. 255. ■ śwpom, dr, kłs, Maciej Ap, par. Bochnia, Litak 1996, s. 255. ■ śwpom, dr, mk, kłs, Antoni O, par. Bochnia, Litak 1996, s. 255. Bochotnica (Nałęczów), w, lub rzkat (diec. Kraków, arch. Lublin, dek. Kazimierz) ■ śwgł, mr, s, Jan Ch, Litak 1996, s. 233 (obecnie część Nałęczowa). Boczanica, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Eliasz Pr, Kołbuk 1998, s. 273; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Hoszcza)͘ Boczki, w, raw rzkat (diec. Gniezno, arch. Łowicz, dek. Łowicz) ■ śwpom, dr, d, Michał A, Roch W, par. Łowicz, Litak 1996, s. 196. Boćki, m, podl grkat (diec. Włodzimierz, arch. Brześć, dek. Bielsk Podlaski) ■ śwgł, dr, s, ZaśnNMP, Kołbuk 1998, s. 313 (WnNMP). rzkat (diec. Łuck, arch. Brześć, dek. Bielsk Podlaski) ■ śwgł, dr, Św. Duch, WnNMP, Jan Ch, Katarzyna PM, Litak 1996, s. 381. ■ śwpom, mr, Roch W, par. Boćki, Litak 1996, s. 382. ■ śwpom, Reformaci, zak, Józef OblNMP, Litak 1996, s. 528. mojż ■ śwgł, dr, ADS. D152, k. 136v, 1722-1726 r.; ADS. D133, k. 197, 1737 r.; ADS. D134, k. 174, 1750 r.; Liczba głów, s. 404, 1765 r. (kahał); Bóżnice Białostocczyzny, s. 141-142. Bodaczówka, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Kitajgród) ■ śwgł, dr, k-s, Bazyli W, Kołbuk 1998, s. 220 (kam, s); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 74. Bodaki, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 273. Aneks Bodaki, zob. Przegonina, w, kr Bodzanów, m, maz rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Bodzanów) ■ śwgł, mr, d, WnNMP, Litak 1996, s. 264. Bodzanów, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Wieliczka) ■ śwgł, dr, d, Piotr i Paweł AAp, Litak 1996, s. 229. Bodzentyn (Bodzęcin), m, san rzkat (diec. Kraków, arch. Kielce Pr, dek. Bodzentyn) ■ śwgł, mr, d, WnNMP, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 214. ■ śwpom, mr, mk, kłs, Św. Duch, par. Bodzentyn, Litak 1996, s. 215. ■ śwpom, Barbara PM, par. Bodzentyn, Litak 1996, s. 215. ■ śwpom, mr, Anna, par. Bodzentyn, Litak 1996, s. 215. Bodzęcin, zob. Bodzentyn, m, san Bodzęcin, zob. Borzęcin, w, san Bodziaczów, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, Kołbuk 1998, s. 273. Bogate, w, maz rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Przasnysz) ■ śwgł, mr, s, Anna, Litak 1996, s. 268. Bogatka (Rychemberg, Reichenberg), w, pom lut ■ śwgł, Rhesa II, s. 108, 1834 r. (pastorzy od XVI w.); Klemp, Protestanci, mapa. Bogatyńskie (Tüngen), w, war rzkat (diec. Warmia, dek. Orneta) ■ śwpom, pr, Św. Trójca, par. Orneta, Litak 1996, s. 413. Bogdanowce, zob. Bohdanowce, w, pod Bogdanów, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Łęczyca, dek. Tuszyn) ■ śwgł, mr, s, Św. Trójca, Litak 1996, s. 194. Bogdanówka, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Skałat) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 189. Bogdanówka, zob. Bohdanówka, w, brac Bogdaszów, zob. Bohdaszów, w, woł Boglewice, w, maz rzkat (diec. Poznań, arch. Warszawa, dek. Warka) ■ śwgł, dr, s, Św. Krzyż, Jan Ch, Litak 1996, s. 304. Bogoluby, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, dr, Bazyli W, Kołbuk 1998, s. 319. Bogoria, zob. Bogorja, m, san Bogorja (Bogoria, Bogoryja), m, san rzkat (diec. Kraków, arch. Sandomierz, dek. Połaniec) ■ śwgł, Kanonicy regularni od pokuty (Markowie), mr, d, zak, Św. Trójca, Litak 1996, s. 247 (Bogoria). mojż ■ śwgł, AKMK. AV46, s. 14, 1747 r.; Liczba głów, s. 394, 1765 r.; Muszyńska, Żydzi, s. 68. Bogoryja, zob. Bogorja, m, san Bogrówka, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Bohorodczany) ■ śwgł, dr, k, Św Duch, Kołbuk 1998, s. 202. Boguchwała (Piotraszówka), w, rus rzkat (diec. Przemyśl, arch. Jarosław, dek. Rzeszów) ■ śwgł, mr, s, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 400. Bogucice, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Wiślica Pr, dek. Kije) ■ śwgł, mr, k, NawNMP, Litak 1996, s. 250. Bogucice, zob. Bohutycze, w, rus Aneks Bogucin, w, lub rzkat (diec. Kraków, arch. Lublin, dek. Kazimierz) ■ śwpom, dr, Leonard O, par. Garbów, Litak 1996, s. 234. Bogurzyn, w, pł rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Mława) ■ śwgł, dr, d, Dorota PM, Litak 1996, s. 266. Bogusław, zob. Bohusław, w, kij Bogusza, w, kr grkat (diec. Przemyśl, dek. Muszyna) ■ śwgł, dr, k, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 255; Budzyński, Ludność, II, s. 84. Boguszewo, w, podl grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Wilno) ■ śwgł, Kołbuk 1998, s. 81. Boguszówka, zob. Bohuszówka, w, pod Boguszyce, w, raw rzkat (diec. Gniezno, arch. Łowicz, dek. Rawa Mazowiecka) ■ śwgł, dr, d, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 196. Boguszyn, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Śmigiel) ■ śwpom, dr, Stanisław Bp, par. Bronikowo, Litak 1996, s. 295. Boguty (Boguty-Pianki), w, maz rzkat (diec. Płock, arch. Pułtusk, dek. Andrzejewo) ■ śwpom, par. Nur, Litak 1996, s. 272. Boguty-Pianki, zob. Boguty, w, maz Bogwa, zob. Bahwa, w, brac Bohaczówka, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Lisianka) ■ śwgł, dr, k, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 133 (patronat Salomei Sołtykowej z Brzozowskich, starościny zwinogrodzkiej). Bohaków, zob. Buhaków, w, brac Bohatkowce, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Kozłów) ■ śwgł, dr, s, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 181. Bohatyr, zob. Bohatyrka, w, kij Bohatyrka (Bohatyr), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Wołodarka) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 156. Bohdanowce (Bogdanowce), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Proskurów) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 77. Bohdanówka (Bohdanówka, k. Bracławia), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Bracław) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 22; Wizytacje generalne, s. 655. Bohdanówka (Bohdanówka, k. Lipowca, Bogdanówka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Przyłuka) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 67 (Bogdanówka); Wizytacje generalne, s. 688-693. Bohdanówka, k. Bracławia, zob. Bohdanówka, w, brac Bohdanówka, k. Lipowca, zob. Bohdanówka, w, brac Bohdaszów (Bogdaszów), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 273. Bohlschau, zob. Bolszewo, w, pom Bohnsack, zob. Sobieszewo, w, pom Bohopol, m, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Targowica) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 97. 311 Bohorodczany (Bohorodczany Stare), m, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Bohorodczany) ■ śwgł, dr, k, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 202. ■ śwgł, dr, k, ZmPańskie, Kołbuk 1998, s. 202 (Bohorodczany Stare); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 1. rzkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Halicz) ■ śwgł, Dominikanie, mr, d, zak, NawNMP, Litak 1996, s. 373. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 398, 1765 r.; Spis Żydów i Karaitów, s. 16, 1765 r.; EJCP II, s. 71-72. Bohorodczany Stare, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Bohorodczany) ■ śwgł, dr, k, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 202. ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 202 (m Bohorodczany); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 1. ■ śwgł, dr, k, WnNMP, Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 1. Bohorodczany Stare, zob. Bohorodczany, m, rus Bohorodyczyn, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Tłumacz) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 214 (Michał A); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. Bohusław (Bogusław), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Bohusław) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 108. ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 108. ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 108. praw (diec. Kijów) ■ śwpom, zak, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 354. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 403, 1765 r. (kahał); AJZR. 5.2, s. 6, 1765 r. Bohusławka, zob. Satanów, m, pod Bohusze (Bohuszów), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czarnobyl) ■ śwpom, dr, OpNMP, par. Ostrohlady, Kołbuk 1998, s. 151 (Bohuszów); Spirydonow, Białoruś, mapa. Bohuszowiec, zob. Bołszowce, m, rus Bohuszów, zob. Bohusze, w, kij Bohuszówka (Boguszówka), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Snitków) ■ śwgł, dr, s, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 30. Bohutycze (Bogucice), w, rus grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Hrubieszów) ■ śwgł, dr, k, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 299 (beł). Bohutyn, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Pomorzany) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 186. Boiska Stare (Stare Boiska), w, lub rzkat (diec. Kraków, arch. Lublin, dek. Chodel) ■ śwgł, dr, s, ZwNMP, Litak 1996, s. 232. Bojanice, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Śrem) ■ śwpom, dr, Michał A, par. Świerczyna, Litak 1996, s. 295. Bojaniec, w, beł grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Żółkiew) ■ śwgł, dr, s, Sobór Michała A, Kołbuk 1998, s. 199 (rus, Michał A); Janeczek, Osadnictwo, mapa 10; Jabłonowski, Ziemie ruskie, nr 2; Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 155; Budzyński, Kresy, I, s. 18 (na mapie w diec. Chełm, dek. Uhnów). 312 Bojanowo (Baranowo, Bojanów Nowy), m, poz lut ■ śwgł, AAP. AV33, k. 477, 1778 r. (Baranowo, dysydenci, „fanum”); Werner, Geschichte der evangelischen Parochien, s. 20-27; Merczyng, Zbory, s. 146-147 (Bojanów Nowy). Bojanowo Stare (Bojanowo), w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Śmigiel) ■ śwgł, dr, s, Bartłomiej Ap, Litak 1996, s. 294 (Bojanowo). Bojanowo, zob. Bojanowo Stare, w, poz Bojanowo, zob. Gołaszyn, w, poz Bojanów Nowy, zob. Bojanowo, m, poz Bojarka, m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Stawiszcze) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 98 (prawdopdobnie w dekanacie Stawiszcze); Pochilewicz, s. 391 (w 1741 r. w dekanacie Bohusław). Bojkówka, zob. Bajkówka, w, brac Bojowice, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Mościska) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 85; Kołbuk 1998, s. 254. Bokijówka, w, pod grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Ożohowce)͘ Boków, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Zawałów) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 196. Bokujm, zob. Bokujma, w, woł Bokujma (Bokujm), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 273. Bolaczów (Bielaczew), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Chodorków) ■ śwgł, dr, s, Sobór NMP, Kołbuk 1998, s. 98; Socjograﬁa, s. 110. Bolanowice, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Mościska) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Budzyński, Ludność, II, s. 85; Kołbuk 1998, s. 254. Bolechowce, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Drohobycz) ■ śwgł, dr, k, ZmPańskie, Budzyński, Ludność, II, s. 85; Kołbuk 1998, s. 244. Bolechowice, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Skała) ■ śwgł, mr, d, Piotr i Paweł AAp, Litak 1996, s. 227. Bolechów, m, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Bolechów) ■ śwgł, dr, s, Niewiasty Niosące Wonności, Kołbuk 1998, s. 171 (k, Józef OblNMP); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 112. rzkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Żydaczów) ■ śwgł, dr, s, Św. Krzyż, Litak 1996, s. 374. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 397, 1765 r.; Żydzi ziemi lwowskiej, s. 376, 1765 r. (kahał z paraﬁą); R. Marcinkowski, Jews in Eastern Galicia in the Light of the Memoirs of Dov Ber of Bolekhov, “Studia Judaica”, 5 (2002), nr 1(9), s. 41-42; M. Hendel, The History of the Jews in Bolekhov at the end of the 18th century (dostęp: http://www.jewishgen.org/yizkor/ bolekhov/bol163.html, 5.08.2003)͘ Boleschin, zob. Boleszyn, w, che Aneks Bolesław, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Opatowiec) ■ śwgł, mr, s, Wojciech Bp, Litak 1996, s. 223. Bolesławiec (Kotynin), m, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Ter. wieluńskie, dek. Wieruszów) ■ śwgł, mr, k, Św. Trójca, Litak 1996, s. 206. ■ śwpom, Norbertanki (Ordo Monialium Premonstratensis), zak, Litak 1996, s. 537. ■ śwpom, Małgorzata PM, par. Bolesławiec, Litak 1996, s. 206 (Kotynin). mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 393, 1765 r.; Acta Congressus, s. LXXIX (kahał), 1767 r. Bolestraszyce (Bolestraszyce Górne, Bolestraszyce Dolne, Wola Bolestraszycka), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Przemyśl) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 85; Kołbuk 1998, s. 258 (Bolestraszyce Górne)͘ ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 85; Kołbuk 1998, s. 258 (Bolestraszyce Dolne [Wola Bolestraszycka])͘ Bolestraszyce Dolne, zob. Bolestraszyce, w, rus Bolestraszyce Górne, zob. Bolestraszyce, w, rus Boleszczyn, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Warta) ■ śwgł, dr, d, Piotr i Paweł AAp, Litak 1996, s. 203. Boleszyn (Boleschin), w, che rzkat (diec. Chełmno, arch. Chełmno, dek. Lidzbark) ■ śwgł, dr, d, Marcin Bp, Litak 1996, s. 159. Bolimów, m, raw rzkat (diec. Gniezno, arch. Łowicz, dek. Łowicz) ■ śwgł, mr, k, Św. Trójca, Litak 1996, s. 196. ■ śwpom, dr, mk, kłs, Św. Duch, par. Bolimów, Litak 1996, s. 196. ■ śwpom, mr, mk, Anna, par. Bolimów, Litak 1996, s. 196. Bolizuby (Białozuby), w, woł grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Tarnopol) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 273 (łuc); Budzyński, Struktura, s. 139. Bolmin, w, san rzkat (diec. Gniezno, arch. Kurzelów, dek. Małogoszcz) ■ śwgł, mr, s, NarNMP, Litak 1996, s. 187. Bolszewo (Bohlschau), w, pom lut ■ śwgł, pr, s, ADPel. G63a, k. 20, 26, 1766 r.; ADPel. G63b, k. 13, 1766 r.; ADPel. G69, k. 200, 1780 r.; ADPel. G72, k. 94, 106v, 1781 r.; Rhesa II, s. 123, 1834 r. (pastorzy od 1617); Klemp, Protestanci, s. 207-208; Die kirchliche Organisation um 1785. mojż ■ śwgł, ADPel. G63b, k. 13, 1766 r. („oratorium et schola”); Liczba głów, s. 395, 1765 r.; Acta Congressus, s. LXXIX (kahał), 1767 r.; IJCP. US Commission No. POCE0000013͘ Bolszowiec, zob. Bołszowce, m, rus Boluminek, w, che rzkat (diec. Chełmno, arch. Chełmno, dek. Toruń) ■ śwpom, mr, s, Wojciech Bp, par. Ostromecko, Litak 1996, s. 163. Bołandyn, zob. Bałandyna, w, kij Bołhan, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Jampol) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 98; Socjograﬁa, s. 43. Aneks Bołochów (Monasterek Bołochowski), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Kałusz) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 217; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 15. ■ śwpom, Bazylianie, dr, s, zak, Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 18. Bołożówka, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 273. Bołożynów, w, rus grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 273. Bołsuny (Bowsunówka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Barasze) ■ śwgł, dr, s, Bazyli Wielki, Kołbuk 1998, s. 98; Socjograﬁa, s. 97 (Bowsunówka). Bołszowce (Bohuszowiec, Bolszowiec), m, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Bursztyn) ■ śwgł, dr, s, NarPańskie, Kołbuk 1998, s. 203; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 4. (cerkiew nowomiejska). ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 203; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 5 (cerkiew miejska). rzkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Konkolniki) ■ śwpom, Karmelici trzewiczkowi, zak, ZwNMP, Litak 1996, s. 521. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 397, 1765 r. (kahał); Spis Żydów i Karaitów, s. 21, 1765 r.; EJL. I, s. 168 (niezależna gmina w końcu XVIII wieku); Синагоги України, s. 40. Bołszów, zob. Bouszów, w, rus Bomst, zob. Babimost, m, poz Bonarówka, w, san grkat (diec. Przemyśl, dek. Dukla) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 85; Kołbuk 1998, s. 246 (rus). Bondarówka, m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Barasze) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 98; Socjograﬁa, s. 97. Bondurowa, zob. Bondurów, w, brac Bondurowo (Bondurówka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 98. Bondurów (Bondurowa), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Berszada) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 98 (wymienia ponadto dwie cerkwie: OpNMP i Demetriusza M); Socjograﬁa, s. 19 (Bondurowa, patronat Józefa Lubomirskiego, starosty romanowskiego). Bondurówka (Bądurowka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czeczelnik) ■ śwgł, dr, d, Michał A, Kołbuk 1998, s. 98; Socjograﬁa, s. 28 (Bądurowka, patronat Stanisława Szczęsnego Potockiego, wojewody ruskiego). Bondurówka, zob. Bondurowo, w, kij Bondury (Bundurzanka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Hajsyn) ■ śwgł, dr, s, ZmPańskie, Kołbuk 1998, s. 98; Socjograﬁa, s. 34 (Bundurzanka). Boniewo, w, brzkuj rzkat (diec. Włocławek, arch. Włocławek, dek. Brześć Kujawski) ■ śwgł, dr, s, NawNMP, Litak 1996, s. 343. 313 Bonikowo, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Kościan) ■ śwpom, dr, k, Mikołaj Bp, par. Kościan, Litak 1996, s. 291. Boniowice, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Dobromil) ■ śwgł, dr, s, Filip Ap, Budzyński, Ludność, II, s. 85; Kołbuk 1998, s. 243. Bonisław, w, pł rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Bielsk) ■ śwgł, dr, s, Stanisław, Mikołaj BBp, Litak 1996, s. 263. Bonów, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Jaworów) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Budzyński, Ludność, II, s. 86; Kołbuk 1998, s. 249. Bończa, w, rus grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Krasnystaw) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 300. rzkat (diec. Chełm, dek. Krasnystaw) ■ śwgł, mr, s, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 363. Borakówka, zob. Burakówka, w, pod Boratycze, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Dobromil) ■ śwgł, dr, s, Ucieczka do Egiptu NMP, Budzyński, Ludność, II, s. 86; Kołbuk 1998, s. 243. Boratyn, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Bełz) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 305. Boratyn (Boratyn, k. Brodów), w, rus grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 273 (woł). Boratyn (Boratyn, k. Kozina), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 273. Boratyn (Boratyń), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Pruchnik) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 86; Kołbuk 1998, s. 257. Boratyn, k. Brodów, zob. Boratyn, w, rus Boratyn, k. Kozina, zob. Boratyn, w, woł Boratyń, zob. Boratyn, w, rus Borbin, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Sobór NMP, Kołbuk 1998, s. 273. Borchów, w, beł grkat (diec. Przemyśl, dek. Oleszyce) ■ śwgł, dr, d, NPNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 86; Kołbuk 1998, s. 256. Bordziłówka Stara (Bordziłówka), w, podl rzkat (diec. Łuck, arch. Brześć, dek. Janów Podlaski) ■ śwgł, dr, s, Mateusz Ap, Wawrzyniec M, Litak 1996, s. 383. Bordziłówka, zob. Bordziłówka Stara, w, podl Borek, m, kal rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Borek) ■ śwgł, mr, s, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 290. ■ śwpom, dr, kłs, Św. Duch, par. Borek, Litak 1996, s. 290 (poz). ■ śwpom, mr, Maria Magdalena, par. Borek, Litak 1996, s. 290 (przy drodze do Koźmina). ■ śwpom, mr, Św. Krzyż, par. Borek, Litak 1996, s. 290 (poz). ■ śwpom, dr, d-mk, kłs, Św. Trójca, Walenty, Sebastian MM, par. Borek, Litak 1996, s. 290 (poz). 314 mojż ■ śwgł, AAP. AV32, s. 495, 515, 1777 r.; Liczba głów, s. 392, 1765 r.; IJCP. US Commission No. POCE000306͘ Borek Sierpecki (Sierpc), w, pł rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Sierpc) ■ śwpom, mr, Św. Krzyż, par. Sierpc, Litak 1996, s. 269. Borek Stary (Stary Borek), w, rus rzkat (diec. Przemyśl, arch. Jarosław, dek. Rzeszów) ■ śwpom, Dominikanie, zak, WnNMP, Litak 1996, s. 502. ■ śwpom, mr, s, Piotr i Paweł AAp, par. Tyczyn, Litak 1996, s. 401͘ Borek, zob. Barek, w, pod Boremel, m, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 273. ■ śwgł, dr, s, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 273. Boremiec, zob. Borzemice, w, woł Boręty (Barent), w, malb rzkat (diec. Chełmno, arch. Malbork, dek. Nowy Staw) ■ śwgł, mr, k, Katarzyna PM, Litak 1996, s. 164. lut ■ śwgł, Rhesa II, s. 178-182, 1834 r. (kościół zbudowany w 1715 roku, pastorzy od 1616); ADPel. C67, s. 323, 1795 r. (świątynia i duchowny); Die kirchliche Organisation um 1785. Borki, w, rus grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Ratno) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 302. Borki, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, k, Michał A, Kołbuk 1998, s. 273. Borki Małe (Borki), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Grzymałów) ■ śwgł, dr, s, Sobór NMP, Kołbuk 1998, s. 179 (dek. Janów); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (Ucieczka do Egiptu NMP); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 69. Borki Wielkie, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Tarnopol) ■ śwgł, mr, k, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 192 (dr, s); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 86. Borki, zob. Borki Małe, w, rus Borkowce, zob. Burkowce, w, kij Borkowice, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Kielce Dz, dek. Radom) ■ śwgł, dr, s, Św. Krzyż, Litak 1996, s. 212. Borkowo, w, pom rzkat (diec. Włocławek, arch. Gdańsk, dek. Gniew) ■ śwpom, pr, d, Jakub W Ap, par. Nowa Cerkiew, Litak 1996, s. 338. Borkowo Kościelne (Borkowo), w, pł rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Sierpc) ■ śwgł, dr, s, Elżbieta Wd, Litak 1996, s. 269 (Borkowo). Borkowo, zob. Borkowo Kościelne, w, pł Borków, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Brahiłów) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 97; Socjograﬁa, s. 25. Borków Stary (Borków), w, kal rzkat (diec. Gniezno, arch. Kalisz, dek. Stawiszyn) ■ śwgł, dr, d-k, Andrzej Ap, Litak 1996, s. 179 (Borków). Borków, zob. Borków Stary, w, kal Borntuchen, zob. Borzytuchom, w, byt Boroczyce, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, s, Kołbuk 1998, s. 274. Aneks Borodanie (Borodany), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Bohusław) ■ śwgł, dr, s, ZmPańskie, Kołbuk 1998, s. 98 (prawdopodobnie w dekanacie Bohusław). Borodany, zob. Borodanie, w, kij Borodczyce, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Rozdół) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 187; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (dek. Chodorów); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 138. Borodianka, zob. Borodzianka, m, kij Borodzianka (Borodianka), m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Dymir) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 98; Socjograﬁa, s. 121 (Borodianka). mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 403, 1765 r. (kahał); AJZR. 5.2, s. 304, 1778 r.; SGKP. I, s. 317. Boronice, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Witów) ■ śwpom, par. Kościelec, Litak 1996, s. 230. Borowa, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Nowy Sącz, dek. Mielec) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 237. Borowa, zob. Borów, w, lub Borowa, zob. Borówka, w, brac Borowe (Borówka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Barasze) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 98; Socjograﬁa, s. 97 (prawdopodobnie jako Borówka). Borowica, m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów) ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 98; Pochilewicz, s. 677 (w 1741 r. cerkiew ZmPańskiego w dekanacie Czehryn). mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 403, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 213, 1775 r. Borowica (Wielka Borowica, Borowica Wielka), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 274; SGKP. I, s. 321; XV/I, s. 210. Borowica Wielka, zob. Borowica, w, woł Borowice, zob. Borowicze, w, woł Borowicze (Borowice), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, Kołbuk 1998, s. 274. Borowie, w, maz rzkat (diec. Poznań, arch. Warszawa, dek. Latowicz) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Litak 1996, s. 300. Borowiecka Słobódka, zob. Borówka, w, brac Borowno, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Brzeźnica) ■ śwgł, dr, s, Wawrzyniec M, Litak 1996, s. 198. ■ śwpom, dr, s, Roch W, Sebastian M, par. Borowno, Litak 1996, s. 198. Borowno, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 319; Skoczylas, Religia ta kultura, s. 62, 1715 r. (dek. Kamień Koszyrski). Borów (Borowa), w, lub rzkat (diec. Kraków, arch. Zawichost, dek. Urzędów) ■ śwgł, dr, d, Andrzej Ap, Litak 1996, s. 258. Borówka (Borowa, Borowiecka Słobódka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Jaruga) Aneks ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 98 (Borowa); Socjograﬁa, s. 46, 48 (wymienia cerkwie we wsiach Borowska Słoboda i Staroborówka). ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 98 (Borowa); Socjograﬁa, s. 46, 48 (wymienia cerkwie we wsiach Borowska Słoboda i Staroborówka). Borówka, zob. Borowe, w, kij Borówko, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Kościan) ■ śwpom, dr-mr, Szymon i Juda Tadeusz AAp, par. Czempin, Litak 1996, s. 291. Borsuki, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Hajsyn) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 98 (przynależność dekanalna wątpliwa). Borsuki, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Bałta) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 49. Borsuki, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 274. Borsukowce, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Sokolec) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 33. Borszcza, zob. Borszcze, w, brac Borszczahówka (Borszczajówka, Borszczejówka), m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Wołodarka) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 98; Socjograﬁa, s. 156. rzkat (diec. Kijów, dek. Chwastów) ■ śwgł, Franciszkanie konwentualni, dr, d, zak, NPNMP, Litak 1996, s. 371 (Borszczejówka); Chachaj, Rozwój sieci świątyń katolickich, s. 45-46 (franciszkanie odstąpili od budowy klasztoru, zaś paraﬁa zorganizowana ostatecznie po 1774 r. pozostawała pod patronatem szlacheckim). Borszczajówka, zob. Borszczahówka, m, kij Borszcze (Borszcza), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Bałta) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 49. Borszczejowce, zob. Trybuchowce, w, rus Borszczejówka, zob. Borszczahówka, m, kij Borszczowce, zob. Barszczowce, w, pod Borszczowce, zob. Borszczówka, w, pod Borszczów, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Radomyśl) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 98; Socjograﬁa, s. 150. Borszczów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Zabłotów) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 218 (NarPańskie); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 50. Borszczów (Barszczów), m, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Jagielnica) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 59. ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 59; Kołbuk 1998 i Duh, Pawlyszyn (Spis paraﬁi 1782 r.) pomijają tę cerkiew. rzkat (diec. Kamieniec Podolski, dek. Czarnokozińce) ■ śwgł, mr, s, Św. Trójca, Litak 1996, s. 367. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 400, 1765 r. (kahał); AJZR. 5.2, s. 115, 1765 r.; EJCP. II, s. 102-106 (w XVIII w. gmina zależna od Jezierzan). 315 Borszczówka (Borszczowce), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Satanów) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 80. Borszczówka (Borszczówka, k. Bazalii), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Łukasz Ew, Kołbuk 1998, s. 274. Borszczówka (Borszczówka, k. Borsuk), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 274. Borszczówka (Borszczówka, k. Poczajowa), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 274. Borszczówka, k. Bazalii, zob. Borszczówka, w, woł Borszczówka, k. Borsuk, zob. Borszczówka, w, woł Borszczówka, k. Poczajowa, zob. Borszczówka, w, woł Borszewice, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Szadek) ■ śwgł, dr-mr, d, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 201. Borszowice, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Dobromil) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 87; Kołbuk 1998, s. 243. Borszów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Gołogóry) ■ śwgł, dr, s, Eliasz Pr, Kołbuk 1998, s. 178. Bortatycze (Bartatycze), w, rus grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Szczebrzeszyn) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 303. Bortiatyn, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Sądowa Wisznia) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 87; Kołbuk 1998, s. 262. Bortków, w, beł grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Biały Kamień) ■ śwgł, dr, s, WnPańskie, Budzyński, Struktura, s. 136; Kołbuk 1998, s. 178 (dek. Gliniany, rus); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (dek. Złoczów); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 106. Bortniki, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Krasne) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 98; Socjograﬁa, s. 58. Bortniki, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Żurawno) ■ śwgł, dr, s, Ucieczki do Egiptu NMP, Kołbuk 1998, s. 200 (Sobór NMP); Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 556; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (Michał A); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 158. Bortniki, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Tłumacz) ■ śwgł, dr, k, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 214 (s); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 43. Bortniki (Bertniki), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Buczacz) ■ śwgł, dr, s, Sobór Michała A, Kołbuk 1998, s. 174 (Michał A); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 98 (dek. Zawałów); Skoczylas, Generalne wizytacje, s. 230. Bortnów, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, dr, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 319. Boruchów, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, Kołbuk 1998, s. 274. 316 Borusów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Strzeliska Nowe) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 190. Boruszkowce, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 274; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Połonne)͘ Boruszyn, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Oborniki) ■ śwgł, dr, s, Andrzej Ap, Litak 1996, s. 282. Borynia, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Wysocko) ■ śwgł, dr, s, ZDucha Św., Budzyński, Ludność, II, s. 87; Kołbuk 1998, s. 268. Borynicze, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Rozdół) ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Kołbuk 1998, s. 187; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (dek. Chodorów); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 138. Borysław, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Drohobycz) ■ śwgł, dr, s, WnPańskie, Budzyński, Ludność, II, s. 88; Kołbuk 1998, s. 244. Borysławice Kościelne, w, łęcz rzkat (diec. Gniezno, arch. Łęczyca, dek. Kłodawa) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Litak 1996, s. 191. Borysławice Zamkowe, w, łęcz rzkat (diec. Gniezno, arch. Łęczyca, dek. Kłodawa) ■ śwpom, mr, s, Krzysztof M, par. Borysławice Kościelne, Litak 1996, s. 191. Borysławka, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Dobromil) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Budzyński, Ludność, II, s. 88; Kołbuk 1998, s. 243. Borysów, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, ZmPańskie, Kołbuk 1998, s. 274. Borysówka, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Kalnik) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 98; Socjograﬁa, s. 52. Boryszkowce (Boryszkowce, k. Kamieńca Podolskiego), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Kamieniec Podolski) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 63. Boryszkowce (Boryszkowce, k. Kudryniec), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Kamieniec Podolski) ■ śwgł, dr, s, Prakseda Trnawska, Kołbuk 1998, s. 221 (kam, Demetriusz M); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 63. Boryszkowce, k. Kamieńca Podolskiego, zob. Boryszkowce, w, pod Boryszkowce, k. Kudryniec, zob. Boryszkowce, w, pod Borzemice (Boremiec), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, d, Michał A, Kołbuk 1998, s. 274. Borzewisko, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Uniejów) ■ śwpom, NMP, par. Niemysłów, Litak 1996, s. 203. Borzęcice, w, kal rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Koźmin) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Wojciech, Stanisław BBp, Litak 1996, s. 291. Aneks Borzęciczki, w, kal rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Koźmin) ■ śwgł, mr, s, Marcin Bp, Litak 1996, s. 291. Borzęcin (Bodzęcin), w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Wojnicz, dek. Wojnicz) ■ śwgł, mr, d, NarNMP, Jan N, Litak 1996, s. 256. ■ śwpom, dr, Sebastian M, par. Borzęcin, Litak 1996, s. 257. Borzęcin Duży (Borzęcin), w, maz rzkat (diec. Poznań, arch. Warszawa, dek. Błonie) ■ śwgł, Kanonicy regularni laterańscy, dr, d, zak, WnNMP, Zygmunt Kr, Litak 1996, s. 297. Borzęcin, zob. Borzęcin Duży, w, maz Borzykowa, zob. Borzykowa-Piaski, w, sier Borzykowa-Piaski (Borzykowa), w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Radomsko) ■ śwgł, dr, s, Piotr i Paweł AAp, Litak 1996, s. 200. ■ śwpom, dr, Mikołaj Bp, par. Borzykowa, Litak 1996, s. 200. Borzyszkowy, w, pom rzkat (diec. Gniezno, arch. Kamień, dek. Człuchów) ■ śwgł, dr, s, Marcin Bp, Litak 1996, s. 180. Borzytuchom (Borntuchen), w, byt rzkat (diec. Włocławek, arch. Gdańsk, dek. Bytów) ■ śwpom, pr, k, Piotr i Paweł AAp, par. Ugoszcz, Litak 1996, s. 337. lut ■ śwgł, ADPel. G63a, s. 206, 1766 r.; ADPel. G63b, k. 96, 1766 r.; ADPel. G69, k. 24, 1780 r. („fanum”, „oratorium”); Müller, Die Evangelischen Geistlichen Pommerns, II, s. 66-67; Klemp, Protestanci, mapa. Bosówka, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Granów) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 31. Bosówka (Busówka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Stawiszcze) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 98; Socjograﬁa, s. 153. Bosyry, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Skała) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 83. Boszarówka, zob. Baszarówka, w, woł Botorz, zob. Batorz, w, lub Botuszany, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Raszków) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 98; Socjograﬁa, s. 70. Botwinówka, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Granów) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 98; Socjograﬁa, s. 31. Bouszów (Bołszów), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Bursztyn) ■ śwgł, dr, k, Św. Duch, Kołbuk 1998, s. 204 (dek. Halicz, s); Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 559 (dek. Bołszowce); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. Bowsunówka, zob. Bołsuny, w, kij Boża Wola, w, lub rzkat (diec. Kraków, arch. Zawichost, dek. Urzędów) ■ śwpom, dr, par. Batorz, Litak 1996, s. 259. Bożanka, zob. Bużanka, w, woł Boże Pole Wielkie (Groß Boschpol), w, lęb lut ■ śwpom, par. Dzięcielec, Klemp, Protestanci, mapa; Wehrmann, Die Kirchenbücher in Pommern, s. 220; I.Kolmetz, Boże Pole Wielkie. Historia paraﬁi (dostęp: http://www.bozepole.pl/, 20.11.2009). Aneks Bożewo, w, pł rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Sierpc) ■ śwgł, mr, s, Jakub W, Andrzej AAp, Litak 1996, s. 269. Bożykowce, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Zińków) ■ śwgł, dr, s, Prakseda Trnawska, Kołbuk 1998, s. 221 (kam, Prakseda PM); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 98. Bożyków, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Zarwanica) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Budzyński, Struktura, s. 134; Kołbuk 1998, s. 173 (dek. Brzeżany)͘ Bóbczany, zob. Bubszczany, w, rus Bóbrka, m, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Bóbrka) ■ śwgł, dr, k, ObjPańskie, Kołbuk 1998, s. 172. rzkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Rohatyn) ■ śwgł, mr, d, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 377. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 396, 1765 r.; Żydzi ziemi lwowskiej, s. 366, 1765 r. (kahał z paraﬁą); N.M. Gelber, History of Boierke (dostęp: http://www.jewishgen.org/Yizkor/bobrka/ bob007e.html, 6.08.2003). Bóbrka, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Wojnicz, dek. Żmigród Nowy) ■ śwpom, dr, Katarzyna PM, par. Wietrzno, Litak 1996, s. 257. Bóbrka, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Zatwarnica) ■ śwgł, dr, s, ZwNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 88; Kołbuk 1998, s. 270. Bógpomóż, w, in men ■ śwpom, ADWł. AV26, s. 189, 1766 r. (kaplica Olendrów). Bracław, m, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Bracław) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 98; Socjograﬁa, s. 22; Wizytacje generalne, s. 655. ■ śwgł, dr, k, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 98; Socjograﬁa, s. 22; Wizytacje generalne, s. 655. rzkat (diec. Łuck, arch. Łuck, dek. Bracław) ■ śwgł, mr, k, Ignacy L, Litak 1996, s. 387. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 402, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 183, 1765 r. Bragin, zob. Brahin, m, kij Braha, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Kamieniec Podolski) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 63. Brahiłów (Braiłów), m, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Brahiłów) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 98 (Braiłów); Socjograﬁa, s. 25. ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 98 (Braiłów); Socjograﬁa, s. 25. rzkat (diec. Łuck, arch. Łuck, dek. Bracław) ■ śwgł, Trynitarze, mr, d, zak, Św. Trójca, Litak 1996, s. 388. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 402, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 193, 1765 r. Brahiłów (Braiłówka, Brahiłówka), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Snitków) ■ śwgł, dr, k-s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 221 (kam, k); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 30. 317 Brahiłów, zob. Moskalówka, w, brac Brahin (Bragin), m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czarnobyl) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 95; Socjograﬁa, s. 116. ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 95; Socjograﬁa, s. 116. ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 95; Socjograﬁa, s. 116. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 404, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 302, 1778 r. Braiłów, zob. Brahiłów, m, brac Braiłówka, Brahiłówka, zob. Brahiłów, w, pod Branew (Branew Ruska, Branew Wielka), w, lub grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Szczebrzeszyn) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 303. Branew Ruska, zob. Branew, w, lub Branew Wielka, zob. Branew, w, lub Braniewo (Braunsberg), m, war rzkat (diec. Warmia, dek. Braniewo) ■ śwgł, mr, d, Katarzyna PM, Litak 1996, s. 409. ■ śwpom, Katarzynki, zak, Litak 1996, s. 535. ■ śwpom, mr, Św. Trójca, par. Braniewo, Litak 1996, s. 410. ■ śwpom, ZwNMP, par. Braniewo, Litak 1996, s. 410. ■ śwpom, mk, Jan Ch, par. Braniewo, Litak 1996, s. 410. ■ śwpom, mr, Roch W, par. Braniewo, Litak 1996, s. 410. ■ śwpom, Jezuici, zak, Św. Krzyż, par. Braniewo, Litak 1996, s. 410, 510. Branno, w, in rzkat (diec. Włocławek, arch. Kruszwica, dek. Gniewkowo) ■ śwgł, dr, s, Piotr i Paweł AAp, Litak 1996, s. 334. Branówka, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Halicz) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 216 (dek. Uście); Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 567; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 7. Brany, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, Kołbuk 1998, s. 274. Brańsk, m, podl grkat (diec. Włodzimierz, arch. Brześć, dek. Bielsk Podlaski) ■ śwgł, dr, k, Symeon Słupnik, Kołbuk 1998, s. 313; Wereda, Unicka diecezja, s. 398 (zmiana wezwania na Św. Trójcy). rzkat (diec. Łuck, arch. Brześć, dek. Brańsk) ■ śwgł, dr, k, WnNMP, Litak 1996, s. 382. Brańszczyk, w, maz rzkat (diec. Płock, arch. Pułtusk, dek. Kamieńczyk) ■ śwgł, dr, d, Jan Ch, Litak 1996, s. 272. Bratałów Mały, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Lubar) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 98 (woł); Socjograﬁa, s. 136; Jabłonowski, Ziemie ruskie, nr 6 (woł); Krykun, Mapa województwa kijowskiego. Bratałów Wielki, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Lubar) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 98; Socjograﬁa, s. 136. Bratczykowka, zob. Stanisławczyk, w, kij Bratian, zob. Bratjan, w, che Bratjan (Bratian, Łąki Bratjanskie), w, che rzkat (diec. Chełmno, arch. Chełmno, dek. Nowemiasto) ■ śwpom, Reformaci, zak, WnNMP, Litak 1996, s. 528 (Łąki Bratjanskie). mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 395 (funkcjonowanie kahału w II połowie XVIII wieku wątpliwe); Acta Congressus, s. LXXIX (kahał), 1767 r. 318 Bratkowce, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Stanisławów) ■ śwgł, dr, k, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 212 (s); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 38. Bratkowce, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Stryj) ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Budzyński, Ludność, II, s. 88; Kołbuk 1998, s. 267. Bratkowce, zob. Bratkowice, w, rus Bratkowice (Bratkowce), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Gródek Jagielloński) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 88 (Bratkowce); Kołbuk 1998, s. 247. Bratkowice (Łowicz), w, raw rzkat (diec. Gniezno, arch. Łowicz, dek. Łowicz) ■ śwpom, Piotr i Paweł AAp, par. Łowicz, Litak 1996, s. 196 (przedmieście Łowicza). Bratoszewice, w, łęcz rzkat (diec. Gniezno, arch. Łęczyca, dek. Zgierz) ■ śwgł, mr, s, Augustyn Bp, Litak 1996, s. 195. Bratyszów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Tłumacz) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 214. Brätz, zob. Brójce, m, poz Braunsberg, zob. Braniewo, m, war Braunswalde, zob. Brąswałd, w, war Brausendorf, zob. Brudzewo, w, poz Brażyńce, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Kołbuk 1998, s. 274; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Ostropol)͘ Brąswałd (Braunswalde), w, war rzkat (diec. Warmia, dek. Olsztyn) ■ śwgł, mr, d, Katarzyna PM, Litak 1996, s. 412. Brdów, m, brzkuj rzkat (diec. Gniezno, arch. Gniezno, dek. Sompolno) ■ śwgł, Paulini, mr, d, zak, Wojciech Bp, Litak 1996, s. 173. Breitenfelde, zob. Sierpowo, w, pom Brenno, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Wschowa) ■ śwgł, dr, s, Jadwiga Wd, Litak 1996, s. 296. Bresin, zob. Brzeźno Lęborskie, w, lęb Brochów, w, raw rzkat (diec. Poznań, arch. Warszawa, dek. Sochaczew) ■ śwgł, mr, s, Jan Ch, Roch W, Litak 1996, s. 303. Brocz (Broczyno, Brotzen, Brootzen), w, poz lut ■ śwgł, Thomas, Altes und Neues, s. 104, 1750 r.; Rhesa II, s. 116, 1834 r. Broczyno, zob. Brocz, w, poz Brodeckie (Brodeckie, k. Berdyczowa), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Berdyczów) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 98; Socjograﬁa, s. 100. Brodeckie (Brodeckie, k. Zwinogródki, Brody), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Lisianka) ■ śwgł, dr, k, Michał A, Kołbuk 1998, s. 99; Socjograﬁa, s. 133 (Brody, patronat Salomei Sołtykowej z Brzozowskich, starościny zwinogrodzkiej). Brodeckie, k. Berdyczowa, zob. Brodeckie, w, kij Brodeckie, k. Zwinogródki, zob. Brodeckie, w, kij Brodek (Brodki), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Hajsyn) Aneks ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 99; Socjograﬁa, s. 34 (Brodki). Brodki, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Szczerzec) ■ śwgł, dr, k, Onufry Pustelnik, Kołbuk 1998, s. 191 (s); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 147. Brodki, zob. Brodek, w, brac Brodnia, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Lutomiersk) ■ śwpom, dr, k, Stanisław Bp, par. Zadzim, Litak 1996, s. 200. Brodnica, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Śrem) ■ śwgł, dr, s, Katarzyna PM, Litak 1996, s. 295. Brodnica (Kamionka, Przedmieście Mazurskie, Strasburg), m, che rzkat (diec. Chełmno, arch. Chełmno, dek. Brodnica) ■ śwgł, mr, k, Katarzyna PM, Litak 1996, s. 157. ■ śwpom, Reformaci, zak, Franciszek z Asyżu, Litak 1996, s. 528. ■ śwpom, k, kłs, Św. Duch, par. Brodnica, Litak 1996, s. 157 (Brodnica-Kamionka). rzkat (diec. Płock, arch. Dobrzyń, dek. Górzno) ■ śwpom, dr, k, kłs, Jerzy M, par. Szczuka, Litak 1996, s. 262 (Przedmieście Mazurskie). lut ■ śwgł, ADPel. C67, s. 243, 1795 r.; Merczyng, Zbory, s. 147; Die kirchliche Organisation um 1785; Klemp, Protestanci, mapa. Brodowe Łąki, w, maz rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Janowo) ■ śwpom, dr, s, Michał A, par. Zaręby, Litak 1996, s. 266. Brodów, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 274. Brody, m, rus grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, mr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 274. ■ śwgł, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 274. rzkat (diec. Łuck, arch. Łuck, dek. Krzemieniec) ■ śwgł, mr, s, Stanisław Bp, PKrzyża Św., Litak 1996, s. 390. ■ śwpom, Dominikanie, zak, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 503 (jako paraﬁalny); Relationes II, s. 235, 1788 r.; Flaga, Zakony męskie, s. 76, 78 (duszpasterstwo „pro natione Armena”); Królik, s. 364-365. mojż ■ śwgł, mr, ADS. D155, k. 194v-195v, 1742 r. (synagoga publiczna); Liczba głów, s. 396, 1765 r.; Żydzi ziemi lwowskiej, s. 366, 1765 r. (kahał z paraﬁą); Piechotkowie 1999, s. 347; Brody (dostęp: http://www.shtetlinks. jewishgen.org/brody/brody.htm, 6.08.2003); A. Sokolova, V. Dymshits, Stone synagogues of the sixteentheighteenth century in the Ukraine and Byelorussia (dostęp: http://judaica.spb.ru/artcl/a6/archsyn_e.shtml, 30.01.2006). Brody, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Pszczew, dek. Lwówek) ■ śwgł, dr, s, Andrzej Ap, Maria Magdalena, Litak 1996, s. 288. Brody, zob. Brodeckie, w, kij Brojcza, zob. Brójce, m, poz Brok, m, maz rzkat (diec. Płock, arch. Pułtusk, dek. Ostrów Mazowiecka) ■ śwgł, mr, d, Andrzej Ap, Litak 1996, s. 273. Aneks Bronica, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Mohylów) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 22. Bronica (Bronica Górna, Bronica Dolna), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Mokrzany) ■ śwgł, dr, k, Bazyli W, Budzyński, Ludność, II, s. 89; Kołbuk 1998, s. 252 (Bronica Górna)͘ ■ śwgł, dr, k, Michał A, Budzyński, Ludność, II, s. 89; Kołbuk 1998, s. 252 (Bronica Dolna)͘ Bronica Dolna, zob. Bronica, w, rus Bronica Górna, zob. Bronica, w, rus Broniewo, w, brzkuj rzkat (diec. Włocławek, arch. Włocławek, dek. Radziejów) ■ śwgł, dr, s, Wojciech Bp, Litak 1996, s. 345. Broniki, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 274; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Klewań)͘ Broniki (Bronniki), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czerniachów) ■ śwgł, dr, s, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 99; Socjograﬁa, s. 118. Bronikowo, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Śmigiel) ■ śwgł, dr, s, Franciszek W, Litak 1996, s. 294. Bronikowo, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Czarnków) ■ śwpom, dr, Jakub W Ap, par. Tuczno, Litak 1996, s. 280. Broniówka, w, pod grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Ożohowce)͘ Bronisław, w, brzkuj rzkat (diec. Włocławek, arch. Włocławek, dek. Radziejów) ■ śwgł, dr, d, Bartłomiej Ap, Litak 1996, s. 345. Broniszewice Nowe (Broniszewice), w, kal rzkat (diec. Gniezno, arch. Kalisz, dek. Pleszew) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Litak 1996, s. 177. Broniszewice, zob. Broniszewice Nowe, w, kal Broniszewo, w, brzkuj rzkat (diec. Gniezno, arch. Gniezno, dek. Sompolno) ■ śwpom, dr, Tomasz Ap, par. Lubstów, Litak 1996, s. 174. Bronniki, zob. Broniki, w, kij Brończyn, w, kal rzkat (diec. Gniezno, arch. Kalisz, dek. Staw) ■ śwpom, dr, NMP, par. Błaszki, Litak 1996, s. 178. Brootzen, zob. Brocz, w, poz Brose, zob. Niemieckie Brzozie, w, che Broszniów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Rożniatów) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 210 (dek. Perehińsko); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 33. Brotzen, zob. Brocz, w, poz Browachy, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Korsuń) ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 99; Socjograﬁa, s. 130 (patronat Stanisława Poniatowskiego). Browary (Jazłowiec), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Czerwonogród) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 48; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (m Jazłowiec). 319 Browki (Brówki), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Chodorków) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 99; Socjograﬁa, s. 110. Bród Witoldowy, zob. Witoldowy Bród, w, brac Brójce (Brójec, Brojcza, Brätz), m, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Pszczew, dek. Zbąszyń) ■ śwpom, dr, Józef, par. Babimost, Litak 1996, s. 289. lut ■ śwgł, AAP. AV34, k. 340v-341, 1779 r. (dysydenci, „minister”); Werner, Geschichte der evangelischen Parochien, s. 31-33; Merczyng, Zbory, s. 147 (Brojcza). Brójec, zob. Brójce, m, poz Brówki, zob. Browki, w, kij Bruchnal, m, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Jaworów) ■ śwgł, dr, d, Św. Trójca, Budzyński, Ludność, II, s. 89; Kołbuk 1998, s. 249. rzkat (diec. Lwów, arch. Żółkiew, dek. Janów) ■ śwgł, mr, s, Barbara PM, Litak 1996, s. 380. Bruchowica, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Drohobycz) ■ śwgł, dr, s, Budzyński, Ludność, II, s. 89 (osada zaliczana do Kropiwnika Nowego); Kołbuk 1998, s. 244. Brudnia, w, in rzkat (diec. Włocławek, arch. Kruszwica, dek. Gniewkowo) ■ śwgł, dr, d, Michał A, Litak 1996, s. 334. Brudzawy, w, che rzkat (diec. Chełmno, arch. Chełmno, dek. Brodnica) ■ śwpom, mr, k, Andrzej Ap, par. Kruszyny, Litak 1996, s. 157. Brudzew, m, kal rzkat (diec. Gniezno, arch. Gniezno, dek. Konin) ■ śwgł, mr, s, Mikołaj Bp, Małgorzata PM, Litak 1996, s. 170. ■ śwpom, mr, kłs, Św. Krzyż, par. Brudzew, Litak 1996, s. 171 (Św. Duch, Jakub W Ap, 1765 r.). Brudzew, w, kal rzkat (diec. Gniezno, arch. Kalisz, dek. Stawiszyn) ■ śwgł, dr, s, Jakub W Ap, Litak 1996, s. 179. Brudzewice (Brudzowice), w, san rzkat (diec. Gniezno, arch. Kurzelów, dek. Opoczno) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 188. Brudzewo, w, kal rzkat (diec. Gniezno, arch. Gniezno, dek. Słupca) ■ śwgł, dr, s, Maria Magdalena, Litak 1996, s. 172. Brudzewo (Brausendorf), w, poz lut ■ śwpom, par. Kręcko, Thomas, Altes und Neues, s. 104, 1750 r.; Werner, Geschichte der evangelischen Parochien, s. 163. Brudzowice, zob. Brudzewice, w, san Brunary Niżne (Brunary), w, kr grkat (diec. Przemyśl, dek. Muszyna) ■ śwgł, dr, d, Michał A, Kołbuk 1998, s. 255 (Brunary); Budzyński, Ludność, II, s. 90. Brunary, zob. Brunary Niżne, w, kr Brusiłów, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Chodorków) ■ śwgł, dr, s, ZmPańskie, Kołbuk 1998, s. 99; Socjograﬁa, s. 110. ■ śwgł, dr, s, WnPańskie, Kołbuk 1998, s. 99; Socjograﬁa, s. 110. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 403, 1765 r. (kahał); AJZR. 5.2, s. 4, 1765 r.; IJCP. US Commission No. UA05530101. 320 Brusno Nowe (Nowe Brusno), w, beł grkat (diec. Przemyśl, dek. Lubaczów) ■ śwgł, dr, k, Prakseda PM, Budzyński, Ludność, II, s. 90; Kołbuk 1998, s. 251. Brusno Stare, w, beł grkat (diec. Przemyśl, dek. Lubaczów) ■ śwgł, dr, k, Prakseda PM, Budzyński, Ludność, II, s. 90; Kołbuk 1998, s. 251 (wieś obecnie nie istnieje). Brustury, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Kosów) ■ śwgł, dr, k, WnPańskie, Kołbuk 1998, s. 207 (dek. Kołomyja); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 25. Brusy, w, pom rzkat (diec. Włocławek, arch. Gdańsk, dek. Bytów) ■ śwgł, dr, k, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 337. Bruślinów, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Brahiłów) ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 99 (przynależność dekanalna wątpliwa). Bruśnik, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Wojnicz, dek. Bobowa) ■ śwgł, mr, s, WnNMP, Litak 1996, s. 253. Bruteń, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Targowica) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 76 (lokalizacja miejscowości nieznana). Brwilno, w, pł rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Płock) ■ śwgł, dr, d, Andrzej Ap, Litak 1996, s. 267. Brwinów, w, maz rzkat (diec. Poznań, arch. Warszawa, dek. Błonie) ■ śwgł, dr, s, Florian M, Litak 1996, s. 297. ■ śwpom, par. Brwinów, Litak 1996, s. 298. Bryckie, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Przyłuka) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 99; Socjograﬁa, s. 67; Wizytacje generalne, s. 677-682. Brydko (Zalesie), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Owrucz) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 99; Socjograﬁa, s. 141. Brykoń, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Gołogóry) ■ śwgł, dr, s, ObjPańskie, Kołbuk 1998, s. 178. Bryków, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 274. Brykula Stara, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Trembowla) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Budzyński, Struktura, s. 139; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 89. Brylińce, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Niżankowice) ■ śwgł, dr, s, Bazyli W, Budzyński, Ludność, II, s. 90 (omyłkowo w praraﬁi Rybotycze); Kołbuk 1998, s. 256. Brylówka (Burkałów, Burkatówka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Stawiszcze) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 99; Socjograﬁa, s. 153 (prawdopodobnie jako Burkałów). Bryń, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Halicz) Aneks ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 204; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 7. Bryńce Cerkiewne, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Strzeliska Nowe) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 190. Brytawka, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czeczelnik) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 28. Brzaza, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Bolechów) ■ śwgł, dr, s, Jan Ch, Kołbuk 1998, s. 171 (k, OpNMP); Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 572; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (Sobór Jana Ch); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 112. Brzegi, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Sambor) ■ śwgł, dr, k, Jan Ew, Budzyński, Ludność, II, s. 90; Kołbuk 1998, s. 260. Brzegi, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Jędrzejów) ■ śwgł, dr, k, Szymon i Juda Tadeusz AAp, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 219. Brzegi Dolne, zob. Berehy Dolne, w, rus Brzegi Górne, zob. Berehy Górne, w, rus Brzesko, m, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Wojnicz, dek. Wojnicz) ■ śwgł, mr, s, Jakub W Ap, Litak 1996, s. 256. ■ śwpom, dr, kłs, Św. Duch, par. Brzesko, Litak 1996, s. 257. Brzesko Nowe (Słomiane), m, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Witów) ■ śwgł, mr, d, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 229. ■ śwpom, dr, mk, Barbara PM, par. Brzesko Nowe, Litak 1996, s. 230. Brzesko Stare, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Witów) ■ śwgł, dr, s, Piotr i Paweł AAp, Litak 1996, s. 229. Brześciany, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Sambor) ■ śwgł, dr, d, WnNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 91; Kołbuk 1998, s. 260. Brześć Kujawski, m, brzkuj rzkat (diec. Włocławek, arch. Włocławek, dek. Brześć Kujawski) ■ śwgł, mr, d, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 343. ■ śwpom, Dominikanie, zak, Michał A, Litak 1996, s. 502. ■ śwpom, kłs, Św. Duch, par. Brześć Kujawski, Litak 1996, s. 343. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 394, 1765 r. (kahał); Acta Congressus, s. LXXIX (kahał), 1767 r., mapa; Brześć Kujawski (dostęp: http://www.brzesc.kujawy.pl/mambo/index. php?option=com_content&task=view&id=73&Itemid=117, 14.04.2006). Brzezie, w, kal rzkat (diec. Gniezno, arch. Kalisz, dek. Pleszew) ■ śwgł, dr, s, Michał A, RozAp, Litak 1996, s. 177. Brzezie, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Wieliczka) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 229. Brzezie (Eckﬁer), w, pom rzkat (diec. Gniezno, arch. Kamień, dek. Człuchów) ■ śwgł, Litak 1996, s. 180. Aneks Brzeziec, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Gródek Jagielloński) ■ śwgł, dr, s, ZmPańskie, Budzyński, Ludność, II, s. 91; Kołbuk 1998, s. 247. Brzezina, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Rozdół) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 187; Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 138. Brzeziny, m, łęcz rzkat (diec. Gniezno, arch. Łęczyca, dek. Zgierz) ■ śwgł, mr, s, Św. Krzyż, Litak 1996, s. 195. ■ śwpom, dr, d, Anna, par. Brzeziny, Litak 1996, s. 195. ■ śwpom, mr, s, kłs, Św. Duch, par. Brzeziny, Litak 1996, s. 195. ■ śwpom, Reformaci, zak, Franciszek z Asyżu, Litak 1996, s. 529. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 406, 1765 r.; IJCP. US Commission No. POCE000222; J. Shaibowicz, Towards a History of the Brzezin Kehilah [Jewish Community] General Features of Past Community Life in Poland (dostęp: http://www. jewishgen.org/yizkor/brzeziny/brz078.html, 14.10.2005); Fijałkowski, Żydzi w województwach łęczyckim i rawskim, s. 63, 66 (przykahałek). Brzeziny, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Nowy Sącz, dek. Pilzno) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 241. Brzeziny, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Kielce Dz, dek. Stężyca) ■ śwgł, dr, k, Józef, Sebastian M, Litak 1996, s. 213. Brzeziny, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Kielce Pr, dek. Bodzentyn) ■ śwgł, mr, d, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 214. Brzeźniak, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Czarnków) ■ śwpom, dr, par. Człopa, Litak 1996, s. 280. Brzeźnica, m, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Brzeźnica) ■ śwgł, mr, d, Jan Ch, Litak 1996, s. 198. ■ śwpom, mr, kłs, Św. Duch, Walenty M, par. Brzeźnica, Litak 1996, s. 198. Brzeźnica, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Wojnicz, dek. Lipnica Murowana) ■ śwgł, dr, d, Stanisław Bp, Piotr i Paweł AAp, Litak 1996, s. 255. Brzeźnica, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Czarnków) ■ śwpom, pr, k, Trzej Królowie, par. Nadarzyce, Litak 1996, s. 280. Brzeźnica, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Nowy Sącz, dek. Mielec) ■ śwgł, dr, s, Jan Ch, Marcin, Stanisław BBp, Maria Magdalena, Litak 1996, s. 237. Brzeźnica (Brzeźnica Poduchowna), w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Kielce Dz, dek. Zwoleń) ■ śwpom, Benedyktyni, dr, d, obsł. zak, Małgorzata PM, Leonard O, par. Sieciechów, Litak 1996, s. 214, 492 (Brzeźnica, ﬁlia obsługiwana przez benedyktynów z Tyńca). Brzeźnica (Brzeźnice), w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Zator) ■ śwpom, par. Marcyporęba, Litak 1996, s. 231 (Brzeźnice). Brzeźnica Poduchowna, zob. Brzeźnica, w, san 321 Brzeźnica Stara (Stara Brzeźnica), w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Brzeźnica) ■ śwpom, dr, Stanisław Bp, par. Brzeźnica, Litak 1996, s. 199 (Brzeźnica Stara, pierwotnie Mikołaj Bp). Brzeźnice, zob. Brzeźnica, w, kr Brzeźnio (Brzeźno), w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Warta) ■ śwgł, mr, s, Idzi O, Litak 1996, s. 203 (Brzeźno). Brzeźno, w, in rzkat (diec. Płock, arch. Dobrzyń, dek. Lipno) ■ śwpom, dr, par. Kikół, Litak 1996, s. 262. Brzeźno Człuchowskie (Deutsch Briesen), w, pom rzkat (diec. Gniezno, arch. Kamień, dek. Człuchów) ■ śwpom, pr, k, Wawrzyniec M, par. Frydląd Pruski, Litak 1996, s. 181. Brzeźno Lęborskie (Bresin), w, lęb rzkat (diec. Włocławek, arch. Gdańsk, dek. Lębork) ■ śwpom, dr, k, Małgorzata PM, par. Lębork, Litak 1996, s. 339. lut ■ śwgł, Klemp, Protestanci, mapa; Müller, Die Evangelischen Geistlichen Pommerns, II, s. 235-237. Brzeźno Szlacheckie (Polnisch Briesen), w, pom rzkat (diec. Gniezno, arch. Kamień, dek. Człuchów) ■ śwpom, dr, s, Katarzyna PM, par. Borzyszkowy, Litak 1996, s. 181 (Brzeźno). Brzeźno, zob. Brzeźnio, w, sier Brzeżany (Adamówka. Monasterek Leśnicki), m, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Brzeżany) ■ śwgł, mr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 173; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 57 (na Nowym Rynku). ■ śwgł, dr, s, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 173; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 57 (na Miasteczku). ■ śwgł, mr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 173 (dr); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 57 (miejska). ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 173; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 57 (przedmieście Adamówka). ■ śwpom, Bazylianie, dr, s, zak, PPańskie, Budzyński, Struktura, s. 135; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 59 (Monasterek Leśnicki). rzkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Konkolniki) ■ śwgł, Komuniści (Bartoszkowie), mr, d, zak, NarNMP, Hieronim DrKła, Jadwiga Wd, Litak 1996, s. 376. ■ śwpom, Bernardyni, zak, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 495. ■ śwpom, par. Brzeżany, Litak 1996, s. 376. ormkat (diec. Lwów) ■ śwgł, mr, s, PocNMP, Kołbuk 1998, s. 345; Barącz, Rys dziejów ormiańskich, s. 77-80; Stopka, Ormianie, s. 134, 136, 139; Historia miasta Brzezany (dostęp: http://www. personal.ceu.hu/students/97/Roman_Zakharii/history.htm, 6.08.2003). mojż ■ śwgł, mr, Liczba głów, s. 396, 1765 r.; Żydzi ziemi lwowskiej, s. 366, 1765 r. (kahał z paraﬁą); N.M. Gelber, The history of the Brzezany Jewish community from the establishment of the town till the end of the 19th century (dostęp: http://www.geocities.com/brzezany/ historyofbrzezany.html, 6.08.2003); A. Sokolova, V. Dymshits, Stone synagogues of the sixteenth-eighteenth century in the Ukraine and Byelorussia (dostęp: http:// judaica.spb.ru/artcl/a6/archsyn_e.shtml, 30.01.2006). Brzeżawa, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Bircza) 322 ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Budzyński, Ludność, II, s. 91; Kołbuk 1998, s. 242. Brzostek, m, san rzkat (diec. Kraków, arch. Nowy Sącz, dek. Pilzno) ■ śwgł, dr, d, Św. Krzyż, Litak 1996, s. 241. Brzostków, w, kal rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Nowe Miasto) ■ śwgł, dr, s, Jan Ch, Litak 1996, s. 293. Brzoza, zob. Brzóza, w, san Brzozdowce, m, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Rozdół) ■ śwgł, dr, s, NarPańskie, Kołbuk 1998, s. 187. rzkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Rohatyn) ■ śwgł, mr, s, PKrzyża Św, Litak 1996, s. 377. mojż ■ śwgł, dr, Liczba głów, s. 397; Żydzi ziemi lwowskiej, s. 376, 1765 r. (kahał z paraﬁą); Piechotkowie 1996, s. 181. Brzozie Niemieckie, zob. Niemieckie Brzozie, w, che Brzozie Polskie, zob. Polskie Brzozie, w, che Brzozowa, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Wojnicz, dek. Wojnicz) ■ śwgł, dr, d, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 256. Brzozowa, w, podl rzkat (diec. Wilno, dek. Knyszyn) ■ śwpom, dr, k, Jan, par. Kalinówka, Litak 1996, s. 312. Brzozów, m, rus rzkat (diec. Przemyśl, arch. Brzozów, dek. Brzozów) ■ śwgł, mr, kol, PPańskie, Litak 1996, s. 394. ■ śwpom, dr, mk, kłs, Zoﬁa M, Barbara PM, par. Brzozów, Litak 1996, s. 395. Brzozów, w, raw rzkat (diec. Poznań, arch. Warszawa, dek. Sochaczew) ■ śwgł, dr, s, Andrzej Ap, Leonard O, Litak 1996, s. 303. Brzóza (Brzoza), w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Kielce Dz, dek. Zwoleń) ■ śwgł, dr, k, Bartłomiej Ap, Litak 1996, s. 213 (Brzoza). Brzóza Królewska (Brzóza), w, rus rzkat (diec. Przemyśl, arch. Jarosław, dek. Leżajsk) ■ śwpom, dr, Jan Ch, par. Giedlarowa, Litak 1996, s. 400 (Brzóza). Brzóza, zob. Brzóza Królewska, w, rus Brzuchowice, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Rohatyn) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Budzyński, Struktura, s. 136; Kołbuk 1998, s. 177 (dek. Dunajów); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 80. Brzuchowice, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Lwów) ■ śwgł, dr, k-s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 183 (s); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 132. Brzuchowice, w, woł grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Kaszogród) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 300. Brzuska (Berezka), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Bircza) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 92; Kołbuk 1998, s. 242 (Berezka). Brzyków, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Szadek) ■ śwgł, dr, s, Jan Ch, Litak 1996, s. 201. Brzyska, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Nowy Sącz, dek. Pilzno) ■ śwgł, dr, d, Maria Magdalena, Litak 1996, s. 241. Aneks Brzyska Wola, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Jarosław) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Budzyński, Ludność, II, s. 92; Kołbuk 1998, s. 248. Brzyskorysław, zob. Brzyskorzystew, w, gn Brzyskorzystew (Brzyskorysław), w, gn rzkat (diec. Gniezno, arch. Gniezno, dek. Żnin) ■ śwgł, dr, s, Katarzyna PM, Litak 1996, s. 174. Bubcze, zob. Babcze, w, rus Bubniszcze, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Bolechów) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 171 (k); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 112. Bubnów, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, Kołbuk 1998, s. 319; Skoczylas, Religia ta kultura, s. 55, 1715 r. (dek. Włodzimierz). Bubnówka (Bębnówka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Niemirów) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 99; Socjograﬁa, s. 61. Bubnówka Wielka (Wielka Bubnówka), w, pod grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Ożohowce)͘ Bubszczany (Bóbczany), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Pomorzany) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 186. Bubulińce, zob. Bobulińce, w, rus Buchholz, zob. Bukowo, w, pom Buchnowce, zob. Buchny, w, kij Buchny (Buchnowce), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Pohrebyszcze) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 99 (brac); Socjograﬁa, s. 147 (Buchnowce); Jabłonowski, Ziemie ruskie, nr 9. Buchoniki, zob. Bochenniki, w, brac Buchowice, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Mościska) ■ śwgł, dr, s, Roman i Dawid MM, Budzyński, Ludność, II, s. 92; Kołbuk 1998, s. 254. Buckowin, zob. Bukowina, w, lęb Bucnie, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Bar) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 221 (kam, s); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 1. Bucniowce (Bućniowce), m, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Latyczów) ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 221 (Bućniowce, kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 14. Bucniów, m, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Tarnopol) ■ śwgł, dr, s, NPNMP, Kołbuk 1998, s. 192 (mr); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 86. ■ śwgł, mr, k, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 192; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 86. Buców, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Przemyśl) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 93; Kołbuk 1998, s. 258. Bucyki, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Grzymałów) Aneks ■ śwgł, dr, s, Sobór NMP, Kołbuk 1998, s. 179 (dek. Janów); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (Ucieczka do Egiptu NMP); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 69. Bucyń, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, dr, s, Kołbuk 1998, s. 319. rzkat (diec. Łuck, arch. Łuck, dek. Włodzimierz) ■ śwgł, OczNMP, Litak 1996, s. 390. Bucz, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Śmigiel) ■ śwgł, dr, s, Barbara PM, Litak 1996, s. 294. ■ śwpom, dr, s, Benon, Roch W, par. Bucz, Litak 1996, s. 295. Buczacz (Nagórzanka), m, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Buczacz) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 174 (prawdopodobnie jako Nagórzanka); Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 565; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 61 (na Nagórzance). ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 174; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 61. ■ śwgł, mr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 174; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 61 („Miejska”). ■ śwgł, mr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 174; Stockij, Monastyr, s. 41. ■ śwpom, Bazylianie, dr, zak, PKrzyża Św., Kołbuk 1998, s. 349; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 61; Стоцький, Монастир Отців Василіян, s. 50. rzkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Buczacz) ■ śwgł, mr, d, WnNMP, Michał A, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 375; Stockij, Monastyr, s. 41. ■ śwpom, Dominikanie, zak, PPańskie, Litak 1996, s. 503; Stockij, Monastyr, s. 41. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 397, 1765 r.; Spis Żydów i Karaitów, s. 19, 1765 r.; N. M. Gelber, History of the Jews in Buczacz (dostęp: http://www.jewishgen.org/yizkor/buchach/ buc044.html, 6.08.2003)͘ Buczaczki, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Horodenka) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 205; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (dek. Kułaczkowce, NarJana Ch); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 11. Buczaja, zob. Buczaje, w, pod Buczaje (Buczaja), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Sokolec) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 221 (Buczaja, kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 33. Buczek, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Szadek) ■ śwgł, mr, s, Jan Ch, Litak 1996, s. 201. Buczek Wielki (Buczek), w, gn rzkat (diec. Gniezno, arch. Kamień, dek. Łobżenica) ■ śwgł, pr, s, Św. Trójca, Litak 1996, s. 182 (Buczek). Buczek, zob. Buczek Wielki, w, gn Buczyna, zob. Złoczów, m, rus Bućniowce, zob. Bucniowce, m, pod Buda Orłowiecka, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 99. Buda Stara (Aleksandrówka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Lisianka) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 99; Socjograﬁa, s. 133 (prawdopodobnie jako Aleksandrówka). 323 Budcia, zob. Budeje, w, brac Budeje (Budeje Stare, Budcia), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czeczelnik) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 99; Socjograﬁa, s. 28 (Budeje Stare). ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 28 (Budeje Stare). Budeje (Budki), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Brahiłów) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 25 (lokalizacja miejscowości wątpliwa, być może chodzi o Budki, k. Stanisławczyka, SGKP. I, s. 440). Budeje Stare, zob. Budeje, w, brac Buderaż, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 274. Budki, zob. Budeje, w, brac Budków, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Bóbrka) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 172. Budna, zob. Budne, w, pod Budne (Budna), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Szarogród) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); przynależność dekanalna wątpliwa. Budy, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czeczelnik) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 28. Budy, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Czarnków) ■ śwpom, dr, Antoni, par. Nadarzyce, Litak 1996, s. 280 (wezwanie ołtarza). Budy, zob. Budyszcze Łysiańskie, w, kij Budyłów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Śniatyn) ■ śwgł, dr, k, Michał A, Kołbuk 1998, s. 214 (s); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 35. Budyłów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Kozłów) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 181. Budynin, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Bełz) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 305. Budyszcze (Budziszcze), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 99. Budyszcze Łysiańskie (Budziszcze, Budy), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Lisianka) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 99; Socjograﬁa, s. 133 (Budy). Budzanów, m, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Janów) ■ śwgł, dr, s, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 179. ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Budzyński, Struktura, s. 136; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 71. rzkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Buczacz) ■ śwgł, mr, s, Św. Krzyż, Litak 1996, s. 375. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 397, 1765 r.; Spis Żydów i Karaitów, s. 24, 1765 r.; IJCP. US Commission No. UA19140101; B. D. Weinryb, The Hebrew Chronicles on Bohdan Khmel’nyts’kyi and the Cossack-Polish War, „Journal of the Harvard Ukrainian Research Institute”, 1(2) June 1977, 324 s. 157-158 (dostęp: http://www.ukar.org/weinry01.shtml, 6.08.2003). Budzieszyn, w, podl rzkat (diec. Łuck, arch. Brześć, dek. Węgrów) ■ śwpom, par. Mokobody, Litak 1996, s. 387. Budziska, zob. Porzecze Nowe, w, pod Budzisław Kościelny (Budzisław), w, gn rzkat (diec. Gniezno, arch. Gniezno, dek. Gniezno - św. Michał) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Litak 1996, s. 167. Budzisław, zob. Budzisław Kościelny, w, gn Budziszcze, zob. Budyszcze Łysiańskie, w, kij Budziszcze, zob. Budyszcze, w, kij Budziszewice, m, raw rzkat (diec. Gniezno, arch. Łowicz, dek. Rawa Mazowiecka) ■ śwgł, dr, k, Szczepan M, Litak 1996, s. 196. Budziszewko (Budziszewo), w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Rogoźno) ■ śwpom, dr, Jakub W Ap, par. Skoki, Litak 1996, s. 285. Budziszewo, zob. Budziszewko, w, poz Budziwój, w, rus rzkat (diec. Przemyśl, arch. Jarosław, dek. Rzeszów) ■ śwpom, dr, par. Tyczyn, Litak 1996, s. 401. Budzynek, w, łęcz rzkat (diec. Gniezno, arch. Łęczyca, dek. Łęczyca) ■ śwpom, Florian M, par. Leźnica Wielka, Litak 1996, s. 193. Budzyń, m, gn rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Czarnków) ■ śwgł, dr, k, Barbara PM, Litak 1996, s. 279. Bugaj, zob. Łagiewniki, w, sier Buhajówka, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Żywotów) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 99; Socjograﬁa, s. 91. Buhakom, zob. Buhaków, w, brac Buhaków (Buhakom, Bohaków), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Niemirów) ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 99; Socjograﬁa, s. 61 (Bohaków, patronat Tadeusz Kozłowskiego, starosty bracławskiego). Buhłaje (Bułaje), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Międzyboż) ■ śwgł, dr, s, OfNMP, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 18. Buhryn, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, WnPańskie, Kołbuk 1998, s. 274; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Horyńgród)͘ Bujanów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Żurawno) ■ śwgł, dr, s, NarPańskie, Kołbuk 1998, s. 200; Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 158. Bujany, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, Kołbuk 1998, s. 319; Skoczylas, Religia ta kultura, s. 64, 1715 r. (dek. Torczyn). Bujwołowce (Buywołowce), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Czarny Ostrów) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 44. Buk, m, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Buk) Aneks ■ śwgł, mr, d, WnNMP, Piotr i Paweł AAp, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 278. ■ śwpom, dr, kłs, Św. Duch, par. Buk, Litak 1996, s. 278. ■ śwpom, dr, Roch W, par. Buk, Litak 1996, s. 279. ■ śwpom, dr, d, Św. Krzyż, Wojciech Bp, Maria Magdalena, par. Buk, Litak 1996, s. 278. Buk, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Baligród) ■ śwgł, dr, s, Piotr i Paweł AAp, Budzyński, Ludność, II, s. 94; Kołbuk 1998, s. 240. Bukaczowce (Słoboda Bukaczowiecka, Słobodka Bukaczowska), m, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Bursztyn) ■ śwgł, dr, s, NarPańskie, Budzyński, Struktura, s. 141; Kołbuk 1998, s. 200 (lw, dek. Żórawno); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. ■ śwgł, dr, k, PKrzyża Św., Budzyński, Struktura, s. 141; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (Słoboda Bukaczowiecka); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 7. rzkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Rohatyn) ■ śwgł, s, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 377. ■ śwpom, Reformaci, zak, Franciszek z Asyżu, Litak 1996, s. 528. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 397, 1765 r.; Spis Żydów i Karaitów, s. 18, 1765 r.; EJCP II, s. 89. Bukatynka, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Jaruga) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św., Kołbuk 1998, s. 99; Socjograﬁa, s. 46. Buki (Buki, k. Humania), m, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Sokołówka) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 99; Socjograﬁa, s. 73. Buki (Buki, k. Skwiry, Buków, Bakożyn), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Wołodarka) ■ śwgł, dr, k, NPNMP, Kołbuk 1998, s. 99; Socjograﬁa, s. 156 (Buków, patronat Józef Lubomirskiego, starosty romanowskiego). Buki, k. Humania, zob. Buki, m, brac Buki, k. Skwiry, zob. Buki, w, kij Bukowa, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Stara Sól) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Budzyński, Ludność, II, s. 95; Kołbuk 1998, s. 264. Bukowice, w, podl grkat (diec. Włodzimierz, arch. Brześć, dek. Mielnik) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 317. Bukowiec, w, pom mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 395, 1765 r.; Acta Congressus, s. LXXIX (kahał), 1767 r. Bukowiec, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Wschowa) ■ śwgł, dr, s, Marcin Bp, Litak 1996, s. 296. Bukowiec, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Pszczew, dek. Grodzisk) ■ śwgł, dr, s, Marcin Bp, Litak 1996, s. 286. Bukowiec, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Żukotyn) ■ śwgł, dr, s, ObjPańskie, Budzyński, Ludność, II, s. 95; Kołbuk 1998, s. 271. Bukowiec, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Baligród) Aneks ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Budzyński, Ludność, II, s. 95; Kołbuk 1998, s. 240. Bukowiec (Bauchwitz), w, poz lut ■ śwgł, Werner, Geschichte der evangelischen Parochien, s. 8-10; Merczyng, Zbory, s. 148. Bukowiec (Gramsdorf), w, poz lut ■ śwgł, AAP. AV31, s. 650, 1778 r. („oratorium publicum”); Werner, Geschichte der evangelischen Parochien, s. 100102; Merczyng, Zbory, s. 148. Bukowina, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Lubaczów) ■ śwgł, s, OpNMP, APPrz. ABGK 33, s. 7, 1761 r. (lokalizacja miejscowości nieznana). rzkat (diec. Przemyśl, arch. Jarosław, dek. Tarnogród) ■ śwpom, dr, OfNMP, par. Tarnogród, Litak 1996, s. 402. Bukowina (Buckowin), w, lęb lut ■ śwgł, Klemp, Protestanci, mapa; Müller, Die Evangelischen Geistlichen Pommerns, II, s. 237-239; Die kirchliche Organisation um 1785. Bukownica, w, sier rzkat (diec. Wrocław, arch. Wrocław, dek. Opatów) ■ śwgł, mr, d, Jakub Mn Ap, Litak 1996, s. 466. Bukowno, zob. Bukówno, w, san Bukowo, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Czarnków) ■ śwpom, dr, par. Człopa, Litak 1996, s. 280. Bukowo (Bukowo Człuchowskie, Buchholz), w, pom rzkat (diec. Gniezno, arch. Kamień, dek. Człuchów) ■ śwpom, pr, k, Św. Krzyż, par. Frydląd Pruski, Litak 1996, s. 181. Bukowo Człuchowskie, zob. Bukowo, w, pom Bukowsko, m, rus rzkat (diec. Przemyśl, arch. Brzozów, dek. Sanok) ■ śwgł, dr, s, Św. Krzyż, Litak 1996, s. 397. mojż ■ śwpom, AAPrz. AV172, k. 129, 135v, 1745 r. (schola seu synagoga); A. Sharbit, Bukowsk and its Jews (dostęp: http:// www.jewishgen.org/Yizkor/sanok/San579.html, 6.08.2003). Buków, zob. Buki, w, kij Bukówna, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Tłumacz) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 214. Bukówno (Bukowno), w, san rzkat (diec. Gniezno, arch. Kurzelów, dek. Przytyk) ■ śwgł, dr, s, NawNMP, Litak 1996, s. 189. Bukryn Mały (Bukryn), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Kaniów) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 99; Socjograﬁa, s. 127 (Bukryn). Bukryn, zob. Bukryn Mały, w, kij Bulkowo, w, maz rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Bodzanów) ■ śwgł, dr, k, Św. Trójca, Litak 1996, s. 264. Bulowice, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Oświęcim) ■ śwpom, dr, Wojciech Bp, par. Kęty, Litak 1996, s. 224. Bułaje (Bułhaje), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Pohrebyszcze) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 99; Socjograﬁa, s. 147 (kij). 325 Bułaje, zob. Buhłaje, w, pod Bułajówka, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 274. Bułdyczew, zob. Bułdyczów, w, kij Bułdyczów (Bułdyczew), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Cudnów) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 99 (woł); Socjograﬁa, s. 95; Jabłonowski, Ziemie ruskie, nr 9; Wizytacje generalne, s. 363-364. Bułhaje, zob. Bułaje, w, brac Bułyszka, zob. Ułyha Mała, w, brac Bundurzanka, zob. Bondury, w, brac Buraki, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Pików) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 99; Socjograﬁa, s. 64 (brac); Jabłonowski, Ziemie ruskie, nr 9. Burakówka (Borakówka), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Czerwonogród) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 47. Burczyce Stare (Burczyce), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Sądowa Wisznia) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Budzyński, Ludność, II, s. 96; Kołbuk 1998, s. 262 (Burczyce). Burczyce, zob. Burczyce Stare, w, rus Burdak, zob. Drużków Pusty, w, kr Burdiakowce (Burdziakowce), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Skała) ■ śwgł, dr, s, ZłSzatNMP, Kołbuk 1998, s. 221 (kam, Demetriusz M); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 84. Burdziakowce, zob. Burdiakowce, w, pod Buriłowa, zob. Buryłów, w, brac Burkałów, zob. Brylówka, w, kij Burkatówka, zob. Brylówka, w, kij Burkowce, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Żywotów) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 91 (lokalizacja miejscowości nieznana, być może chodzi o Burkowce w dek. Tetyjów). Burkowce (Burkowce, k. Pohrebyszcz), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Pohrebyszcze) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 99 (brac); Socjograﬁa, s. 147; Jabłonowski, Ziemie ruskie, nr 9. Burkowce (Burkowce, k. Tetyjowa), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Tetyjów) ■ śwgł, dr, s, Jan Ch, Kołbuk 1998, s. 99; Socjograﬁa, s. 82. Burkowce (Burkowce, k. Żytomierza, Borkowce), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Lubar) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 99; Socjograﬁa, s. 136 (Borkowce). Burkowce, k. Pohrebyszcz, zob. Burkowce, w, kij Burkowce, k. Tetyjowa, zob. Burkowce, w, brac Burkowce, k. Żytomierza, zob. Burkowce, w, kij Bursztyn, m, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Bursztyn) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 203. ■ śwgł, dr, s, ZmPańskie, Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 5. rzkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Rohatyn) ■ śwgł, Trynitarze, mr, s, zak, Św. Trójca, Litak 1996, s. 377. 326 mojż ■ śwgł, dr, AALw. AV2, k. 103v, 1741 r.; Liczba głów, s. 397, 1765 r.; Spis Żydów i Karaitów, s. 21, 1765 r.; IJCP. US Commission No. UA08090101. Bursztynowo, w, che rzkat (diec. Chełmno, arch. Chełmno, dek. Radzyn) ■ śwgł, dr, k, Wawrzyniec M, Litak 1996, s. 162. Buryłów (Buriłowa), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Hołowanieskie) ■ śwgł, dr, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 99 (przynależność dekanalna wątpliwa). Burzenin, m, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Warta) ■ śwgł, mr, s, Wojciech, Stanisław BBp, Litak 1996, s. 203. ■ śwpom, kłs, Św. Duch, par. Burzenin, Litak 1996, s. 204. Burzyn, w, maz rzkat (diec. Płock, arch. Pułtusk, dek. Wizna) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Litak 1996, s. 276. Busk, m, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Busk) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 306. ■ śwgł, dr, k, Onufry Pustelnik, Kołbuk 1998, s. 306. ■ śwgł, dr, k, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 306. rzkat (diec. Lwów, arch. Żółkiew, dek. Busk) ■ śwgł, mr, k, Stanisław Bp, Maria Magdalena, Litak 1996, s. 378. ■ śwpom, NMP, par. Busk, Litak 1996, s. 379. ■ śwpom, Dominikanie, zak, WnNMP, Jerzy M, Litak 1996, s. 504. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 402, 1765 r.; EJL. I, s. 224; IJCP. US Commission No. UA13560101. Busko, m, san rzkat (diec. Kraków, arch. Wiślica Pr, dek. Kije) ■ śwgł, Norbertanki (Ordo Monialium Premonstratensis), mr, d, zak, NPNMP, Litak 1996, s. 250. ■ śwpom, dr, s, Leonard O, par. Busko, Litak 1996, s. 251. Busowisko, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Stary Sambor) ■ śwgł, dr, s, Sobór NMP, Budzyński, Ludność, II, s. 96; Kołbuk 1998, s. 266. Busówka, zob. Bosówka, w, kij Busówno, w, rus grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Krasnystaw) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 300. Busza, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Jaruga) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 99; Socjograﬁa, s. 46. Buszcza, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 274. Buszcze, m, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Brzeżany) ■ śwgł, dr, s, Roman i Dawid MM, Kołbuk 1998, s. 173; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 57 (Borys i Gleb MM). rzkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Dunajów) ■ śwgł, mr, s, WnNMP, Litak 1996, s. 375. Buszki, Byski, zob. Byszki, w, rus Buszkowice, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Przemyśl) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 96; Kołbuk 1998, s. 258. Aneks Buszkowice (Buszkowicze), w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, Kołbuk 1998, s. 319; Skoczylas, Religia ta kultura, s. 55, 1715 r. (dek. Włodzimierz). Buszkowicze, zob. Buszkowice, w, woł Buszynka Mała (Buszyńce), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Niemirów) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 61. Buszynka Niemirowska, zob. Buszyńce, w, brac Buszyńce (Buszynka Niemirowska, Buszyńce), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Niemirów) ■ śwgł, dr, s, Kołbuk 1998, s. 99 (Buszynka); Socjograﬁa, s. 61 (Buszynka Niemirowska). Buszyńce, zob. Buszynka Mała, w, brac Buszyńce, zob. Buszyńce, w, brac Buśno, w, rus grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Chełm) ■ śwgł, dr, k, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 297. Butelka Niżna, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Wysocko) ■ śwgł, dr, k, Ucieczka do Egiptu NMP, Budzyński, Ludność, II, s. 97; Kołbuk 1998, s. 268. Butelka Wyżna, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Wysocko) ■ śwgł, dr, k, OfNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 97; Kołbuk 1998, s. 268. Butla, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Wysocko) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 97; Kołbuk 1998, s. 268. Bütow, zob. Bytów, m, byt Butowce, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 274; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Krasiłów)͘ Butryny (Wuttrienen), w, war rzkat (diec. Warmia, dek. Olsztyn) ■ śwgł, mr, d, Jakub W Ap, Litak 1996, s. 412. Butyny, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Uhnów) ■ śwgł, dr, k, Michał A, Kołbuk 1998, s. 310. Butyń, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 274. Buywołowce, zob. Bujwołowce, w, pod Buzaki, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 319; Skoczylas, Religia ta kultura, s. 62, 1715 r. (dek. Kamień Koszyrski). Buzany, zob. Bużanka, w, kij Buznikowata, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Targowica) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 76. ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 76. Buzolińce (Bazulińce), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Proskurów) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 77. Buzowa (Bieżów), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Chwastów) ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Kołbuk 1998, s. 100; Socjograﬁa, s. 124 (prawdopodobnie jako Bieżów). Aneks Buzówka, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Tetyjów) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 100; Socjograﬁa, s. 82. Buzuków, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów) ■ śwgł, dr, k, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 100 (w 1740 i 1746 r. w dekanacie Moszny). Bużanka (Bożanka), w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, dr, Kołbuk 1998, s. 319. Bużanka (Buzany), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Lisianka) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 100; Socjograﬁa, s. 133 (Buzany). Bużany, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, s, Kołbuk 1998, s. 274. Bużek, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Biały Kamień) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 170; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (dek. Złoczów); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 106. Bużyn, m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów) ■ śwgł, dr, k, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 100; Pochilewicz, s. 676 (w 1741 r. w dekanacie Czehryn). mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 403, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 213, 1775 r. Bybło, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Zawałów) ■ śwgł, dr, d, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 196; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 98. Bybło, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Dobromil) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Budzyński, Ludność, II, s. 97; Kołbuk 1998, s. 243. Bychawa, m, lub rzkat (diec. Kraków, arch. Lublin, dek. Chodel) ■ śwgł, mr, s, Jan Ch, Litak 1996, s. 232. mojż ■ śwgł, AAL. Rep60 A102, k. 15, 1738-1739 r.; Liczba głów, s. 398, 1765 r.; AAL. Rep60 A185, k. 611, 1801 r. (szkoła); IJCP. US Commission No. POCE000179; Acta Congressus (mapa); Muszyńska, Żydzi, s. 131. Bychawka (Bychawka Pierwsza), w, lub rzkat (diec. Kraków, arch. Lublin, dek. Chodel) ■ śwgł, dr, s, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 232. Bychawka Pierwsza, zob. Bychawka, w, lub Byczkowce, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Czortków) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 175. Byczowa, zob. Biczowa, w, pod Byczyna, w, brzkuj rzkat (diec. Włocławek, arch. Włocławek, dek. Radziejów) ■ śwgł, dr, d, Aleksy W, Jadwiga Wd, Litak 1996, s. 345. Bydgoszcz, m, in rzkat (diec. Gniezno, arch. Kamień, dek. Więcbork) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj, Marcin BBp, Litak 1996, s. 184. ■ śwpom, Klaryski, zak, Św. Duch, Litak 1996, s. 535. ■ śwpom, Bernardyni, zak, Św. Trójca, Litak 1996, s. 495. ■ śwpom, mr, kłs, Stanisław Bp, par. Bydgoszcz, Litak 1996, s. 185. ■ śwpom, Jezuici, zak, Ignacy L, Litak 1996, s. 513. 327 ■ śwpom, Karmelici trzewiczkowi, zak, WnNMP, Litak 1996, s. 521. ■ śwpom, mr, kłs, Św. Krzyż, par. Bydgoszcz, Litak 1996, s. 185. ■ śwpom, Idzi O, par. Bydgoszcz, Litak 1996, s. 185. Bydlin, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Pilica, dek. Wolbrom) ■ śwgł, dr, s, Małgorzata PM, Litak 1996, s. 243. ■ śwpom, mr, Św. Krzyż, par. Bydlin, Litak 1996, s. 244. Byki, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Łęczyca, dek. Tuszyn) ■ śwpom, par. Piotrków Trybunalski, Litak 1996, s. 194 (kapl. pryw.). Bykowa, zob. Byków, w, kij Bykowce, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Sanok) ■ śwgł, dr, k, OfNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 97; Kołbuk 1998, s. 261. Bykowce, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 274. Byków, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Mokrzany) ■ śwgł, dr, k, WnNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 97; Kołbuk 1998, s. 252. Byków, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Przemyśl) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 97; Kołbuk 1998, s. 258. Byków (Bykowa), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Chodorków) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 110 (Bykowa). Bylice, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Stara Sól) ■ śwgł, dr, s, Kosma i Damian MM, Budzyński, Ludność, II, s. 98; Kołbuk 1998, s. 264. Bynarowa, zob. Binarowa, w, kr Byrłówka, zob. Berłówka, w, brac Bysław, w, pom rzkat (diec. Włocławek, arch. Gdańsk, dek. Świecie) ■ śwgł, mr, k, PPańskie, Litak 1996, s. 341. Bysławek, w, pom rzkat (diec. Włocławek, arch. Gdańsk, dek. Świecie) ■ śwpom, Benedyktynki, zak, Litak 1996, s. 531. Bystre, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Baligród) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 98 (niepewny status paraﬁalny cerkwi); Kołbuk 1998, s. 240. Bystre, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Żukotyn) ■ śwgł, dr, k, Michał A, Budzyński, Ludność, II, s. 98; Kołbuk 1998, s. 271. Bystrze (Biesterfelde), w, malb rzkat (diec. Chełmno, arch. Malbork, dek. Malbork) ■ śwpom, mr, Jakub W Ap, par. Mątowy Wielkie, Litak 1996, s. 164. Bystrzyca, w, lub rzkat (diec. Kraków, arch. Lublin, dek. Parczew) ■ śwgł, mr, s, WnNMP, Litak 1996, s. 235. Bystrzyca, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Stary Sambor) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Budzyński, Ludność, II, s. 98; Kołbuk 1998, s. 266. 328 Bystrzyce, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 274; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Berezno). Bystrzyk, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Berdyczów) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 100; Socjograﬁa, s. 100. Bystrzyk (Bystrzyk Rużyński), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Białołówka) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 100 (Bystrzyk Rużyński); Socjograﬁa, s. 105. Bystrzyk Rużyński, zob. Bystrzyk, w, kij Byszew, zob. Byszów, w, kij Byszewo, w, in rzkat (diec. Włocławek, arch. Kruszwica, dek. Fordon) ■ śwgł, Cystersi, mr, d, obsł. zak, Św. Trójca, Litak 1996, s. 334, 499 (paraﬁę obsługują cystersi z Koronowa). Byszki (Buszki, Byski, Potok), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Brzeżany) ■ śwgł, dr, s, ZmPańskie, Kołbuk 1998, s. 173; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 57 (Byszki i Potok). Byszów, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Stojanów) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 308. Byszów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Uście Zielone) ■ śwgł, dr, k, Jerzy M, Budzyński, Struktura, s. 140; Kołbuk 1998, s. 196 (lw, dek. Zawałów, s); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 48. Byszów (Byszew), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Chwastów) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 100; Socjograﬁa, s. 124. rzkat (diec. Kijów, dek. Chwastów) ■ śwgł, Dominikanie, dr, d, zak, NMPR, Litak 1996, s. 371; Chachaj, Rozwój sieci świątyń katolickich, s. 23-24 (w 1767 r. prawo patronatu starosty Charlęskiego). mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 403, 1765 r. (kahał); AJZR. 5.2, s. 11, 1765 r.; IJCP. US Commission No. UA09060101͘ Aneks Byszwałd, w, che rzkat (diec. Chełmno, arch. Chełmno, dek. Lubawa) ■ śwpom, mr, d, Andrzej Ap, par. Kazanice, Litak 1996, s. 160. Byteń, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 319. Bytoń, w, brzkuj rzkat (diec. Włocławek, arch. Włocławek, dek. Radziejów) ■ śwgł, Kanonicy regularni laterańscy, dr, d, zak, Jakub W Ap, Litak 1996, s. 345. Bytów (Bütow), m, byt rzkat (diec. Włocławek, arch. Gdańsk, dek. Bytów) ■ śwgł, mr, k, Katarzyna PM, Litak 1996, s. 337. lut ■ śwgł, ADPel. G63a, s. 193, 1766 r.; ADPel. G63b, k. 90v, 1766 r.; ADPel. G69, k. 6, 13, 1780 r. (za miastem); Müller, Die Evangelischen Geistlichen Pommerns, II, s. 60-63; Klemp, Protestanci, mapa; Die kirchliche Organisation um 1785. ■ śwgł, ADPel. G63a, s. 193, 1766 r.; ADPel. G63b, k. 90v, 1766 r.; ADPel. G69, k. 6, 13, 1780 r. (w mieście); Müller, Die Evangelischen Geistlichen Pommerns, II, s. 60-63; Klemp, Protestanci, mapa; Die kirchliche Organisation um 1785. Bytyń, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Pszczew, dek. Lwówek) ■ śwgł, mr, s, NMP, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 288. Bywałki (Teresino), w, kij praw (diec. Kijów) ■ śwgł, s, Kołbuk 1998, s. 337. Bzin, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Kielce Pr, dek. Kunów) ■ śwpom, dr, par. Skarżysko Kościelne, Litak 1996, s. 215. Bzowica, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Zborów) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 197. Bzowo, w, pom rzkat (diec. Włocławek, arch. Gdańsk, dek. Nowe) ■ śwpom, mr, k, Małgorzata PM, par. Lubień Wielki, Litak 1996, s. 340. C Cadinen, zob. Kadyny, w, malb Capowce, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Czerwonogród) ■ śwgł, dr, s, ZwNMP, Kołbuk 1998, s. 220 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 47. Capówka (Capówki), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Komargród) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 55 (Capówki). Capówki, zob. Capówka, w, brac Caryńskie, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Zatwarnica) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Budzyński, Ludność, II, s. 101; Kołbuk 1998, s. 270. Cebłów, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Bełz) ■ śwgł, dr, k, Kosma i Damian MM, Kołbuk 1998, s. 305. Cebrów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Zborów) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 197. Cebulówka (Cybulówka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Raszków) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 100; Socjograﬁa, s. 70. Cechów (Cegów, Cegowo), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Kołbuk 1998, s. 274. Cecowa, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Kozłów) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Budzyński, Struktura, s. 140; Kołbuk 1998, s. 197 (dek. Zborów); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 74. Cecyniówka (Cecyniówka, k. Krasiłowa), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 274; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Krasiłów)͘ Cecyniówka (Cecyniówka, k. Krzemieńca), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 274. Cecyniówka, k. Krasiłowa, zob. Cecyniówka, w, woł Cecyniówka, k. Krzemieńca, zob. Cecyniówka, w, woł Aneks Cedry Wielkie (Gross Zünder), w, pom lut ■ śwgł, Rhesa II, s. 97, 1834 r. (pastorzy od 1572); Klemp, Protestanci, mapa. Cegłów, m, maz rzkat (diec. Poznań, arch. Warszawa, dek. Liw) ■ śwgł, mr, d, Jan Ch, Andrzej Ap, Litak 1996, s. 301. Cegowo, zob. Cechów, w, woł Cegów, zob. Cechów, w, woł Cekcyn, w, pom rzkat (diec. Włocławek, arch. Gdańsk, dek. Świecie) ■ śwpom, dr, k, Św. Krzyż, par. Bysław, Litak 1996, s. 341. Cekinówka, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Jampol) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 95; Socjograﬁa, s. 43. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 402, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 180, 1765 r. Cekowa, zob. Cykowa, w, pod Celejów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Janów) ■ śwgł, dr, k, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 179 (s); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 71. Ceniawa (Ceniów), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Kołomyja) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 218 (dek. Żuków); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 22. Ceniawa, zob. Cieniawa, w, rus Ceniów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Brzeżany) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Budzyński, Struktura, s. 137; Kołbuk 1998, s. 181 (Kozłów); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 57. Ceniów, zob. Ceniawa, w, rus Cepcewicze Wielkie, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, Kołbuk 1998, s. 274. Ceperów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Kulików) ■ śwgł, dr, s, ZmPańskie, Kołbuk 1998, s. 182. Ceradz Kościelny, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Buk) ■ śwgł, mr, s, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 278. Ceranów, w, podl rzkat (diec. Łuck, arch. Brześć, dek. Węgrów) ■ śwgł, dr, s, Św. Krzyż, Wszyscy Św., Litak 1996, s. 386. Cerekiew, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Witów) ■ śwgł, dr, s, Wawrzyniec M, Litak 1996, s. 229. Cerekiew (Nowa Cerkiew), w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Kielce Dz, dek. Radom) ■ śwgł, mr, s, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 212. Cerekwica, w, gn rzkat (diec. Gniezno, arch. Gniezno, dek. Żnin) ■ śwgł, mr, s, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 174. Cerekwica, w, kal rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Koźmin) ■ śwgł, dr, s, Jakub W Ap, Litak 1996, s. 291. Cerekwica, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Oborniki) ■ śwgł, dr, s, Wojciech Bp, Katarzyna PM, Litak 1996, s. 283. 329 Cerkiewnik (Münsterberg), w, war rzkat (diec. Warmia, dek. Dobre Miasto) ■ śwpom, mr, Katarzyna PM, par. Głotowo, Litak 1996, s. 410. Cerkowna, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Bolechów) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 171 (k); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 112. Cerkówka, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 319. Cesarska Słoboda (Słoboda Cesarska), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów) ■ śwgł, dr, k, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 100; Pochilewicz, s. 618 (w 1741 i 1746 r. dekanacie Moszny). Cetula, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Jarosław) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Budzyński, Ludność, II, s. 101; Kołbuk 1998, s. 248. Cetula, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Jaworów) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 101; Kołbuk 1998, s. 249. Cewków, w, beł grkat (diec. Przemyśl, dek. Oleszyce) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Budzyński, Ludność, II, s. 102; Kołbuk 1998, s. 256. Chabielice, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Szadek) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Litak 1996, s. 201. Chabne (Chabno), m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Owrucz) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 100; Socjograﬁa, s. 141. ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Kołbuk 1998, s. 100; Socjograﬁa, s. 141. rzkat (diec. Kijów, dek. Owrucz) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Litak 1996, s. 371; Chachaj, Rozwój sieci świątyń katolickich, s. 34-35. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 403, 1765 r. (kahał); AJZR. 5.2, s. 58, 1765 r. Chabno, zob. Chabne, m, kij Chabówka, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Nowy Sącz, dek. Nowy Targ) ■ śwpom, Św. Krzyż, par. Rabka, Litak 1996, s. 240. Chaćki, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów) ■ śwgł, dr, k, Michał A, Kołbuk 1998, s. 100; Pochilewicz, s. 616 (w 1741 r. w dekanacie Moszny). Chajłowa, zob. Chejłowa, w, brac Chalcza (Halcza, Chołcza), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Kaniów) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 100; Socjograﬁa, s. 127 (Halcza). Chalno, w, brzkuj rzkat (diec. Włocławek, arch. Włocławek, dek. Izbica Kujawska) ■ śwgł, mr, s, Maria Magdalena, Litak 1996, s. 343. Chałaidowa, zob. Chałajdówka, w, brac Chałaimgródek (Żerdeniew), m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Chodorków) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 100; Socjograﬁa, s. 110. 330 Chałajdówka (Chałaidowa, Chołojdowa), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Granów) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 100 (Chałaidowa); Socjograﬁa, s. 31. Chałupki Suszyckie, zob. Suszyca Mała, w, rus Chamsk, w, pł rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Bieżuń) ■ śwgł, dr, s, Florian M, Katarzyna PM, Litak 1996, s. 264. Chanaczów Dolny, zob. Hanaczów, w, rus Chanaczów Górny, zob. Hanaczówka, w, rus Chanaczów Mniszy, zob. Hanaczów, w, rus Chanaczów Szlachetny, zob. Hanaczówka, w, rus Charbielin, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Wschowa) ■ śwpom, dr, s, WnNMP, par. Dłużyna, Litak 1996, s. 297. Charbrow, zob. Charbrowo, w, lęb Charbrowo (Charbrow), w, lęb lut ■ śwgł, Klemp, Protestanci, mapa; Müller, Die Evangelischen Geistlichen Pommerns, II, s. 246-249; Die kirchliche Organisation um 1785. Charkowce, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Lubar) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 100 (woł); Socjograﬁa, s. 136; Jabłonowski, Ziemie ruskie, nr 6 (woł); Krykun, Mapa województwa kijowskiego. Charkówka (Mytkówka, Mitkówka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Żywotów) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 100; Socjograﬁa, s. 92 (Mytkówka). Charlejówka (Charlijówka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Pawołocz) ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Kołbuk 1998, s. 100; Socjograﬁa, s. 144 (Charlijówka). Charlijówka, zob. Charlejówka, w, kij Charłupia Mała, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Warta) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Litak 1996, s. 203. Charłupia Wielka, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Warta) ■ śwgł, dr, s, Bartłomiej Ap, Litak 1996, s. 203. Charpaczka, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Niemirów) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 100; Socjograﬁa, s. 61. Chartanowce (Chartonowce), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Czerwonogród) ■ śwgł, mr, s, Jan Ch, Kołbuk 1998, s. 221 (Chartonowce, kam, dr, Ścięcie Głowy Jana Ch); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 47. Chartonowce, zob. Chartanowce, w, pod Charzewice (Charzowice), w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Sandomierz, dek. Rudnik) ■ śwpom, par. Rozwadów, Litak 1996, s. 248 (Charzowice). Charzowice, zob. Charzewice, w, san Chaszczowanie, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Skole) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Budzyński, Ludność, II, s. 103; Kołbuk 1998, s. 263. Chaszczowata, m, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Hołowanieskie) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 100; Socjograﬁa, s. 37. Aneks Chaszczów, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Żukotyn) ■ śwgł, dr, k, Ucieczka do Egiptu NMP, Budzyński, Ludność, II, s. 103; Kołbuk 1998, s. 271. Chatucza (Chołujcze, Chotucza), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czarnobyl) ■ śwpom, dr, par. Głuchowicze, Kołbuk 1998, s. 151 (Chołujcze). Chażyn, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Berdyczów) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 100; Socjograﬁa, s. 100. Chażyńce, zob. Chiżyńce, w, kij Chechło, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Nowa Góra) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Litak 1996, s. 222. Chejłowa (Chajłowa), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Granów) ■ śwgł, dr, s, WnPańskie, Kołbuk 1998, s. 100; Socjograﬁa, s. 31. Chejłów (Chejłówka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Pawołocz) ■ śwgł, s, Św. Trójca, Socjograﬁa, s. 144 (Chejłówka); Pochilewicz, s. 221. Chejłówka, zob. Chejłów, w, kij Chełm, zob. Gdańsk, m, pom Chełm, m, rus grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Chełm) ■ śwgł, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 297. ■ śwgł, Bazylianie, zak, kat, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 297. ■ śwgł, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 297. ■ śwgł, Bazylianie, mr, k, obsł. zak, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 297. rzkat (diec. Chełm, dek. Chełm) ■ śwgł, Pijarzy, mr, d, zak, RozAp, Litak 1996, s. 361. ■ śwpom, dr, kłs, Św. Duch, par. Chełm, Litak 1996, s. 362. ■ śwpom, Reformaci, zak, Andrzej Ap, Litak 1996, s. 528. mojż ■ śwgł, mr, AAL. Rep60 A124, k. 87v, 1731 r.; AAL. Rep60 A157, s. 148, 917, 1734-1750 r.; AAL. Rep60 A128, k. 382, 397, 1741 r.; Liczba głów, s. 398, 1765 r. (kahał); AAL. Rep60 A140, s. 101, 1779 r.; APL. Ch818, k. 86v, 1779 r. (kahał); APL. Ch775, k. 84, 1783 r. (kahał); APL. Ch776, k. 198v, 1786 r. (kahał); Kus, Inwentarz starostwa grodowego, s. 378 (1769 r.). ■ śwpom, dr, Kus, Inwentarz starostwa grodowego, s. 378 (1769 r.). Chełm, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Wojnicz, dek. Lipnica Murowana) ■ śwgł, Bożogrobcy, mr, d, zak, Jan Ch, Litak 1996, s. 255. Chełm Śląski, zob. Chełm Wielki, w, kr Chełm Wielki (Chełm Śląski), w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Pszczyna) ■ śwgł, mr, d, Św. Trójca, Litak 1996, s. 226. Chełmce, w, brzkuj rzkat (diec. Włocławek, arch. Włocławek, dek. Radziejów) ■ śwgł, dr, d, Katarzyna PM, Litak 1996, s. 345. Chełmce, w, kal rzkat (diec. Gniezno, arch. Kalisz, dek. Staw) ■ śwgł, dr, mk, NarNMP, Litak 1996, s. 178. Chełmce, w, san rzkat (diec. Gniezno, arch. Kurzelów, dek. Małogoszcz) ■ śwgł, mr, s, Mikołaj Bp, Maria Magdalena, Litak 1996, s. 187. Aneks Chełmica Wielka (Chełmica), w, in rzkat (diec. Włocławek, arch. Włocławek, dek. Bobrowniki) ■ śwgł, dr, s, Jakub W Ap, Litak 1996, s. 342 (Chełmica). Chełmica, zob. Chełmica Wielka, w, in Chełmno, w, łęcz rzkat (diec. Gniezno, arch. Łęczyca, dek. Kłodawa) ■ śwgł, dr, d, NarNMP, Litak 1996, s. 191. Chełmno (Starogród), m, che rzkat (diec. Chełmno, arch. Chełmno, dek. Chełmno) ■ śwgł, Misjonarze, mr, d, zak, WnNMP, Marcin Bp, Litak 1996, s. 158. ■ śwpom, mr, Marcin Bp, par. Chełmno, Litak 1996, s. 158. ■ śwpom, mr, k, kłs, Św. Duch, par. Chełmno, Litak 1996, s. 158. ■ śwpom, mr, Jerzy M, par. Chełmno, Litak 1996, s. 158. ■ śwpom, Dominikanie, zak, Piotr i Paweł AAp, Litak 1996, s. 502. ■ śwpom, Franciszkanie konwentualni, zak, Jakub W Ap, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 508. ■ śwpom, Benedyktynki, zak, Jan Ch, Litak 1996, s. 531. Chełmno, zob. Starogród, w, che Chełmo, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Kurzelów, dek. Kurzelów) ■ śwgł, mr, s, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 186. Chełmonie, w, che rzkat (diec. Chełmno, arch. Chełmno, dek. Wąbrzeźno) ■ śwgł, mr, s, Bartłomiej Ap, Litak 1996, s. 163. Chełmsko, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Pszczew, dek. Zbąszyń) ■ śwpom, mr, d, Kazimierz Królewicz, par. Rokitno, Litak 1996, s. 289. Chełmża (Culmsee), m, che rzkat (diec. Chełmno, arch. Chełmno, dek. Chełmża) ■ śwgł, mr, d, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 158. ■ śwpom, Franciszkanie konwentualni, zak, Jerzy M, Litak 1996, s. 508. ■ śwpom, mr, kat, npar, Św. Trójca, Litak 1996, s. 157. Chełst (Neuteich), w, poz lut ■ śwpom, par. Kwiejce Stare, Thomas, Altes und Neues, s. 113, 1750 r. Chęciny Stare, m, san rzkat (diec. Gniezno, arch. Kurzelów, dek. Małogoszcz) ■ śwgł, mr, k, Bartłomiej Ap, Jadwiga Wd, Litak 1996, s. 187. ■ śwpom, Franciszkanie konwentualni, zak, WnNMP, Litak 1996, s. 508. ■ śwpom, mk, kłs, Leonard O, par. Chęciny, Litak 1996, s. 188. ■ śwpom, Klaryski, zak, Maria Magdalena, Litak 1996, s. 535. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 394, 1765 r.; Acta Congressus (mapa); Muszyńska, Żydzi, s. 77; Chęciny (dostęp: http:// www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/katalog_synagogi_ swietokrzyz_checiny.html, 15.09.2004). Chęciny Stare, zob. Stare Chęciny, w, san Chilczyce, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Biały Kamień) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 170; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (dek. Złoczów); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 106. Chilki, zob. Chyłki, w, kij Chilkowce, zob. Chyłki, w, kij 331 Chiszewice, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Gródek Jagielloński) ■ śwgł, dr, s, Filip Ap, Budzyński, Ludność, II, s. 103; Kołbuk 1998, s. 247. Chiżna (Chiżynce), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Żywotów) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 100; Socjograﬁa, s. 91 (prawdopodobnie jako Chiżynce). Chiżniki, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 274. Chiżynce, zob. Chiżna, w, brac Chiżyńce (Chiżyńce, k. Zwinogródki, Czyżówka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Lisianka) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 100; Socjograﬁa, s. 133. Chiżyńce (Chiżyńce, k. Żytomierza, Chyżyńce, Chażyńce, Chożyńce), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Cudnów) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 96; Socjograﬁa, s. 113 (Chyżyńce); Wizytacje generalne, s. 401. Chiżyńce, k. Zwinogródki, zob. Chiżyńce, w, kij Chiżyńce, k. Żytomierza, zob. Chiżyńce, w, kij Chlastawa (Chlastawe), w, poz lut ■ śwgł, AAP. AV34, k. 329, 1779 r. (dysydenci, „oratorium”, „minister”); Werner, Geschichte der evangelischen Parochien, s. 46-48; Merczyng, Zbory, s. 148. Chlastawe, zob. Chlastawa, w, poz Chlebiczyn Leśny, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Ottynia) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 209 (WnPańskie); Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 577; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 29. ■ śwgł, dr, s, ObjPańskie, Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 29; Budzyński, Kresy, I, s. 36. Chlebiczyn Polny, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Zabłotów) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 218. Chlebowice Świrskie (Hlibowice Świrskie), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Bóbrka) ■ śwgł, dr, s, Sobór Jana Ch, Kołbuk 1998, s. 172 (Jan Ch); Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 547; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 108. Chlebowice Wielkie (Hlibowice Wielkie), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Bóbrka) ■ śwgł, dr, s, Kosma i Damian MM, Kołbuk 1998, s. 172. Chlebówka (Hlebówka), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Bohorodczany) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 202. Chlewczany, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Uhnów) ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 310. Chlewice, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Jędrzejów) ■ śwgł, mr, s, Jakub W Ap, Litak 1996, s. 219. Chlewiska, w, brzkuj rzkat (diec. Włocławek, arch. Włocławek, dek. Służewo) ■ śwgł, dr, d, Św. Trójca, Litak 1996, s. 345. Chlewiska, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Kielce Dz, dek. Radom) ■ śwgł, mr, s, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 212. 332 Chlewo, w, kal rzkat (diec. Gniezno, arch. Kalisz, dek. Staw) ■ śwgł, mr, s, Benedykt O, Litak 1996, s. 178. Chlewo, w, sier rzkat (diec. Wrocław, arch. Wrocław, dek. Opatów) ■ śwpom, dr, Marcin Bp, par. Bukownica, Litak 1996, s. 467. Chlina, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Pilica, dek. Wolbrom) ■ śwgł, dr, k, Bartłomiej Ap, Litak 1996, s. 243. Chliple, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Sądowa Wisznia) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 103; Kołbuk 1998, s. 262. Chludowo, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Rogoźno) ■ śwpom, dr, Wszyscy Św, par. Owińska, Litak 1996, s. 285. Chłaniów, w, rus rzkat (diec. Chełm, dek. Turobin) ■ śwgł, dr, s, Filip, Jakub Mn, Mateusz AAp, Litak 1996, s. 365. Chłopczyce, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Sądowa Wisznia) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 104; Kołbuk 1998, s. 262. Chłopiatyn (Chłopiatyń), w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Bełz) ■ śwgł, dr, s, Św. Duch, Kołbuk 1998, s. 305. Chłopiatyń, zob. Chłopiatyn, w, beł Chłopice, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Pruchnik) ■ śwgł, s, WnNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 104; Kołbuk 1998, s. 257. Chłopków, w, podl grkat (diec. Włodzimierz, arch. Brześć, dek. Mielnik) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 317. Chłopówka, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Trembowla) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Budzyński, Struktura, s. 136; Kołbuk 1998, s. 179 (dek. Janów); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 89. Chłopy, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Gródek Jagielloński) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 104; Kołbuk 1998, s. 247. Chłuplany, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Owrucz) ■ śwgł, dr, s, ZmPańskie, Kołbuk 1998, s. 100; Socjograﬁa, s. 141. Chłypnówka (Murzyńce), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Lisianka) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 100; Pochilewicz, s. 382 (w 1741 r. cerkiew paraﬁalna w Murzyńcach w dekanacie Korsuń, następnie w Chłypnówce w dekanacie Lisianka). Chłypnówka, zob. Murzyńce, w, kij Chłystunówka (Chłystynówka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 100; Pochilewicz, s. 630 (w 1746 r. w dekanacie Smiła). Chłystynówka, zob. Chłystunówka, w, kij Chmarówka, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Teplik) Aneks ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 100; Socjograﬁa, s. 79. Chmiel, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Zatwarnica) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 104; Kołbuk 1998, s. 270. Chmielek, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Tarnogród) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 104; Kołbuk 1998, s. 268. Chmieliska, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Skałat) ■ śwgł, dr, s, Poczęcie Anny, Kołbuk 1998, s. 189 (NPNMP); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 83. Chmielna (Chmielnia), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Moszny) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 100 (prawdopodobnie w dekanacie Moszny). Chmielnia, zob. Chmielna, w, kij Chmielnica (Hobgard), w, sp rzkat (diec. Kraków, arch. Nowy Sącz, dek. Spisz) ■ śwgł, mr, k, Andrzej Ap, Litak 1996, s. 242. Chmielnicki, zob. Proskurów, m, pod Chmielnik, m, san rzkat (diec. Kraków, arch. Wiślica Pr, dek. Kije) ■ śwgł, mr, s, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 250. ■ śwpom, mr, NPNMP, par. Chmielnik, Litak 1996, s. 251. mojż ■ śwgł, dr, Wiśniowski, Prepozytura, s. 42, 1748 r. (synagoga i dwa domy dla nauczania dzieci); Liczba głów, s. 394, 1765 r.; Muszyńska, Żydzi, s. 75; N.M. Gelbar, History of Jews in Chmielnik (dostęp: http://www2.jewishgen.org/Yizkor/ Chmielnik/chm073.html, 13.09.2004)͘ Chmielnik, w, rus rzkat (diec. Przemyśl, arch. Jarosław, dek. Rzeszów) ■ śwgł, mr, s, Bartłomiej Ap, Litak 1996, s. 400. ■ śwpom, par. Chmielnik, Litak 1996, s. 401 (na łąkach plebańskich). Chmielnik (Uhrynówka), m, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Latyczów) ■ śwgł, dr, k, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 14 (Stare Miasto). ■ śwgł, dr, k, NarPańskie, Kołbuk 1998, s. 221 (kam, Sobór NMP); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 14 (Przedmieście Uhrynówka). ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 14 (Nowe Miasto). rzkat (diec. Kamieniec Podolski, dek. Międzyboż) ■ śwgł, dr, k, Św. Trójca, Litak 1996, s. 368. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 401, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 438, 1784 r.; IJCP. US Commission No. UA01260101͘ Chmielnik, zob. Mazurówka, w, pod Chmielnik, zob. Porubińce, w, pod Chmielniki (Gdańsk, Hopfenbruch), w, pom mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 395, 1765 r.; Acta Congressus, s. LXXIX (kahał), 1767 r.; EJCP. VI, s. 33-42; Domańska, Kamienne drzewo płaczu, s. 22; Gdańsk (dostęp: http:// www.sztetl.org.pl, 30.11.2009). Chmielno, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Szczurowice) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 309. Aneks Chmielno, w, pom rzkat (diec. Włocławek, arch. Gdańsk, dek. Mirachowo) ■ śwgł, dr, d, Piotr i Paweł AAp, Litak 1996, s. 339. Chmielowa, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Czerwonogród) ■ śwgł, dr, d, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 221 (kam, s); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 47. Chmielów, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, Kołbuk 1998, s. 319; Skoczylas, Religia ta kultura, s. 55, 1715 r. (dek. Włodzimierz). Chmielówka, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Gródek) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 221 (rus, kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 52. Chmielówka, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Bohorodczany) ■ śwgł, dr, k, OfNMP, Kołbuk 1998, s. 202. Chmielówka, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Trembowla) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 194; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (pomija tę cerkiew); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 89-93 (pomija tę cerkiew); Budzyński, Kresy, I, s. 38. Chmielówka (Chmilówka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Żywotów) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 100; Socjograﬁa, s. 91 (Chmilówka). Chmilówka, zob. Chmielówka, w, brac Chobienice, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Pszczew, dek. Zbąszyń) ■ śwpom, dr, Piotr wO, par. Zbąszyń, Litak 1996, s. 289. Chobrzany, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Sandomierz, dek. Koprzywnica) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Litak 1996, s. 246. Choceń, w, brzkuj rzkat (diec. Włocławek, arch. Włocławek, dek. Kowal) ■ śwgł, dr, s, Idzi O, Litak 1996, s. 344. Choceń, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Lesko) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 105; Kołbuk 1998, s. 251 (obecnie miejscowość nie istnieje). Chochołów, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Nowy Sącz, dek. Nowy Targ) ■ śwpom, dr, Jacek W, Sebastian M, par. Czarny Dunajec, Litak 1996, s. 240. Chochoniów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Zawałów) ■ śwgł, dr, d, ZmPańskie, Kołbuk 1998, s. 196; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 98. Chochotwa (Chochutwa), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Bohusław) ■ śwgł, dr, s, NarPańskie, Kołbuk 1998, s. 100; Socjograﬁa, s. 108, 130 (dek. Korsuń). Chochutwa, zob. Chochotwa, w, kij Chocieszów, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, dr, Michał A, Kołbuk 1998, s. 319; Skoczylas, Religia ta kultura, s. 58, 1715 r. (dek. Kowel) - identyﬁkacja miejscowości wątpliwa, źródło wymienia dwóch proboszczów: Michała Kondratowicza i Mateusza Kondratowicza. 333 Chocimierz, m, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Tłumacz) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 214. ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 214; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 43. rzkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Kołomyja) ■ śwgł, dr, s, Wszyscy Św, WnNMP, Litak 1996, s. 373. Chocin, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Rożniatów) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 210 (dek. Perehińsko); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 33. Chocin, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, mr, s, Poczęcie Anny, Kołbuk 1998, s. 274. Chociszew, w, łęcz rzkat (diec. Gniezno, arch. Łęczyca, dek. Łęczyca) ■ śwgł, dr, d, Wojciech Bp, Litak 1996, s. 193. Chociszewo, w, maz rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Zakroczym) ■ śwgł, dr, s, Leonard O, Litak 1996, s. 270. Chociszewo, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Pszczew, dek. Zbąszyń) ■ śwgł, Cystersi, mr, d, obsł. zak, Jan Ch, Litak 1996, s. 499 (paraﬁę osługują cystersi z Gościkowa). Chocz, m, kal rzkat (diec. Gniezno, arch. Kalisz, dek. Stawiszyn) ■ śwgł, dr, s, Wawrzyniec M, Litak 1996, s. 179. ■ śwpom, mr, kol, Wawrzyniec M, par. Chocz, Litak 1996, s. 180. ■ śwpom, Reformaci, zak, Michał A, Litak 1996, s. 529. Choczeń, zob. Choczyń, w, kij Chocznia, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Zator) ■ śwgł, mr, k, Jan Ch, Litak 1996, s. 230. Choczyń (Choczeń), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Barasze) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 100 (prawdopodobnie w dekanacie Barasze). Choćkowce, zob. Chodkowce, w, pod Chodaczków Mały, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Skałat) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 189. Chodaczków Wielki (Chodaczków), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Kozłów) ■ śwgł, dr, k, OpNMP, Budzyński, Struktura, s. 139 (Chodaczków); Kołbuk 1998, s. 192 (dek. Tarnopol, s); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 73. Chodaczków, zob. Chodaczków Wielki, w, rus Chodaki, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Owrucz) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 101; Socjograﬁa, s. 141. Chodaki (Chodaki Stare), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Bar) ■ śwgł, dr, k, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 2. Chodaki Stare, zob. Chodaki, w, pod Chodaki, zob. Chudiaki, m, kij Chodakowce, zob. Chodkowce, w, pod Chodakowiecka Słoboda, zob. Słobódka Chodacka, w, pod Chodcza, zob. Chotcza Dolna, w, san 334 Chodecz, m, brzkuj rzkat (diec. Włocławek, arch. Włocławek, dek. Kowal) ■ śwgł, mr, s, Dominik W, Litak 1996, s. 344. Chodel (Loret), m, lub rzkat (diec. Kraków, arch. Lublin, dek. Chodel) ■ śwgł, mr, d, Św. Trójca, NMP, Litak 1996, s. 232. ■ śwpom, mr, d, NMP, par. Chodel, Litak 1996, s. 233 (Loret). ■ śwpom, dr, kłs, Piotr Ap, par. Chodel, Litak 1996, s. 233. Chodkowce (Choćkowce, Kotkowce), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Czarny Ostrów) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 44. Chodkowce (Chodakowce), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Proskurów) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 221 (Chodakowce, kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 77. Chodnowice, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Przemyśl) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Budzyński, Ludność, II, s. 105; Kołbuk 1998, s. 258. Chodorków, m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Chodorków) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 101; Socjograﬁa, s. 110. rzkat (diec. Kijów, dek. Żytomierz) ■ śwgł, Dominikanie, dr, d, zak, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 372; Chachaj, Rozwój sieci świątyń katolickich, s. 32-33 (patronat scholastyka kijowskiego). ■ śwpom, Kapucyni, dr, zak, Kajetan W, Litak 1996, s. 518; Chachaj, Rozwój sieci świątyń katolickich, s. 32-33. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 403, 1765 r. (kahał); AJZR. 5.2, s. 7, 1765 r.; IJCP. US Commission No. UA05360101. Chodorowce (Sidorowce), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Kamieniec Podolski) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 63. Chodorów, m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Kaniów) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 101; Socjograﬁa, s. 127. Chodorów, m, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Rozdół) ■ śwgł, dr, k, Kosma i Damian MM, Kołbuk 1998, s. 188 (s); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (dek. Chodorów); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 138. rzkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Rohatyn) ■ śwgł, mr, s, Wszyscy Św, NarNMP, Litak 1996, s. 377. mojż ■ śwgł, dr, Liczba głów, s. 397, 1765 r.; Żydzi ziemi lwowskiej, s. 376, 1765 r. (kahał z paraﬁą); Verbin, Wooden synagogues, s. 14. Chodowice, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Stryj) ■ śwgł, dr, d, Michał A, Budzyński, Ludność, II, s. 105; Kołbuk 1998, s. 267. Chodów, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Skała) ■ śwgł, Bożogrobcy, dr, d, zak, Jan Ch, Litak 1996, s. 227. Chodów, w, łęcz rzkat (diec. Gniezno, arch. Łęczyca, dek. Kłodawa) ■ śwgł, dr, s, Św. Krzyż, Litak 1996, s. 191. Aneks Chodów, w, łęcz rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Uniejów) ■ śwpom, Michał A, par. Wartkowice, Litak 1996, s. 203. Chodyjowce, zob. Chudyjowce, w, pod Chodywańce, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Uhnów) ■ śwgł, dr, s, Bazyli W, Kołbuk 1998, s. 310. rzkat (diec. Chełm, dek. Bełz) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Jan N, Litak 1996, s. 361. Chodzież, m, gn rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Czarnków) ■ śwgł, mr, s, Mikołaj Bp, Florian M, Litak 1996, s. 279. ■ śwpom, dr, Barbara PM, par. Chodzież, Litak 1996, s. 280. ■ śwpom, dr, s, kłs, Św. Trójca, par. Chodzież, Litak 1996, s. 280. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 392, 1765 r.; IJCP. US Commission No. POCE00419͘ Chojeniec, w, rus grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Lublin) ■ śwgł, dr, s, Nicetas Patriarcha, Kołbuk 1998, s. 301. Chojna, w, gn rzkat (diec. Gniezno, arch. Gniezno, dek. Łekno) ■ śwgł, dr, s, Małgorzata PM, Litak 1996, s. 171. Chojnata, w, raw rzkat (diec. Poznań, arch. Warszawa, dek. Mszczonów) ■ śwgł, Benedyktyni, dr, d, obsł. zak, Marcin Bp, Litak 1996, s. 301, 492 (paraﬁę obsługiwali benedyktyni z Lubina). Chojne, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Warta) ■ śwgł, mr, s, WnNMP, Anna, Litak 1996, s. 203. Chojnica, m, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Oborniki) ■ śwgł, mr, s, Ścięcie Jana Ch, Litak 1996, s. 283. Chojnice (Conitz, Konitz), m, pom rzkat (diec. Gniezno, arch. Kamień, dek. Człuchów) ■ śwgł, mr, k, Ścięcie Jana Ch, Maria Magdalena, Litak 1996, s. 180. ■ śwpom, Jezuici, zak, ZwNMP, Litak 1996, s. 513. ■ śwpom, Augustianie eremici, zak, WnNMP, Litak 1996, s. 491. lut ■ śwgł, Rhesa II, s. 17, 1834 r. (pastorzy od 1555); Klemp, Protestanci, mapa; Die kirchliche Organisation um 1785. Chojniki, m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czarnobyl) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 101; Socjograﬁa, s. 116; Spirydonow, Białoruś, mapa. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 404, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 301, 1778 r. Chojny, w, łęcz rzkat (diec. Gniezno, arch. Łęczyca, dek. Zgierz) ■ śwpom, dr, WnNMP, par. Mileszki, Litak 1996, s. 195. Chołcza, zob. Chalcza, w, kij Chołodec, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 274; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Ożohowce)͘ Chołodowce, zob. Chołodówka, w, brac Chołodówka (Chołodowce), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Bracław) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 101; Socjograﬁa, s. 22; Wizytacje generalne, s. 656. Aneks Chołojdowa, zob. Chałajdówka, w, brac Chołojów (Staryki), m, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Stojanów) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 308. ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 308. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 402, 1765 r.; EJCP. II, s. 227-228 (bet midrash, shtiebel); IJCP. US Commission No. UA13570101. Chołoniów, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, Kołbuk 1998, s. 274. Chołopy, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 274; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Berezno). Chołowice (Chotowice), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Niżankowice) ■ śwgł, APPrz. ABGK 67, s. 1, 1773 r. (w 1773 r. występuje jako ﬁlia Mielnowa); Budzyński, Ludność, II, s. 105. Chołujcze, zob. Chatucza, w, kij Chomczyn, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Kosów) ■ śwgł, dr, k, Michał A, Kołbuk 1998, s. 208. Chomenki, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Szarogród) ■ śwgł, dr, s, NPNMP, Kołbuk 1998, s. 221 (kam, Poczęcie Anny); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 37. Chomentów (Chomętów), w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Wiślica Pr, dek. Kije) ■ śwgł, dr, s, Mateusz Ap, Maria Magdalena, Litak 1996, s. 250 (Chomętów). Chomęcice, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Buk) ■ śwpom, pr, par. Konarzewo, Litak 1996, s. 279. Chomętowo, w, gn rzkat (diec. Gniezno, arch. Gniezno, dek. Żnin) ■ śwgł, dr, s, Piotr i Paweł AAp, Litak 1996, s. 174. Chomętów, zob. Chomentów, w, san Chomiaków, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Stanisławów) ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 212 (s); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 38. Chomiakówka, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Horodenka) ■ śwgł, dr, s, Jan Chryzostom, Kołbuk 1998, s. 205; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (dek. Kułaczkowce); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 11. Chomiakówka, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Stanisławów) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 212. Chomiąża, w, gn rzkat (diec. Gniezno, arch. Gniezno, dek. Żnin) ■ śwgł, dr, s, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 174. Chomranice, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Nowy Sącz, dek. Nowy Sącz) ■ śwgł, dr, s, Imię NMP, Litak 1996, s. 238. Chomuteć (Chomutynec, Chomutiec), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Chodorków) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 101; Socjograﬁa, s. 110 (Chomutynec). Chomutiec, zob. Chomuteć, w, kij Chomutynec, zob. Chomuteć, w, kij 335 Chomutyńce, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Pików) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 101; Socjograﬁa, s. 64. Chońkowce, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Mohylów) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 22. Chorłupy, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Kołbuk 1998, s. 274. ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 274. Chorobrów, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Waręż) ■ śwgł, dr, s, Kosma i Damian MM, Kołbuk 1998, s. 311. Chorochoryń, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, dr, Kołbuk 1998, s. 319. Choroń, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Pilica Pr, dek. Lelów) ■ śwpom, mr, Jan Ch, par. Przybynów, Litak 1996, s. 245. Chorostków, m, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Trembowla) ■ śwgł, dr, s, ZłSzatNMP, Budzyński poddaje w wątpliwość istnienie tej cerkwii (Struktura, s. 139); Kołbuk 1998, s. 194; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (OfNMP); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 89 (poddaje w wątpliwość istnienie cerkwi). ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 194; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 89. Chorostów, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, Kołbuk 1998, s. 319; Skoczylas, Religia ta kultura, s. 55, 1715 r. (dek. Włodzimierz). Choroszczów, zob. Choroszów, w, woł Choroszów (Choroszczów), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 274 (Choroszczów); SGKP. XV/I, s. 322. Chorościec (Forościec), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Kozłów) ■ śwgł, dr, s, Sobór Michała A, Kołbuk 1998, s. 181 (Michał A); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 73. Chorośnica, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Jaworów) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 106; Kołbuk 1998, s. 249. Chorowiec, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 274; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Korzec)͘ Chorów, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Piotr i Paweł AAp, Kołbuk 1998, s. 274. Chorów (Horów), w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, Kołbuk 1998, s. 319; Skoczylas, Religia ta kultura, s. 55, 1715 r. (dek. Włodzimierz). Chorupań, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 274. Choryń, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Kościan) ■ śwgł, dr, s, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 290. 336 Choryszkówka, zob. Horyszkówka, w, brac Chorzele, m, maz rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Janowo) ■ śwgł, dr, k, NMP, Mikołaj, Stanisław BBp, Litak 1996, s. 265. Chorzelów, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Nowy Sącz, dek. Mielec) ■ śwpom, dr, s, Wszyscy Św, par. Mielec, Litak 1996, s. 237. Chorzęcin, w, łęcz rzkat (diec. Włocławek, arch. Włocławek, dek. Wolbórz) ■ śwgł, dr, d-s, Małgorzata PM, Litak 1996, s. 346. Chotcza Dolna (Chotcza, Chodcza), w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Lublin, dek. Solec) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Litak 1996, s. 236 (Chotcza, obecnie paraﬁa we wsi Chotcza Dolna). Chotcza, zob. Chotcza Dolna, w, san Chotel, w, brzkuj rzkat (diec. Włocławek, arch. Włocławek, dek. Izbica Kujawska) ■ śwpom, dr, Florian M, par. Izbica, Litak 1996, s. 344. Chotel Czerwony, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Wiślica Pr, dek. Kije) ■ śwgł, mr, d, Bartłomiej Ap, Litak 1996, s. 250. Chotel Zielony, zob. Chotelek Zielony, w, san Chotelek Zielony (Chotel Zielony), w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Wiślica Pr, dek. Kije) ■ śwpom, dr, s, Stanisław Bp, par. Busko, Litak 1996, s. 251 (Chotelek Zielony). Chotiaczów, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, Kołbuk 1998, s. 319; Skoczylas, Religia ta kultura, s. 56, 1715 r. (dek. Włodzimierz). Chotkowo, w, byt rzkat (diec. Włocławek, arch. Gdańsk, dek. Bytów) ■ śwpom, pr, par. Ugoszcz, Litak 1996, s. 337. Chotom, zob. Chotum Włościański, w, pł Chotomów, w, maz rzkat (diec. Płock, arch. Pułtusk, dek. Radzymin) ■ śwgł, dr, d, WnNMP, Litak 1996, s. 275. Chotowica, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Kosma i Damian MM, Kołbuk 1998, s. 274. Chotowice, zob. Chołowice, w, rus Chotów, w, san rzkat (diec. Gniezno, arch. Kurzelów, dek. Kurzelów) ■ śwgł, mr, Bartłomiej Ap, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 186. Chotów, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Ter. wieluńskie, dek. Ruda) ■ śwgł, mr, s, Idzi O, Litak 1996, s. 205. Chotucza, zob. Chatucza, w, kij Chotum Włościański (Chotom), w, pł rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Ciechanów) ■ śwpom, dr, par. Sulerzyż, Litak 1996, s. 265 (Chotom). Chotycze, w, podl grkat (diec. Włodzimierz, arch. Brześć, dek. Mielnik) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 317. Chotylub, w, beł grkat (diec. Przemyśl, dek. Lubaczów) ■ śwgł, dr, d, OpNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 106; Kołbuk 1998, s. 251. Chotyniec, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Przemyśl) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 106; Kołbuk 1998, s. 258. Aneks Chotyń (Chotyń, k. Kozina), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 274. Chotyń (Chotyń, k. Ludwipola), w, kij grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 274 (woł); Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Berezno); Krykun, s. 62. Chotyń, k. Kozina, zob. Chotyń, w, woł Chotyń, k. Ludwipola, zob. Chotyń, w, kij Chożyńce, zob. Chiżyńce, w, kij Chrabkowicze (Chrakowicze), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czarnobyl) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 101 (Chrakowicze); Socjograﬁa, s. 116. Chrabużna, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Pomorzany) ■ śwgł, dr, s, OfNMP, Kołbuk 1998, s. 186 (OpNMP); Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 553; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. Chrakowicze, zob. Chrabkowicze, w, kij Chrapacze, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Białacerkiew) ■ śwgł, dr, k, Michał A, Kołbuk 1998, s. 101; Socjograﬁa, s. 103 (patronat Franciszka Ksawerego Branickiego, hetmana wielkiego koronnego). Chrapkowka, zob. Chrapkowo, w, kij Chrapkowo (Chrapkowka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czarnobyl) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 116 (Chrapkowka); Spirydonow, Białoruś, mapa; Karta dawnej Polski, XXIX. Owrucz. Chraplice, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Mościska) ■ śwgł, dr, s, OfNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 106; Kołbuk 1998, s. 254. Chreniów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Kulików) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 182. Chreptyjów, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Sokolec) ■ śwgł, dr, k, Prakseda PM, Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 33. ■ śwgł, dr, k, Michał A, Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 33. Chrestyska Słoboda, zob. Stawki, w, brac Chrestyszcze, zob. Chretyszcze, w, brac Chreszczaty Jar, zob. Jary Chreszczate, w, kij Chreszczatyk (Chryszczatyckie), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Moszny) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 101; Socjograﬁa, s. 139 (Chryszczatyckie). Chreszczawiary, zob. Jary Chreszczate, w, kij Chretyszcze (Chrystyszcze, Chrestyszcze), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Jampol) ■ śwgł, dr, s, Kołbuk 1998, s. 101; Socjograﬁa, s. 43. Chrewt, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Zatwarnica) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Budzyński, Ludność, II, s. 106; Kołbuk 1998, s. 270. Christburg, zob. Dzierzgoń, m, malb Christfelde, zob. Chrząstowo, w, pom Christwalde, zob. Chrząstowo, w, pom Chroberz, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Wiślica Pr, dek. Sokolina) ■ śwgł, mr, s, WnNMP, Litak 1996, s. 251. Aneks ■ śwpom, dr, Barbara PM, par. Chroberz, Litak 1996, s. 252. Chrolin, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 274; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Łabuń)͘ Chronów, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Wojnicz, dek. Lipnica Murowana) ■ śwpom, dr, s, Św. Duch, par. Wiśnicz Stary, Litak 1996, s. 256. Chropotowa, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Husiatyn) ■ śwgł, dr, d, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 55. Chrostkowo, w, in rzkat (diec. Płock, arch. Dobrzyń, dek. Rypin) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Katarzyna PM, Litak 1996, s. 262. Chrośle, w, che rzkat (diec. Chełmno, arch. Chełmno, dek. Nowemiasto) ■ śwpom, par. Radomno, Litak 1996, s. 161. Chróścin, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Ter. wieluńskie, dek. Wieruszów) ■ śwpom, dr, d, Mikołaj Bp, par. Mieleszyn, Litak 1996, s. 207. Chrusno Stare, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Szczerzec) ■ śwgł, dr, k, Sobór NMP, Kołbuk 1998, s. 191 (s); Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 545; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (Ucieczka do Egiptu NMP); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 147. Chrustowa, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Jampol) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 43. Chruszlińce Małe, zob. Kruszlińce Małe, w, brac Chruszlińce Wielkie, zob. Kruszlińce Wielkie, w, brac Chruściel (Tiedmannsdorf), w, war rzkat (diec. Warmia, dek. Braniewo) ■ śwpom, mr, d, Św. Trójca, WnNMP, par. Wierzno, Litak 1996, s. 410. Chruślin, w, raw rzkat (diec. Gniezno, arch. Łowicz, dek. Łowicz) ■ śwgł, mr, d, Michał A, Litak 1996, s. 196. Chryniki, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 275. Chryplin, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Stanisławów) ■ śwgł, dr, k, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 212 (s); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 38. Chrystynówka (Chrystynówka, k. Humania), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Humań) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 101; Socjograﬁa, s. 40. Chrystynówka (Chrystynówka, k. Owrucza, Krystynówka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Owrucz) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 101; Socjograﬁa, s. 141. Chrystynówka, k. Humania, zob. Chrystynówka, w, brac Chrystynówka, k. Owrucza, zob. Chrystynówka, w, kij Chrystyszcze, zob. Chretyszcze, w, brac Chryszczatyckie, zob. Chreszczatyk, w, kij Chrzanów, m, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Nowa Góra) ■ śwgł, mr, s, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 222. ■ śwpom, dr, Św. Krzyż, par. Chrzanów, Litak 1996, s. 222. 337 mojż ■ śwgł, dr, Spis żydów, s. 419, 1765 r. (kahał); Liczba głów, s. 393, 1765 r.; Acta Congressus (mapa); Żydzi w Chrzanowie (dostęp: http://www.polska.pl/miasta/ chrzanow/dokumenty/article.htm?id=95090, 27.12.2004)͘ Chrzanówka, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Kalnik) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 101. Chrzanówka, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Kopajgród) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 11. Chrząstowo (Christwalde, Christfelde), w, pom rzkat (diec. Gniezno, arch. Kamień, dek. Człuchów) ■ śwpom, dr, k, ZwNMP, par. Człuchów, Litak 1996, s. 181. Chrząstów, w, san rzkat (diec. Gniezno, arch. Kurzelów, dek. Kurzelów) ■ śwpom, mr, s, Michał A, par. Koniecpol, Litak 1996, s. 186. Chrzypsko Wielkie (Chrzypsko), w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Pszczew, dek. Lwówek) ■ śwgł, mr, s, Wojciech, Stanisław BBp, Litak 1996, s. 288 (Chrzypsko). Chrzypsko, zob. Chrzypsko Wielkie, w, poz Chudalejówka, zob. Chudolejówka, w, kij Chudiaki (Chodaki, Chulaki), m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 101. Chudków, zob. Fitków, w, rus Chudolejówka (Chudalejówka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów) ■ śwgł, dr, k, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 101. Chudyjowce (Chodyjowce), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Bilcze) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 41. Chudykowce (Czermin), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Skała) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 84. Chulaki, zob. Chudiaki, m, kij Chulsk, zob. Hulsk, w, kij Chutcze, w, rus grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Krasnystaw) ■ śwgł, dr, s, Piotr i Paweł AAp, Kołbuk 1998, s. 300. Chutków, zob. Fitków, w, rus Chutor Cichy (Tichy Chutor, Cichy Futor, Futory Tyche), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Tetyjów) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 101; Socjograﬁa, s. 82 (Futory Tyche). Chutory Ładyżyńskie (Futorzanka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Hajsyn) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 101; Socjograﬁa, s. 34 (prawdopodobnie jako Futorzanka). Chwalborzyce, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Uniejów) ■ śwgł, dr, s, Marcin Bp, Litak 1996, s. 203. Chwalęcin (Stegmannsdorf), w, war rzkat (diec. Warmia, dek. Pieniężno) ■ śwpom, mr, d, Św. Krzyż, par. Osetnik, Litak 1996, s. 414. Chwaliboga, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Żuków) ■ śwgł, dr, s, NPNMP, Kołbuk 1998, s. 205 (dek. Horodenka, Św. Trójca); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (pomija 338 tę cerkiew); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 53; Budzyński, Kresy, I, s. 210 (dek. Żuków, na mapie dek. Horodenka). Chwaliszew (Chwaliszewo), w, kal rzkat (diec. Gniezno, arch. Kalisz, dek. Krotoszyn) ■ śwpom, dr, Mikołaj Bp, par. Sulmierzyce, Litak 1996, s. 176 (Chwaliszewo). Chwaliszewo, zob. Chwaliszew, w, kal Chwałkowo, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Krobia) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Litak 1996, s. 292. Chwałkowo Kościelne (Chwałkowo), w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Nowe Miasto) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Litak 1996, s. 293. Chwałkowo, zob. Chwałkowo Kościelne, w, poz Chwarzczenko (Chwarzenko), w, pom mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 395, 1765 r.; ADPel. G61, s. 136, 1766 r.; Acta Congressus, s. LXXIX (kahał), 1767 r.; ADPel. G70, k. 404v, 1780 r. Chwarzenko, zob. Chwarzczenko, w, pom Chwasowa (Chwasówka, Fasowa), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Chwastów) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 101 (Chwasówka); Socjograﬁa, s. 124 (Fasowa). Chwasówka, zob. Chwasowa, w, kij Chwastowce (Chwastów, Fastów), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Niemirów) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 101; Socjograﬁa, s. 61 (Fastów). Chwastów (Fastów), m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Chwastów) ■ śwgł, dr, d, ZmPańskie, Kołbuk 1998, s. 101; Socjograﬁa, s. 124 (patronat Cieciszowskiego, biskupa koadjutora kijowskiego). ■ śwgł, dr, d, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 101; Socjograﬁa, s. 124 (patronat Cieciszowskiego, biskupa koadjutora kijowskiego). rzkat (diec. Kijów, dek. Chwastów) ■ śwgł, dr, d, NMPB, Litak 1996, s. 371; Chachaj, Rozwój sieci świątyń katolickich, s. 28-29. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 403, 1765 r. (kahał); AJZR. 5.2, s. 12, 1765 r.; IJCP. US Commission No. UA09160101. Chwastów, zob. Chwastowce, w, brac Chwaszczyno, w, pom rzkat (diec. Włocławek, arch. Gdańsk, dek. Gdańsk) ■ śwgł, pr, d, Szymon i Juda Tadeusz AAp, Litak 1996, s. 337. Chwatów, w, rus grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, OfNMP, Kołbuk 1998, s. 275. Chwiram, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Czarnków) ■ śwpom, dr, Św. Trójca, par. Wałcz, Litak 1996, s. 280 (wezwanie ołtarza). Chworostów, w, rus grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Luboml) ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 301. Chwosienka, zob. Chwośnia Mała, w, kij Chwoszczówka, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 275; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Korzec)͘ Chwoszczyjówka, zob. Faszczyjówka, w, pod Aneks Chwośnia Mała (Małochwusienka, Chwosienka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Owrucz) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 101; Socjograﬁa, s. 142 (Małochwusienka). Chwośnia Wielka (Wielka Chwosnia), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Owrucz) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 101; Socjograﬁa, s. 141. Chybice, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Kielce Pr, dek. Kunów) ■ śwgł, mr, s, Małgorzata PM, Litak 1996, s. 215. Chyby, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Oborniki) ■ śwpom, mr, Stanisław Bp, par. Kiekrz, Litak 1996, s. 283. Chycina (Weißensee), w, poz lut ■ śwgł, Werner, Geschichte der evangelischen Parochien, s. 407-410; Merczyng, Zbory, s. 149. Chylonia, zob. Chylonja, w, pom Chylonja (Chylonia), w, pom rzkat (diec. Włocławek, arch. Gdańsk, dek. Puck) ■ śwpom, mr-pr, s, Mikołaj Bp, par. Oksywie, Litak 1996, s. 340 (Chylonia). Chyłki (Chilki, Chilkowce, Chyłki Wielkie), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Korsuń) ■ śwgł, Socjograﬁa, s. 130 (Chilkowce). Chyłki Wielkie, zob. Chyłki, w, kij Chynowa, w, sier rzkat (diec. Wrocław, arch. Wrocław, dek. Ostrzeszów) ■ śwpom, mr, Wawrzyniec M, par. Kotłów, Litak 1996, s. 467. Chynów, w, maz rzkat (diec. Poznań, arch. Warszawa, dek. Warka) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Litak 1996, s. 304. Chyrowa, zob. Hyrowa, w, kr Chyrów, m, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Stara Sól) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 107; Kołbuk 1998, s. 264. rzkat (diec. Przemyśl, arch. Przemyśl, dek. Nowe Miasto) ■ śwgł, mr, s, Wawrzyniec M, Litak 1996, s. 404. mojż ■ śwgł, dr, AAPrz. AV175, s. 266, 1745 r.; Liczba głów, s. 396, 1765 r. (kahał); Piechotkowie 1996, s. 186; IJCP. US Commission No. UA13280101. Chyrówka, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Korsuń) ■ śwgł, dr, s, Spotkanie Pańskie, Kołbuk 1998, s. 101 (prawdopodobnie w dekanacie Korsuń). Chyrzyna, zob. Chyrzynka, w, rus Chyrzynka (Chyrzyna), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Pruchnik) ■ śwgł, dr, s, Symeon Słupnik, Budzyński, Ludność, II, s. 107 (podaje jako siedzibę paraﬁi Chyrzynę); Kołbuk 1998, s. 257; SGKP. I, s. 669 (obecnie przysiółek Chyrzynka nie istnieje). Chyżowice, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Hrubieszów) ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Kołbuk 1998, s. 299. Chyżyńce, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Winnica) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 85. Chyżyńce, zob. Chiżyńce, w, kij Ciachcin, w, pł rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Bielsk) ■ śwgł, dr, s, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 263. Aneks Ciągowice (Cięgowice), w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Bytom) ■ śwgł, dr, s, Bartłomiej Ap, Litak 1996, s. 216. Ciążeń, w, kal rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Pyzdry) ■ śwgł, mr, d, Jan Ch, Wojciech, Stanisław BBp, Litak 1996, s. 284. Cibórz, w, che mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 395 (funkcjonowanie kahału w II połowie XVIII wieku wątpliwe); Acta Congressus, s. LXXIX (kahał), 1767 r. Cichowo, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Śrem) ■ śwpom, pr, Roch W, par. Lubin, Litak 1996, s. 295. Cichy Futor, zob. Chutor Cichy, w, brac Ciechania, w, kr grkat (diec. Przemyśl, dek. Dukla) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 108; Kołbuk 1998, s. 246 (rus, miejscowość obecnie nie istnieje). Ciechanowiec, m, podl grkat (diec. Włodzimierz, arch. Brześć, dek. Drohiczyn) ■ śwgł, dr, s, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 314. rzkat (diec. Łuck, arch. Brześć, dek. Drohiczyn) ■ śwgł, mr, s, Św. Trójca, Litak 1996, s. 383. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 404, 1765 r. (kahał); ADS. D139, k. 55, 1791 r.; E. Leoni, The Jews in Ciechanowiec. The Early History of Ciechanowiec (dostęp: http://www.jewishgen. org/yizkor/Ciechanowiec/cie003e.html#Page7, 19.12.2005)͘ Ciechanów, m, maz rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Ciechanów) ■ śwgł, mr, k, NarNMP, Litak 1996, s. 264. ■ śwpom, Augustianie eremici, zak, NawNMP, Litak 1996, s. 491. ■ śwpom, mr, mk, kłs, Św. Duch, par. Ciechanów, Litak 1996, s. 265. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 405, 1765 r.; Acta Congressus, s. LXXIX (kahał), 1767 r.; MZP4, s. 15, 125, 1775 r.; Memorial Book for the Community of Ciechanow (dostęp: http:// www.jewishgen.org/yizkor/Ciechanow/Ciechanow.html, 28.10.2005)͘ Ciechocin, m, in rzkat (diec. Włocławek, arch. Włocławek, dek. Bobrowniki) ■ śwgł, mr, d, Małgorzata PM, Litak 1996, s. 342. Ciechocin, w, pom rzkat (diec. Gniezno, arch. Kamień, dek. Tuchola) ■ śwpom, pr, k, Marcin Bp, par. Ostrowite, Litak 1996, s. 184. Ciechomice, w, raw rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Gostynin) ■ śwgł, dr, s, Anna, Litak 1996, s. 265. Ciechosławice, w, łęcz rzkat (diec. Gniezno, arch. Łęczyca, dek. Zgierz) ■ śwpom, dr, NMPŁ, par. Piątek, Litak 1996, s. 195. Cieciołów, zob. Cieciułów, w, sier Cieciułów (Cieciołów), w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Ter. wieluńskie, dek. Krzepice) ■ śwpom, mr, par. Żytniów, Litak 1996, s. 205. Cieklin, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Wojnicz, dek. Jasło) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Litak 1996, s. 254. Cieksyn, zob. Ciekszyn, w, maz 339 Ciekszyn (Cieksyn), w, maz rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Nowe Miasto) ■ śwgł, mr, s, Dorota PM, Litak 1996, s. 266. Cielądz, w, raw rzkat (diec. Poznań, arch. Warszawa, dek. Mszczonów) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 301. Cieląż, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Sokal) ■ śwgł, dr, k, OfNMP, Kołbuk 1998, s. 307. Cielcza, w, kal rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Nowe Miasto) ■ śwpom, dr, s, Małgorzata, Katarzyna PPMM, par. Wilkowyja, Litak 1996, s. 294. Cielęta, w, che rzkat (diec. Płock, arch. Dobrzyń, dek. Górzno) ■ śwpom, mr, s, Jan Ch, Mikołaj Bp, par. Szczuka, Litak 1996, s. 262. Cielętniki, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Radomsko) ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Litak 1996, s. 200. Ciemierzowce, zob. Czemerowce, w, pod Ciemierzyńce, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Gołogóry) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 179. Ciemlice, zob. Giemlice, w, pom Ciemniewko, w, maz rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Nowe Miasto) ■ śwgł, dr, s, Jan Ch, Litak 1996, s. 266. Cieniawa (Ceniawa), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Dolina) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 210 (dek. Perehińsko); Budzyński, Struktura, s. 135 (Ceniawa); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 115. Cienin Kościelny, w, kal rzkat (diec. Gniezno, arch. Gniezno, dek. Słupca) ■ śwgł, dr-mr, s, Katarzyna PM, Litak 1996, s. 172. ■ śwpom, par. Cienin Kościelny, Litak 1996, s. 172. Ciepielów, m, san rzkat (diec. Kraków, arch. Lublin, dek. Solec) ■ śwgł, dr, s, Boże Ciało, Litak 1996, s. 236. Ciepielów Stary, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Lublin, dek. Solec) ■ śwpom, dr, s, ZwNMP, par. Ciepielów, Litak 1996, s. 237. Cieplice, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Oleszyce) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 108; Kołbuk 1998, s. 256 (beł). Cierno-Żabieniec, w, kr rzkat (diec. Gniezno, arch. Kurzelów, dek. Małogoszcz) ■ śwgł, Cystersi, mr, d, obsł. zak, Jakub W Ap, Marcin Bp, Litak 1996, s. 187, 499 (paraﬁa obsługiwana przez cystersów z Jędrzejowa). Cierznie (Peterswalde), w, pom rzkat (diec. Gniezno, arch. Kamień, dek. Człuchów) ■ śwpom, pr, k, Piotr i Paweł AAp, par. Uniechów, Litak 1996, s. 181. Cieszanów, m, beł grkat (diec. Przemyśl, dek. Lubaczów) ■ śwgł, dr, s, Jerzy M, Budzyński, Ludność, II, s. 109; Kołbuk 1998, s. 251. rzkat (diec. Przemyśl, arch. Jarosław, dek. Tarnogród) ■ śwgł, Dominikanie, dr, d, zak, WnNMP, Jacek W, Litak 1996, s. 402. 340 mojż ■ śwgł, AAPrz. AV170, k. 111, 1744 r.; AAPrz. AV179, k. 94v, 1754 r.; Liczba głów, s. 402, 1765 r. Cieszęcin, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Ter. wieluńskie, dek. Wieruszów) ■ śwgł, dr, s, Wojciech Bp, Litak 1996, s. 206. Cieślin, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Nowa Góra) ■ śwpom, dr, Stanisław Bp, par. Chechło, Litak 1996, s. 222. Cięcina, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Żywiec) ■ śwpom, dr, Katarzyna PM, par. Radziechowy, Litak 1996, s. 231. Cięgowice, zob. Ciągowice, w, kr Ciężkowice, m, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Wojnicz, dek. Biecz) ■ śwgł, mr, k, Andrzej Ap, Litak 1996, s. 252. ■ śwpom, Anna, par. Ciężkowice, Litak 1996, s. 253. ■ śwpom, Św. Krzyż, par. Ciężkowice, Litak 1996, s. 253. Ciężów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Halicz) ■ śwgł, dr, k, Michał A, Kołbuk 1998, s. 204 (s); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 8. Ciosaniec, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Wschowa) ■ śwpom, Cystersi, dr, d, obsł. zak, Michał A, par. Kaszczor, Litak 1996, s. 297, 499 (paraﬁa obsługiwana przez cystersów z Przemętu). Ciotusza (Ciotusza Stara, Ciotusza Nowa), w, rus grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Tomaszów) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 309 (beł). Ciotusza Nowa, zob. Ciotusza, w, rus Ciotusza Stara, zob. Ciotusza, w, rus Ciskolunga, zob. Tyskołung, w, brac Cisna, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Baligród) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Budzyński, Ludność, II, s. 109; Kołbuk 1998, s. 240. Cisowa, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Niżankowice) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 109; Kołbuk 1998, s. 256. Cisowiec, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Baligród) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Budzyński, Ludność, II, s. 109; Kołbuk 1998, s. 240. Cisów, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Kielce Pr, dek. Bodzentyn) ■ śwgł, mr, s, Wojciech Bp, Litak 1996, s. 214. Cisów (Cisów Zarzeczny), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Bolechów) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 171; Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 112. ■ śwgł, dr, s, OfNMP, Kołbuk 1998, s. 171 (k); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 112 (Cisów Zarzeczny). Cisów Zarzeczny, zob. Cisów, w, rus Ciwkowce, zob. Cywkowce, w, pod Cmolas, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Sandomierz, dek. Miechocin) ■ śwgł, dr, s, Wojciech, Stanisław BBp, Litak 1996, s. 247. Conitz, zob. Chojnice, m, pom Crummensee, zob. Krzemieniewo, w, pom Aneks Cuculowce (Cucułowce), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Żydaczów) ■ śwgł, dr, k, ZwNMP, Kołbuk 1998, s. 201 (Cucułowce, s, WnNMP); Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 571; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 161. Cucułowce, zob. Cuculowce, w, rus Cucyłów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Ottynia) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 209 (k); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 29. Cudnów (Czudnow), m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Cudnów) ■ śwgł, dr, s, ZmPańskie, Kołbuk 1998, s. 101; Socjograﬁa, s. 113 (Czudnow); Wizytacje generalne, s. 275 (cerkiew staromiejska). ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Socjograﬁa, s. 113; Wizytacje generalne, s. 284-285 (cerkiew staromiejska). ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 101; Socjograﬁa, s. 113 (Czudnow); Wizytacje generalne, s. 300 (cerkiew nowomiejska, w 1784 r. aﬁliowana do cerkwi Św. Trójcy w Cudnowie). ■ śwgł, dr, s, Piotr i Paweł AAp, Kołbuk 1998, s. 101; Socjograﬁa, s. 113 (Czudnow); Wizytacje generalne, s. 279280 (cerkiew staromiejska). ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 101; Socjograﬁa, s. 113 (Czudnow); Wizytacje generalne, s. 288 (cerkiew nowomiejska). rzkat (diec. Kijów, dek. Żytomierz) ■ śwgł, mr, d, Św. Krzyż, Litak 1996, s. 372; Chachaj, Rozwój sieci świątyń katolickich, s. 30-31 (ZKrzyża Św., w 1767 r. patronat ordynata ostrogskiego). ■ śwpom, Bernardyni, zak, Jan N, Litak 1996, s. 495; Chachaj, Rozwój sieci świątyń katolickich, s. 31. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 403, 1765 r. (kahał); AJZR. 5.2, s. 59, 1765 r.; IJCP. US Commission No. UA05210101͘ Cudynowce (Czudynowce), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Pilawa) ■ śwgł, dr, k, Michał A, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 26. Cudzynowice, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Witów) ■ śwgł, dr, s, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 229. Culmsee, zob. Chełmża, m, che Cumań, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Kołbuk 1998, s. 275. Cuniów (Czuniów), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Lwów) ■ śwgł, dr, s, OfNMP, Budzyński, Struktura, s. 137 (Czuniów); Kołbuk 1998, s. 185 (dek. Obroszyn, d, NarNMP); Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 544; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 132. Curkanówka, zob. Pieszczańska Słoboda, w, brac Curków, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 275. Cwetocha (Ćwiatocha), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 275 (Ćwiatocha). Aneks Cwietna, zob. Ćwietna, w, kij Cwiklowce, zob. Ćwikłowce, w, pod Cwila Wielka (Cwilsk), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Barasze) ■ śwgł, dr, s, WnPańskie, Kołbuk 1998, s. 101 (woł); Socjograﬁa, s. 97 (Cwilsk); Jabłonowski, Ziemie ruskie, nr 6. Cwilichówka (Cwilichy), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Hajsyn) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 101; Socjograﬁa, s. 34 (Cwilichy). Cwilichy, zob. Cwilichówka, w, brac Cwilsk, zob. Cwila Wielka, w, kij Cwitowa, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Kałusz) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 217; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 15. Cwitowa, zob. Ćwitowa, w, pod Cwiżyn, zob. Ćwiżyn, w, brac Cybata Grobla, zob. Cybermanowa, w, brac Cybermanowa (Cybermanówka Konelska, Cybata Grobla), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Sokołówka) ■ śwgł, dr, s, Symeon Słupnik, Kołbuk 1998, s. 101 (Cybermanów Konelska); Socjograﬁa, s. 73. Cybermanówka Konelska, zob. Cybermanowa, w, brac Cybermanówka Wielka (Cybermanówka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Humań) ■ śwgł, dr, s, OfNMP, Kołbuk 1998, s. 101 (Cybermanówka); Socjograﬁa, s. 40. Cybermanówka, zob. Cybermanówka Wielka, w, brac Cybulow, zob. Cybulówka, w, brac Cybulów, m, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Granów) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 102; Socjograﬁa, s. 31. Cybulówka (Cybulówka, k. Bracławia), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czeczelnik) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 102; Socjograﬁa, s. 28 (Cybulow). Cybulówka (Cybulówka, k. Olhopola, Cybulow), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czeczelnik) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 102; Socjograﬁa, s. 28 (Cybulow). Cybulówka, zob. Cebulówka, w, brac Cybulówka, k. Bracławia, zob. Cybulówka, w, brac Cybulówka, k. Olhopola, zob. Cybulówka, w, brac Cyców, w, rus grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Lublin) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 301. Cyganek, zob. Tujce, w, malb Cygany, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Skała) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 221 (kam, s); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 84. Cygów, w, maz rzkat (diec. Płock, arch. Pułtusk, dek. Stanisławów) ■ śwgł, dr, s, Jan Ch, Wojciech Bp, Litak 1996, s. 275. Cykarzew, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Brzeźnica) ■ śwpom, dr, d, Stanisław Bp, par. Mykanów, Litak 1996, s. 198. Cykowa (Cekowa), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Smotrycz) ■ śwgł, dr, k, WnPańskie, Kołbuk 1998, s. 221 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 90. 341 Cykowo (Rechta), w, brzkuj rzkat (diec. Włocławek, arch. Kruszwica, dek. Kruszwica) ■ śwpom, dr, Barbara PM, par. Polanowice, Litak 1996, s. 336. Cyków, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Przemyśl) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Budzyński, Ludność, II, s. 109; Kołbuk 1998, s. 258. Cymbałówka, w, pod grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Lubar) ■ śwgł, Socjograﬁa, s. 136; Jabłonowski, Ziemie ruskie, nr 6. Cyr, w, rus grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Ratno) ■ śwgł, dr, d, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 302. Cywkowce (Ciwkowce), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Snitków) ■ śwgł, dr, k-s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 222 (kam, k); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 30. Czabanów (Czabanówka), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Kitajgród) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 222 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 74. Czabanówka, zob. Czabanów, w, pod Czabany, w, pod grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Ożohowce)͘ Czabarówka, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Husiatyn) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 222 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 55 (rus). Czachorowo, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Śrem) ■ śwpom, mr, PocNMP, par. Gostyń Stary, Litak 1996, s. 296. Czacz, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Kościan) ■ śwgł, mr, s, Michał A, Litak 1996, s. 290. Czahów (Czahrów), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Kalnik) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 102 (Czahrów); Socjograﬁa, s. 52. Czahrów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Bursztyn) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Budzyński, Struktura, s. 141; Kołbuk 1998, s. 200 (dek. Żurawno, ObjPańskie); Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 556; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 5. Czahrów, zob. Czahów, w, brac Czajczyńce, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 275. Czajki (Czajkówka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Bohusław) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 100; Socjograﬁa, s. 108 (Czajkówka). mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 404, 1765 r. (kahał); AJZR. 5.2, s. 62, 1765 r. Czajkowice, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Gródek Jagielloński) ■ śwgł, dr, s, Jan Ch, Budzyński, Ludność, II, s. 110; Kołbuk 1998, s. 247. ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 110; Kołbuk 1998, s. 247. 342 Czajkówka, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Humań) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 102; Socjograﬁa, s. 40. Czajkówka, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Radomyśl) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Socjograﬁa, s. 150; Pochilewicz, s. 182. Czajkówka, zob. Czajki, w, kij Czajowice, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Skała) ■ śwpom, mr, par. Biały Kościół, Litak 1996, s. 227. Czaniec, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Oświęcim) ■ śwgł, dr, s, Bartłomiej Ap, Litak 1996, s. 224. Czanków, zob. Czańków, w, pod Czanyż, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Busk) ■ śwgł, dr, k, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 306. Czańków (Czanków), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Kamieniec Podolski) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 222 (kam, Sobór Michała A); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 63. Czapelsko, zob. Czapielsk, w, pom Czapielsk (Czapelsko), w, pom rzkat (diec. Włocławek, arch. Gdańsk, dek. Gdańsk) ■ śwpom, dr, d, Mikołaj Bp, par. Gdańsk, Litak 1996, s. 337. Czapla (Czaple), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Latyczów) ■ śwgł, dr, k, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 222 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 14. Czaple, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Stara Sól) ■ śwgł, dr, s, Przeniesienie Relikwi Mikołaja Bpa, Budzyński, Ludność, II, s. 110; Kołbuk 1998, s. 264. Czaple Wielkie, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Skała) ■ śwgł, mr, s, Bartłomiej Ap, Litak 1996, s. 227. Czaple, zob. Czapla, w, pod Czaplinek, m, drah rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Czarnków) ■ śwgł, mr, k, Św. Trójca, Litak 1996, s. 279. Czapliszcze, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów) ■ śwgł, dr, k, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 102. Czarna, w, kr grkat (diec. Przemyśl, dek. Muszyna) ■ śwpom, dr, d, Demetriusz M, par. Brunary, Kołbuk 1998, s. 255; Budzyński, Ludność, II, s. 110; APPrz. ABGK 38, s. 107-108, 1743 r. Czarna, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Smotrycz) ■ śwgł, dr, k, Michał A, Kołbuk 1998, s. 222 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 90. Czarna, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Nowy Sącz, dek. Ropczyce) ■ śwgł, dr, k, Stanisław Bp, Jan Ch, Litak 1996, s. 241. Czarna, w, san rzkat (diec. Gniezno, arch. Kurzelów, dek. Skrzynno) ■ śwpom, dr, NMP, par. Końskie, Litak 1996, s. 190. Czarna, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 275. Aneks Czarna (Czarna Dolna, Czarna Górna), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Zatwarnica) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Budzyński, Ludność, II, s. 111; Kołbuk 1998, s. 270 (Czarna Dolna). ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Budzyński, Ludność, II, s. 111; Kołbuk 1998, s. 270 (Czarna Górna). Czarna (Czorna), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Raszków) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 102; Socjograﬁa, s. 70. Czarna Cerkiewna, w, podl grkat (diec. Włodzimierz, arch. Brześć, dek. Drohiczyn) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 314. Czarna Dolna, zob. Czarna, w, rus Czarna Górna, zob. Czarna, w, rus Czarna Grobla, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Teplik) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 79; Kołbuk 1998, s. 337 (jako cerkiew prawosławna, dr, Jan Ew, dek. Humań). Czarna Kamionka, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Sokołówka) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 73;Jabłonowski, Ziemie ruskie, nr 10; Krykun, s. 103. Czarna, zob. Czerniatka, w, brac Czarnca (Czarncza), w, san rzkat (diec. Gniezno, arch. Kurzelów, dek. Kurzelów) ■ śwgł, mr, s, WnNMP, Florian M, Litak 1996, s. 186. Czarncza, zob. Czarnca, w, san Czarne, w, kr grkat (diec. Przemyśl, dek. Biecz) ■ śwgł, dr, k, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 241; Budzyński, Ludność, II, s. 111. Czarne (Hammerstein), m, pom rzkat (diec. Gniezno, arch. Kamień, dek. Człuchów) ■ śwgł, pr, k, WnNMP, Litak 1996, s. 180. lut ■ śwgł, Rhesa II, s. 21, 1834 r. (pastorzy od połowy XVII wieku); Klemp, Protestanci, mapa; Die kirchliche Organisation um 1785. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 395, 1765 r. (Podzamcze Hamersztyńskie); Acta Congressus, s. LXXIX (kahał), 1767 r.; IJCP. US Commission No. POCE000777. Czarne Małe, w, drah rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Czarnków) ■ śwpom, par. Czaplinek, Litak 1996, s. 280. Czarne Osławy, zob. Osław Czarny, w, rus Czarne Wielkie, w, drah rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Czarnków) ■ śwpom, mr, par. Czaplinek, Litak 1996, s. 280. Czarne Wody (Czarnowody), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Smotrycz) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 222 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 91. Czarniawka (Czerniawka, k. Lipowca), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Żywotów) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 103; Socjograﬁa, s. 91. Czarniów, zob. Czerniów, w, rus Czarnków, m, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Czarnków) ■ śwgł, mr, kol, Maria Magdalena, Litak 1996, s. 279. ■ śwpom, mr, Andrzej Ap, par. Czarnków, Litak 1996, s. 279. Aneks mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 391, 1765 r. Czarnobyl (Czernobyl), m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czarnobyl) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 102; Socjograﬁa, s. 116. ■ śwgł, dr, s, Eliasz Pr, Kołbuk 1998, s. 102; Socjograﬁa, s. 116. ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 102; Socjograﬁa, s. 116. rzkat (diec. Kijów, dek. Owrucz) ■ śwgł, Dominikanie, dr, d, zak, WnNMP, Litak 1996, s. 372; Chachaj, Rozwój sieci świątyń katolickich, s. 24-25 (w 1767 r. patronat starosty Chodkiewicza). mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 404, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 303, 1778 r. Czarnocin, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Wiślica Pr, dek. Sokolina) ■ śwgł, mr, s, WnNMP, Litak 1996, s. 252. Czarnocin, w, sier rzkat (diec. Włocławek, arch. Włocławek, dek. Wolbórz) ■ śwgł, dr, d, WnNMP, Litak 1996, s. 346. Czarnogródka, zob. Czarnohorodka, w, kij Czarnohorodka (Czarnogródka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Chwastów) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 102; Socjograﬁa, s. 124. Czarnokały (Czernokały), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 275; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Korzec)͘ Czarnokońce (Czarnokozińce), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Gródek Jagielloński) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 111; Kołbuk 1998, s. 247. Czarnokońce Małe (Czarnokuńczyki), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Jagielnica) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 222 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 59. Czarnokońce Wielkie (Czarnokuńce), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Jagielnica) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 222 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 59. ■ śwgł, dr, s, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 222 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 59. Czarnokozińce, m, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Skała) ■ śwgł, dr, d, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 222 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 84 (wieś). ■ śwgł, dr, d, Michał A, Kołbuk 1998, s. 222 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 84 (wieś). rzkat (diec. Kamieniec Podolski, dek. Czarnokozińce) ■ śwgł, mr, d, Stanisław Bp, Stanisław Kostka, Litak 1996, s. 367. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 400, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 118, 1765 r. Czarnokozińce, zob. Czarnokońce, w, rus Czarnokuńce, zob. Czarnokońce Wielkie, w, pod Czarnokuńczyki, zob. Czarnokońce Małe, w, pod Czarnołoźce, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Stanisławów) ■ śwgł, dr, s, Przeniesienie Relikwii Mikołaja Bpa, Kołbuk 1998, s. 212 (Mikołaj Bp); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 38. 343 Czarnomin (Rozbojna), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czeczelnik) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 102; Socjograﬁa, s. 29 (Rozbojna). Czarnomyśl, zob. Trzemeszno Lubuskie, w, poz Czarnoostrów, zob. Czarny Ostrów, m, pod Czarnorudka, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Białołówka) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 102; Socjograﬁa, s. 105. Czarnorzeki, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Dukla) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Budzyński, Ludność, II, s. 111; Kołbuk 1998, s. 246. Czarnowo (Scharnsee), w, che rzkat (diec. Chełmno, arch. Chełmno, dek. Toruń) ■ śwgł, mr, mk, Marcin Bp, Litak 1996, s. 162. Czarnowody, zob. Czarne Wody, w, pod Czarnożyły, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Ter. wieluńskie, dek. Ruda) ■ śwgł, mr, s, Bartłomiej Ap, Litak 1996, s. 205. Czarnuszowice, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Lwów) ■ śwgł, dr, d, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 183. Czarny Dunajec, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Nowy Sącz, dek. Nowy Targ) ■ śwgł, dr, k, Św. Trójca, Litak 1996, s. 239. ■ śwpom, dr, Rozalia P, Sebastian M, Roch W, par. Czarny Dunajec, Litak 1996, s. 240. Czarny Las, zob. Czarnylas, w, pom Czarny Ostrów (Czarnoostrów), m, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Czarny Ostrów) ■ śwgł, dr, s, ZmPańskie, Kołbuk 1998, s. 222 (kam, PPańskie); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 44. ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 44. rzkat (diec. Kamieniec Podolski, dek. Satanów) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Litak 1996, s. 369. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 400, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 452, 1784 r. Czarny Potok, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Nowy Sącz, dek. Nowy Sącz) ■ śwgł, dr, s, Marcin Bp, Litak 1996, s. 238. Czarny Potok, zob. Potok Czarny, w, rus Czarnylas (Czarny Las), w, pom rzkat (diec. Włocławek, arch. Gdańsk, dek. Gniew) ■ śwpom, mr, k, Andrzej, Mateusz AAp, par. Pączewo, Litak 1996, s. 338 (Czarny Las). Czarnystok, w, rus grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Szczebrzeszyn) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Mapa diecezji chełmskiej i bełskiej, 1782 r.; Kołbuk 1998, s. 303; Gil, Chełmska diecezja, mapa. Czartoria Nowa, zob. Czartorya Nowa, w, kij Czartoria Stara, zob. Czartorya Stara, w, woł Czartoria, zob. Czartorja, w, rus Czartoria, zob. Czartorja, w, rus Czartorja (Czartoria), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Rozdół) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 188 (Czartoria); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (dek. Chodorów); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 138. 344 Czartorja (Czartoria), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Tarnopol) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 192 (Czartoria); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 86. Czartorya Nowa (Czartoria Nowa, Nowa Czartoria, Czartoryja), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Cudnów) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 102 (miasto, Czartoria Nowa, woł); Socjograﬁa, s. 113 (Czartoryja); Jabłonowski, Ziemie ruskie, nr 9; Wizytacje generalne, s. 388-389. Czartorya Stara (Stara Czartoria, Czartoria Stara), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 102 (kij-wil); Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Połonne)͘ Czartoryja, zob. Czartorya Nowa, w, kij Czartoryjka, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Międzyboż) ■ śwgł, dr, s, Kosma i Damian MM, Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 18. Czartoryjka (Czertoryjka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Granów) ■ śwgł, s, Św. Trójca, Socjograﬁa, s. 31; SGKP. X, s. 808. Czartorysk, m, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, Kołbuk 1998, s. 275. rzkat (diec. Łuck, arch. Łuck, dek. Dubno) ■ śwgł, Dominikanie obserwanci, mr, d, zak, Litak 1996, s. 389. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 399, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 89, 1765 r. Czartowiec, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Tyszowce) ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Kołbuk 1998, s. 303. Czartowiec (Czortowice), w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Horodło) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 298. Czaruków, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, Kołbuk 1998, s. 275. Czarze, w, che rzkat (diec. Chełmno, arch. Chełmno, dek. Toruń) ■ śwgł, mr, s, NarNMP, Litak 1996, s. 162. Czastary, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Ter. wieluńskie, dek. Wieruszów) ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Litak 1996, s. 206. Czaszki, zob. Czeszki, w, pod Czaszyn, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Lesko) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 111; Kołbuk 1998, s. 251. Czausowa (Czausowa Zabohska, Czausy), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Targowica) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 102. Czausowa Zabohska, zob. Czausowa, w, brac Czausy, zob. Czausowa, w, brac Cząstkowice, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Pruchnik) ■ śwgł, s, OpNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 111; Kołbuk 1998, s. 257. Cząstków, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Kielce Pr, dek. Bodzentyn) ■ śwpom, par. Nowa Słupia, Litak 1996, s. 215. Aneks Czchów, m, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Wojnicz, dek. Lipnica Murowana) ■ śwgł, mr, d-k, NarNMP, Litak 1996, s. 255. ■ śwpom, dr, Anna, par. Czchów, Litak 1996, s. 256. ■ śwpom, dr, kłs, Św. Duch, par. Czchów, Litak 1996, s. 256. Czebotarka, zob. Czobotarki, w, brac Czechowa, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Żuków) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 205 (dek. Horodenka); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (dek. Kułaczkowce); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 53. Czechów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Buczacz) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Budzyński, Struktura, s. 140; Kołbuk 1998, s. 196; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 98 (dek. Zawałów); Skoczylas, Generalne wizytacje, s. 234. Czechy, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Żytomierz) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Socjograﬁa, s. 159; Pochilewicz, s. 279; Wizytacje generalne, s. 129. Czechy, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Międzyboż) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 222 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 18. Czechy, w, rus grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 275 (woł). Czechyń, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Czarnków) ■ śwpom, par. Piła, Litak 1996, s. 280. Czeczele, zob. Czeczelówka, w, brac Czeczelnik, m, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czeczelnik) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 102; Socjograﬁa, s. 28. ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 102; Socjograﬁa, s. 28. rzkat (diec. Łuck, arch. Łuck, dek. Bracław) ■ śwgł, mr, s, Józef OblNMP, Litak 1996, s. 388. mojż ■ śwgł, mr, Liczba głów, s. 402, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 180, 1765 r.; IJCP. US Commission No. UA01130101; A. Sokolova, V. Dymshits, Stone synagogues of the sixteenth-eighteenth century in the Ukraine and Byelorussia (dostęp: http:// judaica.spb.ru/artcl/a6/archsyn_e.shtml, 30.01.2006)͘ Czeczelnik, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Smotrycz) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 222 (kam, WnPańskie); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 91. Czeczelówka (Czeczele), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Hajsyn) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 102; Socjograﬁa, s. 34 (Czeczele, jedna z paraﬁi patronatu starosty hajsyńskiego). ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 102; Socjograﬁa, s. 34 (Czeczele, jedna z paraﬁi patronatu starosty hajsyńskiego). Czehryn (Czehryń), m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów) ■ śwgł, dr, k, PPańskie, Kołbuk 1998, s. 102. ■ śwgł, dr, k, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 102. ■ śwgł, dr, k, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 102. Aneks praw (diec. Kijów) ■ śwpom, zak, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 356. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 403, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 213, 1775 r. Czehryń, zob. Czehryn, m, kij Czekanów, w, podl grkat (diec. Włodzimierz, arch. Brześć, dek. Drohiczyn) ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Kołbuk 1998, s. 314. Czekno, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, mr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 275; Skoczylas, Religia ta kultura, s. 65, 1715 r. (diec. Włodzimierz, dek. Torczyn, „parochus czekonensis”) - identyﬁkacja miejscowości wątpliwa. Czelatyce (Czelatycze), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Pruchnik) ■ śwgł, s, WnNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 112; Kołbuk 1998, s. 257 (Czelatycze). Czelatycze, zob. Czelatyce, w, rus Czełnowica, zob. Czołnowica, w, brac Czemera, zob. Czemeryskie, w, kij Czemerowce (Ciemierzowce), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Husiatyn) ■ śwgł, dr, s, Ucieczka do Egiptu NMP, Kołbuk 1998, s. 219 (m, kam, Sobór NMP); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 55. Czemeryskie (Czeteryczka, Czemera), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Stawiszcze) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 102; Socjograﬁa, s. 153 (Czemera). Czemerysy Barskie (Bar, Czemerysy Podmieyskie Barskie), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Bar) ■ śwgł, dr, k, PPańskie, Kołbuk 1998, s. 222 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 1 (Bar). Czemerysy Wołoskie, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Bar) ■ śwgł, dr, k, Michał A, Kołbuk 1998, s. 222 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 2. Czemierniki, m, lub rzkat (diec. Kraków, arch. Lublin, dek. Parczew) ■ śwgł, mr, s, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 235. mojż ■ śwgł, AAL. Rep60 A103, k. 68, 1748 r.; Liczba głów, s. 398, 1765 r.; AAL. Rep60 A104, s. 456, 460 (kahał), 1781 r.; Muszyńska, Żydzi, s. 123. Czempin, zob. Czempiń, m, poz Czempiń (Czempin), m, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Kościan) ■ śwgł, mr, s, Michał A, Maria Magdalena, Litak 1996, s. 291 (Czempin). mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 391, 1765 r.; AAP. AV32, s. 1068, 1778 r. (szkoła)͘ Czepiele, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Złoczów) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 198. Czepielówka, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 275. Czerchawa, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Sambor) ■ śwgł, dr, d, Michał A, Budzyński, Ludność, II, s. 112; Kołbuk 1998, s. 260. 345 Czercze, m, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Smotrycz) ■ śwgł, dr, d, Przeniesienie Relikwi Mikołaja Bpa, Kołbuk 1998, s. 222 (kam, Mikołaj Bp); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 91. rzkat (diec. Kamieniec Podolski, dek. Dunajowce) ■ śwgł, mr, d, Św. Trójca, Litak 1996, s. 367. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 400, 1765 r. (kahał); AJZR. 5.2, s. 116, 1765 r. Czercze, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Rohatyn) ■ śwgł, dr, s, Bazyli W, Kołbuk 1998, s. 187. Czerczyk, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Jaworów) ■ śwgł, dr, s, OfNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 112; Kołbuk 1998, s. 249. Czeremcha, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Jaśliska) ■ śwpom, dr, OpNMP, par. Lipowiec, Budzyński, Ludność, II, s. 112; Kołbuk 1998, s. 249 (obecnie nie istnieje). Czeremchów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Ottynia) ■ śwgł, dr, s, Sobór NMP, Kołbuk 1998, s. 209; Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 577; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (NarPańskie); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 29. Czeremchów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Zarwanica) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 195; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 93. Czeremchów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Żurawno) ■ śwgł, dr, s, Sobór NMP, Kołbuk 1998, s. 200 (OpNMP); Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 556; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (OfNMP); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 158. Czeremeszne, zob. Czeremoszne, w, brac Czeremoszna, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, dr, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 320. Czeremoszna (Czeremoszne), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Krasne) ■ śwgł, dr, s, Kołbuk 1998, s. 102; Socjograﬁa, s. 58 (Czeremoszne). Czeremoszna, zob. Czeremoszne, w, brac Czeremoszne (Czeremeszne, Czeremoszna), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Pohrebyszcze) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 102; Socjograﬁa, s. 147 (Czeremoszna, kij). Czeremoszne, zob. Czeremoszna, w, brac Czeremosznia, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Biały Kamień) ■ śwgł, dr, s, Sobór Jana Ch, Kołbuk 1998, s. 170; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (dek. Złoczów); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 106. Czerepaszyńce, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Białołówka) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 102; Socjograﬁa, s. 105. Czerepin, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Lwów) ■ śwgł, dr, d, Spotkanie Pańskie, Kołbuk 1998, s. 183 (OczNMP); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 132. 346 Czerepin (Czerepin, k. Czerkas), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 102; Pochilewicz, s. 640 (w 1741 i 1746 r. w dekanacie Smiła). Czerepin (Czerepin, k. Owrucza), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Owrucz) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 102 (prawdopodobnie w dekanacie Owrucz). Czerepin (Czerepin, k. Taraszczy), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Tetyjów) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 102; Socjograﬁa, s. 82. Czerepin, k. Czerkas, zob. Czerepin, w, kij Czerepin, k. Owrucza, zob. Czerepin, w, kij Czerepin, k. Taraszczy, zob. Czerepin, w, brac Czerepowa, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Czarny Ostrów) ■ śwgł, dr, k, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 222 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 44. Czerepówka, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Czarny Ostrów) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 222 (kam, k); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 44. Czereszenka, zob. Czereszeńka, w, pod Czereszeńka (Czereszenka), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Bar) ■ śwgł, dr, k, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 222 (kam, Czereszenka, s); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 2. Czerewacz, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czarnobyl) ■ śwpom, dr, s, Ścięcie Głowy Jana Ch, par. Czarnobyl, Kołbuk 1998, s. 102 (cerkiew paraﬁalna), 151 (cerkiew ﬁlialna). Czerkas (Czerkasy), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Białacerkiew) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 102; Socjograﬁa, s. 103 (Czerkasy). Czerkasy, m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów) ■ śwgł, dr, k, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 102. ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 102; Pochilewicz, s. 613 (w 1741 i 1746 r. w dekanacie Moszny). ■ śwgł, dr, k, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 103; Pochilewicz, s. 613 (w 1741 i 1746 r. w dekanacie Moszny). praw (diec. Kijów) ■ śwpom, zak, Kołbuk 1998, s. 354. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 403, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 213, 1775 r.; IJCP. US Commission No. UA23010101͘ Czerkasy, zob. Czerkas, w, kij Czerlany, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Gródek Jagielloński) ■ śwgł, dr, k, Ucieczka do Egiptu NMP, Budzyński, Ludność, II, s. 112; Kołbuk 1998, s. 247. Czerlejno, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Kostrzyń) ■ śwgł, dr, d, WnNMP, Litak 1996, s. 282. Czerleniowce, zob. Czernielowce, w, pod Czerlenków (Zieleńczyki), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Brahiłów) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 103; Socjograﬁa, s. 25. Aneks Czermin, w, kal rzkat (diec. Gniezno, arch. Kalisz, dek. Pleszew) ■ śwgł, dr, s, Jakub W Ap, Litak 1996, s. 177. Czermin, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Nowy Sącz, dek. Mielec) ■ śwgł, dr-mr, d, Klemens Pp, Litak 1996, s. 237. Czermin, zob. Chudykowce, w, pod Czermna, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Wojnicz, dek. Jasło) ■ śwgł, dr, s, Marcin Bp, Litak 1996, s. 254. Czermno, w, raw rzkat (diec. Poznań, arch. Warszawa, dek. Gąbin) ■ śwpom, dr, d, Wawrzyniec M, par. Troszyn Polski, Litak 1996, s. 299. Czermno, w, san rzkat (diec. Gniezno, arch. Kurzelów, dek. Żarnów) ■ śwgł, dr, s, NawNMP, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 190. Czerna, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Nowa Góra) ■ śwpom, Karmelici bosi, zak, Eliasz Prorok, Litak 1996, s. 519. Czerncze, w, rus grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Ratno) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 302. Czernecze, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Bałta) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 49. Czernelica, m, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Horodenka) ■ śwgł, dr, s, Przeniesienie Relikwi Mikołaja Bpa, Kołbuk 1998, s. 205; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 11. ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 205; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 11 (cerkiew miejska). ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 205; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 11. rzkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Kołomyja) ■ śwgł, Dominikanie, mr, d, zak, Michał A, Litak 1996, s. 374. Czernelowce, zob. Czernielowce, w, pod Czernelówka, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 275. Czerniachów, m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czerniachów) ■ śwgł, dr, s, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 103; Socjograﬁa, s. 118. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 403, 1765 r. (kahał); AJZR. 5.2, s. 56, 1765 r.; IJCP. US Commission No. UA05250101. Czerniahówka Wielka, zob. Czernihówka Wielka, w, kij Czerniaków (Warszawa), w, maz rzkat (diec. Poznań, arch. Warszawa, dek. Piaseczno) ■ śwpom, Bernardyni, zak, Antoni Pad, Litak 1996, s. 496. Czerniatka (Czarna), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Teplik) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 103; Socjograﬁa, s. 79 (prawdopodobnie jako Czarna). Czerniatyn, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Bar) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 222 (kam); przynależność dekanalna wątpliwa. Czerniatyn, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Horodenka) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 206. Aneks Czerniatyn (Czerniatyńce), w, pod grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Pików) ■ śwgł, dr, s, Kosma i Damian MM, Kołbuk 1998, s. 103; Socjograﬁa, s. 64 (brac, patronat Kraszewskiego, starosty ułanowskiego). Czerniatyn Wielki, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Przyłuka) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 103; Socjograﬁa, s. 67 (wymienia tylko jedną cerkiew w Czerniatynie); Wizytacje generalne, s. 694-699. Czerniatyn Wielki, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 275; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Krasiłów)͘ Czerniatyńce, zob. Czerniatyn, w, pod Czerniawa, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Mościska) ■ śwgł, dr, k, PKrzyża Św, Budzyński, Ludność, II, s. 113; Kołbuk 1998, s. 254. Czerniawa, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 275; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Ożohowce)͘ Czerniawka (Czerniawka, k. Czerkas, Czernówka, Koreniewo), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów) ■ śwgł, dr, s, Piotr i Paweł AAp, Kołbuk 1998, s. 103; Pochilewicz, s. 617 (w 1746 r. w dekanacie Moszny). Czerniawka Mała, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Białołówka) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 103; Socjograﬁa, s. 105. Czerniawka Wielka, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Białołówka) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 103; Socjograﬁa, s. 105. Czerniawka, k. Czerkas, zob. Czerniawka, w, kij Czerniawka, k. Lipowca, zob. Czarniawka, w, brac Czernica, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czerniachów) ■ śwgł, dr, s, WnPańskie, Kołbuk 1998, s. 103; Socjograﬁa, s. 118. Czernica, w, rus grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 275. Czernica, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Rozdół) ■ śwgł, dr, s, Kosma i Damian MM, Kołbuk 1998, s. 188. Czernica (Czernica, k. Kilikijowa), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 275. Czernica, k. Kilikijowa, zob. Czernica, w, woł Czernice Borowe, w, maz rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Ciechanów) ■ śwgł, mr, s, 10Tys MM, Litak 1996, s. 264. Czernichowce, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 192 (rus, lw, dek. Tarnopol, NarNMP); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (pomija tę paraﬁę); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 85-89 (pomija tę paraﬁę); Skoczylas, Generalne wizytacje, s. 362 (lw, dek. Zbaraż); Budzyński, Kresy, I, s. 48 (łuc, dek. Zbaraż), mapa 26. 347 Czernichów (Czerniechów), w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Nowa Góra) ■ śwgł, mr, d-k, Św. Trójca, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 222. ■ śwpom, mr, Wawrzyniec M, par. Czernichów, Litak 1996, s. 222. Czerniczki, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Berdyczów) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 100. Czerniczyn, w, rus grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Hrubieszów) ■ śwgł, dr, k, ObjPańskie, Kołbuk 1998, s. 299 (beł). Czerniechów, w, woł grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Zborów) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 275 (łuc); Budzyński, Struktura, s. 140; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 101. Czerniechów, zob. Czernichów, w, kr Czerniejewo, m, gn rzkat (diec. Gniezno, arch. Gniezno, dek. Gniezno - św. Trójca) ■ śwgł, mr, s, Jan Ch, Litak 1996, s. 169. ■ śwpom, dr, s, Wszyscy Św, par. Czerniejewo, Litak 1996, s. 169. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 392, 1765 r. Czerniejowce (Czerniowce), m, pod grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Jaruga) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 103; Socjograﬁa, s. 46 (brac). ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 103; Socjograﬁa, s. 46 (brac). rzkat (diec. Kamieniec Podolski, dek. Szarogród) ■ śwgł, mr, s, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 370. Czerniejów, w, lub rzkat (diec. Kraków, arch. Lublin, dek. Chodel) ■ śwgł, mr, d, Wawrzyniec M, Litak 1996, s. 232. Czerniejów, w, rus grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Chełm) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 297. Czerniejów (Czerniów), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Stanisławów) ■ śwgł, dr, k, ObjPańskie, Kołbuk 1998, s. 212; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 39 (dolna). ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 212 (s); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 39. Czernielowce (Czerleniowce, Czernelowce), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Bar) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 222 (kam, Czerleniowce); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 2. Czernielów Mazowiecki, w, rus rzkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Trembowla) ■ śwgł, s, NPNMP, Litak 1996, s. 378. Czernielów Ruski (Czerniłów Ruski), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Skałat) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Budzyński, Struktura, s. 139 (Czerniłów Ruski); Kołbuk 1998, s. 192 (dek. Tarnopol). Czerniewice, w, raw rzkat (diec. Gniezno, arch. Łowicz, dek. Rawa Mazowiecka) ■ śwgł, dr, s, Andrzej Ap, Małgorzata PM, Litak 1996, s. 196. Czernięcin (Czernięcin Poduchowny), w, rus rzkat (diec. Chełm, dek. Turobin) ■ śwpom, dr, s, Katarzyna PM, par. Turobin, Litak 1996, s. 365 (obecnie kościół św. Katarzyny w Czernięcinie Poduchownym). 348 Czernięcin Poduchowny, zob. Czernięcin, w, rus Czernihówka Wielka (Czerniahówka Wielka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Owrucz) ■ śwpom, dr, NarNMP, par. Rakowszczyzna, Kołbuk 1998, s. 103 (Czerniahówka Wielka, jako cerkiew paraﬁalna); Tieodorowicz. I, s. 407-408; SGKP. XV/I, s. 372; prawdopodobnie w dekanacie Owrucz. Czernijów, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, Kołbuk 1998, s. 320; Skoczylas, Religia ta kultura, s. 60, 1715 r. (dek. Łokacze, „parochus czerniowiensis”) identyﬁkacja miejscowości wątpliwa. Czernikowo, w, in rzkat (diec. Płock, arch. Dobrzyń, dek. Lipno) ■ śwgł, mr, s, Bartłomiej Ap, Litak 1996, s. 262. Czernilawa, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Jaworów) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 113; Kołbuk 1998, s. 249. Czerniłów Ruski, zob. Czernielów Ruski, w, rus Czernin, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Białacerkiew) ■ śwgł, dr, s, Jan Ch, Kołbuk 1998, s. 103; Socjograﬁa, s. 103. Czerniowce, zob. Czerniejowce, m, pod Czerniów (Czerniów Górny, Czerniów Dolny, Czarniów), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Bursztyn) ■ śwgł, dr, PPańskie, Budzyński, Struktura, s. 141; Kołbuk 1998, s. 200 (dek. Żurawno, NarPańskie); Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 556; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 5 (Czerniów Dolny). ■ śwgł, dr, s, WnPańskie, Budzyński, Struktura, s. 141; Kołbuk 1998, s. 200 (dek. Żurawno); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (Czerniów Górny)͘ Czerniów Dolny, zob. Czerniów, w, rus Czerniów Górny, zob. Czerniów, w, rus Czerniów, zob. Czerniejów, w, rus Czernisze, zob. Czernysze, w, kij Czerniszówka, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Grzymałów) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Budzyński, Struktura, s. 138 (dek. Janów); Kołbuk 1998, s. 189 (dek. Skałat); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 69. Czerniszówka, zob. Czernysze, w, kij Czernobyl, zob. Czarnobyl, m, kij Czernokały, zob. Czarnokały, w, woł Czernowa, zob. Czerwona, m, kij Czernówka, zob. Czerniawka, w, kij Czernysze (Czerniszówka, Czernisze), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Kaniów) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 103; Socjograﬁa, s. 127 (Czerniszówka). Czerpowody, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Teplik) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 103; Socjograﬁa, s. 79; SGKP. I, s. 833 (Jan Ch w 1741 r.)͘ Czersk, w, maz rzkat (diec. Poznań, arch. Warszawa, dek. Piaseczno) ■ śwgł, mr, k, WnNMP, Litak 1996, s. 302. Czersk, w, pom rzkat (diec. Włocławek, arch. Gdańsk, dek. Starogard) ■ śwgł, dr, k, Maria Magdalena, Litak 1996, s. 341. Aneks Czerteż, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Sanok) ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Budzyński, Ludność, II, s. 113; Kołbuk 1998, s. 261. Czerteż, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Żurawno) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 200. Czertoryjka, zob. Czartoryjka, w, brac Czertyżne, w, kr grkat (diec. Przemyśl, dek. Muszyna) ■ śwgł, dr, d, Michał A, Kołbuk 1998, s. 255; Budzyński, Ludność, II, s. 113. ■ śwpom, par. Czertyżne, APPrz. ABGK 38, s. 81, 1743 r. Czerwin, w, maz rzkat (diec. Płock, arch. Pułtusk, dek. Ostrów Mazowiecka) ■ śwgł, dr-mr, s, Św. Trójca, Litak 1996, s. 274. Czerwińsk, m, maz rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Wyszogród) ■ śwgł, Kanonicy regularni laterańscy, mr, d, obsł. zak, Wojciech Bp, Litak 1996, s. 270. ■ śwpom, Kanonicy regularni laterańscy, mr, zak, ZwNMP, M. Lewko, Czerwińsk nad Wisła, w: Encyklopedia Katolicka, t. 3, red. R. Łukaszyk, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, Lublin 1985, kol. 840-841. Czerwona (Czerwone, Czernowa), m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Żytomierz) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św., Socjograﬁa, s. 159; Wizytacje generalne, s. 138 (cerkiew nowomiejska). ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 103 (Czerwone, Mikołaj Bp); Socjograﬁa, s. 159; Wizytacje generalne, s. 133 (cerkiew staromiejska). mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 403, 1765 r. (kahał); AJZR. 5.2, s. 8, 1765 r.; IJCP. US Commission No. UA05480101͘ Czerwona Wieś, zob. Czerwonawieś, w, poz Czerwona Wola, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Jarosław) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 113; Kołbuk 1998, s. 248. Czerwonawieś (Czerwona Wieś), w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Śmigiel) ■ śwgł, mr, s, Idzi O, Litak 1996, s. 294 (Czerwona Wieś). Czerwone, zob. Czerwona, m, kij Czerwonka, w, maz rzkat (diec. Płock, arch. Pułtusk, dek. Maków Mazowiecki) ■ śwgł, dr, s, Maria Magdalena, Litak 1996, s. 273. Czerwonka, w, maz rzkat (diec. Poznań, arch. Warszawa, dek. Liw) ■ śwgł, dr, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 301. Czerwonka, w, podl rzkat (diec. Łuck, arch. Brześć, dek. Węgrów) ■ śwgł, dr, d, Jan Ch, Litak 1996, s. 387. Czerwonogród (Nagórzany), m, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Czerwonogród) ■ śwgł, mr, k, Mikołaj Bp, Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 47. rzkat (diec. Kamieniec Podolski, dek. Jazłowiec) ■ śwgł, mr, k, WnNMP, Litak 1996, s. 368. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 400, 1765 r. (kahał); AJZR. 5.2, s. 119, 1765 r. Aneks Czestynie, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Kamionka Strumiłowa) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 181 (s); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 126. Czeszewo, w, gn rzkat (diec. Gniezno, arch. Gniezno, dek. Łekno) ■ śwgł, mr, s, Andrzej Ap, Litak 1996, s. 171. Czeszewo, w, kal rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Pyzdry) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 284. Czeszki (Czaszki), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Międzyboż) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 222 (Czaszki, kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 18. Cześniki, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Zamość) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 304. Cześniki, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Rohatyn) ■ śwgł, mr, s, Sobór Michała A, Kołbuk 1998, s. 187 (dr, Michał A); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 80. Czeteryczka, zob. Czemeryskie, w, kij Czetwertnia, m, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, s, Kołbuk 1998, s. 275 (wieś); SGKP. I, s. 852; Flaga, Zakony męskie, s. 156. Czetwertnia, zob. Tumin, w, woł Czetwertynowska Słoboda (Czetwertynówka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Berszada) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 103 (Czetwertynówka); Socjograﬁa, s. 19. Czetwertynówka, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Bracław) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 103 (wymienia ponadto cerkiew Piotra i Pawła AAp); Socjograﬁa, s. 22; Wizytacje generalne, s. 656. Czetwertynówka, zob. Czetwertynowska Słoboda, w, brac Czetyrboki, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 275; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Zasław)͘ Czewel, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, dr, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 320. Częstoborowice, w, lub rzkat (diec. Kraków, arch. Lublin, dek. Chodel) ■ śwgł, mr, s, Piotr i Paweł AAp, Litak 1996, s. 232. Częstochowa (Jasna Góra), m, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Pilica Pr, dek. Lelów) ■ śwgł, Paulini, mr, d, obsł. zak, Zygmunt Kr, Litak 1996, s. 244. ■ śwpom, Paulini, zak, WnNMP, Litak 1996, s. 245, 525 (Jasna Góra). ■ śwpom, mr, kłs, Jakub W Ap, par. Częstochowa, Litak 1996, s. 245. ■ śwpom, mr, Św. Krzyż, par. Częstochowa, Litak 1996, s. 245. Częstochowa, zob. Częstochówka, w, kr Częstochowa, zob. Święta Barbara, w, kr Częstochówka (Częstochowa), w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Pilica Pr, dek. Lelów) ■ śwpom, Roch W, par. Częstochowa, Litak 1996, s. 245. 349 Człopa (Schloppe), m, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Czarnków) ■ śwgł, dr, s, Wojciech Bp, Litak 1996, s. 279. lut ■ śwgł, Rhesa II, s. 122, 1834 r. (pastorzy od 15 stycznia 1772 r.); Merczyng, Zbory, s. 149 (zbór upadł w 1719 r.). mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 391, 1765 r.; Acta Congressus, s. LXXIX (kahał), 1767 r.; IJCP. US Commission No. POCE000404; Człopa (dostęp: http://www.miasta. internet.v.pl/miasta/czlopa.htm, 25.01.2006). Człuchów (Przedmieście Człuchowskie, Schlochau), m, pom rzkat (diec. Gniezno, arch. Kamień, dek. Człuchów) ■ śwgł, mr, k, Jakub W Ap, Litak 1996, s. 180. ■ śwpom, mr, NMP, Jan Ew, Jerzy M, par. Człuchów, Litak 1996, s. 181. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 395, 1765 r. (Przedmieście Człuchowskie); Acta Congressus, s. LXXIX (kahał), 1767 r.; Schlochau (dostęp: http://freepages.genealogy.rootsweb. com/~pommerninterestgroup/S/Schlochau/Schlochau4. html, 25.07.2006). Czobotarek, zob. Czobotarki, w, brac Czobotarki (Czebotarka, Czobotarek), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Komargród) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 102 (Czebotarka); Socjograﬁa, s. 55 (Czobotarek). Czołhany, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Bolechów) ■ śwgł, dr, d, Sobór Michała A, Kołbuk 1998, s. 171 (Michał A); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 112. Czołhuzów, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 275; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Teoﬁlpol)͘ Czołhynie, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Jaworów) ■ śwgł, dr, d, Eustachy M, Budzyński, Ludność, II, s. 114; Kołbuk 1998, s. 249. Czołnowica (Czełnowica), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Żywotów) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 103; Socjograﬁa, s. 91. Czołomyje, w, podl grkat (diec. Włodzimierz, arch. Brześć, dek. Drohiczyn) ■ śwgł, dr, s, Symeon Słupnik, Kołbuk 1998, s. 314. Czopowicze, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czerniachów) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 103; Socjograﬁa, s. 118. Czorna, zob. Czarna, w, brac Czortków (Czortków Stary), m, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Czortków) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 175. ■ śwgł, dr, s, WnPańskie, Kołbuk 1998, s. 175. ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 564; Budzyński, Struktura, s. 135 (Czortków Stary, przedmieście); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (dek. Jagielnica); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 65 (Stary Czortków). ■ śwpom, Bazylianie, zak, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 351; Flaga, Zakony męskie, s. 211, mapa (paraﬁa zakonna). rzkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Buczacz) ■ śwgł, Dominikanie, mr, d, zak, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 375. 350 mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 397, 1765 r.; Spis Żydów i Karaitów, s. 23, 1765 r.; M. Silberg, History of the Jews of Czortkow (dostęp: http://www.jewishgen.org/Yizkor/chortkov/ choeng007.html, 7.08.2003). Czortków Stary, zob. Czortków, m, rus Czortowice, zob. Czartowiec, w, beł Czortowiec, m, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Horodenka) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 206 (m, dek. Horodenka); Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 581; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (dek. Kułaczkowce); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 44. ■ śwgł, dr, k, Duch Św., Kołbuk 1998, s. 206 (s, Św. Trójca); Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 581 (ZDucha Św.); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (dek. Kułaczkowce); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 44 (dek. Tłumacz); Skoczylas, Generalne wizytacje, s. 206; Budzyński, Kresy, I, s. 51 (dek. Horodenka, na mapie w dek. Żuków). Czubińce, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Wołodarka) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 103; Socjograﬁa, s. 156. Czuchry (Czuhor), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Kitajgród) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 222 (kam, OpNMP); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 74. Czuczynka (Szczuczynka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Kaniów) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 141 (Szczuczynka); Socjograﬁa, s. 127. Czudec (Czudecz), m, san rzkat (diec. Kraków, arch. Nowy Sącz, dek. Strzyżów) ■ śwgł, mr, s, Św. Trójca, Litak 1996, s. 243. ■ śwpom, mr, Marcin Bp, par. Czudec, Litak 1996, s. 243. mojż ■ śwgł, Kumor, Archidiakonat, t. 9, s. 251, 1754 r.; Liczba głów, s. 394, 1765 r.; IJCP. US Commission No. POCE000491. Czudecz, zob. Czudec, m, san Czudin (Czudyn), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Radomyśl) ■ śwpom, dr, Mikołaj Bp, par. Radomyśl, Kołbuk 1998, s. 151. Czudnow, zob. Cudnów, m, kij Czudyn, zob. Czudin, w, kij Czudynowce, zob. Cudynowce, w, pod Czuhor, zob. Czuchry, w, pod Czukałówka, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Stanisławów) ■ śwgł, dr, s, ZwNMP, Kołbuk 1998, s. 212. Czukiew (Kotkowice, Czukiew Dolna, Czukiew Górna), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Sambor) ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 114; Kołbuk 1998, s. 260 (Czukiew Górna). ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 114; Kołbuk 1998, s. 260 (Czukiew Dolna). rzkat (diec. Przemyśl, arch. Przemyśl, dek. Sambor) ■ śwgł, mr, s, NMP, Litak 1996, s. 405. Czukiew Dolna, zob. Czukiew, w, rus Czukiew Górna, zob. Czukiew, w, rus Czuków, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Niemirów) ■ śwgł, dr, k, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 103; Socjograﬁa, s. 61 (patronat Tadeusz Kozłowskiego, starosty bracławskiego). Aneks Czulice, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Proszowice) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 225. Czułczyce, w, rus grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Chełm) ■ śwgł, dr, k, Kosma i Damian MM, Kołbuk 1998, s. 297. rzkat (diec. Chełm, dek. Chełm) ■ śwgł, dr, k, Jan Ch, Litak 1996, s. 361. Czułowice, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Szczerzec) ■ śwgł, dr, s, Filip Ap, Kołbuk 1998, s. 191. Czumale, w, woł grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Tarnopol) ■ śwgł, dr, s, ZłSzatNMP, Kołbuk 1998, s. 192 (rus); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (OpNMP); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 86; Budzyński, Kresy, II, mapa 26. Czumów, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Hrubieszów) ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Kołbuk 1998, s. 299. Czuniów, zob. Cuniów, w, rus Czuper, zob. Czupira, w, kij Czupira (Czupirnia, Czuper), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Stawiszcze) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 103; Socjograﬁa, s. 153 (Czuper). Czupirnia, zob. Czupira, w, kij Czuryłów, zob. Dżuryn, m, brac Czwartek (Lublin), w, lub rzkat (diec. Kraków, arch. Lublin, dek. Chodel) ■ śwgł, mr, d-s, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 233 (LublinCzwartek). Czykałowicze, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czarnobyl) ■ śwgł, dr, s, ZmPańskie, Kołbuk 1998, s. 103; Socjograﬁa, s. 116. Czyrna, w, kr grkat (diec. Przemyśl, dek. Muszyna) ■ śwgł, dr, d, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 255; Budzyński, Ludność, II, s. 115. Czyste, zob. Wielkie Czyste, w, che Czystogarb, zob. Czystohorb, w, rus Czystohorb (Czystogarb), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Krosno) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Budzyński, Ludność, II, s. 115; Kołbuk 1998, s. 250. Czystopady, w, rus grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 275. Czystyłów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Tarnopol) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 193. Czyszki, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Mościska) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 115; Kołbuk 1998, s. 254. Czyszki, w, rus grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Eliasz Pr, Kołbuk 1998, s. 275. Czyszki, w, rus rzkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Lwów) ■ śwgł, Franciszkanie konwentualni, mr, d, obsł. zak, Leonard O, Litak 1996, s. 376, 509; Flaga, Zakony męskie, s. 90 (paraﬁę obsługują franciszkanie ze Lwowa). Aneks Czyszki (Czyżki), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Dobromil) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Budzyński, Ludność, II, s. 115; Kołbuk 1998, s. 243. rzkat (diec. Przemyśl, arch. Przemyśl, dek. Nowe Miasto) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Litak 1996, s. 404 (Czyżki). Czyże, w, podl grkat (diec. Włodzimierz, arch. Brześć, dek. Bielsk Podlaski) ■ śwgł, dr, k, ZaśnNMP, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 313 (WnNMP); Wereda, Unicka diecezja, s. 399. Czyżewo, m, maz rzkat (diec. Płock, arch. Pułtusk, dek. Andrzejewo) ■ śwgł, dr, s, Jakub W Ap, Anna, Litak 1996, s. 271. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 406, 1765 r. (paraﬁa czyli przykahałek, do kahału węgrowskiego); K. Głębocki, Sztetł Czyżew Osada (dostęp: http://www.polin.org.pl/cities/235/takbylo/57/, 27.06.2010); Czyżew-Osada – History (dostęp: http://www. sztetl.org.pl/en/article/czyzew-osada/5,history/, 27.06.2010)͘ Czyżki, zob. Czyszki, w, rus Czyżowice, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Mościska) 351 ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 115; Kołbuk 1998, s. 254. Czyżów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Pomorzany) ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 186 (ZmPańskie); Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 544; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 77. Czyżów, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Zawichost, dek. Zawichost) ■ śwgł, mr, s, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 259. Czyżówka, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Lisianka) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 103; Socjograﬁa, s. 133. Czyżówka, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Bazyli W, Kołbuk 1998, s. 275. Czyżówka, zob. Chiżyńce, w, kij Czyżyków, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Lwów) ■ śwgł, dr, s, OfNMP, Kołbuk 1998, s. 183. Ć Ćmielów (Śćmielów), m, san rzkat (diec. Kraków, arch. Zawichost, dek. Opatów) ■ śwgł, mr, s, WnNMP, Litak 1996, s. 258. Ćmińsk (Ćmińsko), w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Kielce Pr, dek. Bodzentyn) ■ śwgł, mr, d, Św. Trójca, Litak 1996, s. 214. Ćmińsko, zob. Ćmińsk, w, san Ćwiatocha, zob. Cwetocha, w, woł Ćwietna (Cwietna), w, kij praw (diec. Kijów) ■ śwgł, dr, k, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 103 (jako cerkiew unicka); Pochilewicz, s. 683. Ćwikłowce (Cwiklowce, Swiklijowce), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Kamieniec Podolski) ■ śwgł, dr, s, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 222 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 63. Ćwitowa (Cwitowa), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Czerwonogród) ■ śwgł, dr, s, OfNMP, Kołbuk 1998, s. 221 (Cwitowa, kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 47. Ćwiżyn (Cwiżyn), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Winnica) ■ śwgł, dr, s, Kosma i Damian MM, Kołbuk 1998, s. 101; Socjograﬁa, s. 85 (Cwiżyn, patronat Stanisława Poniatowskiego, syna Kazimierza). D Dabermühle, zob. Zdbice, w, poz Dabińce, zob. Dybińce, w, kij Dachnów, w, beł grkat (diec. Przemyśl, dek. Oleszyce) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Budzyński, Ludność, II, s. 117; Kołbuk 1998, s. 256. Dachnówka, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów) ■ śwgł, dr, k, PPańskie, Kołbuk 1998, s. 103. Dachnówka, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Satanów) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 222 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 80. Dackowce, zob. Daćki, w, kij Daćki (Dackowce), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Korsuń) ■ śwgł, dr, k, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 103; Socjograﬁa, s. 131 (Dackowce, patronat Stanisława Poniatowskiego, bratanka Stanisława Augusta, cerkiew w apostazji). Dakowy Mokre, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Pszczew, dek. Grodzisk) ■ śwgł, mr, s, Katarzyna PM, Litak 1996, s. 286. Daleszowa (Daliszów, Delaszów), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Horodenka) ■ śwgł, dr, d, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 206 (s, Kosma i Daman MM); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (Kosma i Daman MM); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 11. Daleszyce, m, san rzkat (diec. Kraków, arch. Kielce Pr, dek. Bodzentyn) ■ śwgł, mr, d, Michał A, Litak 1996, s. 214. ■ śwpom, dr, kłs, Św. Duch, par. Daleszyce, Litak 1996, s. 215. 352 Dalewice (Dalowice), w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Proszowice) ■ śwpom, dr, s, ZwNMP, par. Niegardów, Litak 1996, s. 225. Dalewo, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Śrem) ■ śwgł, Benedyktyni, mr, d, obsł. zak, Wojciech, Stanisław BBp, Litak 1996, s. 295, 492 (Wojciech Bp), paraﬁa obsługiwana przez benedyktynów z Lubinia. Dalików, w, łęcz rzkat (diec. Gniezno, arch. Łęczyca, dek. Łęczyca) ■ śwgł, dr, s, Mateusz Ap, Litak 1996, s. 193. Daliowa, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Jaśliska) ■ śwgł, dr, d, Prakseda PM, Budzyński, Ludność, II, s. 117; Kołbuk 1998, s. 249. Daliszów, zob. Daleszowa, w, rus Dalowice, zob. Dalewice, w, kr Dalwin, w, pom rzkat (diec. Włocławek, arch. Gdańsk, dek. Tczew) ■ śwpom, dr, k, Mikołaj Bp, par. Miłobądź, Litak 1996, s. 342. Damlang, zob. Dębołęka, w, poz Damnitz, zob. Dębnica, w, pom Damrau, zob. Dąbrówka Malborska, w, malb Damujowice, zob. Sołek, w, san Daniaczów, zob. Daniczów, w, woł Daniczów (Daniaczów), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 275 (Daniaczów). Danilcze, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Dunajów) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Budzyński, Struktura, s. 138; Kołbuk 1998, s. 187 (Rohatyn). Daniłowa Bałka, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Hołowanieskie) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 37. Daniłowce, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Zborów) ■ śwgł, dr, s, Sobór Michała A, Kołbuk 1998, s. 197 (Michał A); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 101. Daniszewo, w, maz rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Bodzanów) ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Litak 1996, s. 264. Dankowce (Dankowka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Krasne) ■ śwgł, s, NMPR, Socjograﬁa, s. 58 (Dankowka); SGKP. I, s. 903. Dankowice (Dańkowice), w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Oświęcim) ■ śwgł, dr, s, Jerzy M, Litak 1996, s. 224. Dankowka, zob. Dankowce, w, brac Danków, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Ter. wieluńskie, dek. Krzepice) ■ śwgł, mr, s, NPNMP, Litak 1996, s. 204. ■ śwpom, Walenty M, par. Danków, Litak 1996, s. 205. Dańkowce, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 275. Dańkowice, zob. Dankowice, w, kr Darachów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Trembowla) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 194. Darażnia, zob. Derażnia, m, pod Aneks Darowice, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Niżankowice) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 117; Kołbuk 1998, s. 256. Darów, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Jaśliska) ■ śwpom, dr, OpNMP, par. Surowica, Budzyński, Ludność, II, s. 117; Kołbuk 1998, s. 249 (obecnie nie istnieje). Darsen, zob. Dźwierzno, w, pom Daszakówka, zob. Daszukówka, w, kij Daszawa, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Stryj) ■ śwgł, dr, k, Ucieczka do Egiptu NMP, Budzyński, Ludność, II, s. 117; Kołbuk 1998, s. 267. Daszkowce, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Winnica) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 85. Daszkowce, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Bar) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 222 (kam, OfNMP); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 2. Daszkowce, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Międzyboż) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 103 (kij-wil); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 18. Daszkówka, zob. Daszukówka, w, kij Daszów, m, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Kalnik) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 103; Socjograﬁa, s. 52. ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 52. ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 52. ■ śwgł, dr, s, Onufry P, Kołbuk 1998, s. 103; Socjograﬁa, s. 52. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 402, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 182, 1765 r.; IJCP. US Commission No. UA01430101͘ Daszówka (Dzaszówka), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Zatwarnica) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Budzyński, Ludność, II, s. 117; Kołbuk 1998, s. 270 (Dzaszówka). Daszukówka (Daszakówka, Daszkówka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Lisianka) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 103; Socjograﬁa, s. 133 (Daszakówka). Datyń, w, rus grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Ratno) ■ śwgł, dr, k, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 302. Dawidkowce, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Skała) ■ śwgł, dr, k, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 222 (kam, s); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 85. Dawidkowce, zob. Dawidowce, w, pod Dawidowce (Dawidkowce), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Proskurów) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 222 (kam, mr); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 77. Dawidów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Lwów) ■ śwgł, dr, d, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 183; Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 133. rzkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Lwów) ■ śwgł, mr, d, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 376. Aneks Dawidówka (Dawidówka, k. Humania), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Targowica) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 103; Socjograﬁa, s. 76. Dawidówka (Dawidówka, k. Żytomierza), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czerniachów) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 104; Socjograﬁa, s. 118. Dawidówka, k. Humania, zob. Dawidówka, w, brac Dawidówka, k. Żytomierza, zob. Dawidówka, w, kij Dąbcze, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Krobia) ■ śwpom, dr, Katarzyna PM, par. Rydzyna, Litak 1996, s. 293. Dąbie, m, łęcz rzkat (diec. Gniezno, arch. Łęczyca, dek. Kłodawa) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 191. Dąbie, w, brzkuj rzkat (diec. Włocławek, arch. Włocławek, dek. Brześć Kujawski) ■ śwgł, dr, s, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 343. Dąbki (Dubki), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Horodenka) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 206. Dąbroszyn, w, kal rzkat (diec. Gniezno, arch. Gniezno, dek. Konin) ■ śwgł, dr, s, Św. Krzyż, Maria Magdalena, Litak 1996, s. 170. Dąbrowa, w, gn rzkat (diec. Gniezno, arch. Gniezno, dek. Łekno) ■ śwpom, par. Kozielsko, Litak 1996, s. 171 (prawdopodobnie ta sama, co w par. Juncewo, dek. Żnin). Dąbrowa, w, gn rzkat (diec. Gniezno, arch. Gniezno, dek. Żnin) ■ śwpom, par. Juncewo, Litak 1996, s. 171 (prawdopodobnie ta sama, co w par. Kozielsko, dek. Łekno). Dąbrowa, w, pł rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Mława) ■ śwgł, dr, s, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 266. Dąbrowa, w, san rzkat (diec. Gniezno, arch. Kurzelów, dek. Opoczno) ■ śwgł, dr, d, Piotr i Paweł AAp, Litak 1996, s. 188. Dąbrowa, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Ter. wieluńskie, dek. Ruda) ■ śwpom, mr, Wawrzyniec M, par. Wieluń, Litak 1996, s. 206. Dąbrowa (Dąbrowa Tarnowska, Dąbrowa Wielka), m, san rzkat (diec. Kraków, arch. Tarnów Pr, dek. Tarnów) ■ śwgł, dr, s, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 249. ■ śwpom, dr, Jerzy M, par. Dąbrowa Tarnowska, Litak 1996, s. 249. ■ śwpom, Św. Krzyż, par. Dąbrowa Tarnowska, Litak 1996, s. 249 (in silva). mojż ■ śwgł, AKMK. AV47, k. 114, 1748 r.; Liczba głów, s. 394, 1765 r.; Acta Congressus (mapa); Kumor, Prepozytura, t. 12, s. 225, 1767 (1697) r.; EJCP. III, s. 107-111. Dąbrowa (Dąbrówka), w, gn rzkat (diec. Gniezno, arch. Kamień, dek. Więcbork) ■ śwpom, Michał A, par. Kamień Krajeński, Litak 1996, s. 185 (Dąbrówka). Dąbrowa (Dubrowa), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Kałusz) ■ śwgł, dr, s, Sobór NMP, Kołbuk 1998, s. 217 (WnNMP); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. ; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 16. 353 Dąbrowa Tarnowska, zob. Dąbrowa, m, san Dąbrowa Wielka, w, podl rzkat (diec. Łuck, arch. Brześć, dek. Brańsk) ■ śwgł, dr, s, NMP, Stanisław Bp, Anna, Katarzyna PM, Mikołaj Bp, Wszyscy Św., Litak 1996, s. 382. Dąbrowa Wielka (Dąbrowa), w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Warta) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Litak 1996, s. 203 (Dąbrowa). Dąbrowa Wielka, zob. Dąbrowa, m, san Dąbrowa Zielona, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Radomsko) ■ śwgł, mr, s, Jakub W Ap, Litak 1996, s. 200. ■ śwpom, dr, s, Joachim, par. Dąbrowa Zielona, Litak 1996, s. 200. Dąbrowa, zob. Dąbrowa Wielka, w, sier Dąbrowica, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Lwów) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Budzyński, Struktura, s. 137; Kołbuk 1998, s. 185 (Obroszyn, d); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 133. Dąbrowica, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Oleszyce) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Budzyński, Ludność, II, s. 118; Kołbuk 1998, s. 257 (beł). Dąbrowice, m, łęcz rzkat (diec. Gniezno, arch. Łęczyca, dek. Kłodawa) ■ śwgł, dr, s, Wojciech, Stanisław BBp, Litak 1996, s. 191. ■ śwpom, kłs, Św. Duch, par. Dąbrowice, Litak 1996, s. 192. Dąbrowińce (Dubrowińce), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Kalnik) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 104; Socjograﬁa, s. 52. Dąbrówka, w, byt rzkat (diec. Włocławek, arch. Gdańsk, dek. Bytów) ■ śwpom, dr-pr, Wojciech Bp, par. Bytów, Litak 1996, s. 337. Dąbrówka, w, maz rzkat (diec. Płock, arch. Pułtusk, dek. Radzymin) ■ śwgł, dr, s, Św. Krzyż, Litak 1996, s. 275. Dąbrówka, w, pom rzkat (diec. Gniezno, arch. Kamień, dek. Tuchola) ■ śwpom, mr-pr, d, Jan N, par. Raciąż, Litak 1996, s. 184. Dąbrówka, w, pom rzkat (diec. Włocławek, arch. Gdańsk, dek. Starogard) ■ śwpom, mr, k, ZKrzyża Św, par. Bobowo, Litak 1996, s. 341. Dąbrówka, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Stara Sól) ■ śwgł, dr, k, Bazyli W, Budzyński, Ludność, II, s. 119; Kołbuk 1998, s. 264. Dąbrówka, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Tarnogród) ■ śwgł, dr, s, Onufry P, Budzyński II, s. 118 (san); Kołbuk 1998, s. 268. Dąbrówka, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Kosma i Damian MM, Kołbuk 1998, s. 275. Dąbrówka (Dąbrówka, k. Lipowca), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Granów) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 104; Socjograﬁa, s. 31. Dąbrówka (Dąbrówka, k. Taraszczy), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Tetyjów) ■ śwgł, dr, s, Onufry P, Kołbuk 1998, s. 104; Socjograﬁa, s. 82. Dąbrówka Barcińska (Dąbrówka Nowa), w, in rzkat (diec. Włocławek, arch. Kruszwica, dek. Inowrocław) ■ śwgł, s, Jakub W Ap, Litak 1996, s. 335 (Dąbrówka Nowa). 354 Dąbrówka Kościelna, w, podl rzkat (diec. Łuck, arch. Brześć, dek. Brańsk) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Anna, Jakub W Ap, Mikołaj Bp, Walenty M, Litak 1996, s. 382. Dąbrówka Kościelna (Dąbrówka), w, gn rzkat (diec. Gniezno, arch. Gniezno, dek. Gniezno - św. Trójca) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Litak 1996, s. 169 (Dąbrówka). Dąbrówka Królewska, w, che rzkat (diec. Chełmno, arch. Chełmno, dek. Łasin) ■ śwpom, mr, k, Jakub W Ap, par. Rogoźno, Litak 1996, s. 161. Dąbrówka Malborska (Damrau, Deutsch Damerau), w, malb rzkat (diec. Chełmno, arch. Malbork, dek. Sztum) ■ śwgł, dr-mr, k, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 165. Dąbrówka Nowa, w, in rzkat (diec. Gniezno, arch. Kamień, dek. Więcbork) ■ śwgł, dr, s, Jakub Mn Ap, Litak 1996, s. 184. Dąbrówka Nowa, zob. Dąbrówka Barcińska, w, in Dąbrówka Polska, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Nowy Sącz, dek. Nowy Sącz) ■ śwpom, dr, Roch W, par. Nowy Sącz, Litak 1996, s. 239. Dąbrówka Ruska (Dąbrówka, Sanok), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Sanok) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Budzyński, Ludność, II, s. 119; Kołbuk 1998, s. 261 (obecnie dzielnica Sanoka). Dąbrówka Starzeńska, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Bircza) ■ śwgł, s, Eliasz Pr, Budzyński, Ludność, II, s. 119; Kołbuk 1998, s. 242. rzkat (diec. Przemyśl, arch. Brzozów, dek. Dynów) ■ śwpom, par. Dylągowa, Litak 1996, s. 396. Dąbrówka Wielkopolska, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Pszczew, dek. Zbąszyń) ■ śwgł, mr, s, NPNMP, Jakub W Ap, Litak 1996, s. 289. ■ śwpom, mr, Anna, par. Dąbrówka, Litak 1996, s. 289. Dąbrówka, zob. Dąbrowa, w, gn Dąbrówka, zob. Dąbrówka Kościelna, w, gn Dąbrówka, zob. Dąbrówka Ruska, w, rus Dąbrówka, k. Lipowca, zob. Dąbrówka, w, brac Dąbrówka, k. Taraszczy, zob. Dąbrówka, w, brac Debesławce, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Zabłotów) ■ śwgł, dr, k, Przeniesienie Relikwii Mikołaja Bpa, Kołbuk 1998, s. 207 (dek. Kołomyja, s, Mikołaj Bp); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 50. Debrzno, m, gn rzkat (diec. Gniezno, arch. Kamień, dek. Łobżenica) ■ śwpom, dr, NPNMP, par. Buczek, Litak 1996, s. 182. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 392, 1765 r.; AAGn. CE42, s. 542, 1766 r. (nauczyciel); IJCP. US Commission No. POCE0000775͘ Debrzno, zob. Frydląd Pruski, m, gn Dederkały Małe, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Kołbuk 1998, s. 275. Dederkały Wielkie, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, WnPańskie, Kołbuk 1998, s. 275. rzkat (diec. Łuck, arch. Łuck, dek. Zbaraż) ■ śwgł, Reformaci, mr, d, zak, Św. Krzyż, Litak 1996, s. 392; Popek, Świątynie Wołynia, s. 111-113. Aneks Dehowa, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Halicz) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 204 (s); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 8. Dehowa, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Strzeliska Nowe) ■ śwgł, dr, s, Wjazd Pański do Jerozolimy, Kołbuk 1998, s. 190. Delaszów, zob. Daleszowa, w, rus Delatyn, m, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Żuków) ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 218. Delatyn Zarzeczny, zob. Zarzecze, w, rus Delawa, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Tłumacz) ■ śwgł, dr, d, OfNMP, Kołbuk 1998, s. 214; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 44. Delawa, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Drohobycz) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Budzyński, Ludność, II, s. 119; Kołbuk 1998, s. 244. Delejów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Uście Zielone) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz PM, Kołbuk 1998, s. 216. Dembe, zob. Dębe, w, kal Demiankowce, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Kamieniec Podolski) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 222 (kam, d); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 64. Demianów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Bursztyn) ■ śwgł, dr, s, Pantaleon M, Kołbuk 1998, s. 204 (dek. Halicz); Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 559 (dek. Bołszowce); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. Demidcze, zob. Demycze, w, rus Demidów (Demidówka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Dymir) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 104; Socjograﬁa, s. 121 (Demidówka). Demidówka (Łęczna), m, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 275. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 399, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 86, 1765 r.; IJCP. US Commission No. UA17150501. Demidówka, zob. Demidów, w, kij Demidówka, zob. Dymidówka, w, brac Demidówka, zob. Dymidówka, w, brac Demkowce, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Husiatyn) ■ śwgł, dr, d, Michał A, Kołbuk 1998, s. 222 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 55. Demkowce (Demkówka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Bracław) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 104; Socjograﬁa, s. 22; SGKP. I, s. 955-956 (NMPR); Wizytacje generalne, s. 656. Demkówka, zob. Demkowce, w, brac Demmin, zob. Dyminek, w, pom Demnia, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Rozdół) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 188 (s); Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 545; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi Aneks 1782 r. (dek. Horożanna); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 138. Demówka (Dymówka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czeczelnik) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 104; Socjograﬁa, s. 28. Demszyn, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Kitajgród) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 222 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 74. Demycze (Zabłotów, Demidcze), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Zabłotów) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 218; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (Zabłotów); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 52 (przedmieście Zabłotowa). ■ śwgł, dr, s, WnPańskie, Kołbuk 1998, s. 218; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 52 (przedmieście Zabłotowa). Denesze (Denisze, Deneszówka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Żytomierz) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Socjograﬁa, s. 159 (Deneszówka); Wizytacje generalne, s. 233. Deneszówka, zob. Denesze, w, kij Denisowicze (Denysówka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czarnobyl) ■ śwgł, dr, d, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 102; Socjograﬁa, s. 116 (Denysówka). Denisówka, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 275; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Teoﬁlpol)͘ Denisze, zob. Denesze, w, kij Denków, m, san rzkat (diec. Kraków, arch. Zawichost, dek. Opatów) ■ śwgł, mr, s, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 258. Denysów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Kozłów) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 181. Denysówka, zob. Denisowicze, w, kij Depułtycze Ruskie (Stare Depułtycze, Nowe Depułtycze), w, rus grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Chełm) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 297 (dawna cerkiew, obecnie paraﬁa rzymskokatolicka w Nowych Depułtyczach). Deraźne (Derażno), m, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 275; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Stepań)͘ mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 399, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 69, 1765 r. Deraźnia Średnia, zob. Derażnia Średnia, w, woł Deraźnia, zob. Derażnia, m, pod Derażnia (Darażnia, Deraźnia), m, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Bar) ■ śwgł, dr, k, Michał A, Kołbuk 1998, s. 222 (kam, s); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 2. ■ śwgł, dr, k, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 222 (kam, s); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 2. rzkat (diec. Kamieniec Podolski, dek. Międzyboż) ■ śwgł, dr, s, Anna, Litak 1996, s. 368 (Deraźnia). mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 401, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 449, 1784 r.; IJCP. US Commission No. UA22220101͘ Derażnia Hatna, zob. Hatna Derażnia, w, pod Derażnia Kalna, zob. Kalna Derażnia, w, pod 355 Derażnia Średnia (Deraźnia Średnia), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 275; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Korzec)͘ Derażno, zob. Deraźne, m, woł Derażyce, w, kij praw (diec. Kijów) ■ śwgł, dr, d, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 338. Derebczyn (Derepczyn), w, brac grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Szarogród) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 104 (kij-wil); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 37. Derebczynka (Derepczynka), w, brac grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Szarogród) ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 37. Dereniówka, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Janów) ■ śwgł, dr, k, ZmPańskie, Kołbuk 1998, s. 179 (s, OpNMP); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 71. Derenkowiec, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 104. ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 104; Pochilewicz, s. 632 (w 1746 r. w dekanacie Smiła). Derepczyn, zob. Derebczyn, w, brac Derepczynka, zob. Derebczynka, w, brac Dereszowa (Dereszowce), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Sokolec) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 222 (Dereszowce, kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 33. Dereszowce, zob. Dereszowa, w, pod Derewacz, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Szczerzec) ■ śwpom, Bazylianie, zak, Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 148. Derewiana, zob. Derewiany, w, pod Derewianne, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 275; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Klewań)͘ Derewiany (Derewiana), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Kitajgród) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 222 (Derewiana, kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 74. Derewicze, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 275; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Połonne)͘ Derewlany, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Busk) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 306. ■ śwpom, Bazylianie, zak, WnPańskie, Kołbuk 1998, s. 351. Derewnia, w, beł grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Żółkiew) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 199 (rus); Jabłonowski, Ziemie ruskie, nr 2; Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 155; Budzyński, Kresy, II, mapa 23. Dereżeńska Słoboda, zob. Kalniańska Słoboda, w, pod Dereżyce, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Drohobycz) ■ śwgł, Bazylianie, dr, d, zak, WnNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 120; Kołbuk 1998, s. 245. 356 Derganówka, zob. Derhanówka, w, kij Derhanówka (Dorhanówka, Derganówka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Białołówka) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 104; Socjograﬁa, s. 105 (Dorhanówka). Derkacze, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 275. Dermań, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, Bazylianie, dr, d, zak, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 275. Derno (Derń), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 275. Dernowicze (Dernówka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Czarnobyl) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 116 (Dernówka). Dernów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Kamionka Strumiłowa) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 181 (s); Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 550 ; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (św. Nikita); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 126. Dernówka, zob. Dernowicze, w, kij Derń, zob. Derno, w, woł Derschau, zob. Tczew, m, pom Derżów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Żydaczów) ■ śwgł, dr, s, Sobór Jana Ch, Kołbuk 1998, s. 201 (Jan Ch); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 161. Desiorówka, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Pilawa) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 222 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 26. Deszki (Deszkowce), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Korsuń) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Socjograﬁa, s. 130 (Deszkowce); Pochilewicz, s. 561 (cerkiew z 1782 r.). Deszkowce, zob. Deszki, w, kij Desznica, w, kr grkat (diec. Przemyśl, dek. Dukla) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 246; Budzyński, Ludność, II, s. 120. Deszno, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Jaśliska) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 120; Kołbuk 1998, s. 249. Deutsch Briesen, zob. Brzeźno Człuchowskie, w, pom Deutsch Damerau, zob. Dąbrówka Malborska, w, malb Deutsch Wymysle, zob. Nowe Wymyśle, w, raw Dębe (Dembe), w, kal rzkat (diec. Gniezno, arch. Kalisz, dek. Stawiszyn) ■ śwgł, dr, s, ZwNMP, Litak 1996, s. 179 (Dembe). Dębica, m, san rzkat (diec. Kraków, arch. Nowy Sącz, dek. Mielec) ■ śwgł, dr, s, Małgorzata PM, Jadwiga Wd, Litak 1996, s. 237. ■ śwpom, dr, kłs, Barbara PM, par. Dębica, Litak 1996, s. 238. mojż ■ śwgł, Kumor, Archidiakonat, t. 9, s. 146, po 1712 r.; Liczba głów, s. 394, 1765 r.; EJCP. III, s. 119-124. Dębień, zob. Szynych, w, che Dębnica (Damnitz), w, pom rzkat (diec. Gniezno, arch. Kamień, dek. Człuchów) ■ śwpom, dr, Św. Krzyż, par. Człuchów, Litak 1996, s. 181. Aneks Dębnica (Dębnice), w, gn rzkat (diec. Gniezno, arch. Gniezno, dek. Gniezno - św. Piotr i Paweł AAp) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Jadwiga Ks, Litak 1996, s. 168 (Dębnice). Dębnice, zob. Dębnica, w, gn Dębno, w, gn rzkat (diec. Gniezno, arch. Kamień, dek. Łobżenica) ■ śwpom, Jakub W Ap, Anna, par. Dźwierszno, Litak 1996, s. 182. Dębno, w, kal rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Nowe Miasto) ■ śwgł, mr, s, WnNMP, Litak 1996, s. 293. Dębno, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Wojnicz, dek. Wojnicz) ■ śwgł, mr, s, Małgorzata PM, Litak 1996, s. 256. ■ śwpom, dr, kłs, Kunegunda Wd, par. Dębno, Litak 1996, s. 257. Dębno, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Nowy Sącz, dek. Nowy Targ) ■ śwpom, dr, k, Michał A, par. Maniowy, Litak 1996, s. 240. Dębno, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Jarosław) ■ śwgł, dr, s, Jerzy M, Budzyński, Ludność, II, s. 121; Kołbuk 1998, s. 248. Dębno, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Kielce Pr, dek. Bodzentyn) ■ śwgł, dr, d, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 214. Dębno Królewskie (Dębno), w, kal rzkat (diec. Gniezno, arch. Gniezno, dek. Sompolno) ■ śwgł, dr, k, Michał A, Litak 1996, s. 173 (Dębno). Dębno, zob. Dębno Królewskie, w, kal Dębogóra (Eichberg), w, poz lut ■ śwgł, Werner, Geschichte der evangelischen Parochien, s. 59-61; Merczyng, Zbory, s. 149. Dębołęka (Damlang), w, poz lut ■ śwpom, par. Karsibór, Thomas, Altes und Neues, s. 105. Dębowa Kłoda, zob. Dębowałąka, w, che Dębowa Łąka, zob. Dębowa Łęka, w, poz Dębowa Łąka, zob. Dębowałąka, w, che Dębowa Łęka (Dębowa Łąka), w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Wschowa) ■ śwgł, mr, s, Jadwiga Wd, Litak 1996, s. 296. Dębowałąka (Dębowa Kłoda, Dębowa Łąka), w, che rzkat (diec. Chełmno, arch. Chełmno, dek. Wąbrzeźno) ■ śwpom, mr, s, Piotr i Paweł AAp, par. Niedźwiedź, Litak 1996, s. 163 (Dębowa Kłoda). Dębowe Macharzyńce, zob. Mecherzyńce Dębowe, w, kij Dębowiec, m, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Wojnicz, dek. Jasło) ■ śwgł, dr, k, Bartłomiej Ap, Litak 1996, s. 254. ■ śwpom, Roch W, par. Dębowiec, Litak 1996, s. 255. ■ śwpom, ZKrzyża Św, par. Dębowiec, Litak 1996, s. 255. Dębowo, w, gn rzkat (diec. Gniezno, arch. Kamień, dek. Nakło) ■ śwgł, pr, s, Michał A, Litak 1996, s. 183. Dębsk, w, pł rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Bieżuń) ■ śwpom, par. Chamsk, Litak 1996, s. 264. Aneks Dęby Szlacheckie, w, kal rzkat (diec. Gniezno, arch. Gniezno, dek. Sompolno) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 173. Diabełek, zob. Djabełek, w, brzkuj Diakonów, zob. Dziekanów, w, beł Diakowce, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Bar) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 222 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 3. Diaków, zob. Djaków, w, woł Diakówka, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Teplik) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 104; Socjograﬁa, s. 79. Diatkowicze, zob. Dziatkiewicze, w, woł Didkowce, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 275; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Jampol)͘ Didkowce (Dziadkowce), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Cudnów) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św., Kołbuk 1998, s. 104; Socjograﬁa, s. 113; Wizytacje generalne, s. 304-305. Didkowicze (Dziatkowicze, Didkowowicze), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Barasze) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 104; Socjograﬁa, s. 97 (Didkowowicze). Didkowowicze, zob. Didkowicze, w, kij Didow, zob. Didowszczyzna, w, kij Didowicze, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 275; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Korzec)͘ Didowszczyzna (Dziadowszczyzna, Didow), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Chwastów) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 105 (Dziadowszczyzna); Socjograﬁa, s. 124 (Didow). ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Socjograﬁa, s. 124 (Didow); Pochilewicz, s. 194. Didycze, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 275. Dietrichsdorf, zob. Straszewo, w, malb Dietrichswalde, zob. Gietrzwałd, w, war Dików, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Piotr i Paweł AAp, Kołbuk 1998, s. 275; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Klewań)͘ Diuksin, zob. Diuksyn, w, woł Diuksyn (Diuksin), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 275; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Klewań)͘ Diwin, zob. Dywin, w, kij Diwitten, zob. Dywity, w, war Djabełek (Diabełek), w, brzkuj rzkat (diec. Włocławek, arch. Włocławek, dek. Brześć Kujawski) ■ śwpom, dr, Marek Ew, par. Kruszyn, Litak 1996, s. 343. Djaków (Diaków), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Łukasz Ew, Kołbuk 1998, s. 275 (Diaków); Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Hoszcza)͘ 357 Długa Goślina, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Rogoźno) ■ śwgł, dr, d, Maria Magdalena, Litak 1996, s. 285. Długa Kościelna, w, maz rzkat (diec. Poznań, arch. Warszawa, dek. Garwolin) ■ śwgł, dr, d, NMP, Anna, Litak 1996, s. 298. Długie, w, kr grkat (diec. Przemyśl, dek. Dukla) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Budzyński, Ludność, II, s. 121; Kołbuk 1998, s. 246 (rus). Długie Stare (Długie Wielkie), w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Wschowa) ■ śwgł, mr, s, Marcin Bp, Litak 1996, s. 296. Długie Wielkie, zob. Długie Stare, w, poz Długobór (Langwalde), w, war rzkat (diec. Warmia, dek. Pieniężno) ■ śwgł, mr, d, Jan Ew, Litak 1996, s. 414. Długosiodło, w, maz rzkat (diec. Płock, arch. Pułtusk, dek. Wyszków) ■ śwgł, dr, d, WnNMP, Jan Ch, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 276. Długoszyje (Dołhoszyje), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 276. Dłutowo, w, pł rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Szreńsk) ■ śwgł, dr, s, Wawrzyniec M, Litak 1996, s. 269. Dłutów, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Łęczyca, dek. Tuszyn) ■ śwgł, dr, d, Trzej Królowie, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 194. Dłużec, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Pilica, dek. Wolbrom) ■ śwpom, dr, d, Mikołaj Bp, par. Wolbrom, Litak 1996, s. 244. Dłużek, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Międzyboż) ■ śwgł, dr, s, Bazyli W, Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 18. Dłużek, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Kamieniec Podolski) ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 222 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 64. Dłużek, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Szarogród) ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Kołbuk 1998, s. 104 (brac, kij-wil); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 37; Jabłonowski, Ziemie ruskie, nr 10. Dłużniów, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Waręż) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 311. Dłużyna, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Wschowa) ■ śwgł, pr, s, Jakub W Ap, Litak 1996, s. 296. Dmenin, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Radomsko) ■ śwgł, mr, s, Szymon i Juda Tadeusz AAp, Litak 1996, s. 200. Dmitreńki (Dmytrenki), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Korsuń) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 104; Socjograﬁa, s. 130. Dmitriewka Mała, zob. Dmitrowskie, w, brac Dmitriewka Wielka, zob. Dmitrowskie, w, brac Dmitrowice, zob. Dmytrowice, w, rus 358 Dmitrowskie (Dmitruszki Wielkie, Dmitruszki Małe, Dmitriewka Wielka, Dmitriewka Mała), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Humań) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 40 (wymienia cekwie we wsiach Dmitruszki Małe i Dmitruszki Wielkie). ■ śwgł, dr, s, Piotr i Paweł AAp, Kołbuk 1998, s. 104 (Dmitrowskie); Socjograﬁa, s. 40 (wymienia cekwie we wsiach Dmitruszki Małe i Dmitruszki Wielkie). Dmitruszki Małe, zob. Dmitrowskie, w, brac Dmitruszki Wielkie, zob. Dmitrowskie, w, brac Dmosin, w, raw rzkat (diec. Gniezno, arch. Łowicz, dek. Łowicz) ■ śwgł, mr, d, Małgorzata PM, Andrzej Ap, Litak 1996, s. 196. Dmuchawiec, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Kozłów) ■ śwgł, dr, d, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 181. Dmytraszówka, zob. Dymitraszówka, w, brac Dmytrenki, zob. Dmitreńki, w, kij Dmytrowice, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Lwów) ■ śwgł, dr, s, Sobór Michała A, Kołbuk 1998, s. 184 (Michał A); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 133. Dmytrowice, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Sądowa Wisznia) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 122; Kołbuk 1998, s. 262. Dmytrowice (Dmitrowice), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Przemyśl) ■ śwgł, s, NarNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 121; Kołbuk 1998, s. 258. Dmytrów, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Stojanów) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 308. Dmytrze, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Szczerzec) ■ śwgł, dr, k, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 191 (s); Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 546; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (dek. Horożanna)͘ Dniestrzyk Dębowy, zob. Dniestrzyk Dubowy, w, rus Dniestrzyk Dubowy (Dniestrzyk Dębowy), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Żukotyn) ■ śwgł, dr, k, Ucieczka do Egiptu NMP, Budzyński, Ludność, II, s. 122; Kołbuk 1998, s. 271. Dniestrzyk Hołowiecki, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Żukotyn) ■ śwgł, dr, k, Jan Ch, Budzyński, Ludność, II, s. 122; Kołbuk 1998, s. 271. Dobczyce, m, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Dobczyce) ■ śwgł, mr, k, Jan Ch, Litak 1996, s. 218. ■ śwpom, dr, PKrzyża Św., par. Dobczyce, Litak 1996, s. 219. Dobiegniewo, w, brzkuj rzkat (diec. Włocławek, arch. Włocławek, dek. Brześć Kujawski) ■ śwpom, Franciszkanie konwentualni, dr, obsł. zak, NMP, par. Włocławek, Litak 1996, s. 343, 508 (ﬁlię obsługują franciszkanie z Dobrzynia). Dobino, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Czarnków) ■ śwpom, dr, par. Wałcz, Litak 1996, s. 280. Dobkowice, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Pruchnik) ■ śwgł, s, APPrz. ABGK 66, s. 276, 1767 r. Aneks Dobra, m, łęcz rzkat (diec. Gniezno, arch. Łęczyca, dek. Zgierz) ■ śwgł, dr, s, Dorota PM, Jan Ch, Litak 1996, s. 195. Dobra, m, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Warta) ■ śwgł, mr, s, NarNMP, Litak 1996, s. 203. ■ śwpom, dr, kłs, Św. Duch, Barbara PM, par. Dobra, Litak 1996, s. 204. ■ śwpom, dr, Jan Ch, par. Dobra, Litak 1996, s. 204. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 392, 1765 r.; EJCP. I, s. 85-86. Dobra, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Sokołówka) ■ śwgł, dr, s, Socjograﬁa, s. 73; SGKP. XV/ 1, s. 416. Dobra, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Dobczyce) ■ śwgł, dr, s, Szymon i Juda Tadeusz AAp, Litak 1996, s. 218. Dobra, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Oleszyce) ■ śwgł, dr, s, Bazyli W, Budzyński, Ludność, II, s. 122; Kołbuk 1998, s. 257 (beł). Dobra (Dobra Szlachecka, Dobra Rustykalna), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Bircza) ■ śwgł, dr, s, Sawa Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 122; Kołbuk 1998, s. 242 (Dobra Szlachecka, do 1949 Dobra podzielona na Dobra Szlachecka i Dobra Rustykalna)͘ Dobra Rustykalna, zob. Dobra, w, rus Dobra Szlachecka, zob. Dobra, w, rus Dobra Woda, zob. Dobrowody, w, brac Dobraczyn, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Bełz) ■ śwgł, dr, s, ZmPańskie, Kołbuk 1998, s. 305. Dobratyn, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 276. Dobrcz (Dóbrcz), w, in rzkat (diec. Włocławek, arch. Kruszwica, dek. Fordon) ■ śwgł, dr, d, Wawrzyniec M, Małgorzata PM, Litak 1996, s. 334. Dobre, m, maz rzkat (diec. Płock, arch. Pułtusk, dek. Stanisławów) ■ śwgł, dr, s, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 275. Dobre Miasto (Guttstadt), m, war rzkat (diec. Warmia, dek. Dobre Miasto) ■ śwgł, mr, kol, Litak 1996, s. 410. Dobrków, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Nowy Sącz, dek. Pilzno) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Litak 1996, s. 241. Dobrogoszcz (Dobrohoszcza), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Gródek) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 222 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 52. Dobrohostów, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Drohobycz) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 123; Kołbuk 1998, s. 245. Dobrohoszcza, zob. Dobrogoszcz, w, pod Dobromil, m, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Dobromil) ■ śwgł, mr, s, ZDucha Św., Budzyński, Ludność, II, s. 123 (Św. Duch); Kołbuk 1998, s. 243; APPrz. ABGK 65, s. 1, 1773 r. Aneks ■ śwgł, Bazylianie, mr, s, zak, Onufry P, Budzyński, Ludność, II, s. 123; Kołbuk 1998, s. 243; Flaga, Zakony męskie, s. 154 (nie prowadzą duszpasterstwa). ■ śwgł, PPańskie, Budzyński, Ludność, II, s. 123; APPrz. ABGK 65, s. 1, 1773 r. ■ śwgł, NarNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 123 (na przedmieściu); APPrz. ABGK 65, s. 1, 1773 r. rzkat (diec. Przemyśl, arch. Przemyśl, dek. Nowe Miasto) ■ śwgł, mr, k, PPańskie, Litak 1996, s. 404. mojż ■ śwgł, AAPrz. AV176, k. 7v, 1753 r., AV186, k. 48, 50, 1755 (1753) r.; J. Motylewicz, Przywileje żydów dobromilskich z 1612 i 1756 r., „Rocznik Przemyski”, 32 (1996), z. 1, s. 138139 (1756 r.); CPAHU, nr 129.3.60, k. 11, 1766 r.; Liczba głów, s. 397, 1765 r. (kahał)͘ Dobromirka, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 276. Dobrosin, w, beł grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Żółkiew) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 199 (rus); Jabłonowski, Ziemie ruskie, nr 2; Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 155; Budzyński, Kresy, II, mapa 23. Dobrosołowo, w, gn rzkat (diec. Gniezno, arch. Gniezno, dek. Słupca) ■ śwgł, dr, s, Jakub W Ap, Litak 1996, s. 172. Dobrostany, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Gródek Jagielloński) ■ śwgł, dr, k, WnNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 123; Kołbuk 1998, s. 247. Dobrotów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Żuków) ■ śwgł, dr, k, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 218 (NarNMP); Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 579; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (ZłSzatNMP); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 53. Dobrotwór, m, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Stojanów) ■ śwgł, dr, k, Onufry P, Kołbuk 1998, s. 308. ■ śwpom, Bazylianki, zak, Kołbuk 1998, s. 353. rzkat (diec. Chełm, dek. Sokal) ■ śwgł, dr, k, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 364. Dobrowlany, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Czerwonogród) ■ śwgł, dr, s, ZmPańskie, Kołbuk 1998, s. 222 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 48. Dobrowlany, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Rozdół) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Budzyński, Kresy, I, s. 60; Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 138. Dobrowlany, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Stanisławów) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 212; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 39. Dobrowlany, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Drohobycz) ■ śwgł, dr, d, OpNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 123; Kołbuk 1998, s. 245. Dobrowlany, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Stryj) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Budzyński, Ludność, II, s. 123; Kołbuk 1998, s. 267. 359 Dobrowlany (Dombrowlany, Dubrowlany), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Kałusz) ■ śwgł, dr, k, ObjPańskie, Kołbuk 1998, s. 210 (dek. Perehińsko, s); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 16. Dobrowoda, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Opatowiec) ■ śwgł, mr, d, Maria Magdalena, Litak 1996, s. 223. Dobrowoda, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Sobór NMP, Kołbuk 1998, s. 276. Dobrowody, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Zarwanica) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 195; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 94. Dobrowody, w, woł grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Tarnopol) ■ śwgł, mr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 193 (rus, dr); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 86; Budzyński, Kresy, II, mapa 26. Dobrowody (Dobra Woda), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Humań) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 40. Dobrów, w, kal rzkat (diec. Gniezno, arch. Gniezno, dek. Konin) ■ śwgł, dr, d, Św. Trójca, Litak 1996, s. 170. ■ śwpom, dr, Bogumił Bp, par. Dobrów, Litak 1996, s. 171 (Dobrów-Grodzisko, za wodą). Dobrykąt, zob. Bilcze Złote, m, pod Dobrynicze, zob. Dobrzanica, w, rus Dobryń, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 276. Dobryszyce, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Radomsko) ■ śwgł, dr, k, Bartłomiej Ap, Litak 1996, s. 200. Dobrzanica (Dobrynicze), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Rohatyn) ■ śwgł, dr, d, PKrzyża Św, Budzyński, Struktura, s. 136; Kołbuk 1998, s. 177 (dek. Dunajów, s); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 80. Dobrzany, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Gródek Jagielloński) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Budzyński, Ludność, II, s. 124; Kołbuk 1998, s. 247. Dobrzany, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Szczerzec) ■ śwgł, dr, k, NarPańskie, Kołbuk 1998, s. 191 (s); Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 545; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (dek. Horożanna); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 148. ■ śwpom, Bazylianie, zak, WnPańskie, Kołbuk 1998, s. 351. Dobrzany, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Stryj) ■ śwgł, dr, k, Demetriusz M, Budzyński, Ludność, II, s. 124; Kołbuk 1998, s. 267. Dobrzec, w, kal rzkat (diec. Gniezno, arch. Kalisz, dek. Kalisz) ■ śwgł, dr, mk, Michał A, Litak 1996, s. 175. Dobrzechów, m, san rzkat (diec. Kraków, arch. Nowy Sącz, dek. Strzyżów) ■ śwgł, dr-mr, d, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 243. ■ śwpom, dr, Dorota PM, par. Dobrzechów, Litak 1996, s. 243. ■ śwpom, dr, Piotr Ap, par. Dobrzechów, Litak 1996, s. 243. 360 Dobrzejewice, w, in rzkat (diec. Włocławek, arch. Włocławek, dek. Bobrowniki) ■ śwgł, dr, d, Wawrzyniec M, Litak 1996, s. 342. Dobrzyca, m, kal rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Koźmin) ■ śwgł, dr, s, ZKrzyża Św, Katarzyna PM, Litak 1996, s. 291. Dobrzyjałowo, w, maz rzkat (diec. Płock, arch. Pułtusk, dek. Wizna) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 276. Dobrzyków, w, pł rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Gostynin) ■ śwgł, dr, s, Stanisław Bp, Barbara, Dorota PPMM, Litak 1996, s. 265 (raw); Dunin-Wąsowicz, Podziały administracyjne, s. 40. ■ śwpom, dr, par. Dobrzyków, Litak 1996, s. 265. Dobrzyniewo Kościelne (Dobrzyniewo), m, podl rzkat (diec. Wilno, dek. Augustów) ■ śwgł, dr, s, ZwNMP, Józef OblNMP, Maria Magdalena, Litak 1996, s. 307 (Dobrzeniewo). Dobrzyniewo, zob. Dobrzyniewo Kościelne, m, podl Dobrzyń (Dobrzyń n. Wisłą), m, in rzkat (diec. Płock, arch. Dobrzyń, dek. Dobrzyń) ■ śwgł, Franciszkanie konwentualni, mr, k, obsł. zak, Stefan M, Litak 1996, s. 261, 508. ■ śwpom, Franciszkanie konwentualni, zak, WnNMP, Litak 1996, s. 508. ■ śwpom, dr, mk, Stanisław Bp, par. Dobrzyń, Litak 1996, s. 261. mojż ■ śwgł, ADS. D156, k. 332, 1742 r.; Liczba głów, s. 396, 1765 r. Dobrzyń n. Wisłą, zob. Dobrzyń, m, in Dojban, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Raszków) ■ śwgł, s, Kołbuk 1998, s. 338 (cerkiew prawosławna, dr); Socjograﬁa, s. 70. Dolaszewo, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Czarnków) ■ śwpom, dr, NMP, par. Piła, Litak 1996, s. 280 (wezwanie ołtarza). Dolina, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Sanok) ■ śwgł, dr, s, OfNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 124; Kołbuk 1998, s. 261 (obecnie dzielnica miasta Zagórz). Dolina, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Tłumacz) ■ śwgł, dr, k, NarPańskie, Kołbuk 1998, s. 215 (s); Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 567; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (Sobór NMP); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 44. Dolina (Jagielnica), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Jagielnica) ■ śwgł, dr, s, ZmPańskie, Kołbuk 1998, s. 222 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 60 (Jagielnica). Dolina (Zagórze), m, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Dolina) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 176; Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 115. ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 175. ■ śwgł, dr, k, Sobór Michała A, Kołbuk 1998, s. 176 (Michał A); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 116 („na Zagórzu”). rzkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Żydaczów) ■ śwgł, dr, d, NMP, Litak 1996, s. 374. Aneks mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 397, 1765 r.; Żydzi ziemi lwowskiej, s. 376, 1765 r. (kahał z paraﬁą); IJCP. US Commission No. UA08180101͘ Dolina, zob. Doliny, w, kr Doliniany, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Sokolec) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 222 (kam, OpNMP); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 33. Doliniany, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Gródek Jagielloński) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 124; Kołbuk 1998, s. 247. Doliniany, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Strzeliska Nowe) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 190; Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 144. Doliny (Dolina), w, kr grkat (diec. Przemyśl, dek. Biecz) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 241; Budzyński, Ludność, II, s. 352 (Dolina, jako przysiółek Szymbarka); APPrz. ABGK 19, s. 113-115, 1761 r. Dolistowo Stare (Dolistowo, Dolistów), m, podl rzkat (diec. Wilno, dek. Augustów) ■ śwgł, dr, s, Wawrzyniec M, Litak 1996, s. 307 (Dolistowo). Dolistowo, zob. Dolistowo Stare, m, podl Dolistów, zob. Dolistowo Stare, m, podl Dolsk, m, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Śrem) ■ śwgł, mr, d, Michał A, Litak 1996, s. 295. ■ śwpom, dr, mk, kłs, Św. Duch, par. Dolsk, Litak 1996, s. 296. ■ śwpom, dr, s, Wawrzyniec M, par. Dolsk, Litak 1996, s. 296. Dolsk, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 320; Skoczylas, Religia ta kultura, s. 61, 1715 r. (dek. Turzysk). Dołha, w, podl grkat (diec. Włodzimierz, arch. Brześć, dek. Mielnik) ■ śwgł, mr, s, Barbara PM, Kołbuk 1998, s. 317. Dołha Dolna, zob. Dołha Wojniłowska, w, rus Dołha Górna, zob. Dołha Wojniłowska, w, rus Dołha Wojniłowska (Dołha Górna, Dołha Dolna), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Kałusz) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 217 (Dołhe Dolne); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 16. ■ śwgł, dr, s, NarPańskie, Kołbuk 1998, s. 217; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (NPNMP); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 16. Dołha, zob. Dołhe, w, rus Dołhalówka, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 276; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Jampol)͘ Dołhalówka (Dowhałówka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Tetyjów) ■ śwpom, dr, Jan Ew, par. Burkowce (k. Tetyjowa), Kołbuk 1998, s. 151. Dołhe, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Janów) Aneks ■ śwgł, dr, k, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 179 (s, Jan Ch); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 71. Dołhe, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Stryj) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 125; Kołbuk 1998, s. 267. Dołhe (Dołha), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Halicz) ■ śwgł, dr, s, ZmPańskie, Kołbuk 1998, s. 216 (dek. Uście); Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 568; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. Dołhe Kałuskie, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Kałusz) ■ śwgł, dr, k, Bazyli W, Kołbuk 1998, s. 210 (dek. Perehińsko); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 16. Dołhe Medenickie (Dołhe), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Drohobycz) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 125; Kołbuk 1998, s. 245. Dołhe Podbuskie (Dołhe), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Drohobycz) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 125; Kołbuk 1998, s. 245 (podaje jeszcze jedną cerkiew św. Mkołaja w niezidentyﬁkowanej miejscowości Dołhe w dekanacie Drohobycz, którą pomija Budzyński). ■ śwpom, OfNMP, par. Dołhe Podbuskie, APPrz. ABGK 22, s. 27, 1765 r. Dołhe Pole, zob. Dołhopole, w, rus Dołhe, zob. Dołhe Medenickie, w, rus Dołhe, zob. Dołhe Podbuskie, w, rus Dołhobyczów, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Waręż) ■ śwgł, dr, s, Symeon Słupnik, Kołbuk 1998, s. 311. Dołhołuka, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Stryj) ■ śwgł, dr, s, Jan Ch, Budzyński, Ludność, II, s. 125; Kołbuk 1998, s. 267. Dołhomościska, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Sądowa Wisznia) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Budzyński, Ludność, II, s. 125; Kołbuk 1998, s. 262. Dołhopole (Dołhe Pole), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Kosów) ■ śwgł, dr, k, Michał A, Kołbuk 1998, s. 208. Dołhoszyje, zob. Długoszyje, w, woł Dołhowce, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Szarogród) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 223 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 37. Dołobów, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Sądowa Wisznia) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 125; Kołbuk 1998, s. 262. Dołpotów (Dułpotów), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Kałusz) ■ śwgł, dr, k, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 217 (s); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 16. Dołubów, w, podl rzkat (diec. Łuck, arch. Brześć, dek. Brańsk) ■ śwgł, dr, s, Piotr i Paweł AAp, Litak 1996, s. 382. Dołzan, zob. Dołżek, w, brac 361 Dołżanka, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Tarnopol) ■ śwgł, dr, k, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 193 (s); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 86. Dołżek (Dołzan, Winnicki Futor), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Pohrebyszcze) ■ śwgł, dr, s, Jan Chryzostom, Kołbuk 1998, s. 104; Socjograﬁa, s. 147 (prawd. jako Dołzan, kij). Dołżek (Dołżok), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 276; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Hoszcza)͘ Dołżka, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Bolechów) ■ śwgł, dr, s, Bazyli W, Kołbuk 1998, s. 171; Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 113. Dołżka, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Kałusz) ■ śwgł, dr, s, Sobór Jana Ch, Kołbuk 1998, s. 217; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Budzyński, Kresy, I, s. 63 (uważa Dołżkę k. Wojniłowa i Dołżkę k. Bolechowa za jedną miejscowość, przy czym na mapie, s. 47 umieszcza dwie odrębne wsi o nazwie Dołżka); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 16 (pomija tę cerkiew). Dołżki, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Wysocko) ■ śwgł, dr, k, OczNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 126; Kołbuk 1998, s. 268. Dołżok, zob. Dołżek, w, woł Dołżyca, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Krosno) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Budzyński, Ludność, II, s. 126; Kołbuk 1998, s. 250. Dołżyca, zob. Dołżyce, w, rus Dołżyce (Dołżyca), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Baligród) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 126; Kołbuk 1998, s. 240. Domachowo, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Śrem) ■ śwgł, dr, d, Św. Krzyż, Michał A, Litak 1996, s. 295. Domamorycz, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Kozłów) ■ śwgł, dr, k, WnNMP, Budzyński, Struktura, s. 139; Kołbuk 1998, s. 193 (dek. Tarnopol); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 74. Domanice, w, lub rzkat (diec. Kraków, arch. Lublin, dek. Łuków) ■ śwgł, dr, d, NMP, Litak 1996, s. 234. Domaniew, w, łęcz rzkat (diec. Gniezno, arch. Łęczyca, dek. Łęczyca) ■ śwgł, mr, Florian M, Jadwiga Wd, Litak 1996, s. 193. Domaniewice, w, raw rzkat (diec. Gniezno, arch. Łowicz, dek. Łowicz) ■ śwgł, mr, d, Bartłomiej Ap, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 196. ■ śwpom, mr, NMP, par. Domaniewice, Litak 1996, s. 196. Domanowo (Domanów), w, podl rzkat (diec. Łuck, arch. Brześć, dek. Brańsk) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, PPańskie, Dorota, Urszula PM i 11Tys PPMM, Jan N, Litak 1996, s. 382 (Domanów). Domanów, zob. Domanowo, w, podl 362 Domaradz, w, rus rzkat (diec. Przemyśl, arch. Brzozów, dek. Brzozów) ■ śwgł, dr, d, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 394. Domaszów, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Uhnów) ■ śwgł, dr, k, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 310. ■ śwpom, Bazylianie, zak, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 351. Domażyr, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Lwów) ■ śwgł, dr, s, OfNMP, Budzyński, Struktura, s. 137; Kołbuk 1998, s. 185 (dek. Obroszyn); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 133. Dombrowlany, zob. Dobrowlany, w, rus Domisław (Domslau, Domslaﬀ), w, pom rzkat (diec. Gniezno, arch. Kamień, dek. Człuchów) ■ śwpom, dr, k, Katarzyna PM, par. Czarne, Litak 1996, s. 181. Domosławice, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Wojnicz, dek. Lipnica Murowana) ■ śwpom, dr, s, NawNMP, par. Czchów, Litak 1996, s. 256. Domskie Karaczyńce, zob. Karyczyńce Rymowe, w, pod Domslaﬀ, zob. Domisław, w, pom Domslau, zob. Domisław, w, pom Donaborów, w, sier rzkat (diec. Wrocław, arch. Wrocław, dek. Opatów) ■ śwgł, dr, k, Marcin Bp, Litak 1996, s. 466. Dopiewo, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Buk) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 278. Dora, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Żuków) ■ śwgł, dr, k, Michał A, Kołbuk 1998, s. 219. Dörbeck, zob. Próchnik, w, malb Dorhanówka, zob. Derhanówka, w, kij Doroﬁjówka, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 276. Doroginicze, zob. Dorohinicze, w, woł Dorohin, zob. Dorohinka, w, kij Dorohinicze (Doroginicze), w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, Kołbuk 1998, s. 320; Skoczylas, Religia ta kultura, s. 60, 1715 r. (dek. Łokacze). Dorohinka (Dorohin), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Chwastów) ■ śwgł, dr, d, Michał A, Kołbuk 1998, s. 104; Socjograﬁa, s. 124. (Dorohin, patronat Cieciszowskiego, biskupa koadjutora kijowskiego). Dorohinka, zob. Dorohyń Nowy, w, kij Dorohobuż, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, Bazylianie, mr, s, zak, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 276; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Horyńgród)͘ Dorohostaje Małe (Dorostaje), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 276. rzkat (diec. Łuck, arch. Łuck, dek. Dubno) ■ śwgł, Karmelici trzewiczkowi, mr, d, zak, WnNMP, Litak 1996, s. 389. Dorohostaje Wielkie, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 276. Dorohowiczówka, zob. Drohiczówka, w, pod Aneks Dorohów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Kałusz) ■ śwgł, dr, s, ZmPańskie, Kołbuk 1998, s. 217; Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 569; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (NarPańskie); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 16. Dorohusk, m, rus rzkat (diec. Chełm, dek. Chełm) ■ śwgł, dr-mr, s, Jan N, Litak 1996, s. 361 (wieś). Dorohyń Nowy (Dorohinka, Nowy Dorogin), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Owrucz) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 104; Socjograﬁa, s. 141 (prawdopodobnie jako Dorohinka). Dorosinie (Dorosino), w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, Kołbuk 1998, s. 320; Skoczylas, Religia ta kultura, s. 64, 1715 r. (dek. Kisielin). Dorosino, zob. Dorosinie, w, woł Dorostaje, zob. Dorohostaje Małe, w, woł Doroszów Mały, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Kulików) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 182. Doroszów Wielki, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Kulików) ■ śwgł, dr, s, Sobór NMP, Kołbuk 1998, s. 182; Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 549; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (Ucieczka do Egiptu NMP); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 129. Doroszówka, w, pod grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Jaruga) ■ śwgł, dr, k, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 104; Socjograﬁa, s. 46 (brac, patronat Teodora Potockiego, starosty jarudzkiego). Dorotyszcze, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, mr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 320. Dorożów (Dorożów Dolny, Dorożów Niżny, Dorożów Górny, Dorożów Wyżny, Dorożów Średni, Dorożów Dębina), w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Mokrzany) ■ śwgł, dr, k, WnPańskie, Budzyński, Ludność, II, s. 126127; Kołbuk 1998, s. 253 (Dorożów Wyżny). ■ śwgł, dr, k, Jerzy M, Budzyński, Ludność, II, s. 126-127; Kołbuk 1998, s. 253 (Dorożów Dolny). ■ śwgł, s, PPańskie, Budzyński, Ludność, II, s. 126-127; Kołbuk 1998, s. 252 (Dorożów Dębina). ■ śwgł, dr, k, NarJana Ch, Budzyński, Ludność, II, s. 126-127 (pw. Bożego Narodzenia); Kołbuk 1998, s. 253 (Dorożów Średni). Dorożów Dębina, zob. Dorożów, w, Dorożów Dolny, zob. Dorożów, w, Dorożów Górny, zob. Dorożów, w, Dorożów Niżny, zob. Dorożów, w, Dorożów Średni, zob. Dorożów, w, Dorożów Wyżny, zob. Dorożów, w, Dorożynka, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Targowica) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 104 (przynależność dekanalna wątpliwa). Doruchów, w, sier rzkat (diec. Wrocław, arch. Wrocław, dek. Opatów) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Litak 1996, s. 466. Dowhałówka, zob. Dołhalówka, w, brac Dowheńkie, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Targowica) Aneks ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 104 (kij); Socjograﬁa, s. 76; Krykun, s. 103. Dóbrcz, zob. Dobrcz, w, in Drabówka, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Korsuń) ■ śwgł, dr, k, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 104; Socjograﬁa, s. 131 (patronat pułkownika Wojny, cerkiew w apostazji). Dracze, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Bazyli W, Kołbuk 1998, s. 276. Draczkówka (Paniowce, k. Kamieńca Podolskiego, Paniowce Wyższe), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Kamieniec Podolski) ■ śwgł, dr, s, OfNMP, Kołbuk 1998, s. 231 (Paniowce k. Kamieńca Podolskiego, kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 70. Draganówka, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Skała) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 223 (kam); przynależność dekanalna wątpliwa. Draganówka, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Kozłów) ■ śwgł, dr, k, Św. Trójca, Budzyński, Struktura, s. 139; Kołbuk 1998, s. 193 (dek. Tarnopol, s); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 74. Drahasymów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Śniatyn) ■ śwgł, dr, k, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 214 (s); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 35. Drańka, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Komargród) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 55. Dratów, w, lub grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Lublin) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 301. Drążdżewo, w, maz rzkat (diec. Płock, arch. Pułtusk, dek. Maków Mazowiecki) ■ śwpom, par. Krasnosielec, Litak 1996, s. 273. Drążgów (Drzązgów), m, san rzkat (diec. Kraków, arch. Kielce Dz, dek. Stężyca) ■ śwgł, dr, s, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 213. Drelów, w, podl grkat (diec. Włodzimierz, arch. Brześć, dek. Mielnik) ■ śwgł, dr, s, ZaśnNMP, Kołbuk 1998, s. 317 (WnNMP); Wereda, Unicka diecezja, s. 399. Drewnica (Schönbaum), w, pom lut ■ śwgł, Rhesa II, s. 94, 1834 r. (pastorzy od 1562); Klemp, Protestanci, mapa. Dribiz, zob. Drzewce, w, poz Driebitz, zob. Drzewce, w, poz Driebsch, zob. Drzewce, w, poz Drobin, m, pł rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Raciąż) ■ śwgł, mr, s, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 268. ■ śwpom, dr, s, Prakseda, par. Drobin, Litak 1996, s. 269. mojż ■ śwgł, ADS. D156, k. 332, 1742 r.; MZP5, s. 116, 134, 1775 r. (szkoła czyli bożnica publicza); Liczba głów, s. 405, 1765 r.; Acta Congressus, s. LXXIX (kahał), 1767 r.; IJCP. US Commission No. POCE000615͘ 363 Drochlin, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Pilica Pr, dek. Lelów) ■ śwgł, dr, d, Filip i Jakub Mn AAp, Litak 1996, s. 244. Drochowycze, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Rozdół) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 188; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (dek. Chodorów); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 139. Droginia, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Dobczyce) ■ śwgł, dr, s, Wojciech Bp, Litak 1996, s. 218. Drogiszka, w, pł rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Mława) ■ śwpom, s, Roch W, par. Żurominek, Litak 1996, s. 266. Drogowle, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Kielce Pr, dek. Bodzentyn) ■ śwpom, mr, Andrzej Ap, par. Raków, Litak 1996, s. 215. Drohiczówka (Dorohowiczówka), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Czerwonogród) ■ śwgł, dr, s, OfNMP, Kołbuk 1998, s. 223 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 48. Drohiczyn, m, podl grkat (diec. Włodzimierz, arch. Brześć, dek. Drohiczyn) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 314. ■ śwpom, Bazylianie, zak, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 349. rzkat (diec. Łuck, arch. Brześć, dek. Drohiczyn) ■ śwgł, Jezuici, mr, d, zak, Św. Trójca, Litak 1996, s. 383. ■ śwpom, Benedyktynki, zak, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 531. ■ śwpom, Franciszkanie konwentualni, zak, WnNMP, Litak 1996, s. 507. praw (diec. Kijów) ■ śwpom, zak, PPańskie, Mironowicz, Monastery prawosławne, s. 341, 361. ■ śwpom, zak, Św. Trójca, Mironowicz, Monastery prawosławne, s. 342-343, 361. mojż ■ śwpom, ADS. D130, k. 59v, 1727 r. (synagoga zapadła); Bóżnice Białostocczyzny, s. 150; Liczba głów, s. 404, 1765 r. Drohobycz, m, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Drohobycz) ■ śwgł, dr, k, Prakseda PM, Budzyński, Ludność, II, s. 127; Kołbuk 1998, s. 245. ■ śwgł, dr, k, PPańskie, Budzyński, Ludność, II, s. 127 (na przedmieściu Nadwórna lub Zadwórna); Kołbuk 1998, s. 245; APPrz. ABGK 22, s. 5, 1765 r. (kaplica)͘ ■ śwgł, dr, k, Św. Trójca, Budzyński, Ludność, II, s. 127; Kołbuk 1998, s. 245. ■ śwgł, mr, k, NarNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 127 (na przedmieściu Liszniańskim); Kołbuk 1998, s. 245. ■ śwgł, dr, k, PKrzyża Św, Budzyński, Ludność, II, s. 127; Kołbuk 1998, s. 245. ■ śwgł, dr, k, Jerzy M, Budzyński, Ludność, II, s. 127; Kołbuk 1998, s. 245. ■ śwpom, Bazylianie, zak, Św. Trójca, Budzyński, Ludność, II, s. 127; SGKP. II, s. 153 (od 1774 roku). rzkat (diec. Przemyśl, arch. Przemyśl, dek. Sambor) ■ śwgł, mr, k, WnNMP, Św. Krzyż, Bartłomiej Ap, Litak 1996, s. 405. ■ śwpom, Karmelici trzewiczkowi, zak, Józef, Litak 1996, s. 521. ■ śwpom, dr, kłs, NPNMP, par. Drohobycz, Litak 1996, s. 405. 364 mojż ■ śwgł, dr, AAPrz. AV157, s. 1348-1349, 1722 r. (dwie synagogi drewniane); AAPrz. AV164, k. 83, 85v, 92v, 110v, 1743 r.; AAPrz. AV176, k. 69, 71-71v, 74v, 84, 1753 r.; AAL. Rep60 A157, s. 955, ok. 1750 r.; Liczba głów, s. 396, 1765 r.; CPAHU, nr 29.1.12, s. 321, 1769 r. (Wołcio Bieniaszewicz starszy kahalny, mieszczanin drohobycki)͘ ■ śwpom, AAPrz. AV157, s. 1348-1349, 1722 r. (dwie synagogi drewniane, mniejsza „na Lanie”); CPAHU, nr 29.1.12, s. 321, 1769 r. (Wołcio Bieniaszewicz - starszy kahalny, mieszczanin drohobycki)͘ Drohojów, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Przemyśl) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 128; Kołbuk 1998, s. 528. Drohomirczany, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Stanisławów) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 212. Drohomyśl, w, beł grkat (diec. Przemyśl, dek. Lubaczów) ■ śwgł, dr, k, PPańskie, Budzyński, Ludność, II, s. 128; Kołbuk 1998, s. 251. Drohowyże, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Rozdół) ■ śwgł, dr, k, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 188 (s); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 139. Droszew, w, kal rzkat (diec. Gniezno, arch. Kalisz, dek. Kalisz) ■ śwgł, dr, s, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 175. Drozdnie, w, woł grkat (diec. Włodzimierz, arch. Włodzimierz) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 320. Drozdowice, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Gródek Jagielloński) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 128; Kołbuk 1998, s. 247. Drozdowice, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Niżankowice) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 128; Kołbuk 1998, s. 256. Drozdowo, w, maz rzkat (diec. Płock, arch. Pułtusk, dek. Wizna) ■ śwgł, dr, s, NMP, Szymon i Juda Tadeusz AAp, Litak 1996, s. 276. Drozdowo, w, pł rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Raciąż) ■ śwgł, dr, s, Wawrzyniec M, Litak 1996, s. 268. Drozdów, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 276; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Horyńgród)͘ Druchowa, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 276. Drugnia, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Wiślica Pr, dek. Kije) ■ śwgł, mr, k, Wawrzyniec M, Zygmunt Kr, Litak 1996, s. 250. ■ śwpom, dr, Boże Ciało, par. Drugnia, Litak 1996, s. 251. Druszkopol, zob. Drużkopol, m, woł Drużanka, zob. Drużnia, w, kij Drużbaki Dolne (Nižné Ružbachy), w, sp rzkat (diec. Kraków, arch. Nowy Sącz, dek. Spisz) ■ śwgł, mr, k, Katarzyna PM, Litak 1996, s. 242. Aneks Drużbaki Górne (Vyšné Ružbachy), w, sp rzkat (diec. Kraków, arch. Nowy Sącz, dek. Spisz) ■ śwpom, mr, s, OczNMP, par. Drużbaki Dolne, Litak 1996, s. 242. Drużbice, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Szadek) ■ śwgł, dr, s, Marcin Bp, Roch W, Litak 1996, s. 201. Drużbin, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Uniejów) ■ śwgł, mr, s, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 203. Drużkopol (Druszkopol), m, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, Kołbuk 1998, s. 276. rzkat (diec. Łuck, arch. Łuck, dek. Włodzimierz) ■ śwgł, Franciszkanie konwentualni, dr, d, zak, NPNMP, Stanisław, Litak 1996, s. 390. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 399, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 85, 1765 r.; IJCP. US Commission No. UA02090501. Drużków Pusty (Burdak), w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Wojnicz, dek. Lipnica Murowana) ■ śwpom, mr, s, Bernard O, par. Wojakowa, Litak 1996, s. 256 (wymienia obok tego kościół w miejscowości Burdak, ale chodzi prawdopodobnie o ten sam obiekt); Dzieje paraﬁi Wojakowa 1335-1772 (dostęp: http://www. republika.pl/wojgrod/dzwoj.htm, 21.01.2005)͘ Drużnia (Drużanka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Dymir) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 104; Socjograﬁa, s. 121 (Drużanka). Drużyn, zob. Drużyń, w, poz Drużyń (Drużyn), w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Pszczew, dek. Grodzisk) ■ śwpom, mr, Mikołaj Bp, par. Granowo, Litak 1996, s. 287 (Drużyn). Drwalew, w, maz rzkat (diec. Poznań, arch. Warszawa, dek. Warka) ■ śwgł, dr, s, Piotr i Paweł AAp, Litak 1996, s. 304. Dryszczów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Brzeżany) ■ śwgł, dr, d, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 173. Dryszczów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Uście Zielone) ■ śwgł, dr, k, Jan Ew, Budzyński, Struktura, s. 140; Kołbuk 1998, s. 196 (dek. Zawałów, s); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. Drzązgów, zob. Drążgów, m, san Drzeczkowo, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Śmigiel) ■ śwgł, pr, s, WnNMP, Bartłomiej Ap, Wojciech Bp, Litak 1996, s. 294. Drzewce (Driebitz, Dribiz, Driebsch), w, poz lut ■ śwgł, Ehrhardt III.1, s. 249, 1783 r.; Werner, Geschichte der evangelischen Parochien, s. 55-57; Merczyng, Zbory, s. 149 (omyłkowo jako Drobnino). Drzewica, m, san rzkat (diec. Gniezno, arch. Kurzelów, dek. Opoczno) ■ śwgł, mr, k, Łukasz Ew, Litak 1996, s. 188. ■ śwpom, Bernardynki, zak, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 532. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 394, 1765 r.; Muszyńska, Żydzi, s. 81; IJCP. US Commission No. POCE000088. Aneks Drzonek, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Śrem) ■ śwpom, dr, Katarzyna PM, par. Śrem, Litak 1996, s. 296. Drzonowo (Schönau), w, pom lut ■ śwgł, Rhesa II, s. 24-25, 1834 r. (pastorzy od 1585); Klemp, Protestanci, s. 208-209; Die kirchliche Organisation um 1785. Drzycim, w, pom rzkat (diec. Włocławek, arch. Gdańsk, dek. Świecie) ■ śwgł, dr, k, Wszyscy Św, OczNMP, Litak 1996, s. 341. Dub, w, rus grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Tyszowce) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 303 (beł). rzkat (diec. Chełm, dek. Grabowiec) ■ śwgł, dr, s, NPNMP, Jan Ew, Litak 1996, s. 362 (beł); Jabłonowski, Ziemie ruskie, nr 2 (beł); Janeczek, Osadnictwo, s. 373; Gil, Prawosławna eparchia, mapa. Duba, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Dolina) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 211 (dek. Perehińsko); Budzyński, Struktura, s. 135; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 116. Dubaniowice, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Gródek Jagielloński) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 128; Kołbuk 1998, s. 247. Dubicze Cerkiewne, w, podl grkat (diec. Włodzimierz, arch. Brześć, dek. Bielsk Podlaski) ■ śwgł, dr, k, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 313. Dubie, w, rus grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 276. Dubiecko, m, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Przemyśl) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Budzyński, Ludność, II, s. 128; Kołbuk 1998, s. 258. rzkat (diec. Przemyśl, arch. Brzozów, dek. Dynów) ■ śwgł, dr, s, Szymon i Juda Tadeusz AAp, Litak 1996, s. 395. ■ śwpom, dr, Anna, par. Dubiecko, Litak 1996, s. 396. mojż ■ śwgł, AAPrz. AV159, s. 1798, 1721 r.; AAPrz. AV166, k. 110, 1744 r. (do synagogi tej należą Żydzi z miasteczka Babice); AAPrz. AV173, k. 27v, 35, 1745 r. (dom modlitewny przy słodowni); Liczba głów, s. 397, 1765 r. (kahał); EJCP III, s. 103-105. Dubieczno, w, rus grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Ratno) ■ śwgł, dr, k, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 302. Dubienka, m, beł grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Horodło) ■ śwgł, dr, k, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s. 298. rzkat (diec. Chełm, dek. Luboml) ■ śwgł, dr, k, Św. Trójca, Litak 1996, s. 363. mojż ■ śwgł, AAL. Rep60 A154, k. 486v, 1711 r.; AAL. Rep60 A157, s. 315, ok. 1750 r. (pole ze szkołą żydowską); AAL. Rep60 A132, k. 33v, 1753 r.; AAL. Rep60 A141, k. 416v, 1786 r.; AAL. Rep60 A143, k. 4, 1787 r. Dubienko, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Tłumacz) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Budzyński, Struktura, s. 140; Kołbuk 1998, s. 196 (dek. Zawałów); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 44. 365 Dubijówka (Dudijówka), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 104. Dubin (Dublin), m, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Śrem, dek. Krobia) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 292. ■ śwpom, dr, PPańskie, par. Dubin, Litak 1996, s. 293. Dubinowa, zob. Dubinów, w, brac Dubinów (Dubinowa, Dubinówka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Hołowanieskie) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 104; Socjograﬁa, s. 37 (Dubinówka, patronat Józefa Lubomirskiego, starosty romanowskiego). Dubinówka, zob. Dubinów, w, brac Dubiny, w, podl grkat (diec. Włodzimierz, arch. Brześć, dek. Bielsk Podlaski) ■ śwgł, Jozafat, Wereda, Unicka diecezja, s. 22, 399. Dubiszcze, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 276. Dubki, zob. Dąbki, w, rus Dubkowce, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Husiatyn) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 223 (pod, kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 55. Dublany, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Mokrzany) ■ śwgł, dr, k, ObjPańskie, Budzyński, Ludność, II, s. 129; Kołbuk 1998, s. 253. rzkat (diec. Przemyśl, arch. Przemyśl, dek. Sambor) ■ śwgł, mr, k, NMPB, Stanisław, Mikołaj BBp, Litak 1996, s. 405. Dublany, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 276. ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 276. Dublin, zob. Dubin, m, poz Dubne, w, kr grkat (diec. Przemyśl, dek. Muszyna) ■ śwgł, dr, d, Michał A, Kołbuk 1998, s. 255; Budzyński, Ludność, II, s. 129. Dubno, m, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Eliasz Pr, Kołbuk 1998, s. 276. ■ śwgł, dr, s, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 276. ■ śwgł, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 276. ■ śwgł, Bazylianie, mr, s, zak, PPańskie, PKrzyża Św., Kołbuk 1998, s. 276; Flaga, Zakony męskie, s. 211. ■ śwpom, Bazylianki, zak, Kołbuk 1998, s. 353. rzkat (diec. Łuck, arch. Łuck, dek. Dubno) ■ śwgł, mr, d, Jan N, Litak 1996, s. 389 (NPNMP); Popek, Świątynie Wołynia, s. 56. ■ śwpom, Karmelitanki Trzewiczkowe, Józef, Litak 1996, s. 535; Relationes II, s. 111 (1701 r., Teresa). ■ śwpom, Bernardyni, zak, NPNMP, Litak 1996, s. 495 (par); Flaga, Zakony męskie, s. 55. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 399, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 67, 1765 r.; IJCP. US Commission No. UA17030101͘ Dubowa, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Targowica) ■ śwgł, dr, s, Bazyli Wielki, Kołbuk 1998, s. 104; Socjograﬁa, s. 76. 366 Dubowa, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Bar) ■ śwgł, dr, k, Demetriusz M, Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 3. Dubowce, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Halicz) ■ śwgł, dr, k, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 204 (s); Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 8. Dubowce, w, woł grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Tarnopol) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 193 (rus); Budzyński, Kresy, II, mapa 26. Dubowica, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Halicz, dek. Kałusz) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 217; Skoczylas, Oﬁcjalat Halicz, s. 16. Dubowiec, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Woronowica) ■ śwgł, dr, s, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 104; Socjograﬁa, s. 88. Dubrawka, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Żurawno) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 200. Dubrowa, zob. Dąbrowa, w, rus Dubrowińce, zob. Dąbrowińce, w, brac Dubrowlany, zob. Dobrowlany, w, rus Dubryniów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Dunajów) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Budzyński, Struktura, s. 138; Kołbuk 1998, s. 187 (dek. Rohatyn). Dubszara (Dubszawa), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Dolina) ■ śwgł, dr, s, OfNMP, Kołbuk 1998, s. 211 (dek. Perehińsko); Budzyński, Struktura, s. 135 (Dubszawa); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 116. Dubszawa, zob. Dubszara, w, rus Dubszcze, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Brzeżany) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 173. Duczymin, w, maz rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Janowo) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Litak 1996, s. 265. mojż ■ śwpom, MZP7, s. 25, 29, 1781 r. (bożnica); Fijałkowski, Kultura i sztuka religijna Żydów na Mazowszu, s. 149. Duczyna, w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Lisianka) ■ śwgł, s, Socjograﬁa, s. 133 (lokalizacja miejscowości nieznana). Dudijówka, zob. Dubijówka, w, kij Dudylany, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Czarnków) ■ śwpom, dr, KNMP, par. Nadarzyce, Litak 1996, s. 280. Dudyńce, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Sanok) ■ śwgł, dr, s, Ucieczka do Egiptu NMP, Budzyński, Ludność, II, s. 129; Kołbuk 1998, s. 261. rzkat (diec. Przemyśl, arch. Brzozów, dek. Sanok) ■ śwgł, dr, s, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 397. Dukla, m, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Wojnicz, dek. Żmigród Nowy) ■ śwgł, mr, s, Maria Magdalena, Litak 1996, s. 257. ■ śwpom, Bernardyni, zak, Jan z Dukli, Litak 1996, s. 495. ■ śwpom, mr, Marcin Bp, par. Dukla, Litak 1996, s. 257. Aneks mojż ■ śwgł, AAPrz. AV175, k. 266, 1745 r.; Spis żydów, s. 426, 427, 1765 r.; Liczba głów, s. 393, 1765 r. (kahał); Acta Congressus (mapa). Duliby, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Czerwonogród) ■ śwgł, mr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 223 (kam, dr); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 48. Duliby, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Strzeliska Nowe) ■ śwgł, dr, s, Sobór Michała A, Kołbuk 1998, s. 190 (Michał A); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 144. Duliby, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Stryj) ■ śwgł, dr, k, Jerzy M, Budzyński, Ludność, II, s. 130; Kołbuk 1998, s. 267. Duliby, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 276; Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Hoszcza)͘ Dulickie (Dulin), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Wołodarka) ■ śwgł, dr, k, Michał A, Kołbuk 1998, s. 104; Socjograﬁa, s. 156 (Dulin, patronat: Hetman). Dulin, zob. Dulickie, w, kij Dulsk, w, in rzkat (diec. Płock, arch. Dobrzyń, dek. Rypin) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Litak 1996, s. 262. Dułpotów, zob. Dołpotów, w, rus Dumanów, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Smotrycz) ■ śwgł, dr, k, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 223 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 91. Dumenki, zob. Dumeńki, w, pod Dumeńki (Dumenki), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Pilawa) ■ śwgł, dr, k, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 220 (Dumenki, kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Bar, s. 26. Dunajgród, zob. Dunajowce, m, pod Dunajowce (Dunajgród, Zastawie, Mohylówka), m, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Kamieniec Podolski) ■ śwgł, dr, s, WnPańskie, Kołbuk 1998, s. 223 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 64 („Miejska”). ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 223 (kam); Skoczylas pomija tę cerkiew (Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 64). rzkat (diec. Kamieniec Podolski, dek. Dunajowce) ■ śwgł, mr, s, Michał A, Litak 1996, s. 367. ■ śwpom, Kapucyni, zak, Litak 1996, s. 518. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 400, 1765 r. (kahał); AJZR. 5.2, s. 120, 1765 r.; IJCP. US Commission No. UA22260101͘ Dunajowce, zob. Mohylówka, w, pod Dunajowce, zob. Zastawie, w, pod Dunajów, m, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Dunajów) ■ śwgł, dr, d, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 177; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 67 („Miejska”). ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Budzyński, Struktura, s. 136; Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 67 („Na Nowym Mieście”). rzkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Dunajów) ■ śwgł, mr, d, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 375. Aneks mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 396, 1765 r.; Żydzi ziemi lwowskiej, s. 367, 1765 r. (kahał z paraﬁą). Dunajów, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 276. Dunajów, zob. Wolica, w, rus Duninów Nowy (Duninów), w, brzkuj rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Gostynin) ■ śwgł, dr, d, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 265 (Duninów). Duninów, zob. Duninów Nowy, w, brzkuj Duńkowice, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Jarosław) ■ śwgł, dr, d, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 130 (Duńkowice Wielkie); Kołbuk 1998, s. 248. Duńkowiczki, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Przemyśl) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 130; Kołbuk 1998, s. 258. Dupliska, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Czerwonogród) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Kołbuk 1998, s. 223 (kam); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 48; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r. (dek. Bilcze). Durniaki (Durniakowce), w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Bar, dek. Sokolec) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 223 (kam); przynależność dekanalna wątpliwa. Durniakowce, w, pod grkat (diec. Lwów, arch. Kamieniec Podolski, dek. Kitajgród) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 223 (kam, Św. Trójca); Skoczylas, Oﬁcjalat Kamieniec Podolski, s. 74. Durniakowce, zob. Durniaki, w, pod Dusanów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Rohatyn) ■ śwgł, dr, s, Sobór Michała A, Budzyński, Struktura, s. 136; Kołbuk 1998, s. 177 (dek. Dunajów, Michał A); Skoczylas, Oﬁcjalat Brzeżany, s. 80. Dusowce, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Przemyśl) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Budzyński, Ludność, II, s. 130; Kołbuk 1998, s. 258. Duszniki, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Pszczew, dek. Lwówek) ■ śwgł, mr, d, Marcin Bp, Litak 1996, s. 288. Duszno, w, gn rzkat (diec. Gniezno, arch. Gniezno, dek. Gniezno - św. Michał) ■ śwpom, d, Dorota PM, par. Wylatowo, Litak 1996, s. 167. Dutrów, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Tyszowce) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 304. Duża Cerkwica, w, pom rzkat (diec. Gniezno, arch. Kamień, dek. Więcbork) ■ śwpom, pr, d, Wojciech Bp, par. Kamień Krajeński, Litak 1996, s. 185. Dwernik, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Zatwarnica) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Budzyński, Ludność, II, s. 131; Kołbuk 1998, s. 270. Dworce, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Uhnów) ■ śwgł, dr, k, PPańskie, Kołbuk 1998, s. 310. 367 Dworszowice Kościelne (Dworszowice), w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Brzeźnica) ■ śwgł, dr, d, Michał A, 11TysRycerzy MM, Litak 1996, s. 198. Dworszowice, zob. Dworszowice Kościelne, w, sier Dworzec, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 276. Dybin, zob. Dybińce, w, kij Dybińce (Dybin, Dabińce), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Bohusław) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 104; Socjograﬁa, s. 108 (Dybin). Dybków, w, rus rzkat (diec. Przemyśl, arch. Jarosław, dek. Tarnogród) ■ śwpom, par. Sieniawa, Litak 1996, s. 402. Dybow, zob. Dybów, m, in Dybów (Dybow), m, in rzkat (diec. Włocławek, arch. Kruszwica, dek. Gniewkowo) ■ śwpom, mr, Mikołaj Bp, par. Podgórz, Litak 1996, s. 335 (Dybow). Dyczkowce, zob. Dyczków, w, rus Dyczków (Dyczkowce), w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Tarnopol) ■ śwgł, dr, s, PPańskie, Kołbuk 1998, s. 193 (Dyczkowce). Dydiatycze, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Sądowa Wisznia) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 131; Kołbuk 1998, s. 262. Dydiowa, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Żukotyn) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 131; Kołbuk 1998, s. 271 (obecnie miejscowość nie istnieje). Dydnia, w, rus rzkat (diec. Przemyśl, arch. Brzozów, dek. Brzozów) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Litak 1996, s. 394. Dylągowa, w, rus rzkat (diec. Przemyśl, arch. Brzozów, dek. Dynów) ■ śwgł, dr, s, NMPŚ, Zoﬁa M, Litak 1996, s. 395. Dymidówka (Demidówka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Brahiłów) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 104 (Demidówka); Socjograﬁa, s. 25 (Dimidówka); SGKP. II, s. 245 (NMPR). Dymidówka (Demidówka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Berszada) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 104 (przynależność dekanalna wątpliwa); SGKP. II, s. 245 (NMPR). Dymierz, zob. Dymir, m, kij Dyminek (Demmin), w, pom lut ■ śwpom, par. Drzonowo, Klemp, Protestanci, mapa; Die kirchliche Organisation um 1785. Dymir (Dymierz), m, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Dymir) ■ śwgł, dr, k, Kosma i Damian MM, Kołbuk 1998, s. 104; Socjograﬁa, s. 121. ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 105; Socjograﬁa, s. 121. Dymitraszówka (Dmytraszówka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Jampol) ■ śwgł, dr, s, Mikołaj Bp, Kołbuk 1998, s. 105; Socjograﬁa, s. 43. Dymówka, zob. Demówka, w, brac 368 Dyniska, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Uhnów) ■ śwgł, dr, s, Sobór NMP, Kołbuk 1998, s. 310. Dynów, m, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Bircza) ■ śwgł, dr, s, Jerzy M, Budzyński, Ludność, II, s. 132; Kołbuk 1998, s. 242. rzkat (diec. Przemyśl, arch. Brzozów, dek. Dynów) ■ śwgł, mr, s, Wawrzyniec M, Litak 1996, s. 395. ■ śwpom, dr, kłs, ZwNMP, par. Dynów, Litak 1996, s. 396. ■ śwpom, dr, kłs, Św. Krzyż, par. Dynów, Litak 1996, s. 396. mojż ■ śwgł, AAPrz. AV172, s. 63, 1745 r.; AAPrz. AV175, s. 353, 1745 r.; AAPrz. AV173, k. 5, 18, 1745 r.; Liczba głów, s. 397, 1765 r. (kahał). Dys, w, lub rzkat (diec. Kraków, arch. Lublin, dek. Parczew) ■ śwgł, Misjonarze, mr, d, obsł. zak, Jan Ch, Litak 1996, s. 235, 524 (Św. Trójca, NMP), paraﬁa obłsugiwana przez misjonarzy z Lublina. Dytiatyn, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Brzeżany, dek. Zawałów) ■ śwgł, dr, d, Demetriusz M, Kołbuk 1998, s. 196. Dytkowce, w, rus grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 276. Dywin (Diwin), w, kij grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Chodorków) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, Kołbuk 1998, s.105; Socjograﬁa, s. 110. Dywity (Diwitten), w, war rzkat (diec. Warmia, dek. Olsztyn) ■ śwgł, mr, d, Szymon i Juda Tadeusz AAp, Litak 1996, s. 412. Dzaszówka, zob. Daszówka, w, rus Dziadkowce, zob. Didkowce, w, kij Dziadkowice (Dziadkowicze), w, podl rzkat (diec. Łuck, arch. Brześć, dek. Brańsk) ■ śwgł, dr, s, Św. Trójca, WnNMP, Jakub W Ap, Florian M, Litak 1996, s. 382. Dziadkowicze, zob. Dziadkowice, w, podl Dziadowszczyzna, zob. Didowszczyzna, w, kij Działoszyce, m, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Wiślica Pr, dek. Sokolina) ■ śwgł, mr, s, Św. Trójca, Litak 1996, s. 252. ■ śwpom, mr, kłs, Leonard O, par. Działoszyce, Litak 1996, s. 252. mojż ■ śwgł, dr, Wiśniowski, Prepozytura, s. 141, 1748 r.; Spis żydów, s. 414, 420, 1765 r. (kahał); Liczba głów, s. 393, 1765 r.; Acta Congressus (mapa). Działoszyn, m, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Uniejów, dek. Brzeźnica) ■ śwgł, mr, s, Maria Magdalena, Litak 1996, s. 198. ■ śwpom, mr, Jan Ew, par. Działoszyn, Litak 1996, s. 199. ■ śwpom, dr, Św. Krzyż, par. Działoszyn, Litak 1996, s. 199. mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 393, 1765 r.; EJCP. I, s. 88-89. Działów, w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Brahiłów) ■ śwgł, dr, s, WnNMP, Kołbuk 1998, s. 105; Socjograﬁa, s. 25. ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 105; Socjograﬁa, s. 25. Działyń, m, in rzkat (diec. Płock, arch. Dobrzyń, dek. Lipno) ■ śwgł, mr, s, Św. Trójca, Litak 1996, s. 262. Aneks Działyń, w, gn mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 392, 1765 r. (miasto). Dziatkiewicze (Diatkowicze), w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 276. Dziatkowicze, zob. Didkowicze, w, kij Dzibułki, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Kulików) ■ śwgł, dr, d, Kosma i Damian MM, Kołbuk 1998, s. 182. Dziczki, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Strzeliska Nowe) ■ śwgł, dr, s, ZmPańskie, Kołbuk 1998, s. 190. Dzieduszyce Małe, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Bolechów) ■ śwgł, dr, s, Joachim i Anna, Kołbuk 1998, s. 171 (WnNMP); Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 572 (Zaśnięcie św. Anny); Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 113. Dzieduszyce Wielkie, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Bolechów) ■ śwgł, dr, s, Spotkanie Pańskie, Kołbuk 1998, s. 171 (OczNMP); Skoczylas, Niedatowanyj rejestr, s. 572; Duh, Pawlyszyn, Spis paraﬁi 1782 r.; Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 112. Dziedziłów, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Kulików) ■ śwgł, dr, s, ZmPańskie, Kołbuk 1998, s. 182. Dziekanowice, w, gn rzkat (diec. Gniezno, arch. Gniezno, dek. Gniezno - św. Trójca) ■ śwgł, dr, d, Marcin Bp, Litak 1996, s. 169. Dziekanowice, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Dobczyce) ■ śwgł, mr, s, Maria Magdalena, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 218. Dziekanów (Diakonów), w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Horodło) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 298 (Diakonów). Dziektarzewo, w, pł rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Płońsk) ■ śwgł, mr, s, Katarzyna PM, Litak 1996, s. 267. Dzielińcze, w, pod grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, Jan Ew, Kołbuk 1998, s. 223 (kam); Kondratiuk, Dżereła z istorii, 1791-1792 r. (dek. Ożohowce)͘ Dzierążnia, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Chełm, dek. Zamość) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 304. rzkat (diec. Chełm, dek. Grabowiec) ■ śwgł, dr, s, ZwNMP, ZiPKrzyża Św, Litak 1996, s. 362. Dzierążnia (Dzierzążna), w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Wiślica Pr, dek. Sokolina) ■ śwgł, mr, d, Maria Magdalena, Litak 1996, s. 252. ■ śwpom, mr, par. Dzierążnia, Litak 1996, s. 252. Dzierząźno, zob. Dzierzążno, w, pom Dzierzążna, zob. Dzierążnia, w, san Dzierzążno (Dzierząźno), w, pom rzkat (diec. Włocławek, arch. Gdańsk, dek. Gniew) ■ śwgł, mr, d, Jakub W Ap, Litak 1996, s. 338 (Dzierząźno). Dzierzbice, w, łęcz rzkat (diec. Gniezno, arch. Łęczyca, dek. Kłodawa) ■ śwgł, dr, s, Małgorzata PM, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 191. Aneks Dzierzbin, w, kal rzkat (diec. Gniezno, arch. Kalisz, dek. Stawiszyn) ■ śwgł, mr, s, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 179. Dzierzenin (Dzierżenin), w, maz rzkat (diec. Płock, arch. Pułtusk, dek. Pułtusk) ■ śwgł, dr, d, Tomasz Ap, Jan Ch, Litak 1996, s. 274. Dzierzgoń (Christburg), m, malb rzkat (diec. Chełmno, arch. Malbork, dek. Dzierzgoń) ■ śwgł, mr, k, Katarzyna PM, Litak 1996, s. 163. ■ śwpom, Reformaci, zak, Św. Duch, Litak 1996, s. 528. lut ■ śwgł, Rhesa II, s. 222, 1834 r. (pastorzy od 1576 roku); Die kirchliche Organisation um 1785. Dzierzgowo, w, maz rzkat (diec. Płock, arch. Płock, dek. Janowo) ■ śwgł, mr, s, WnNMP, Wszyscy Św, Litak 1996, s. 265. Dzierzgów, w, kr rzkat (diec. Kraków, arch. Kraków, dek. Jędrzejów) ■ śwgł, dr, d, WnNMP, Klemens Pp, Litak 1996, s. 219. Dzierzkowice, w, lub rzkat (diec. Kraków, arch. Zawichost, dek. Urzędów) ■ śwgł, dr, k, Maria Magdalena, Stanisław Bp, Litak 1996, s. 258. Dzierżążno Małe (Klein Drensen), w, poz lut ■ śwpom, par. Dzierżążno Wielkie, Thomas, Altes und Neues, s. 111, 1750 r.; Werner, Geschichte der evangelischen Parochien, s. 107. Dzierżążno Wielkie (Groß Drensen), w, poz lut ■ śwgł, Werner, Geschichte der evangelischen Parochien, s. 106-108; Merczyng, Zbory, s. 149. Dzierżenin, zob. Dzierzenin, w, maz Dzietrzkowice, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Ter. wieluńskie, dek. Wieruszów) ■ śwgł, dr-mr, d, Jakub W Ap, Litak 1996, s. 206. Dzietrzniki, w, sier rzkat (diec. Gniezno, arch. Ter. wieluńskie, dek. Krzepice) ■ śwgł, Paulini, dr, d, zak, Katarzyna PM, Litak 1996, s. 205, 525 (paraﬁa obługiwana przez paulinów z Wielunia). Dziewierzewo, w, gn rzkat (diec. Gniezno, arch. Gniezno, dek. Łekno) ■ śwgł, mr, s, Jakub W Ap, Litak 1996, s. 171. Dziewięcierz, w, beł grkat (diec. Chełm, arch. Bełz, dek. Potylicz) ■ śwgł, dr, s, PKrzyża Św, Kołbuk 1998, s. 306. Dziewiętniki, w, rus grkat (diec. Lwów, arch. Lwów, dek. Strzeliska Nowe) ■ śwgł, dr, d, Jerzy M, Kołbuk 1998, s. 190 (s); Skoczylas, Oﬁcjalat Lwów, s. 144. Dzięcielec (Dzincelitz, Zinzelitz), w, lęb lut ■ śwgł, Klemp, Protestanci, mapa; Müller, Die Evangelischen Geistlichen Pommerns, II, s. 241-244; Die kirchliche Organisation um 1785. Dziędzielówka, zob. Dzięgielówka, w, brac Dzięgielówka (Dziędzielówka, Dzyndzyłówka), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Sokołówka) ■ śwgł, dr, s, Prakseda PM, Kołbuk 1998, s. 105; Socjograﬁa, s. 73. Dzikowiec, w, san rzkat (diec. Kraków, arch. Sandomierz, dek. Miechocin) ■ śwgł, dr, k, Mikołaj Bp, Litak 1996, s. 247. 369 Dzikowo, w, poz rzkat (diec. Poznań, arch. Poznań, dek. Czarnków) ■ śwpom, pr, par. Nakielno, Litak 1996, s. 280. Dzików (Tarnobrzeg), m, san rzkat (diec. Kraków, arch. Sandomierz, dek. Miechocin) ■ śwpom, Dominikanie, zak, WnNMP, Litak 1996, s. 503 (Tarnobrzeg-Dzików). mojż ■ śwgł, AKMK. AV42, k. 70, 1748 r.; BSSan. I-1450, k. 38, 1765 r.; Liczba głów, s. 393, 1765 r.; Brief History of Tarnobrzeg (dostęp: http://www.shtetlinks.jewishgen.org/ Tarnobrzeg/html/history.htm, 4.09.2004)͘ Dzików Stary (Stary Dzików), w, beł grkat (diec. Przemyśl, dek. Oleszyce) ■ śwgł, dr, s, Demetriusz M, Budzyński, Ludność, II, s. 132; Kołbuk 1998, s. 257. rzkat (diec. Przemyśl, arch. Jarosław, dek. Tarnogród) ■ śwpom, dr, s, Św. Trójca, par. Oleszyce, Litak 1996, s. 402. Dzincelitz, zob. Dzięcielec, w, lęb Dziunków, zob. Dziuńków, m, brac Dziuńków (Dziunków, Dzunków), m, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Wołodarka) ■ śwgł, dr, s, Michał A, Kołbuk 1998, s. 105 (Dziunków); Socjograﬁa, s. 156 (Dzunków, kij). ■ śwgł, dr, s, ZwNMP, Kołbuk 1998, s. 105 (Dziunków); Socjograﬁa, s. 156 (Dzunków, kij). mojż ■ śwgł, Liczba głów, s. 402, 1765 r.; AJZR. 5.2, s. 187, 1765 r. Dziurdziów, w, rus grkat (diec. Przemyśl, dek. Baligród) ■ śwgł, dr, s, NarNMP, Budzyński, Ludność, II, s. 133; Kołbuk 1998, s. 240. Dziurdżówka, zob. Dżurdżówka, w, pod Dzulinki (Dżulinki), w, brac grkat (diec. Kijów-Wilno, arch. Kijów, dek. Teplik) ■ śwgł, dr, s, OpNMP, Kołbuk 1998, s. 105; Socjograﬁa, s. 79; SGKP. II, s. 303 (NMPR). Dzunków, zob. Dziuńków, m, brac Dzurdzynowka, zob. Żurzyńce, w, kij Dzwiniaczka, zob. Zwieniacze, w, brac Dzwonki, w, woł grkat (diec. Łuck) ■ śwgł, dr, s, PPa

Log In

Geografia struktur religijnych i wyznaniowych w Koronie w II połowie XVIII w

Geografia struktur religijnych i wyznaniowych w Koronie w II połowie XVIII w

RELATED TOPICS