Doze femes (noveles)

Doze femes (Doze fèmes), c' est on live da Joël Thiry k' a vudî e 2008. Il a stî eplaidî å Muzêye do Pårlaedje e l' Årdene.

Les tecses sont ratournés e francès vizon vizu.

Kékes tecses avént ddja rexhou dvant dins Singuliers.

C' est doze pititès noveles, mins tot l' contråve di des cenes a l' aiwe di rôze. Vaici, on direut minme : end a nén ene ki s' atcheve avou ene plaijhante fén.

Mins on n’ s’ è sbare nén : li scrijheu nos aveut-st advierti dins si adrovaedje :

Li veye, c' est come ene coûsse d' ostakes ki tos les vicants î dvèt passer.

Tolminme, c' est cial purade 12 drames ki 12 pîces di vicåreye.

Tchaeke novele raconte li vicåreye d' ene comere di dvinltins (inte 1920 et 1970, a ene rawete près). Mins gn a eto 12 portraits di vraiyès femes d' enute, onk po-z ataker tchaeke sipoûle. Po dire li veur, gn a 11 comeres ey èn ome. Ces-cials divrént ravizer les eroyenes do live. Les fotos des doze vraiyès femes ont stî saetcheyes pa Philippe Renard.

Tchaeke novele a inte 1 ene 3 pådjes, et l' tite, c' est li ptit no do mwaisse personaedje, ene comere, dabôrd. Gn a kel 9inme, Leya, ki n' a … k' ene seule pådje. Po fé on ptit roman avou fok ene pådje, i fåt esse capåbe !

Li coviete do live, c' est eto on portrait di ci fotografe la ki xhene li tåvlea del dierinne cene da Linåd da Vinci. Avou li scrijheu å mitan, el plaece di Djezus-Cri, et les dozes femes dins l' minme posteure ki les doze apoisses sol pondeure e kession.

L' adrovaedje est scrît e francès pa Michel Francard.

• Victwere : A céncwante ans, ele divént sote - u fwait ele les cwanses di l' esse ? - pask' ele tuze ki si ome nel riwaite pus, et-z è vey voltî ene ôte.
• Emilyinne : Ele s' a fwait djosté pa ene cavale k' aveut s' polin cwand elle av' 14 ans, et-z è dmorer stroupieye. E leu måjhon, on-z est foirt catolike, et on tuze ki c' est ene pûnicion do Bon Diu. Mins a cåze di cwè ? Po fé penitince, ele promete li voye a Notru-Dame di Biarin. Mins gn ava la nou miråke…
• Sara : Sara si mame a peté evoye avou s' galant, on Brusler, pask' el pere ni lyi vleut nén dner si intrêye. Sara rvént al cimintire do viyaedje et rescontere … si mononke. Li veye est drole, télcô : Sara s' a fwait fote a l' ouxh del måjhone di s' mame pask' ele voleut spozer … èn Arabe.
• Aline : Ene gaminete va a l’ etermint da mononke Victor : « cwatru-vint-z ans, pont d’ efant, ene forteune et ene volêye di fiyoûs. »
• Valantine : Ene kimere ki vout viker al libe, pu tot d’ on côp, s’ amouratche d’ on djalot. Ça dveut må tourner !
• Louwisse : Si pere a potchî so ene mene djusse après l' liberåcion. Si mame end a divnou come sote tot on tins. Et leye, ele ratind famile, et k' ele poite co l' doû...
• Djuliye : Tins del guere, on camion d’ Almand lyi vént haper s’ fi pol moenner al werbestele. Mins l’ ké d’ ses deus valets ?
• Emma : Ene Almande di Bavire k' a yeu èn efant avou on prijhnî walon, et k' el vént rtrover après set ans avou s' fi Dîter. Li rtrover ?
• Leya : Piede si galant pask' on l' a stî ratinde did ttå matén, tot rivnant del fontinne. Mins… i n' voet nén voltî les cmeres ki dmorèt dijh munutes a rén !!! (c' est l' novele ki tént so ene seule pådje).
• Lora : Ene pitite waeraxhe gaminete di 13 ans, ki tome so s' pa, ene sôlêye, ki docsene si mame.
• Meliye : Co ene k' a stî zimboum divant di s' maryî. Tins kel pere broye li manaedje, d' raedje, li mame tuze a on laid vî djonne ome a lyi fé spozer.
• Adline : ene djonne crapåde ki tchante come on råskignoû (mî k' on råskignoû, shonne-t i) cwand ele va a Måtche pa on pî-pazea. Mins on djoû, on l' ratind et on l' foircixh. Kî k' c' est bén, sabaye ? Siya, on l' sårè bén on djoû.

Les istweres si pasnut dins on viyaedje do payis d' Måtche-el-Fåmene. C' est Tchantrele, Il a on hamtea : Molén-Sint-Mårtén, et ene pitite gåre Riyon-e-l'-Årdene. Gn a eto l’ hamtea « des Fagnes ». C' est tos forveyous viyaedjes, kécfeye rashious so des vraiys nos d’ plaeces. Gn a djusse Baconfwè (la k’ gn a on docteur) k’ est vraiy.

C' est sovint åtoû del guere di 40. Victwere s' a fwait mesbridjî d' on tchvå e 1936, et va e perlinaedje a Biarin e 1941. Emma a cnoxhou si ome e 1942, et l' vént rtrover diviè 1948. Louwisse si pa potche so ene mene e 1946. Sara cwite Tchantrele po s' maryî sins l' consintmint d' ses parints e 1951. Mins si feye ni rvént so l' aite do viyaedje k' eviè 1985. Po « Adline », on date les troes bokets di s’ vicåreye k’ on raconte : 1939, 1952, 1964.

Li cotoû sociolodjike di totes les noveles est l’ minme : l’ Årdenewårdiveuse del mitan do 20inme sieke, foû straegne avou l’ moråle, ki sacwants comeres sayèt di s’ è dislaxhî. Sovint tot l’ payant foirt tchir !

Ene Årdene foirt catolike eto, pa côps a môde di rlidjon-penitince. Insi Victwere est seure ki c’ est a cåze d’ ene fåte k’ elle a stî pitêye pa ene cavale. Elle a prometou l’ voye a Notru-Dame di Biarin po ça. On aprind ki les pretchmints di l’ Eglijhe d’ adon, c’ est k’ el guere di 40 a-st arivé po puni les petchîs des djins.

Mins c’ est pattavå l’ Urope insi. Metans el Bavire, Emma l’ Almande, k’ a yeu èn efant avou on prijhnî, si fwait evoyî des påters di pourcea, et spiyî ses cwåreas.

Li prumî hagnon nos fwait moussî todroet dins ene sacwè d' poenneus : èn ome ki potche so ene mene (Louwisse), ene feme k' erva a l' otobusse, tot plorant come ene madlinne (Emma); ene feme ki s' riwaite divant s' miroe, et s' fé do mwais sonk po vey s' elle est co bele (Victwere).

Li fén s' atcheve cobén pa on pont di dmande. On n' sait nén si Louwisse piedrè si efant : l' aiwe ki l' fordjetante plante (dandjreus del rowe) a dmoré dvins a stî metowe dins l' sope, mins li schayteu a tapé l' bohêye evoye kécfeye divant k' ele ni l' epweznêye… Emma l’ Tîxhone erva e s' payis, mins on n' sait nén si l' pa di si efant, Arice, s’ muchyî ene samwinne å lon po nel nén rescontrer, u ôte tchoi… Ki va-t i ariver a Lora, cwand s’ pa sôlêye « li ståre sol pavé come ene vôte ki s’ displake do plafond » ?

Cwand l’ toele toume, c’ est sovint avou ene coûte fråze…

• avou ene dimande k’ on n’ î respondrè nén… :

Kimint fé po peri divant l’ fén do bay, cwand on-z est stoupyî e 1940 ? (Valantine)

• ki ramoenne å boket k’ esteut a l’ tiesse del novele (adon, tote li novele, c’ esteut on rtoû en erî) :

- Man, vos av' dit : londi (Emma)

• Des ôtes côps, li cloyaedje definitif, tot s’ mocant des doûcès creyances des djins :

Pont d’ miråke ci djoû la a Biarin. (Emilyinne)

• … u k’ esplike tote li novele :

Dji vs prezinte Hassan, mi ome dispoy bénvite dijh ans. (Sara)

Dijh côp so doze, c’ est on dfoûtrin raconteu. Mins po desu noveles (Aline et Lora), c' est ene pitite feye ki raconte leye-minme.

Mins po « Aline »

Li motlî est foirt ritche. Et des mots d' on payis la k' on n' a waire sicrît.

• acoûsse (p. 23)
• astchaforné (p. 83)
• cherlou (p. 79)
• djåkiner (p. 17)
• douf (p. 61).
• emîler (p. 61)
• flåzer (p. 17)
• kibouyter (p. 83)
• kitchinter (p. 89)
• låspi (p. 35)
• marinde (p. 75)
• pår (p. 25)
• råbyî (p. 89)
• ratchemi (p. 79)
• sinta (p. 41)
• vivete (p. 31)

Les noûmots sont purade des calcaedjes do francès :

• gratisse (p. 61)
• insule (p. 71)
• distribouwer (p. 79).

Gn a des clapantès ratourneures. Gn a eto des calcaedjes do francès, mots et ratourneures.

• divizer avou s’ galant foû tchandele (p. 75)
• des paroles come des scordjires (p. 83)
• mete li doet dou k’ ça grete (p. 79)
• Si l’ diåle est pus toursiveus, c’ est k’ il est pus vî.

Li croejhete est sovint bén respectêye.

Gn a minme des vîs traits cåzu disparexhous ouy

• eployaedje di "å" et "do" divant èn infinitif :

Il aveut prometou do les fé vni (p. 71)

Ele fwait li minme priyire å s’ levant (p. 91)

• Fråze tipike avou on viebe sins djin.

I n’ fwait nén a trover Arice (p. 71)

Mins pacô, gn a sacwants francijhas d’ croejhete. Copurade, on trouve cåzu toltins les pårticipes erireces eployîs avou l' viebe "aveur" ki s' acoirdèt avou l' droet coplemint metou padvant (dabôrd k' i n' divrént nén bodjî).

Cwand il a veyou l’ bodene da Meliye, i l’ a do côp dåné (p. 89, nén dânêye)

C' est l' lete k' Emma av' sicrît (p. 71, nén av sicrîte)

Li rîle des troes cossounes n’ est nén todi respectêye.

Tolmonde ricwirt si cpagnêye (p. 97, nén ricwîrt s’ kipagnèye.)

Li scrijheu note l’ accint d’ on payis metou inte Måtche e l’ Rotche.

Li betchfessî å est sovint « â », mins pacô « au » (ortografyî « ô ») : Mautche, pacô les deus : rawaurdè & rawârder (rawårder, p. 67). Mins mohone (måjhone), a môde di Lidje

Li betchfessî OI est « wa » (pwartè, mwartî).

Li betchfessî sch est « sch » (chèle, choupe, chayteu).

Les viebes del prumire, deujhinme troke di viebes e walon|deujhinme]] et troejhinme troke di viebes e walon|troejhinme]] sôres ont leus infinitifs avou l’ cawete -è (rawârdè, kimincè, râbyè).

Li spotchåve voyale est « i ». Mins ele si candje e "o" divant on L. (dj' olî a dit...)

I mostrèt ene ôte cwålité do stîle da Djowel Tiri : des coûtès fråzes.

Cwand l' tchampete, tot dshoflé lyi a anoncî l' novele, elle a potchî so s' velo. Les vijhéns ont bén sayî, mins i n' ont nén plou l' espaitchî d' aprotchî si ome, li vinte drovou, les boyeas stårés, k' onk aveut rsayî di rtchôkî e plaece, hinkeplink.

Ça fjheut a poenne kékes djoûs ki Hinri esteut rintré d' deportåcion, k' i s' aveut ddja ataké ås reperåcions di s' måjhone et des atnances k' avént stî disvintrêyes a plaeces a l' Ofinsive.

I rivneut do Bwès do Sårt avou ene tcherêye. Ene rowe do tchår a passé so ene mene. Et Hinri tneut les guides... (p. 53)

Ene des foices des noveles, c' est di ramasser les cåzaedjes. Nén on mot dipus k' i n' fåt. Après on court cåzaedje, on court racontaedje. Egzimpe :

Li londmwin, ttå matén, li champete lezî fwait ene vizite.

- Vos n' ploz nén dmorer la. I gn a ene pinsion d' famile è viyaedje d' a costé.

Nén pus d' rimostrance ni d' mançaedje. L' air pus amayî ki corcî. Çoula shonne drole å valet, mins si mere n' î voet nole maliçté:

- Cisse måjhon la est on pô l' nosse. Si vos sepoz dou çki Arice overe, dihhoz lyi ki Emma et Dîter sont arivés.

Li tchampete potche so s' velo :

- Vos n' ploz nén dmorer la. Fåt baguer.

Emma dmeure. (p. 69).

On dimegne d’ esté. On va sol vesprêye. Li slo cmince a baxhî, mins del minme manire k’ il a blamé tote li djournêye, i lût co gratisse. On ledjir shofla sowe les souweurs et fwait des cretlea sol bî. Cåzu nou brut. I fwait douf.

• Bokets foû do live (mwaisse modêye, (sol waibe "Li walon d' emon nozôtes"))
• "Louwisse" et "Emma" (e rfondou, (so l' Aberteke))
• Corwaitaedje odio (sol waibe «Amon Lorint»)