Βυζαντινά Σύμμεικτα Τομ. 30 Συμβολή στη μελέτη της στηρίξεως συνεπτυγμένων τρούλλων στη μεταβυζαντινή ναοδομία ΠΑΣΑΛΗ Αφροδιτη ΤΕΙ Λάρισας https://doi.org/10.12681/byzsym.20565 Copyright © 2020 Αφροδιτη ΠΑΣΑΛΗ To cite this article: ΠΑΣΑΛΗ, Α. (2020). Συμβολή στη μελέτη της στηρίξεως συνεπτυγμένων τρούλλων στη μεταβυζαντινή ναοδομία. Βυζαντινά Σύμμεικτα, 30, 31-55. doi:https://doi.org/10.12681/byzsym.20565 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 23/03/2020 06:04:41 | INSTITUTE OF HISTORICAL RESEARCH SECTION OF BYZANTINE RESEARCH NATIONAL HELLENIC RESEARCH FOUNDATION ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΕΘΝΙΚΟ IΔΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ Τομοσ 30 Volume Efi Ragia The Geography of the Provincial Administration Αφροδιτη Πασαλη of the Byzantine Empire (ca 600-1200): I.1. The Apothekai of Asia Minor (7th-8th c.) Συμβολη στη Μελετη τησ Στηριξεως Συνεπτυγμενων Τρουλλων στη Μεταβυζαντινη Ναοδομια ΑΘΗΝΑ • 2020 2009 • ATHENS http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 23/03/2020 06:04:41 | Αφροδιτη Πασαλη Συμβολη στη Μελετη τησ Στηριξεωσ Συνεπτυγμενων Τρουλλων στη Μεταβυζαντινη Ναοδομια* Στὶς βυζαντινές, μονόκλιτες, τρουλλαῖες βασιλικὲς ὁ τροῦλλος εἶχε διάμετρο ἴση μὲ τὸ πλάτος τοῦ ναοῦ καὶ στηριζόταν ἀπευθείας στὴν κατὰ μῆκος καμάρα καὶ στοὺς μακροὺς τοίχους1, ὅπως συμβαίνει σὲ διάφορα παραδείγματα. Ὁ τρόπος αὐτὸς τῆς στηρίξεως μειονεκτοῦσε, κατὰ τὸν Ἀ. Ὀρλάνδο, σὲ δύο σημεῖα, ὡς πρὸς τὸν μεγάλο ὄγκο τοῦ τρούλλου καὶ ὡς πρὸς τὴν ἀνεπαρκῆ στήριξή του λόγῳ ἐλλείψεως ἀντερεισμάτων. Στὴ μεταβυζαντινὴ ἀρχιτεκτονικὴ ὑπάρχει μία κατηγορία ναῶν οἱ ὁποῖοι ἐξωτερικῶς φαίνονται ὡς σταυροειδεῖς ἐγγεγραμμένοι. Ἄλλοτε πάλι, ἕνας δυσανάλογα μικρὸς τροῦλλος ἀναδύεται ἀπὸ μία βαρειά, ἑνιαία στέγη. Οἱ ναοὶ αὐτοὶ ἀποτελοῦν ἕναν ἰδιαίτερο τύπο ἐπιμήκων, μονόκλιτων ναῶν μὲ τροῦλλο ὁ ὁποῖος δὲν καταλαμβάνει ὁλόκληρο τὸ πλάτος τοῦ κτιρίου, ἀλλὰ συμπτύσσεται στὸ κέντρο. Σὲ ὅλες σχεδὸν τὶς περιπτώσεις ὁ χῶρος τοῦ ναοῦ καλύπτεται μὲ διαμήκη ἡμικύλινδρο ὁ ὁποῖος διακόπτεται γιὰ νὰ παρεμβληθεῖ ὁ τροῦλλος, στηριζόμενος στὰ τόξα μετώπου τοῦ διαμήκους ἡμικυλίνδρου πρὸς τὰ ἀνατολικὰ καὶ τὰ δυτικὰ καὶ σὲ ἕνα σύστημα ἐγκάρσιων τόξων ἢ μετώπων καμαρῶν μὲ μικρότερο ἄνοιγμα πρὸς τὰ βόρεια καὶ τὰ νότια. Τὶς περισσότερες φορὲς τὰ ἐγκάρσια τόξα στεγάζονται μὲ ἰδιαίτερες ἀμφικλινεῖς στέγες ἔτσι ὥστε οἱ ναοὶ ἐξωτερικῶς νὰ ἔχουν ὄψη σταυροειδοῦς ἐγγεγραμμένου. * Τὸ θέμα παρουσιάσθηκε ὡς ἀνακοίνωση στὸ 38ο Συμπόσιο Βυζαντινῆς καὶ Μεταβυζαντινῆς Ἀρχαιολογίας καὶ Τέχνης τῆς Χριστιανικῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας, βλ. 38ο Συμπόσιο ΧΑΕ. Πρόγραμμα καὶ Περιλήψεις Εἰσηγήσεων καὶ Ἀνακοινώσεων, Ἀθήνα 2018, 92-93. 1. Α. Ορλάνδος, Βυζαντινοὶ ναοὶ τῆς Ἀνατολικῆς Κορινθίας, ΑΒΜΕ Α΄ (1935), 57-59, 69-70. BYZANTINA ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ 30 (2020), 31-55 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 23/03/2020 06:04:41 | 32 ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΠΑΣΑΛΗ Στὸ «Εὐφρόσυνον ἀφιέρωμα» στὸν Μανόλη Χατζηδάκη ὁ ἀείμνηστος Χ. Μπούρας εἶχε δημοσιεύσει ἄρθρο μὲ τίτλο «Στηρίξεις συνεπτυγμένων τρούλλων σὲ μονόκλιτους ναούς»2. Παλαιότερα, ἄλλοι ἐρευνητὲς ἐντόπισαν ναοὺς μὲ συνεπτυγμένους τρούλλους στὴν Πελοπόννησο, σημείωσαν τὰ προβλήματά τους καὶ ἔκαναν κάποιες τυπολογικὲς διακρίσεις3. Οἱ ἕως τότε χαρακτηρισμοὶ τῶν ναῶν ὡς μονόκλιτες, τρουλλαῖες βασιλικές, ἢ ὡς σταυρεπίστεγες μὲ τροῦλλο, ἀμφισβητήθηκαν. Ὁ Χ. Μπούρας στὸ ἄρθρο του εἶχε διευκρινίσει ὅτι οἱ τρόποι στηρίξεως τῶν συνεπτυγμένων τρούλλων, παρὰ τὴ φαινομενικὴ ὁμοιότητά τους, εἶναι πολλοὶ καὶ ὅτι τὰ σχετικὰ παραδείγματα ἐκτείνονται πέρα ἀπὸ τὴν Πελοπόννησο, στὸν εὐρύτερο γεωγραφικὸ χῶρο τῆς Ἑλλάδας καὶ τῶν Βαλκανίων, καὶ τοὺς κατέταξε σὲ ἐννέα παραλλαγὲς (εἰκ. 1). 2. Χ. Μπούρας, Στηρίξεις συνεπτυγμένων τρούλλων σὲ μονόκλιτους ναούς, 7ο Συμπόσιο ΧΑΕ. Πρόγραμμα καὶ Περιλήψεις Εἰσηγήσεων καὶ Ἀνακοινώσεων, Ἀθήνα 1987, 50-51, Ο Ιδιος, Στηρίξεις συνεπτυγμένων τρούλλων σὲ μονόκλιτους ναούς, Εὐφρόσυνον Ἀφιέρωμα στὸν Μανόλη Χατζηδάκη, τ. 2, Ἀθήνα 1992, 407-416, πίν. 212-216. 3. R. Tranquair, The churches of Western Mani, BSA 15 (1908–1909), 187, 198 πίν. XV, 204 (εἰκ. 3,7,8), 205 πίν. XV, Γ. Σωτηρίου, Χριστιανικὴ καὶ βυζαντινὴ ἀρχαιολογία, Ἀθῆναι 1942, 500, Ν. Μουτσόπουλος, Ἡ ἀρχιτεκτονικὴ τῶν ἐκκλησιῶν καὶ τῶν μοναστηριῶν τῆς Γορτυνίας, ἐν Ἀθήναις 1956, 153-157, Ο Ιδιος, Ἀρχιτεκτονικὰ μνημεῖα τῆς περιοχῆς τῆς ἀρχαίας Βούρας. Ἱστορικὴ καὶ μοφολογικὴ ἐξέτασις, Ἀθῆναι 1958, 8184 καὶ πίν. XXVI, XXVII, XXVIII, XXIX, Ο Ιδιος, Ἡ Παληαχώρα τῆς Αἰγίνης. Ἱστορικὴ καὶ μορφολογικὴ ἐξέτασις τῶν μνημείων, Ἀθῆναι 1962, 241-273, ὅπου τὸ τυπολογικὸ θέμα τυγχάνει γενικῆς ἀντιμετωπίσεως, Ι. Κακούρης, Τὸ μοναστήρι τοῦ Ταξιάρχη τῆς Μουρᾶς στὸ Παλαιοχῶρι Κυνουρίας, Πελοποννησιακὰ ΙΣΤ΄ (1985–1986) [Φίλιον Δώρημα εἰς τὸν Τάσον Ἀθ. Γριτσόπουλον], Ἀθῆναι 1986, 312-321, Θ. Παπαθανασόπουλος, Ἡ ἐκκλησία τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν στὴν Στεμνίτσα, Ἐκκλησίες στὴν Ἑλλάδα μετὰ τὴν Ἅλωση Ι (1979), 217-223, Λ. Μιχαλόπουλος, Ναοί στὸ Καστέλλι τῶν Σπετσῶν, Ἐκκλησίες στὴν Ἑλλάδα μετὰ τὴν Ἅλωση ΙΙΙ (1989), 211-227, Λ. Πολίτη, Ἡ μονὴ Γενεσίου Θεοτόκου στὴν Πλάκα Ἀράχθου, Ἐκκλησίες στὴν Ἑλλάδα μετὰ τὴν Ἅλωση Ι (1979), 137-145, Η Ιδια, Ἡ Χρυσοσπηλιώτισσα τῶν Γουριανῶν Ἄρτας, Ἐκκλησίες στὴν Ἑλλάδα μετὰ τὴν Ἅλωση ΙΙΙ (1989), 140-141, Η Ιδια, Τὸ καθολικὸ τῆς Μονῆς Τσιούκας στὰ Κατσανοχώρια, Ἐκκλησίες στὴν Ἑλλάδα μετὰ τὴν Ἅλωση IV (1993), 75-86, Α. Τζάκου, Τὸ καθολικὸ τῆς Μονῆς Ἄβελ στὴ Βήσσανη τοῦ Πωγωνίου, Ἐκκλησίες στὴν Ἑλλάδα μετὰ τὴν Ἅλωση ΙΙ (1982), 58-66, Κ. Θεοχαρίδου – Μ. Χρυσάφη-Ζωγράφου, Ὁ ναὸς τοῦ Ἁγιώργη Νεμέας, Ἐκκλησίες στὴν Ἑλλάδα μετὰ τὴν Ἅλωση VII (2013), 51-56, Κ. Κάππας – Γ. Φουστέρης, Ἐπανεξέταση δύο ναῶν τοῦ Σοφικοῦ Κορινθίας, ΔΧΑΕ ΚΖ΄(2006), 61-72. BYZANTINA SYMMEIKTA 30 (2020), 31-55 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 23/03/2020 06:04:41 | Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΣΥΝΕΠΤΥΓΜΕΝΩΝ ΤΡΟΥΛΛΩΝ 33 Στὶς μακροχρόνιες ἔρευνές μας στὸν χῶρο τῆς δυτικῆς Θεσσαλίας ἐντοπίσαμε ὁρισμένα μνημεῖα μὲ συνεπτυγμένους τρούλλους καὶ προσπαθήσαμε νὰ κατατάξουμε, ὅσα μπορέσαμε, στὶς ἀντίστοιχες παραλλαγὲς ὅπως τὶς εἶχε ὁρίσει ὁ ἀείμνηστος Καθηγητής, ἐνῶ κάποια ἀπὸ αὐτὰ παρουσιάζουν μικρὲς ἢ μεγαλύτερες ἀποκλίσεις. Μονόκλιτοι ναοί – δεύτερη παραλλαγή: Κατὰ Χ. Μπούρα, τὰ ἐγκάρσια στοιχεῖα εἶναι καμάρες. Γιὰ νὰ ἐπιτευχθεῖ ἡ ἰσοστάθμιση, τὰ τόξα μετώπου τῶν κύριων καμαρῶν γίνονται παχύτερα μὲ τὴ βοήθεια σφενδονίων τὰ ὁποῖα τὶς ἐνισχύουν κατὰ ἀποστάσεις, καταλήγουν δὲ κάτω σὲ ποδαρικά. Ἔτσι, τὰ κλειδιὰ τῶν σφενδονίων καὶ τὰ κλειδιὰ τῶν ἐγκάρσιων καμαρῶν βρίσκονται στὸ ἴδιο ὕψος4. Ἐντοπίσθηκε ὁ ναὸς τῆς Παναγίας Γαλακτοτροφούσας κοντὰ στὸ χωριό Ἀνθούσα Τρικάλων, παρὰ τὸν Ἀχελῶο ποταμό (1799). Στὸ μνημεῖο ἡ διαμήκης καμάρα βρίσκεται ψηλότερα ἀπὸ τὰ ἐγκάρσια τόξα. Ἡ ἰσοστάθμιση ἐπιτυγχάνεται μὲ τὴ χρήση δύο σφενδονίων ποὺ καταλήγουν κάτω σὲ ποδαρικά (εἰκ. 2). Μονόκλιτοι ναοί – τρίτη παραλλαγή: Κατὰ Χ. Μπούρα, τὰ ἐγκάρσια στοιχεῖα ἑκατέρωθεν τοῦ τρούλλου εἶναι χαμηλωμένες καμάρες οἱ ὁποῖες στηρίζονται ἐπάνω ἀπὸ τὰ τόξα μετώπου τῶν μεγάλων καμαρῶν. Ἔχουν τὴ μορφὴ χαμηλωμένων τόξων προκειμένου τὰ κλειδιά τους νὰ βρεθοῦν στὴν ἴδια στάθμη μὲ τὸ κλειδὶ τοῦ διαμήκους ἡμικυλίνδρου5. Ἐντοπίσθηκαν, οἱ ναοί, τοῦ Ἁγίου Γεωργίου στὴν Ἁγία Παρασκευὴ (Τζούρτζια) Τρικάλων (πρὸ 1790) (εἰκ. 3) καὶ τοῦ Προφήτη Ἡλία στὸ Χαλίκι Τρικάλων (1835;). Ὁ δεύτερος εἶναι ναὸς περίπου τετράγωνος σὲ κάτοψη. Ἐδῶ ὁ τροῦλλος ἀντικαθίσταται ἀπὸ τυφλό, σχεδὸν ἡμισφαιρικὸ φουρνικό. Ὁ διαμήκης ἡμικύλινδρος ἔχει μικρὸ μῆκος, 70 ἑκατοστὰ ὁ κάθε βραχίονας. Τὰ ἐγκάρσια στοιχεῖα εἶναι χαμηλωμένα τόξα πλάτους 35 ἑκατοστῶν, ἰσοσταθμισμένα μὲ τὸν διαμήκη ἡμικύλινδρο (εἰκ.4). Τὸ καθολικὸ τῆς μονῆς Προφήτη Ἡλία στὴν Πύρρα Τρικάλων (1859). Ἐδῶ τὰ σφαιρικὰ τρίγωνα τείνουν νὰ γίνουν ἡμιχώνια (εἰκ. 5). Ἐπίσης, ὁ ναὸς τῆς Μεταμορφώσεως τοῦ Σωτῆρος, ἄλλοτε καθολικὸ μονῆς στὸ Χαλίκι Τρικάλων (δόμηση 1783, ἀνακαίνιση 1868), ὅπου τὰ κλειδιὰ τῶν χαμηλωμένων καμαρῶν βρίσκονται περίπου 60 ἑκατοστὰ ψηλότερα 4. Χ. Μπούρας, Στηρίξεις συνεπτυγμένων τρούλλων (σημ.3), 409, 410 σχ. 1β. 5. Χ. Μπούρας, Στηρίξεις συνεπτυγμένων τρούλλων (σημ.3), 409, 410 σχ. 1γ. BYZANTINA ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ 30 (2020), 31-55 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 23/03/2020 06:04:41 | 34 ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΠΑΣΑΛΗ ἀπὸ τὸ κλειδί τῆς διαμήκους καμάρας (εἰκ. 6). Κατὰ Χ. Μπούρα ἡ ἔνατη παραλλαγὴ χαρακτηρίζεται ἀπὸ τὴν πλήρη ὑπερύψωση τῆς ἐγκάρσιας καμάρας ψηλότερα ἀπὸ τὸ κλειδί τῆς διαμήκους καὶ ἀπὸ τὴν ἐμφύτευση τρόπον τινὰ ἑνὸς τρουλλίσκου σὲ αὐτήν6. Ἐπειδὴ ὅμως, στὸν ναὸ τῆς Μεταμορφώσεως τοῦ Σωτῆρος ἡ ὑπερύψωση τῆς ἐγκάρσιας καμάρας δὲν εἶναι πλήρης, τὸ μνημεῖο κατατάσσεται στὴν τρίτη παραλλαγή, ἀλλά, λόγῳ τῆς ἰδιαιτερότητάς του, προσεγγίζει τὴν ἔνατη. Μονόκλιτοι ναοὶ – ὄγδοη παραλλαγή: Ὁ Χ. Μπούρας εἶχε ὁρίσει τὴν ὄγδοη παραλλαγὴ βασιζόμενος στὰ λεχθέντα ἀπὸ τὸν Ἀ. Ὀρλάνδο7, κατὰ τὰ ὁποῖα «σὲ μονόκλιτους ναοὺς μὲ πλάγιους χορούς, μεταξὺ ἀνατολικοῦ καὶ δυτικοῦ τμήματος τοῦ ἡμικυλίνδρου καλύψεως παρεμβάλλεται στενὴ ἐγκάρσια λωρίδα ποὺ καλύπτεται μὲ χαμηλωμένο τυφλὸ θόλο βαίνοντα ἑκατέρωθεν ἐπὶ σφαιρικῶν τμημάτων. Ἡ συνένωση τοῦ σφαιρικοῦ θόλου στὸ μέσον μὲ τὰ τεταρτοσφαίρια τῶν χορῶν γίνεται ὁμαλώτατα μὲ τὴν παρεμβολὴ σφαιρικῶν τμημάτων. Δηλαδή, ἀνάμεσα στὸν τροῦλλο καὶ τὰ τόξα μετώπου τῶν τεταρτοσφαιρίων παρεμβάλλονται τμήματα περιγεγραμμένης σφαίρας καὶ ὄχι κυλινδρικὰ στοιχεῖα»8. Ἐντοπίσθηκε ὁ ναὸς τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου στὸ Δροσάτο Καρδίτσας (τοιχογραφίες 1736– 37). Πρόκειται γιὰ ναὸ κατηγορίας Κ3 τύπου Καραϊσκάκη, σύμφωνα μὲ τὴν κατάταξη μνημείων τῆς περιοχῆς τῶν Θεσσαλικῶν Ἀγράφων ἀπὸ τὸν Ἰ. Καρατζόγλου9 (εἰκ. 7). Τρίκλιτοι ναοί: Ἐντοπίσθηκαν, ὁ ναὸς τοῦ Ἁγίου Νικολάου στὸ Μαυρομάτι Καρδίτσας (1877), ὅπου ὑπάρχουν σφενδόνια, ἀλλὰ τὰ ἐγκάρσια χαμηλωμένα τόξα βρίσκονται πολὺ ψηλότερα καὶ εἰσδύουν μέσῳ ἐπίπεδων τριγώνων στὰ μέτωπα τῶν σφενδονίων (εἰκ. 8), καὶ ὁ ναὸς τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου στὴν Κρυοπηγὴ Καρδίτσας (1902), ὅπου ὑπάρχουν σφενδόνια ποὺ ἰσοσταθμίζουν τὰ τόξα μετώπου τῶν κύριων καμαρῶν μὲ τὰ χαμηλωμένα ἐγκάρσια τόξα (εἰκ. 9). Ἐκτὸς ἀπὸ τὰ προαναφερθέντα μνημεῖα, στὸν εὐρύτερο χῶρο ἐντοπίσθηκαν καὶ ἄλλα μνημεῖα μὲ συνεπτυγμένους τρούλλους ὡς 6. Χ. Μπούρας,Στηρίξεις συνεπτυγμένων τρούλλων (σημ.3), 413, 412 σχ. 3θ. 7. Χ. Μπούρας, Στηρίξεις συνεπτυγμένων τρούλλων (σημ.3),413, 412 σχ. 3η. 8. Α. Ορλάνδος, ΑΒΜΕ, Ε΄ (1939–40), 185-186. 9. Ι. Καρατζόγλου, Ναοὶ ἀθωνίτικου τύπου στὰ Θεσσαλικὰ Ἄγραφα (16ος αἰ.–18ος αἰ.), Διδακτορικὴ Διατριβή, Ἀθήνα 2002, 125, 199-203. BYZANTINA SYMMEIKTA 30 (2020), 31-55 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 23/03/2020 06:04:41 | Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΣΥΝΕΠΤΥΓΜΕΝΩΝ ΤΡΟΥΛΛΩΝ 35 ἀκολούθως κατὰ παραλλαγή: Τὸ καθολικὸ τῆς μονῆς Ζωοδόχου Πηγῆς στὸ Ἀνθοχώρι Μετσόβου (1732), (δεύτερη παραλλαγή), ὅπου ὑπάρχουν σφενδόνια, χωρὶς ποδαρικά, ἐνῶ ὅλοι οἱ θόλοι εἶναι ἰσοσταθμισμένοι (εἰκ. 10). Ὁ ναὸς τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς στὴν Βελωτούλα Εὐρυτανίας (1791), (δεύτερη παραλλαγή), ὅπου ὑπάρχουν συστήματα τεσσάρων τόξων σὲ δύο καθ’ ὕψος στάθμες, μὲ τὰ κλειδιά τους ἰσοϋψῆ κατὰ στάθμη (εἰκ. 11). Στὴν κάτω στάθμη ἀνήκουν τὰ ἡμικυκλικὰ σφενδόνια καὶ τὰ ἐγκάρσια χαμηλωμένα τόξα μεταξὺ τῶν ποδαρικῶν. Τὰ δεύτερα ἔχουν πλάτος 50 ἑκατοστά, ὅσο καὶ τὸ βάθος τῶν ποδαρικῶν. Ἑπομένως δὲν μειώνουν τὴν διάμετρο τοῦ τρούλλου. Γιὰ τὸν λόγο αὐτὸν προστέθηκαν στὴν ἄνω στάθμη τέσσερα χαμηλωμένα τόξα μὲ ἰσοϋψῆ τὰ κλειδιά τους, δύο ἀνατολικὰ καὶ δυτικά, ποὺ πατοῦν στὰ ἐγκάρσια τόξα τῆς κάτω στάθμης σὲ ἐπαφὴ μὲ τὰ ὑποκείμενα σφενδόνια καὶ δύο τόξα στὸν βόρειο καὶ νότιο τοῖχο ποὺ πατοῦν στὰ δύο προηγούμενα. Ἔτσι ἐπιτυγχάνεται μείωση τοῦ πλάτους τοῦ ναοῦ καὶ ὀρθογωνισμὸς τοῦ χώρου. Ὁ ναὸς τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς στὴν Ἀστροβίτσα Αἰτωλοακαρνανίας (1698), (τρίτη παραλλαγὴ) (εἰκ. 12), ὁ ναὸς τοῦ Σωτῆρος Ἀνατολικῆς Φραγγίστας Εὐρυτανίας (1725), (ὄγδοη παραλλαγή), ὅπου ἡ στεφάνη τοῦ τρούλλου δὲν εἶναι πλήρης κύκλος ἀλλὰ πεπλατυσμένη ἀνατολικὰ καὶ δυτικά. Τό ἴδιο σχῆμα ἔχει καὶ τὸ τύμπανο τοῦ τρούλλου, τὸ ὁποῖο εἶναι τυφλὸ καὶ ἐξωτερικὰ γίνεται ὀρθογώνιο (εἰκ. 13), τὸ καθολικὸ τῆς μονῆς Κοζύλης στὴν Πρέβεζα (τοιχογραφίες 1785), (ὄγδοη παραλλαγὴ) χωρὶς ὅμως πλάγιους χοροὺς (εἰκ. 14), ὁ ναὸς τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου, καθολικὸ τῆς Μονῆς Γκριμπόβου Ἰωαννίνων (1764, 1777), (ὄγδοη παραλλαγή), χωρὶς πλάγιους χοροὺς (εἰκ. 15) καὶ ὁ ναὸς τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων Πέτρου καὶ Παύλου στὴν Λευκοθέα (Ἀραχοβίτσα) Ζίτσας Ἰωαννίνων (1778), (ἔνατη παραλλαγή), ἐφ’ ὅσον ἔχουμε πλήρη ὑπερύψωση τῆς ἐγκάρσιας καμάρας, ψηλότερα ἀπὸ τὸ κλειδὶ τῆς διαμήκους καὶ τὴν ἐμφύτευση τρουλλίσκου σὲ αὐτὴν (περίπτωση σταυρεπιστέγου μὲ τροῦλλο) (εἰκ. 16). Τέλος, ἔχουμε τὴν περίπτωση συνεπτυγμένου τρούλλου σὲ νάρθηκα. Πρόκειται γιὰ τὸν ναὸ τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων Νερομάνας Αἰτωλίας (τοιχογραφίες ναοῦ 1372/73, τοιχογραφίες νάρθηκα 1560/1561)10 (τρίτη παραλλαγή), ὅπου ἡ κύρια 10. Σ. Κίσσας, Ἡ Μονὴ τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων Νερομάνας Αἰτωλίας, Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Στερεοελλαδικῶν Μελετῶν, Γ΄ (1971–1972), 30, σχ. 4, 32, σχ. 6, 33, σχ. 7. BYZANTINA ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ 30 (2020), 31-55 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 23/03/2020 06:04:41 | 36 ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΠΑΣΑΛΗ καμάρα διατάσσεται ἐγκαρσίως πρὸς τὸν ἄξονα τοῦ ναοῦ (εἰκ. 17). Τὰ κλειδιὰ τῆς ἐγκάρσιας καμάρας βρίσκονται μὲν ψηλότερα ἀπὸ τὸ κλειδὶ τῆς κύριας (ὅπως συμβαίνει στὴν ἔνατη παραλλαγή), ὅμως, ἡ ὑπερύψωση δὲν εἶναι πλήρης. Ἐπίσης ἐντοπίσθηκαν μνημεῖα μὲ συνεπτυγμένους τρούλλους, τὰ ὁποῖα παραθέτουμε χωρὶς νὰ τὰ κατατάξουμε σὲ παραλλαγές, λόγω ἐλλείψεως ἐπαρκῶν σχεδίων ἀποτυπώσεων καὶ φωτογραφικοῦ ὑλικοῦ: οἱ ναοὶ τῆς Ἁγίας Τριάδας στὸ Πισοδέρι Φλώρινας (1730)11, τοῦ Ἁγίου Ζαχαρία στὴν Καστοριὰ (περιοχὴ Γράμμου) (τέλους ΙΣΤ΄ – ἀρχῶν ΙΖ΄αἰ.)12, τὸ καθολικὸ τῆς μονῆς Γενεσίου τῆς Θεοτόκου Ραφταναίων στὰ Τζουμέρκα13 καὶ τὸ καθολικὸ τῆς μονῆς Ροδιᾶς στὴ Βίγλα Ἄρτας (μέσα ΙΘ΄ αἰ., τοιχογραφίες 1884)14. Συνοψίζοντας, διαπιστώνουμε ὅτι οἱ ἀρχιτέκτονες τῶν χρόνων τῆς Τουρκοκρατίας προσπαθοῦσαν νὰ κατασκευάσουν τρούλλους, ἐπαναλαμβάνοντας τὴν συμβολική τους μορφή, μετριάζοντας ὅμως τὶς δυσκολίες δομῆς ποὺ ἀνακύπτουν ὅταν ὁ τροῦλλος ἔχει μεγάλη διάμετρο καὶ στερεῖται ἀντερεισμάτων. Ἔτσι δημιούργησαν δύο ἐγκάρσια τόξα ποὺ ζευγνύουν τὰ δύο τμήματα, ἀνατολικὸ καὶ δυτικὸ τῆς διαμήκους καμάρας καὶ στήριξαν τρούλλους πολὺ μικρότερης διαμέτρου ἀπὸ τὸ πλάτος τοῦ χώρου ποὺ πρόκειται νὰ καλύψουν. Τὰ ἐγκάρσια αὐτὰ τόξα, ἐπίσης, λειτουργοῦν ὡς ἀντερείσματα, παραλαμβάνοντας τὰ ὑπερκείμενα φορτία καὶ μεταφέροντάς τα στὶς ὑποκείμενες τοιχοποιίες. Ἀπὸ τὰ σχετικὰ παραδείγματα ποὺ ἔχουν κατὰ καιρούς παραθέσει οἱ προαναφερθέντες ἐρευνητὲς καὶ ἀπὸ ὅσα παρουσιάζονται στὴν παρούσα μελέτη, εἶναι 11. N. Moutsopoulos, The churches of the Prefecture of Florina, Thessaloniki 1966, πίν. 53-54. 12. Μ. Μιχαηλίδης, Ὁ ναός τοῦ Ἁγίου Ζαχαρία Καστοριᾶς, ΑΔ 22 (1967) Α΄ Μελέται, 77-86. 13. Κ. Ζήνδρου, Σύντομη ἐπισκόπηση τῆς αρχιτεκτονικῆς τῶν ἐκκλησιαστικῶν μνημείων στὴν περιοχή τῶν Τζουμέρκων, Πρακτικὰ Α΄ Ἐπιστημονικοῦ Συνεδρίου γιὰ τὰ Τζουμέρκα, Ἰωάννινα 2008, 73 εἰκ. 4. 14. Β. Παπαδοπούλου, 8η Ἐφορεία Βυζαντινῶν Ἀρχαιοτήτων, ΑΔ 43 (1988) Χρονικά, 321, πίν. 184β, Σ. Μαμαλοῦκος, Τὸ τέλος τῆς «Παράδοσης» στὴ ναοδομία. Τὸ παράδειγμα τῆς Ἠπείρου, Α΄ Ἐπιστημονικὸ Συμπόσιο τῆς Νεοελληνικῆς Ἐκκλησιαστικῆς Τέχνης. Β΄ Ἀμφιθέατρο Θεολογικῆς Σχολῆς Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν. 14-15 Μαρτίου 2008. Πρακτικά, Ἀθήνα 2009, 171, 181 εἰκ. 1, 188 εἰκ. 13. BYZANTINA SYMMEIKTA 30 (2020), 31-55 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 23/03/2020 06:04:41 | Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΣΥΝΕΠΤΥΓΜΕΝΩΝ ΤΡΟΥΛΛΩΝ 37 φανερὸ ὅτι, στὴν προσπάθεια συμπτύξεως τῶν τρούλλων ἀναπτύχθηκαν κατὰ τόπους διαφοροποιήσεις στὶς διατάξεις τῶν θόλων καὶ ποικιλία στὸν τρόπο στηρίξεως μὲ χαρακτήρα αὐτοσχεδιαστικό. Ἡ ἐπινόηση τῆς ὑποστηρίξεως συνεπτυγμένων τρούλλων ἐφαρμόστηκε, ὄχι μόνο σὲ μονόκλιτους, ἀλλὰ καὶ σὲ τρίκλιτους ναούς. Ὁ Χ. Μπούρας θεώρησε ὅτι τὸ θέμα εἶναι κυρίως κατασκευαστικὸ καὶ ἐλάχιστα τυπολογικό. Ἡ ἐφαρμογὴ τοῦ συστήματος καλύψεως ναῶν μὲ συνεπτυγμένους τρούλλους δὲν ἔβλαψε διόλου τὴν λειτουργικότητα, τὸν φωτισμὸ καὶ τὴν μορφολογία τοῦ ἐσωτερικοῦ χώρου. Κατάφερε ὅμως νὰ διατηρήσει τὸ συμβολικὸ στοιχεῖο τοῦ τρούλλου, νὰ ἀποφύγει τὴ χρήση κιόνων καὶ νὰ δώσει στὰ περισσότερα μνημεῖα ἐξωτερικὴ ἐμφάνιση σταυροειδοῦς ἐγγεγραμμένου τύπου ἐξομαλύνοντας ἢ μειώνοντας τὰ ὑπάρχοντα δομοστατικὰ προβλήματα. BYZANTINA ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ 30 (2020), 31-55 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 23/03/2020 06:04:41 | ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΠΑΣΑΛΗ Εἰκ. 1. Παραλλαγές τρόπων στηρίξεως συνεπτυγμένων τρούλλων κατὰ Χ. Μπούρα. 38 BYZANTINA SYMMEIKTA 30 (2020), 31-55 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 23/03/2020 06:04:41 | 39 Εἰκ. 2. Τρίκαλα – Ἀνθούσα, Παναγία Γαλακτοτροφούσα παρὰ τὸν Ἀχελῶο ποταμὸ (1799) δεύτερη παραλλαγή). Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΣΥΝΕΠΤΥΓΜΕΝΩΝ ΤΡΟΥΛΛΩΝ BYZANTINA ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ 30 (2020), 31-55 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 23/03/2020 06:04:41 | ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΠΑΣΑΛΗ Εἰκ. 3. Τρίκαλα – Ἁγία Παρασκευὴ (Τζούρτζια), Ἅγιος Γεώργιος (τοιχογραφίες 1790) (τρίτη παραλλαγή). 40 BYZANTINA SYMMEIKTA 30 (2020), 31-55 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 23/03/2020 06:04:41 | 41 Εἰκ. 4. Τρίκαλα – Χαλίκι, Προφήτης Ἡλίας (1835;) (τρίτη παραλλαγή). Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΣΥΝΕΠΤΥΓΜΕΝΩΝ ΤΡΟΥΛΛΩΝ BYZANTINA ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ 30 (2020), 31-55 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 23/03/2020 06:04:41 | ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΠΑΣΑΛΗ Εἰκ. 5. Τρίκαλα – Πύρρα, καθολικὸ μονῆς Προφήτη Ἡλία (1859) (τρίτη παραλλαγή). 42 BYZANTINA SYMMEIKTA 30 (2020), 31-55 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 23/03/2020 06:04:41 | 43 Εἰκ. 6. Τρίκαλα – Χαλίκι, καθολικὸ μονῆς Μεταμορφώσεως τοῦ Σωτῆρος (1783, 1868) (τρίτη παραλλαγή). Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΣΥΝΕΠΤΥΓΜΕΝΩΝ ΤΡΟΥΛΛΩΝ BYZANTINA ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ 30 (2020), 31-55 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 23/03/2020 06:04:41 | ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΠΑΣΑΛΗ Εἰκ. 7. Καρδίτσα – Δροσάτο, Ἅγιος Ἀθανάσιος (1736- 1737) (ὄγδοη παραλλαγή). Σχέδια Ἰ. Καρατζόγλου. 44 BYZANTINA SYMMEIKTA 30 (2020), 31-55 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 23/03/2020 06:04:41 | 45 Εἰκ. 8. Καρδίτσα – Μαυρομάτι, Ἅγιος Νικόλαος (1877) (τρίκλιτος ναός). Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΣΥΝΕΠΤΥΓΜΕΝΩΝ ΤΡΟΥΛΛΩΝ BYZANTINA ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ 30 (2020), 31-55 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 23/03/2020 06:04:41 | ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΠΑΣΑΛΗ Εἰκ. 9. Καρδίτσα – Κρυοπηγή, Κοίμηση Θεοτόκου (1902) (τρίκλιτος ναός). 46 BYZANTINA SYMMEIKTA 30 (2020), 31-55 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 23/03/2020 06:04:41 | 47 Εἰκ. 10. Μέτσοβο – Ἀνθοχῶρι, καθολικὸ μονῆς Ζωοδόχου Πηγῆς (1732) (δεύτερη παραλλαγή), ἐσωτ. φωτ. πηγή: διαδίκτυο argesnet.eu Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΣΥΝΕΠΤΥΓΜΕΝΩΝ ΤΡΟΥΛΛΩΝ BYZANTINA ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ 30 (2020), 31-55 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 23/03/2020 06:04:41 | ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΠΑΣΑΛΗ Εἰκ. 11. Εὐρυτανία – Βελωτούλα, Ζωοδόχος Πηγὴ (1791) (δεύτερη παραλλαγή). Σχέδια Ἀθ. Ζιάκας. 48 BYZANTINA SYMMEIKTA 30 (2020), 31-55 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 23/03/2020 06:04:41 | 49 Εἰκ. 12. Αἰτωλοακαρνανία – Ἀστροβίτσα, Ἁγία Παρασκευὴ (1698) (τρίτη παραλλαγή). Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΣΥΝΕΠΤΥΓΜΕΝΩΝ ΤΡΟΥΛΛΩΝ BYZANTINA ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ 30 (2020), 31-55 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 23/03/2020 06:04:41 | ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΠΑΣΑΛΗ Εἰκ. 13. Εὐρυτανία – Ἀνατολικὴ Φραγγίστα, ναὸς τοῦ Σωτῆρος (1725) (ὄγδοη παραλλαγή). Σχέδια Χαρ.-Δ. Τζήμας. 50 BYZANTINA SYMMEIKTA 30 (2020), 31-55 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 23/03/2020 06:04:41 | 51 Εἰκ. 14. Πρέβεζα, καθολικὸ μονῆς Κοζύλης (1785) (ὄγδοη παραλλαγή), χωρὶς χορούς. Σχέδια Κ. Σούρδη. Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΣΥΝΕΠΤΥΓΜΕΝΩΝ ΤΡΟΥΛΛΩΝ BYZANTINA ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ 30 (2020), 31-55 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 23/03/2020 06:04:41 | ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΠΑΣΑΛΗ Εἰκ. 15. Ἰωάννινα – Γκρίμποβο (1764, 1777) (ὄγδοη παραλλαγή), χωρὶς χορούς. Σχέδια Μ. Ε. Χατζηγιάννης. 52 BYZANTINA SYMMEIKTA 30 (2020), 31-55 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 23/03/2020 06:04:41 | 53 Εἰκ. 16. Ἰωάννινα – Λευκοθέα (Ἀραχοβίτσα) Ζίτσας, Ἅγιοι Ἀπόστολοι Πέτρος καὶ Παῦλος (1778) (ἔνατη παραλλαγή). Σχέδια Ἀνδρ. Νασιούλη.. Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΣΥΝΕΠΤΥΓΜΕΝΩΝ ΤΡΟΥΛΛΩΝ BYZANTINA ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ 30 (2020), 31-55 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 23/03/2020 06:04:41 | Εἰκ. 17. Αἰτωλία, Ἅγιοι Ἀπόστολοι Νερομάνας (τοιχογραφίες ναοῦ 1372/73, τοιχογραφίες νάρθηκα 1560/61) (τρίτη παραλλαγή). Σχέδια Σ. Κίσσας. Φωτογραφίες Ἑ. Κατσούλη. 54 ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΠΑΣΑΛΗ BYZANTINA SYMMEIKTA 30 (2020), 31-55 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 23/03/2020 06:04:41 | Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΣΥΝΕΠΤΥΓΜΕΝΩΝ ΤΡΟΥΛΛΩΝ 55 A Contribution to the Study of Supporting Systems of Abbreviated Domes in Post-Byzantine Architecture During both the Byzantine era and that of Turkish rule there appeared a special type of elongated single-nave church with a dome, which does not occupy its entire span, but is abbreviated in the middle of the building. In almost every case, the church is covered with a longwise semi-cylinder interrupted by the dome which is supported by the metope arches of the semi-cylinder both to the east and to the west in a system of transverse vaults or metope arches with smaller span to the north and to the south. In “Ευφρόσυνον Αφιέρωμα” to Manolis Hatzidakis Professor Ch. Bouras published an article entitled “Supportιng systems of abbreviated domes over single- nave churches”. In western Thessaly and its wider vicinity we have located monuments with abbreviated domes and we are presenting them in an effort to classify them in the respective variation, as defined by the late Professor. From the relevant specimens, it is obvious that in the attempt to abbreviate the domes, variations of the layout of the vaults had been developed. The application of this system has succeeded in maintaining the symbolic element of the dome, by avoiding the use of columns and providing most monuments with an external appearance of a cross-in-square domed type smoothening out or reducing the existing structural issues. BYZANTINA ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ 30 (2020), 31-55 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 23/03/2020 06:04:41 | http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 23/03/2020 06:04:41 | Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)