Papers by Salvijus Kulevičius
Trimarium, 2023
(EN) The myth of the Great Patriotic War (1941–1945) lost its power and significance in Lithuania... more (EN) The myth of the Great Patriotic War (1941–1945) lost its power and significance in Lithuania shortly after the restoration of the country’s independence in 1990. The concept of the Great Patriotic War was hastily abandoned, with part of the Soviet monuments meant to promote this myth being dismantled and Victory Day (May 9) no longer being celebrated. However, the Soviet military cemeteries remained. Being behind the horizons of the great Lithuanian narratives, they did not attract much attention until the 21st century, when the neighbouring state began taking an interest in them and using them for their benefit. They started getting suspicious looks from Lithuanians after the beginning of the Russian invasions of Ukraine in 2014 and 2022. Then, the cemeteries began to be seen as relics of the Soviet occupation regime and exposed as instruments of Russia’s current soft power. So they are not the past. These are places that have not lost their ideological charge and potential, spreading stories that are inconsistent with national Lithuanian narratives, masking the occupation, and suggesting that we remember the liberation.
The publication looks back at the origins of the Soviet Great Patriotic War military cemeteries and the main moments of their formation, first and foremost perceiving them from the perspectives of politics of memory and using appropriate research instruments. These sites have little in common with the original burial sites and were essentially created as propaganda tools in keeping with best practices in memorial design. In addition to being burial sites, they were constructed to spread the myth of the Great Patriotic War and other great Soviet narratives. The work examines what makes these places so special and convenient, and what meanings and narratives they were created to convey.
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Šiaurietiški atsivėrimai, 2023
(LT) Tęsiamas 2018 m. pradėtas Pasvalio krašto senųjų vėjo malūnų istorijai, etnografijai ir pave... more (LT) Tęsiamas 2018 m. pradėtas Pasvalio krašto senųjų vėjo malūnų istorijai, etnografijai ir paveldui skirtas straipsnių ciklas. Šis jau paskutinis ciklo straipsnis, kaip ir ankstesni, paremtas Pasvalio krašto muziejaus ir Vilniaus universiteto Istorijos fakulteto organizuotose ekspedicijose surinkta sakytinės istorijos (žmonių atsiminimų) medžiaga. Viliamasi, kad pu- blikacija padės atkreipti dėmesį į dar kelių išlikusių malūnų liūdnas realijas ar bent jau užfiksuos ir paskleis žmonių liudi- jimus, prisiminimus apie juos.
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Šiaurietiški atsivėrimai, 2022
(LT) Lietuvos vėjo malūnų istorija tebeskendi miglose. Turime viso labo kelias apibendrinančio po... more (LT) Lietuvos vėjo malūnų istorija tebeskendi miglose. Turime viso labo kelias apibendrinančio pobūdžio Lietuvos vėjo malūnų istorijai ir etnografijai skirtas publikacijas, kurios pasirodė dar XX a. 7–9 deš. ir vis perpasakojamos iki pat šiol. Gerokai daugiau parengta konkrečių malūnų aprašymų, kurie kartas nuo karto nudžiugina besidominčius malūnų istorija, tačiau iš jų sunku susidaryti bendresnį ar išsamesnį vaizdą apie šio palikimo praeitį. Nuo 2017 m. vykdomi Pasvalio krašto (rajono) senųjų vėjo malūnų kompleksiniai tyrimai leidžia susidaryti kiek pilnesnį vaizdą ir papildyti, patikslinti ar koreguoti „bendrosios“ malūnų istorijos faktus, sukurti naujas prielaidas ar įžvalgas. Šiame, jau ketvirtajame ciklo straipsnyje, pasidalysime kai kuriomis su vėjo malūnų istorija ir šių malūnų bendruomene susijusiomis įžvalgomis ir apibendrinimais.
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Lietuvos istorijos studijos, 2022
(EN) Heritage Industry, or Lithuanian Notions of the Manor in the 21st Century Summary. For decad... more (EN) Heritage Industry, or Lithuanian Notions of the Manor in the 21st Century Summary. For decades, the notion of a manor was basically unequivocal in the Lithuanian society-it was related to Polish influence (which means it is not ours, Lithuanian). This was the result of political and cultural conflicts between the two nations, a struggle for the power of expression of great narratives and historical memory. The manor with its history and heritage was depicted in negative or at least gloomy colors. Such notions dominated in the consciousness of Lithuanians almost during the whole 20 th century. In the second half of the 1980s, the first seeds of alternative or novel notions of the manor emerged in Lithuania. In about 2000, the business discourse appropriated manor culture to create their own notion as developers of products and services for consumers. This paper presents the genesis of this notion, its peculiarities, expressions, and interactions with Lithuanian identity and historical memory. One of the conclusions of the research is that around 2010, a fundamental turning point occurred in the concept and notion of Lithuanian manors, as they came to be associated with native Lithuanian culture and identity-associated, yet not unconditionally accepted. The new role of the manor presents an interesting phenomenon. Manor culture is perceived as attractive because of its different, exotic, and unknown culture.
(LT) Dešimtmečius dvaro vaizdinys lietuvių visuomenėje iš esmės buvo vienareikšmis-tai lenkų (vadinasi,-ne mūsų) istorija ir savastis. Tai buvo dviejų tautų politinių, kultūrinių ir atminčių konfliktų pasekmė. Tautines ištakas turėjęs konfliktas sovietmečiu įgijo ir kitą pavidalą-klasių kovos, kai vienoje pusėje atsidūrė vėlgi tas pats dvaras, o kitoje-baudžiauninkas, valstietis, lietuvis. Dvaras pieštas neigiamomis ar bent jau niūriomis spalvomis. Toks vaizdinys lietuvių sąmones valdė beveik visą XX a. XX a. devinto dešimtmečio antroje pusėje Lietuvoje pasirodė pirmųjų alternatyvių ar naujų dvaro vaizdinių užuomazgų. Apie 2000 m. savo vaizdinį pradėjo kurti ir "verslo diskursas"-produktų ir paslaugų kūrėjai bei vartotojai. Tyrime pristatoma šio vaizdinio genezė, jo ypatumai ir raiškos, sąveikos su lietuviškąja tapatybe ir istorine atmintimi, poveikis paveldui ir jo tvarkybai, reprezentavimui. Viena iš tyrimo išvadų-apie 2010 m. įvyko esmingas lietuviškosios dvarų sampratos ir vaizdinio lūžis ir šis vaizdinys pateko į savos kultūros ir tapatybės akiračius. Pateko, bet ne besąlygiškai priimtas. Naujasis dvaro amplua-tai susidomėjimą keliantis reiškinys. Dvaras-tai kitokia, nepažinta ir nepatirta, kultūra, tai savotiška egzotika ir ji masina. Reikšminiai žodžiai: kultūrinė atmintis, vaizdiniai, dvarai, kultūros paveldas, paveldo industrija, paveldas kaip produktas.
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Gamtos ir kultūros vertybės regioniniuose parkuose, 2022
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Šiaurietiški atsivėrimai, 2021
(LT) Lietuvos vėjo malūnų istorija tebeskendi miglose. Turime viso labo kelias apibendrinančio po... more (LT) Lietuvos vėjo malūnų istorija tebeskendi miglose. Turime viso labo kelias apibendrinančio pobūdžio Lietuvos vėjo malūnų istorijai ir etnografijai skirtas publikacijas, kurios pasirodė dar XX a. 7–9 deš. ir vis perpasakojamos iki pat šiol. Gerokai daugiau parengta konkrečių malūnų aprašymų, kurie kartas nuo karto nudžiugina besidominčius malūnų istorija, tačiau iš jų sunku susidaryti bendresnį ar išsamesnį vaizdą apie šio palikimo praeitį. Nuo 2017 m. vykdomi Pasvalio krašto (rajono) senųjų vėjo malūnų kompleksiniai tyrimai leidžia susidaryti kiek pilnesnį vaizdą ir papildyti, patikslinti ar koreguoti „bendrosios“ malūnų istorijos faktus, sukurti naujas prielaidas ar įžvalgas. Šiame, jau ketvirtajame ciklo straipsnyje, pasidalysime kai kuriomis su vėjo malūnų istorija ir šių malūnų bendruomene susijusiomis įžvalgomis ir apibendrinimais.
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Country House Collections. Their Lives and Afterlives, eds. Terence Dooley, Christopher Ridgway, Dublin: Four Courts Press, 2021
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Heritage and Environment: The 5th Heritage Forum of Central Europe, eds. Agata Wąnsowska-Pawlik, Jacek Purchla, Kraków: International Cultural Centre, 2021
(EN) A dozen objects on heritage lists, numerous projects and discussions – all that contrast wit... more (EN) A dozen objects on heritage lists, numerous projects and discussions – all that contrast with the question whether the old manor parks in Soviet Lithuania were heritage on the whole. The focus of the present article is the real functioning in the public consciousness, the real as opposed to declarative significance of parks, rather than their presence or absence on official registers. During the Soviet period parks were enmeshed in the general ideological and memory images; however, those images were merely preconditions and frames for perception rather than stimuli to act. Parks did not give identity to society, and the Soviet system did not consider them as relevant political or cultural instruments. The purpose assigned to the parks was to provide space for recreation and entertain‐ ment or a background. And this is a different medium, another sphere. During the Soviet years the old parks never attained the status of heritage.
Around 1987, a more obvious turning point occurred in Lithuania as far as the manors are concerned. The taboo surrounding the manor was lifted. At the same time, new phenomena were emerging which enabled a re‐evaluation of the manors and prompted a renewed interest in them (or perhaps in their emergence on the whole). A certain rehabilitation of manors was taking place. Landowners were given a more positive con‐ notation – instead of being presented as perpetrators of crimes against the people, they became creators of something beautiful.
Nevertheless, the period between approximately 1987 and 2001 proved to be one of the darkest for the manor heritage in Lithuania. The new owners’ incapability, lack of good will, or ignorance with respect to the preservation and reconstruction of manor buildings and parks resulted in stagnation, which subsequently caused damage. At the same time, the issue of manors was already discussed “at the top” and “at the bot‐ tom” – concern for their preservation was expressed, and programmes to preserve them were developed. Contrary to the Soviet period, the manor itself started to be appreciated. A shift occurred from alienating the manor to exploring its identity. New prospects opened up for the manor parks, too. The scientific, fact‐based paradigm of the concept and management of historical parks (founded on the principles laid down in The Florence [Historic Gardens] Charter, 1981), defended by Žemkalnis sev‐ eral decades ago, is becoming the main voice in Lithuania today.
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Šiaurietiški atsivėrimai, 2020
(LT) Tęsiame straipsnių ciklą, skirtą Pasvalio krašto senųjų vėjo malūnų istorijai ir paveldui. T... more (LT) Tęsiame straipsnių ciklą, skirtą Pasvalio krašto senųjų vėjo malūnų istorijai ir paveldui. Trečiasis jo pasakojimas skirtas malūnų bučiai ir kasdienybei. Juo nepretenduojame į išsamų praeities vaizdą. Tai daugiau epizodai, sukurti iš Pasvalio krašto žmonių – senųjų malūnų amžininkų – atsiminimų. Šie epizodai pildytini, tikslintini, tačiau jie padeda rašyti vieno krašto ir kartu visos Lietuvos malūnų istoriją.
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Šiaurietiški atsivėrimai, 2019
(LT) Tęsiame straipsnių ciklą, skirtą seniesiems Pasvalio krašto vėjo malūnams – jų istorijai ir ... more (LT) Tęsiame straipsnių ciklą, skirtą seniesiems Pasvalio krašto vėjo malūnams – jų istorijai ir dabarčiai. Straipsniai rengiami naudojantis 2017–2018 m. Pasvalio krašto muziejaus ir Vilniaus universiteto Istorijos fakulteto įgyvendinto projekto „Šiaurės sparnai“ metu surinkta medžiaga. Ciklo antrojo straipsnio tema – išlikusių senųjų Pasvalio krašto vėjo malūnų istorija. Čia pateikiami faktai ir istorijos vieniems gal pasirodys girdėti, kitiems – netikslūs ar neišsamūs, tretiems – nuobodūs. Tyrimus ir paieškas ne visada vainikuoja sėkmė ir nauji atradimai, o ir tašką padėti sunku – malūnų istorijos vis pasipildo nežinotais ar tikslesniais duomenimis. Kita vertus, šio straipsnio tikslas buvo ne išsami studija ar „galutinės tiesos“. Juo norėta pagerbti išlikusius vėjo malūnus, priminti apie juos ir apibendrinti žinias, kurias pavyko sukaupti per kelerius metus. Tyrimai ir istorijos rašymas tęsiasi.
Bookmarks Related papers MentionsView impact
У лабiринтах наративiв: досвiд музеïв Литви i Украïни: [колективна монографiя], наук. ред. Рута Шермукшнітє, Vilnius: Vilnius University Press, 2019
(LT) Monografijoje nagrinėjama, kaip skirtinga posovietinės transformacijos patirtis atsispindi m... more (LT) Monografijoje nagrinėjama, kaip skirtinga posovietinės transformacijos patirtis atsispindi muziejiniuose Lietuvos ir Ukrainos naratyvuose, kuo skirtingi ir panašūs (tiek turinio, tiek jo raiškos požiūriu) muziejiniai pasakojimai, kokius pasakojimus galima įvardyti kaip dominuojančius, o kas laikytina alternatyviais pasakojimais. Pateikiama ir metodinio pobūdžio pasiūlymų, kaip nūdienos muziejus turi prisidėti prie aktualijas ir vertybines slinktis atliepiančio požiūrio formavimo. Knyga aktuali istorinių naratyvų ir muziejų tyrinėtojams, muziejininkams, susiduriantiems su istorijos, kultūros ir paveldo interpretavimo bei komunikavimo problemomis, visiems, besidomintiems Lietuvos ir Ukrainos praeities ir jos reprezentavimo temomis.
(UKR) У книзі розглядається, як різний досвід постсовєтської трансформації відображається в музейних наративах Литви і України, чим відмінні і чим подібні (як з точки зору змісту, так і його вираження) музейні оповіді, які оповіді можна назвати домінуючи- ми, а що слід вважати альтернативними оповідями. Також представлені пропозиції і методичного характеру – яким робом нинішній музей має докластися до формуванню погляду, що відповідає актуаліям та вартісним зрушенням. Книга має бути актуальною для дослідників історичних наративів і музеїв, для музейників, які зустрічаються з проблемами історії, культури та інтерпретації і комунікації спадщини, для всіх, хто цікавиться темами минувшини Литви та Україниі і її репрезентацією.
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Naratyvų labirintuose: Lietuvos ir Ukrainos muziejų patirtys: [kolektyvinė monografija], moksl. red. Rūta Šermukšnytė, Vilnius: Vilniaus universiteto leidykla, 2019
(LT) Monografijoje nagrinėjama, kaip skirtinga posovietinės transformacijos patirtis atsispindi m... more (LT) Monografijoje nagrinėjama, kaip skirtinga posovietinės transformacijos patirtis atsispindi muziejiniuose Lietuvos ir Ukrainos naratyvuose, kuo skirtingi ir panašūs (tiek turinio, tiek jo raiškos požiūriu) muziejiniai pasakojimai, kokius pasakojimus galima įvardyti kaip dominuojančius, o kas laikytina alternatyviais pasakojimais. Pateikiama ir metodinio pobūdžio pasiūlymų, kaip nūdienos muziejus turi prisidėti prie aktualijas ir vertybines slinktis atliepiančio požiūrio formavimo. Knyga aktuali istorinių naratyvų ir muziejų tyrinėtojams, muziejininkams, susiduriantiems su istorijos, kultūros ir paveldo interpretavimo bei komunikavimo problemomis, visiems, besidomintiems Lietuvos ir Ukrainos praeities ir jos reprezentavimo temomis.
(UKR) У книзі розглядається, як різний досвід постсовєтської трансформації відображається в музейних наративах Литви і України, чим відмінні і чим подібні (як з точки зору змісту, так і його вираження) музейні оповіді, які оповіді можна назвати домінуючи- ми, а що слід вважати альтернативними оповідями. Також представлені пропозиції і методичного характеру – яким робом нинішній музей має докластися до формуванню погляду, що відповідає актуаліям та вартісним зрушенням. Книга має бути актуальною для дослідників історичних наративів і музеїв, для музейників, які зустрічаються з проблемами історії, культури та інтерпретації і комунікації спадщини, для всіх, хто цікавиться темами минувшини Литви та Україниі і її репрезентацією.
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Šiaurietiški atsivėrimai, 2018
(LT) Pasvalio krašto muziejus, Vilniaus universiteto Istorijos fakultetas su Šiaulių gamtos ir ku... more (LT) Pasvalio krašto muziejus, Vilniaus universiteto Istorijos fakultetas su Šiaulių gamtos ir kultūros paveldo apsaugos klubu „Aukuras“ 2016 m. darbavosi prie projekto „Šiaurės sparnai: Šiaurės Lietu vos vėjo malūnų paveldo aktualizavimas“. Norėta sukaupti išsamesnį „žinių banką“ apie senuosius Pasvalio krašto (rajono) vėjo malūnus, pasidalyti šiomis žiniomis su vietos bendruomenėmis ir iškelti nepatogų klausimą – ar mums reikalingi mūsų krašto senieji malūnai, ar vis dėlto leisimejiems tyliai ir negrįžtamai pasitraukti. Skaičius, kuriuo sunku patikėti, – apie 55. Tiek, bet, ko gero, ir daugiau vėjo malūnų būta Pasvalio krašte XX a. 4 deš. Dabar jų telikę devyni. Valstybė kaip paveldą saugo tik du iš jų – Pumpėnų ir Vaškų. Skaitytojams norėtume pristatyti projekto medžiagą, senųjų malūnų ir jo žmonių istorijas, pasvarstyti, kas šiandieną mums yra malūnai, kuo jie galėtų būti, kokia jų ateitis. Pradėsime nuo pasakojimo, koks likimas laukė malūnų, kai pradėjo stoti jų sparnai.
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Sodai: tradicijos, įvaizdžiai, simboliai Lietuvos kultūroje (serija: Acta Academiae Artium Vilnensis, t. 88–89), sud. Rūta Janonienė, Vilnius: Vilniaus dailės akademijos leidykla, 2018
(EN) Article name: Existencethrough Heritage: the Images of Historical Manor Parks in Soviet Lith... more (EN) Article name: Existencethrough Heritage: the Images of Historical Manor Parks in Soviet Lithuania. If we look back to the period before 1914, we can speak about manor parks in Lithuania as living and developing objects immersed in a shield of authenticity. After 1918, they were reduced to the memory of past existence and old meanings embedded in the medium of the remaining landlords. After 1945, this reflective medium disappeared as well. However, this does not mean that these parks have lost their symbolic or semantic form – though it still exists, it is derived from different subjects and acquires different contents. In the Soviet times, several images and concepts of old manor parks were formed: the park as people’s legacy (in the Soviet, class or conceptual sense), a park without a manor, a park as a repository of exotic plants, a park as a relic of paganism, etc. They were the products of the Soviet memory policy or had “national” origin, but still obeyed this policy. The images allowed the parks to cross the barrier of extraneous inheritance and gain the status of heritage. However, this status was completely formal, just for official purposes, and was supported only by a narrow circle of specialists. Parks did not provide identity to Soviet Lithuania’s society, and the Soviet system did not consider them relevant political or cultural tools. All these facts raise the question of the status of parks in the Soviet era – whether they were a full-fledged heritage significant to society (besides authenticity and historicity, significance is hereby treated as one of the fundamental or essential elements for an object to function as heritage). The old parks were significant, but not in their heritage features – they were valued as a place of recreation and entertainment. Thus, a paradoxical conception of the old parks as heritage has developed: they are considered a protected valuable object, while their authenticity is not; the merging of the old and new parks has been started by equally applying the criteria of modernity to both.
(LT) Publikacijoje nagrinėjami istorinių dvarų parkų vaizdiniai, formavęsi sovietinėje Lietuvoje, ir tų vaizdinių poveikis pačių parkų sampratai, jų įpaveldinimui bei rekonstrukcijai. Pirminės ar autentiškosios dvarų parkų prasmės gali gyvuoti dvarų kultūroje. Tačiau tai nereiškia, kad jai sunykus parkai visiškai nustoja savo simboliškojo ar prasminio pavidalo. Jis egzistuoja, tik kyla iš kitokių subjektų ir įgyja kitokių turinių. Vaizdiniais šiuo atveju vadinamos kultūrinės atminties raiškos.
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Historical and Cultural Studies = Iсторико-культурнi студii, 2017
(EN) 1. The secondary nature of the cemeteries of the Soviet soldiers of the Great Patriotic War ... more (EN) 1. The secondary nature of the cemeteries of the Soviet soldiers of the Great Patriotic War allowed creating the places, which could be compatible with propaganda whims and have everything that is needed for a perfect monument. The sites of victorious battles, heroic death and other similar historical places could perfectly suit for the creation of the myth of the Great Patriotic War, but all these places had one drawback – they were remote and rare. They were bound to the location of the initial events. While the secondary establishment and abundance of available resources (i.e. bodies) allowed founding the cemeteries of the Soviet soldiers of the Great Patriotic War in necessary locations, to the extent necessary and the ones that were needed. These cemeteries did not have to obey the history, on the contrary, the history– politically and propogandically “fair” narrative was created by them. They embodied the best features of the phenomenon of heritage – the society trusted them and believed in them, and they themselves were able to create the stories needed for politics of memory, even fake stories, if necessary.
2. In 1990 the myth of the Great Patriotic War became alien in Lithuania. The majority of its material signs were destroyed or devaluated, but the burial places of soldiers remained. And they remained in all extent, starting with the network, monuments and ending with symbols. In about 2000 they became the place of action to the group, which we conditionally can call the circle of the Russian Embassy in Lithuania. The reconstruction of the places, which is carried out on their intention, evidences their desire to preserve the myth of the Great Patriotic War by adapting to the current circumstances and further embed these places in the landscape of Lithuania. It would be unfair to evaluate the latter processes unambiguously and attribute these places only to the field of direct targeted propaganda or the desire to make influence. For example, the factor of commercial benefit also cannot be rejected – the more places, the more activities and the more funds can be requested for execution of these activities. However, whatever the intentions are, the potential of these places is to compete with the present-day great Lithuanian narratives or to deny them. The same phenomenon is considered as occupation and evil by the ones and as liberation and Victory by the others. Such is the nature of these places and it seems that it is unchangeable.
(RU) Места захоронений воинов Советского Союза Второй мировой войны являются местами вторичного погребения, созданными в Литве в основном в 1945–1956 гг. Вторичное погребение словно лишило данные места исторической конкретики (аутентичности места, персонализации) и позволило создавать их в соответствии с политическими и идеологическими потребностями определённого периода. В 1990-ые в Литве произошла девальвация мифа Великой Отечественной войны – с вершин политики памяти он был отброшен на ее окраины. Памятники Победе и героям войны были демонтированы и из привычных акцентов городских общественных мест превратились в экспонаты и объекты развлечения парка Груто. Тем временем останки воинов предопределили иную судьбу мест захоронений воинов Советского Союза – их сеть и сами места, по сути, остались не тронутыми и застыли в течение одного или двух десятилетий. В 2000-2010 гг. эти места приобрели актуальность, но уже не в качестве пропаганды одной идеологии, а в качестве точки столкновения нескольких видов памяти. Кладбища советских воинов Великой Отечественной войны стали Кладбищами советских воинов, погибших в войне 1941 1945 годов, и Местом захоронения воинов Советского Союза Второй мировой войны. Различные наименования того же самого объекта свидетельствуют об его различной оценке.
В статье анализируется процесс и ситуация, как эти места в Литве в последние время (с 2000 г.) за деньги Российской Федерации и после реконструкции приобретает новый облик, удобный для распространения чужой идеологии и противоречащий “главной линии” политике памяти Литвы.
(UA) Місця поховання солдатів Радянського Союзу Другої світової війни є місцями вторинного поховання, створеними в Литві переважно в 1945–1956 рр. Вторинне поховання нібито позбавило історичної конкретики (автентичності місця, персоналізації) і дало змогу створювати їх відповідно до політичних та ідеологічних потреб конкретного періоду. В 1990-ті в Литві відбувалась девальвація міфа Великої Вітчизняної війни. Пам'ятники Перемозі і героям війни були демонтовані та із звичних громадських місць перетворились на експонати й розвалені об'єкти парку Груто. Місця поховання солдатів Радянського Союзу, по суті, ніхто не заторкував і вони застигли впродовж одного чи двох десятиліть. У 2000–2010 рр. ці місця отримали актуальність, але вже не як засіб пропаганди однієї ідеології, а як об'єкти зіткнення декількох видів пам'яті. Цвинтарі радянських солдатів Великої Вітчизняної війни стали «Цвинтарями радянських солдатів, що загинули в 1941–1945 рр.» і «Місцем поховання солдатів Радянського Союзу Другої світової війни». Різні назви того самого об'єкта свідчать про його різну оцінку. Проаналізовано процес і ситуацію, як ці місця в Литві останнім часом (з 2000 р.) за гроші Російської Федерації і після реконструкції отримали новий вигляд, вигідний для поширення чужої ідеології та суперечливої «головній лінії» політики пам'яті Литви. Ключові слова: Друга світова війна, Литва, політика пам'яті.
(LT) 1. Antrinė Didžiojo Tėvynės karo tarybinių karių kapinių prigimtis leido susikurti tokias vietas, kurios derėtų su propagandiniais įgeidžiais bei turėtų visa, ko reikia tobulam monumentui. Pergalingų mūšių, didvyriško žūties ir panašios istorinės vietos puikiausiai galėjo tikti Didžiojo Tėvynės karo mito kūrimui, tačiau jos buvo nuošalios ir retos, ir tai buvo jų trūkumas. Jos buvo pririštos prie pirminių įvykio taškų. Antrinis steigimas ir gausus turimų resursų-kūnų kiekis leido Didžiojo Tėvynės karo tarybinių karių kapines įkurti ten, kur reikia, tiek, kiek reikia, ir tokias, kokias reikia. Ne jos pakluso istorijai, o jomis kurta istorija, politiškai ir propogandiškai „teisingas“ pasakojimas. Jos įkūnijo geriausias tokio reiškinio kaip paveldas savybes – visuomenė jomis pasitikėjo ir tikėjo, o jos pačios galėjo kurti atminties politikai reikalingas, o prireikus ir suklastotas istorijas.
2. 1990-aisias Didžiojo Tėvynės karo mitas Lietuvoje tapo svetimu mitu. Daugelis jo materialių ženklų buvo sunaikinti ar devalvuoti, tačiau karių palaidojimo vietos išliko. Ir išliko visa savo apimtimi, pradedant tinklu, monumentais ir baigiant simboliais. Grupei, kurią sąlyginai galime vadinti Rusijos ambasados Lietuvoje ratu, apie 2000 m. jos tapo veiksmo vieta. Jų iniciatyva vykdomos vietos rekonstrukcijos liudija apie norą išsaugoti Didžiojo Tėvynės karo mitą prisitaikant prie dabartinių aplinkybių ir dar labiau Lietuvos kraštovaizdyje įtvirtinti šias vietas. Neteisinga būtų pastaruosius procesus vertinti vienareikšmiškai ir priskirti juos vien tikslingos kryptingos propagandos ar noro daryti poveikį sričiai. Neatmestinas, pavyzdžiui, ir komercinės naudos veiksnys – kuo daugiau vietų, tuo daugiau veiklos ir daugiau lėšų tai veiklai galima prašyti. Tačiau kokios bebūtų intencijos, šių vietų potencialas yra konkuruoti su šiandieniais didžiaisiais Lietuvos pasakojimais ar neigti juos. Kas vieniems yra okupacija ir blogis, kitiems – išvadavimas ir Pergalė. Tokia yra šių vietų prigimtis ir ji, atrodo, yra nepakeičiama.
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Schlösser und Herrenhäuser der Ostseeregion. Bausteine einer europäischen Kulturlandschaft / Castles and Manor Houses in the Baltic Sea Region. Components of an European Cultural Heritage, hgg. Kilian Heck, Sabine Bock, Jana Olschewski, Schwerin: Thomas Helms Verlag, 2017
(EN) Modern Lithuanian society dates back to the second half of the 19th century. Although its co... more (EN) Modern Lithuanian society dates back to the second half of the 19th century. Although its composition and the politics of memory has changed more than once since then, Lithuanians have never ceased to admire castles. The Lithuanian memory of castles originated from hillforts - sites where wood castles were being built (although they have not survived to the present day). In the late 19th century, castles were recognised as undeniable selfhood (the realms of memory), and this feeling of the self still persists. Stone castles took a bit more complicated path to the Lithuanian memory. However, in the 20th century castles, like hillforts, became rally points for the people and assisted in discovering its Lithuanian identity. As a result, the recreation of stone castles in Lithuania has always been and still is something more than just the restoration / reconstruction of heritage. Over the course of reconstruction, heritage as silent and neutral witness of the past is being replaced, whether consciously or unconsciously, by an image acceptable to the people involved in reconstruction (as corresponding to their visions, expectations or memory). The article reveals the images and reconstruction histories of the Vilnius Upper Castle (Gediminas Tower), the Trakai Island Castle, and the Vilnius Lower Castle (Grand Dukes Palace) in more detail. They represent the following three eras: interwar Lithuania, Soviet Lithuania, and contemporary Lithuania respectively.
(DE) Die Ursprünge der modernen Gesellschaft Litauens gehen bis in die zweite Hälfte des 19. Jh. zurück. Seitdem haben sich nicht einmal ihr Gebilde und ihre Gedächtnispolitik verändert, aber die Litauer haben niemals aufgehört, die Burgen zu bewundern. Das Gedächtnis der litauischen Burgen nahm seinen Anfang an den Burgbergen – Orten, wo die hölzernen (bis unsere Tage nicht erhalten gebliebenen) Burgen gestanden haben. Schon in den letzten Jahrzehnten des 19. Jh. wurden sie zum zweifellosen Teil der Identität (Erinnerungsort) erklärt und dieses Gefühl des Eigenen ist bis in unsere Tage geblieben. Der Weg von gemauerten Burgen zum Gedächtnis der Litauer war etwas komplizierter. Aber im 20. Jh. wurden sie, genauso wie auch die Burgberge, zu dem, was die Nation mobilisiert und für sie die litauische Identität zu finden hilft. Deswegen gilt der Wiederaufbau der gemauerten Burgen in Litauen früher und auch jetzt als etwas mehr als nur noch alleine ihre Renovierung und Erneuerung. Während der Erneuerung wird das Erbe als stummer und neutraler Vergangenheitszeuge bewusst oder auch unbewusst durch ein Bildnis verändert, das den Umbaufachleuten akzeptabel erscheint (ihren Visionen, Erwartungen und dem Gedächtnis entspricht). Im vorliegenden Artikel werden die Bildnisse sowie die Erneuerungsgeschichten der Oberen Burg in Vilnius (des Gediminas-Turms), der Wasserburg in Trakai sowie der Unteren Burg in Vilnius (des Großfürstenpalastes) ausführlicher behandelt. Sie reflektieren dementsprechend drei Epochen: Zwischenkriegslitauen, Sowjetlitauen und gegenwärtiges Litauen.
(LT) Modernios lietuvių visuomenės ištakos siekia XIX a. antrąją pusę. Nuo to laiko ne kartą keitėsi jos sankloda ir atminties politika, tačiau lietuvių niekada nenustota žavėtis pilimis. Lietuviškoji pilių atmintis prasidėjo nuo piliakalnių – vietų, kur stovėjo medinės (šių dienų nepasiekusios) pilys. Jau XIX a. paskutiniaisiais dešimtmečiais jos pripažintos neabejotina savastimi (atminties vieta [= realms of memory]) ir šis savasties jausmas neišblėso iki šių dienų. Mūrinių pilių kelias į lietuvių atmintį buvo kiek komplikuotesnis. Visgi XX a. jos, kaip ir piliakalniai, tapo tuo, kas telkia tautą ir padeda jai surasti savo lietuviškąjį tapatumą. Dėl to mūrinių pilių atkūrimas [= recreation] Lietuvoje visada buvo ir yra kažkas daugiau nei tik paveldo restauravimas ar rekonstravimas [= reconstruction]. Rekonstravimo metu sąmoningai ar nesąmoningai paveldas kaip nebylius ir neutralius praeities paliudijimas yra pakeičiamas rekonstruotojams priimtinu (jų vizijas, lūkesčius ar atmintį atitinkančiu) vaizdiniu. Straipsnyje išsamiau analizuojami Vilniaus aukštutinės pilies (Gedimino bokšto), Trakų salos pilies ir Vilniaus žemutinės pilies (Valdovų rūmų) vaizdiniai bei rekonstravimo istorijos. Jos atitinkamai atspindi tris epochas – tarpukario Lietuvą, sovietinė Lietuvą ir dabartinę Lietuvą.
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Pažangi architektūros paveldo apsauga: misija (ne)įmanoma?: [mokslinės-praktinės konferencijos medžiaga 2016 m. lapkričio 22–23 d.], sud. Evelina Karalevičienė, et. al., Vilnius: Valstybinė kultūros paveldo komisija; UAB „Arx reklama“, 2017
(LT) Istoriškumas, reikšmingumas ir autentiškumas – tai pamatinės savybės ar dėmenys, kurie leidž... more (LT) Istoriškumas, reikšmingumas ir autentiškumas – tai pamatinės savybės ar dėmenys, kurie leidžia atsirasti kultūros paveldo reiškiniui. Autentiškumas liudija, kad paveldas yra tikras, kad jis yra tai, kuo mes jį laikome. Jis gali būti „įkūnytas“ materijoje, formoje, atlikime, pojūtyje ar kitoje substancijoje. Šios alternatyvos kuria skirtingas autentiškumo sampratas, kurios formuoja įvairias elgsenas su paveldu. Kas pagal vieną sampratą laikoma priimtina, kitai yra tabu. Taip skirtingos paveldo autentiškumo sampratos tampa dar viena prielaida konfliktams dėl paveldo. Šiame kontekste prisimintina kad ir Kauno pilies sutvarkymo koncepcija bei skirtingų visuomenės grupių reakcijos.
Šiuolaikiniai tarptautiniai paveldosaugos dokumentai, pasižymintys demokratiškumu, liberalizmu ar reliatyvizmu, kalba apie skirtingų sampratų pripažinimą, bet tuo pačiu ir apie jų lygiavertiškumą bei lygiateisiškumą, tačiau tai veda prie to paties konflikto, kurio sprendimo būdai praktikoje nepasiteisina.
Pranešime gvildenamos autentiškumo sampratų Lietuvoje ištakos ir jų siūlomos paveldo tvarkybos koncepcijos, keliamas klausimas, ar yra įmanoma spręsti dėl jų kylančius konfliktus.
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Kariai. Betonas. Mitas. Antrojo pasaulinio karo Sovietų Sąjungos karių palaidojimo vietos Lietuvoje: [kolektyvinė monografija], moksl. red. Salvijus Kulevičius, Tomas Vaiseta, 2016
(RU) Цель данной книги – определить занимаемую позицию и значение так называемых мест захоронений... more (RU) Цель данной книги – определить занимаемую позицию и значение так называемых мест захоронений советских воинов Второй мировой войны в контексте истории Литвы, охраны объектов культурного наследия, памяти и мемориальной культуре, а также в проводимой Россией пропаганде. Хронология книги охватывает 1944–2016 гг.
1. Места захоронений воинов Советского Союза Второй мировой войны являются местами вторичного погребения, созданными в Литве в основном в 1945–1955 гг. Вторичное погребение словно лишило данные места исторической конкретики (аутентичности места, персонализации) и позволило создавать их в соответствии с политическими и идеологическими потребностями определённого периода. В контексте послевоенного Советского Союза стало востребованным создание идеального мемориала. Воинские кладбища относятся к особой категории мемориалов, поскольку они включают не только бетонные, каменные или прочие монументы, но и останки воинов. В оккупированной советами Литве стремление идеального мемориала удалось реализовать. Во-первых, с точки зрения мемориальных и ритуальных практик была сформирована оптимальная по количеству сеть данных мест. Во-вторых, когда тела находятся под землей (становятся трудно проверяемыми), открываются неограниченные возможности для интерпретаций. С одной стороны, можно манипулировать цифрами – скрыть или преувеличить, в зависимости от обстоятельств. С другой стороны, можно поднять или умертвить темы или их отдельные аспекты в зависимости от направления политических ветров и пропагандистских потребностей. Кроме того, в советский период места захоронений воинов в Литве стали не только символом Великой Отечественной войны. Там размещались и останки других удобных «тем» – революционеров, советских активистов, «народных защитников», превращая данные объекты в своеобразные концентраты политической памяти, которые воплотили и одновременно эксплицировали различные идеологические сюжеты.
2. Тем не менее, места захоронений воинов Советского Союза Второй мировой войны являются продуктом советской эпохи, предназначенным, в первую очередь, для репрезентации мифа Великой Отечественной войны. Данный миф – это рассказ о Второй мировой войне, созданный в Советском Союзе и интегрированный в единый идеологизированный нарратив советской истории. На значительной территории СССР миф имел (по крайней мере, отчасти) естественные корни – он переплетался с личными семейными трагедиями, переживаниями и коммуникативной памятью. В Советской Литве основанные на мифе о Великой Отечественной войне интерпретация и понимание исторических событий не имели подобного естественного источника – это не шло из «народа» или «снизу». Для формирования и продвижения данного понимания сосредоточились на местах захоронений воинов Великой Отечественной войны, восславляющих Победу и свидетельствующих о трагедии потерь и зверствах фашистов. В Советской Литве рассказ о данных кладбищах или через них раскрывающейся более широкий рассказ имел свои акценты: прививалась мысль, что Великая Отечественная война была частью не только истории СССР, но и Литвы, т. е. «своей» историей. Тем не менее, данный рассказ являлся неотъемлемой частью мифологии Великой Отечественной войны, единой для всего СССР. Данные мемориальные места содействовали осуществлению идеологической бетонизации общества – укреплению советского патриотизма, преданности победившей Великую войну Коммунистической партии и советскому строю, покорной благодарности за освобождение и великую Победу. Данные места – бастионы военной/советской памяти – приближали миф о Великой Отечественной войне к каждому жителю страны. В 1990-ые в Литве произошла девальвация мифа Великой Отечественной войны – с вершин политики памяти он был отброшен на ее окраины. Памятники Победе и героям войны были демонтированы и из привычных акцентов городских общественных мест превратились в экспонаты и объекты развлечения парка Груто. Тем временем останки воинов предопределили иную судьбу мест захоронений воинов Советского Союза – их сеть и сами места, по сути, остались не тронутыми и застыли в течение одного или двух десятилетий.
3. СССР больше не существует, но миф о Великой Отечественной войне живёт. Он возрождён в современной России. Как и в советское время, он исполняет, если не самую главную, то, по крайней мере, одну из самых важных ролей среди общественных мифов и политико-пропагандистских инструментов данной страны. Он используется не только для внутренних нужд, но и активно включается в арсенал средств достижения внешнеполитических целей. Этот миф помогает формировать мнение населения России о хороших/плохих странах, идентифицировать угрозы и врагов, разъяснять и оправдывать внешнеполитические действия России, обосновывать право или обязанность предъявления претензий другим странам. Продвигается несколько тезисов. Во-первых, на основе мифа Великой Отечественной войны в официальном дискурсе России утверждается, что некоторые европейские страны переписывают и фальсифицируют историю Второй мировой войны, приравнивая СССР к нацистской Германии, унижая подвиги советских воинов или героизируя нацистских пособников (например, послевоенных партизан). Во-вторых, фальсификация истории, забвение ужасов нацистского режима и подвигов советских освободителей ведёт к возрождению нацизма. В-третьих, Великая Отечественная война не закончилась – это вечная борьба добра и зла. В настоящее время война идёт и на идеологическом, информационном, символическом, мемориальном уровнях, т. е. в невооруженной форме конфликта, по крайней мере, на данный момент.
4. Сегодня в Литве по отношению к местам захоронений воинов Советского Союза можно выделить три интерпретационных сообщества: последователи советской идентичности, выразители «гуманистической» точки зрения и приверженцы подразумеваемой официальной памяти. Зафиксированное стремление первой и второй групп к маргинализации третьей, по крайней мере, отчасти означает, что (предположительно) официальная культура памяти не является приемлемой и не считается подходящей в качестве нарратива, объясняющего и осмысляющего период советской оккупации. В случае первой группы это выглядит более или менее логичным, поскольку представители этой группы пытаются развивать модель советской идентичности, заимствуя из неё некоторые существенные элементы. Для сторонников второй вышеназванной позиции не характерна данная модель идентичности. Они не опираются и на нарратив советской истории, но придерживаются критического отношения и соблюдают дистанцию с тем, что следует считать литовским национальным нарративом. Именно это должно поднимать вопросы о значении культуры официальной памяти и об её воздействии на общество. Тот факт, что в оценках сторонников данных взглядов места захоронений воинов со всей мемориальной частью субъективно деполитизируются, не означает, что эти объекты на самом деле утрачивают политическое значение. Для представителей России, для которых захоронения остаются местом выражения политического действия, открываются широкие возможности для действия и воздействия, т. е. для реализации своих политических целей, поскольку посредством использования того же самого «человеческого» фактора можно налаживать связи с выразителями «гуманистической» точки зрения, искать у них поддержку, использовать их в качестве опоры или надеяться на их толерантность (равнодушие, пассивность), по крайней мере, к политической информации, распространяемой вместе с данными контекстами. Утверждая, что «воины не имеют национальности», выразители данной точки зрения тем самым игнорируют или в недостаточной мере учитывают тот факт, что даже у павших воинов было и есть государство, которое заботится не только и не столько о памяти усопших, сколько об историческом нарративе и о вытекающих из него политических установках, которые места захоронений должны репрезентировать, ежедневно актуализировать их значение и содействовать перекличке с повседневной действительностью, личной памятью и опытом. Следовательно, из «гуманистической» позиции как бы элиминируется действующее здесь и сейчас государство, у которого до сих пор наличествуют на территории суверенной страны определённые политические и геополитические цели. Вследствие этого нам кажется вполне правомерным вопрос о том, не являются ли данные места и создаваемое ими при разъяснении трём интерпретационным сообществам придаваемого ими значения символическое поле благоприятной средой для идеологических и политических манипуляций?
5. В 2000-2010 гг. места захоронений воинов Советского Союза вновь приобрели актуальность, но уже не в качестве пропаганды одной идеологии, а в качестве точки столкновения нескольких видов памяти. Кладбища советских воинов Великой Отечественной войны стали кладбищами советских воинов, погибших в войне 1941-1945 годов, и местом захоронения воинов Советского Союза Второй мировой войны. Различные наименования того же самого объекта свидетельствуют об его различной оценке. При превращении данных мест в инструмент идеологических манипуляций и пропаганды возникает потребность в поиске баланса между ценностным осмыслением данных объектов, необходимостью управлять ими и обязанностью ухода за ними, согласно принятым международным гуманитарным правовым обязательствам. Однако в Литве отсутствует единая система, направленная на регламентирование ухода за могилами, кладбищами, местами захоронений и погребения жертв военных конфликтов всех исторических периодов. Статус мест захоронений воинов Советского Союза определяется актами различного уровня (международного и национального) и областей (гуманитарного права и охраны объектов культурного наследия). Поскольку значительная их часть официально отнесена (унаследовано у советского периода) к области культурного наследия, право и система охраны объектов культурного наследия на сегодняшний день являются основным средством администрирования данных объектов.
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Национальные культуры в межкультурной коммуникации: [сборник научных статей], Минск: «Колорград», 2016
(EN) The paper analyses the issues concerning the genesis of a new Samogitian identity, its confr... more (EN) The paper analyses the issues concerning the genesis of a new Samogitian identity, its confrontation with the traditional orientation towards Lithuanian identity, and impact on the interpretation of the past and the heritage. The focus is on transformations that took place over the period from 2000 to 2004 and the subsequent processes; it was then that a new thought pattern / paradigm of the Samogitians historically treated as a nation sprang. A search for their own non-Lithuanian or anti- Lithuanian history and heritage is one of the forms of the paradigm expression. The study reveals that the oneness of new Samogitian heritage sites is created through a conscious or unconscious confrontation with a Lithuanian identity orientation: their interpretation is based on the opposition Vykintas-Defence-Paganism-Samogitia vs. Mindaugas-Aggression-Christianity-Lithuania. Coincidentally or not, the new paradigm seeks to devise all the nationalism-inherent phenomena, nation, language, culture and state, in the Samogitians. The mandatory components of Samogitian nationalism as a whole still lack one element which is a concept of the restoration / creation of their own state. Hence the processes that the Samogitians are undergoing this day can be seen as signs and expressions of ripening Samogitian nationalism. True, a certain movement currently includes a small segment of the population, is marginal and relatively slow expanding. However, the available means of communication enabled spreading the notion widely. Although in many cases the information disseminated has remained ineffective, it is uncertain whether in appropriate circumstances this passive but already existing information will not become active historical consciousness involving larger masses.
(LT) Straipsnyje nagrinėjami naujojo žemaitiškojo tapatumo genezės, jo konfrontacijos su tradicine lietuviškąja tapatumo orientacija bei poveikio praeities ir paveldo interpretavimui klausimai. Pagrindinis dėmesys skiriamas 2000–2004 m. vykusioms transformacijoms ir vėlesniems procesams – būtent tuomet iškilo nauja idėja (paradigma), kad žemaičiai istoriškai yra tauta. Viena paradigmos raiškos formų – pradėtos savos nelietuviškos ar antilietuviškos istorijos ir paveldo paieškos. Tyrimas atskleidžia, kad naujųjų žemaitiškųjų paveldo vietų išskirtinumas kuriamas per sąmoningą ar nesąmoningą konfrontaciją su lietuviškąją tapatumo orientacija: jų interpretacija grindžiama opozicija Vykintas-gynyba-pagonybė-Žemaitija vs. Mindaugas-agresija-krikščionybė-Lietuva. Atsitiktinumas ar ne, naujoji paradigma siekia žemaičiuose išrasti visus reiškinius, kurie yra reikalingi nacionalizmui – tautą, kalbą, kultūrą ir valstybę. Iki nacionalizmui privalomų komponentų visumos žemaičiams dar trūksta vieno elemento – idėjos apie savos valstybės at-/su-kūrimą. Taigi šiandieną žemaičiuose vykstantys procesai gali būti traktuojami kaip bręstančio žemaičių nacionalizmo požymiai ir išraiškos. Tiesa, atitinkamas judėjimas dabar apima nedidelę visuomenės dalį, yra marginalinis ir palyginti lėtai besiplečiantis. Tačiau jo turimos komunikacinės priemonės savą idėją leido paskleisti plačiai. Ir nors daugeliu atvejų paskleista informacija netapo paveikia, lieka nežinia, ar susiklosčius atitinkamoms aplinkybėms ši pasyvi, bet jau žinoma informacija netaps aktyvia istorine sąmone ir neapims didesnių masių.
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Historical and Cultural Studies = Iсторико-культурнi студii, 2015
(LT) Straipsnyje aktualizuojamas kultūros paveldo reiškinio prigimties klausimas. Traktuojama, k... more (LT) Straipsnyje aktualizuojamas kultūros paveldo reiškinio prigimties klausimas. Traktuojama, kad viena svarbiausių modernios paveldo sampratos atsiradimo terpių buvo nacionalizmas. Pats nacionalizmas, šiuo atveju, suvokiamas kaip esmingas (paradigminis) visuomenės sanklodos lūžis, pakeitęs jos pasaulėvoką arba realybės suvokimą. Ir vienas esminių šios pasaulėvokos požymių bei įsitvirtino ramsčių – istorinis naratyvas (istorinio sąmoningumo proveržis ir istorijos mokslo suklestėjimas XIX a.) ir būtent paveldas (modernios paveldosaugos gimimas XIX a.). Atitinkamai pati paveldo genezė geriausiai gali būti suprasta ir paaiškinama nacionalizmo „šviesoje“. Pranešime šios prielaidos grindžiamos klasikinėmis nacionalizmo teorijomis (atstovaujančiomis socialinio konstruktyvizmo krypčiai) bei paveldo praktikų analize (nagrinėjama tautos dvasios idėjos ir paveldo reiškinio sąveikos, vadinamojo stilistinio restauravimo praktika ir pan.).
Kitas gvildenamas klausimas – ar paveldas, kurio ištakos slypi nacionalizme, gali būti naudojamas „viršnacionalinio“ tapatumo konstravimui. Omenyje turimi du XX a. antrosios pusės projektai – UNESCO propaguojama taikos kultūra bei Europos institucijų propaguojamas bendras Europos paveldas – bei jų likimas XXI a. Daroma preliminari išvada, kad paveldas ir XXI a. visgi išlieka ištikimas savo prigimčiai – nacionalizmui –, o tarptautiniai projektai, pavelde ieškantys bendražmogiško ar bendraeuropinio dėmens, iš esmės nepasiekia savo tikslų.
(RU) В статье актуализируется вопрос сущности феномена культурного наследия. Толкуется, что важной средой появлению современного понятия наследия был национализм. Сам национализм, в этом случае, рассматривается как существенный (парадигматический) переломный момент в модели общества, который изменил ее мировоззрение или восприятие реальности. Одним из ключевых признаков этого мировоззрения и укрепления его опор является исторический нарратив (прорыв исторического самосознания и расцвет науки истории в XIX веке) и именно наследие (рождение современной теории и практики охраны наследия в XIX веке). Соответственно сам генезис наследия лучше всего может быть осознанным и разъясненным в «свете» национализма. В докладе эти предположения основываются классическими теориями национализма (представляющими направление социального конструктивизма) и анализом практик наследия (рассматривается взаимодействие идеи национального духа и явления наследия, так называемая практика стилистического реставрирования и т. д.).
Другой обсуждаемый вопрос – может ли наследие, которое исходит из национализма, быть использовано в конструирование «сверх национальной» идентичности. В виду имеются два проекта второй половины XX века – культура мира, которую продвигает ЮНЕСКО, и общее наследие Европы, поощряемый европейскими институциями – и их судьба в XXI веке. Делается прелиминарный вывод, что наследие и в XXI веке все-таки остается верным своей сущности – национализму, а международные проекты, ищущие в наследие общечеловеческого или едино европейского составляющего, в сущности не достигают своих целей.
(UKR) Розглянуто тему походження, характеру і місії сучасної культурної спадщини. Спадщина є важливим джерелом для інших сфер – культури, політики, економіки. Чи може вона бути тільки джерелом? Спробуємо довести, що не тільки. Ставиться питання – чи може культура, політика чи націоналізм у сучасну епоху існувати без спадщини? Націоналізм появився зі сучасною людиною і оволодів всією його сутністю – розумом, почуттями, духом. Він є головною ідеологією сучасності. Створення епохи – культурна/історична пам'ять, наука, історія, спадщина нації – якщо не всією своєю цілісністю, то хоча б значною мірою також перетворились на його прислугу. Втім для існування націоналізму необхідне минуле. Оскільки сучасне суспільство має два шляхи в минуле – історію (наука, яка відкриває чи створює минуле) і спадщина (об'єкти, які перебуваючи в сучасності представляють минуле), тому спадщина для націоналізму є дуже важливою. Тим самим історія і спадщина є найважливішими джерелами заснування нації. У цьому разі спадщина виконує не тільки легітимізації, але і функцію конструювання та єднання суспільства. Історія взаємодії націоналізму і спадщини продовжується вже два століття. Ця спільна історія розпочалась з духу народу. Для самовираження духу народу спадщина була життєво важливою. Дух народу так і залишився би тільки філософією, якщо б його десь не можна було б втілити. Найчастіше він втілюється саме в спадщині. Такий гармонійний симбіоз між націоналізмом і спадщиною розвивався до четвертої декади ХХ ст. Після цього симбіоз націоналізму розвивається і далі, але дещо помірковано. Ключові слова: націоналізм, спадщина, ЮНЕСКО.
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Uploads
Papers by Salvijus Kulevičius
The publication looks back at the origins of the Soviet Great Patriotic War military cemeteries and the main moments of their formation, first and foremost perceiving them from the perspectives of politics of memory and using appropriate research instruments. These sites have little in common with the original burial sites and were essentially created as propaganda tools in keeping with best practices in memorial design. In addition to being burial sites, they were constructed to spread the myth of the Great Patriotic War and other great Soviet narratives. The work examines what makes these places so special and convenient, and what meanings and narratives they were created to convey.
(LT) Dešimtmečius dvaro vaizdinys lietuvių visuomenėje iš esmės buvo vienareikšmis-tai lenkų (vadinasi,-ne mūsų) istorija ir savastis. Tai buvo dviejų tautų politinių, kultūrinių ir atminčių konfliktų pasekmė. Tautines ištakas turėjęs konfliktas sovietmečiu įgijo ir kitą pavidalą-klasių kovos, kai vienoje pusėje atsidūrė vėlgi tas pats dvaras, o kitoje-baudžiauninkas, valstietis, lietuvis. Dvaras pieštas neigiamomis ar bent jau niūriomis spalvomis. Toks vaizdinys lietuvių sąmones valdė beveik visą XX a. XX a. devinto dešimtmečio antroje pusėje Lietuvoje pasirodė pirmųjų alternatyvių ar naujų dvaro vaizdinių užuomazgų. Apie 2000 m. savo vaizdinį pradėjo kurti ir "verslo diskursas"-produktų ir paslaugų kūrėjai bei vartotojai. Tyrime pristatoma šio vaizdinio genezė, jo ypatumai ir raiškos, sąveikos su lietuviškąja tapatybe ir istorine atmintimi, poveikis paveldui ir jo tvarkybai, reprezentavimui. Viena iš tyrimo išvadų-apie 2010 m. įvyko esmingas lietuviškosios dvarų sampratos ir vaizdinio lūžis ir šis vaizdinys pateko į savos kultūros ir tapatybės akiračius. Pateko, bet ne besąlygiškai priimtas. Naujasis dvaro amplua-tai susidomėjimą keliantis reiškinys. Dvaras-tai kitokia, nepažinta ir nepatirta, kultūra, tai savotiška egzotika ir ji masina. Reikšminiai žodžiai: kultūrinė atmintis, vaizdiniai, dvarai, kultūros paveldas, paveldo industrija, paveldas kaip produktas.
Around 1987, a more obvious turning point occurred in Lithuania as far as the manors are concerned. The taboo surrounding the manor was lifted. At the same time, new phenomena were emerging which enabled a re‐evaluation of the manors and prompted a renewed interest in them (or perhaps in their emergence on the whole). A certain rehabilitation of manors was taking place. Landowners were given a more positive con‐ notation – instead of being presented as perpetrators of crimes against the people, they became creators of something beautiful.
Nevertheless, the period between approximately 1987 and 2001 proved to be one of the darkest for the manor heritage in Lithuania. The new owners’ incapability, lack of good will, or ignorance with respect to the preservation and reconstruction of manor buildings and parks resulted in stagnation, which subsequently caused damage. At the same time, the issue of manors was already discussed “at the top” and “at the bot‐ tom” – concern for their preservation was expressed, and programmes to preserve them were developed. Contrary to the Soviet period, the manor itself started to be appreciated. A shift occurred from alienating the manor to exploring its identity. New prospects opened up for the manor parks, too. The scientific, fact‐based paradigm of the concept and management of historical parks (founded on the principles laid down in The Florence [Historic Gardens] Charter, 1981), defended by Žemkalnis sev‐ eral decades ago, is becoming the main voice in Lithuania today.
(UKR) У книзі розглядається, як різний досвід постсовєтської трансформації відображається в музейних наративах Литви і України, чим відмінні і чим подібні (як з точки зору змісту, так і його вираження) музейні оповіді, які оповіді можна назвати домінуючи- ми, а що слід вважати альтернативними оповідями. Також представлені пропозиції і методичного характеру – яким робом нинішній музей має докластися до формуванню погляду, що відповідає актуаліям та вартісним зрушенням. Книга має бути актуальною для дослідників історичних наративів і музеїв, для музейників, які зустрічаються з проблемами історії, культури та інтерпретації і комунікації спадщини, для всіх, хто цікавиться темами минувшини Литви та Україниі і її репрезентацією.
(UKR) У книзі розглядається, як різний досвід постсовєтської трансформації відображається в музейних наративах Литви і України, чим відмінні і чим подібні (як з точки зору змісту, так і його вираження) музейні оповіді, які оповіді можна назвати домінуючи- ми, а що слід вважати альтернативними оповідями. Також представлені пропозиції і методичного характеру – яким робом нинішній музей має докластися до формуванню погляду, що відповідає актуаліям та вартісним зрушенням. Книга має бути актуальною для дослідників історичних наративів і музеїв, для музейників, які зустрічаються з проблемами історії, культури та інтерпретації і комунікації спадщини, для всіх, хто цікавиться темами минувшини Литви та Україниі і її репрезентацією.
(LT) Publikacijoje nagrinėjami istorinių dvarų parkų vaizdiniai, formavęsi sovietinėje Lietuvoje, ir tų vaizdinių poveikis pačių parkų sampratai, jų įpaveldinimui bei rekonstrukcijai. Pirminės ar autentiškosios dvarų parkų prasmės gali gyvuoti dvarų kultūroje. Tačiau tai nereiškia, kad jai sunykus parkai visiškai nustoja savo simboliškojo ar prasminio pavidalo. Jis egzistuoja, tik kyla iš kitokių subjektų ir įgyja kitokių turinių. Vaizdiniais šiuo atveju vadinamos kultūrinės atminties raiškos.
2. In 1990 the myth of the Great Patriotic War became alien in Lithuania. The majority of its material signs were destroyed or devaluated, but the burial places of soldiers remained. And they remained in all extent, starting with the network, monuments and ending with symbols. In about 2000 they became the place of action to the group, which we conditionally can call the circle of the Russian Embassy in Lithuania. The reconstruction of the places, which is carried out on their intention, evidences their desire to preserve the myth of the Great Patriotic War by adapting to the current circumstances and further embed these places in the landscape of Lithuania. It would be unfair to evaluate the latter processes unambiguously and attribute these places only to the field of direct targeted propaganda or the desire to make influence. For example, the factor of commercial benefit also cannot be rejected – the more places, the more activities and the more funds can be requested for execution of these activities. However, whatever the intentions are, the potential of these places is to compete with the present-day great Lithuanian narratives or to deny them. The same phenomenon is considered as occupation and evil by the ones and as liberation and Victory by the others. Such is the nature of these places and it seems that it is unchangeable.
(RU) Места захоронений воинов Советского Союза Второй мировой войны являются местами вторичного погребения, созданными в Литве в основном в 1945–1956 гг. Вторичное погребение словно лишило данные места исторической конкретики (аутентичности места, персонализации) и позволило создавать их в соответствии с политическими и идеологическими потребностями определённого периода. В 1990-ые в Литве произошла девальвация мифа Великой Отечественной войны – с вершин политики памяти он был отброшен на ее окраины. Памятники Победе и героям войны были демонтированы и из привычных акцентов городских общественных мест превратились в экспонаты и объекты развлечения парка Груто. Тем временем останки воинов предопределили иную судьбу мест захоронений воинов Советского Союза – их сеть и сами места, по сути, остались не тронутыми и застыли в течение одного или двух десятилетий. В 2000-2010 гг. эти места приобрели актуальность, но уже не в качестве пропаганды одной идеологии, а в качестве точки столкновения нескольких видов памяти. Кладбища советских воинов Великой Отечественной войны стали Кладбищами советских воинов, погибших в войне 1941 1945 годов, и Местом захоронения воинов Советского Союза Второй мировой войны. Различные наименования того же самого объекта свидетельствуют об его различной оценке.
В статье анализируется процесс и ситуация, как эти места в Литве в последние время (с 2000 г.) за деньги Российской Федерации и после реконструкции приобретает новый облик, удобный для распространения чужой идеологии и противоречащий “главной линии” политике памяти Литвы.
(UA) Місця поховання солдатів Радянського Союзу Другої світової війни є місцями вторинного поховання, створеними в Литві переважно в 1945–1956 рр. Вторинне поховання нібито позбавило історичної конкретики (автентичності місця, персоналізації) і дало змогу створювати їх відповідно до політичних та ідеологічних потреб конкретного періоду. В 1990-ті в Литві відбувалась девальвація міфа Великої Вітчизняної війни. Пам'ятники Перемозі і героям війни були демонтовані та із звичних громадських місць перетворились на експонати й розвалені об'єкти парку Груто. Місця поховання солдатів Радянського Союзу, по суті, ніхто не заторкував і вони застигли впродовж одного чи двох десятиліть. У 2000–2010 рр. ці місця отримали актуальність, але вже не як засіб пропаганди однієї ідеології, а як об'єкти зіткнення декількох видів пам'яті. Цвинтарі радянських солдатів Великої Вітчизняної війни стали «Цвинтарями радянських солдатів, що загинули в 1941–1945 рр.» і «Місцем поховання солдатів Радянського Союзу Другої світової війни». Різні назви того самого об'єкта свідчать про його різну оцінку. Проаналізовано процес і ситуацію, як ці місця в Литві останнім часом (з 2000 р.) за гроші Російської Федерації і після реконструкції отримали новий вигляд, вигідний для поширення чужої ідеології та суперечливої «головній лінії» політики пам'яті Литви. Ключові слова: Друга світова війна, Литва, політика пам'яті.
(LT) 1. Antrinė Didžiojo Tėvynės karo tarybinių karių kapinių prigimtis leido susikurti tokias vietas, kurios derėtų su propagandiniais įgeidžiais bei turėtų visa, ko reikia tobulam monumentui. Pergalingų mūšių, didvyriško žūties ir panašios istorinės vietos puikiausiai galėjo tikti Didžiojo Tėvynės karo mito kūrimui, tačiau jos buvo nuošalios ir retos, ir tai buvo jų trūkumas. Jos buvo pririštos prie pirminių įvykio taškų. Antrinis steigimas ir gausus turimų resursų-kūnų kiekis leido Didžiojo Tėvynės karo tarybinių karių kapines įkurti ten, kur reikia, tiek, kiek reikia, ir tokias, kokias reikia. Ne jos pakluso istorijai, o jomis kurta istorija, politiškai ir propogandiškai „teisingas“ pasakojimas. Jos įkūnijo geriausias tokio reiškinio kaip paveldas savybes – visuomenė jomis pasitikėjo ir tikėjo, o jos pačios galėjo kurti atminties politikai reikalingas, o prireikus ir suklastotas istorijas.
2. 1990-aisias Didžiojo Tėvynės karo mitas Lietuvoje tapo svetimu mitu. Daugelis jo materialių ženklų buvo sunaikinti ar devalvuoti, tačiau karių palaidojimo vietos išliko. Ir išliko visa savo apimtimi, pradedant tinklu, monumentais ir baigiant simboliais. Grupei, kurią sąlyginai galime vadinti Rusijos ambasados Lietuvoje ratu, apie 2000 m. jos tapo veiksmo vieta. Jų iniciatyva vykdomos vietos rekonstrukcijos liudija apie norą išsaugoti Didžiojo Tėvynės karo mitą prisitaikant prie dabartinių aplinkybių ir dar labiau Lietuvos kraštovaizdyje įtvirtinti šias vietas. Neteisinga būtų pastaruosius procesus vertinti vienareikšmiškai ir priskirti juos vien tikslingos kryptingos propagandos ar noro daryti poveikį sričiai. Neatmestinas, pavyzdžiui, ir komercinės naudos veiksnys – kuo daugiau vietų, tuo daugiau veiklos ir daugiau lėšų tai veiklai galima prašyti. Tačiau kokios bebūtų intencijos, šių vietų potencialas yra konkuruoti su šiandieniais didžiaisiais Lietuvos pasakojimais ar neigti juos. Kas vieniems yra okupacija ir blogis, kitiems – išvadavimas ir Pergalė. Tokia yra šių vietų prigimtis ir ji, atrodo, yra nepakeičiama.
(DE) Die Ursprünge der modernen Gesellschaft Litauens gehen bis in die zweite Hälfte des 19. Jh. zurück. Seitdem haben sich nicht einmal ihr Gebilde und ihre Gedächtnispolitik verändert, aber die Litauer haben niemals aufgehört, die Burgen zu bewundern. Das Gedächtnis der litauischen Burgen nahm seinen Anfang an den Burgbergen – Orten, wo die hölzernen (bis unsere Tage nicht erhalten gebliebenen) Burgen gestanden haben. Schon in den letzten Jahrzehnten des 19. Jh. wurden sie zum zweifellosen Teil der Identität (Erinnerungsort) erklärt und dieses Gefühl des Eigenen ist bis in unsere Tage geblieben. Der Weg von gemauerten Burgen zum Gedächtnis der Litauer war etwas komplizierter. Aber im 20. Jh. wurden sie, genauso wie auch die Burgberge, zu dem, was die Nation mobilisiert und für sie die litauische Identität zu finden hilft. Deswegen gilt der Wiederaufbau der gemauerten Burgen in Litauen früher und auch jetzt als etwas mehr als nur noch alleine ihre Renovierung und Erneuerung. Während der Erneuerung wird das Erbe als stummer und neutraler Vergangenheitszeuge bewusst oder auch unbewusst durch ein Bildnis verändert, das den Umbaufachleuten akzeptabel erscheint (ihren Visionen, Erwartungen und dem Gedächtnis entspricht). Im vorliegenden Artikel werden die Bildnisse sowie die Erneuerungsgeschichten der Oberen Burg in Vilnius (des Gediminas-Turms), der Wasserburg in Trakai sowie der Unteren Burg in Vilnius (des Großfürstenpalastes) ausführlicher behandelt. Sie reflektieren dementsprechend drei Epochen: Zwischenkriegslitauen, Sowjetlitauen und gegenwärtiges Litauen.
(LT) Modernios lietuvių visuomenės ištakos siekia XIX a. antrąją pusę. Nuo to laiko ne kartą keitėsi jos sankloda ir atminties politika, tačiau lietuvių niekada nenustota žavėtis pilimis. Lietuviškoji pilių atmintis prasidėjo nuo piliakalnių – vietų, kur stovėjo medinės (šių dienų nepasiekusios) pilys. Jau XIX a. paskutiniaisiais dešimtmečiais jos pripažintos neabejotina savastimi (atminties vieta [= realms of memory]) ir šis savasties jausmas neišblėso iki šių dienų. Mūrinių pilių kelias į lietuvių atmintį buvo kiek komplikuotesnis. Visgi XX a. jos, kaip ir piliakalniai, tapo tuo, kas telkia tautą ir padeda jai surasti savo lietuviškąjį tapatumą. Dėl to mūrinių pilių atkūrimas [= recreation] Lietuvoje visada buvo ir yra kažkas daugiau nei tik paveldo restauravimas ar rekonstravimas [= reconstruction]. Rekonstravimo metu sąmoningai ar nesąmoningai paveldas kaip nebylius ir neutralius praeities paliudijimas yra pakeičiamas rekonstruotojams priimtinu (jų vizijas, lūkesčius ar atmintį atitinkančiu) vaizdiniu. Straipsnyje išsamiau analizuojami Vilniaus aukštutinės pilies (Gedimino bokšto), Trakų salos pilies ir Vilniaus žemutinės pilies (Valdovų rūmų) vaizdiniai bei rekonstravimo istorijos. Jos atitinkamai atspindi tris epochas – tarpukario Lietuvą, sovietinė Lietuvą ir dabartinę Lietuvą.
Šiuolaikiniai tarptautiniai paveldosaugos dokumentai, pasižymintys demokratiškumu, liberalizmu ar reliatyvizmu, kalba apie skirtingų sampratų pripažinimą, bet tuo pačiu ir apie jų lygiavertiškumą bei lygiateisiškumą, tačiau tai veda prie to paties konflikto, kurio sprendimo būdai praktikoje nepasiteisina.
Pranešime gvildenamos autentiškumo sampratų Lietuvoje ištakos ir jų siūlomos paveldo tvarkybos koncepcijos, keliamas klausimas, ar yra įmanoma spręsti dėl jų kylančius konfliktus.
1. Места захоронений воинов Советского Союза Второй мировой войны являются местами вторичного погребения, созданными в Литве в основном в 1945–1955 гг. Вторичное погребение словно лишило данные места исторической конкретики (аутентичности места, персонализации) и позволило создавать их в соответствии с политическими и идеологическими потребностями определённого периода. В контексте послевоенного Советского Союза стало востребованным создание идеального мемориала. Воинские кладбища относятся к особой категории мемориалов, поскольку они включают не только бетонные, каменные или прочие монументы, но и останки воинов. В оккупированной советами Литве стремление идеального мемориала удалось реализовать. Во-первых, с точки зрения мемориальных и ритуальных практик была сформирована оптимальная по количеству сеть данных мест. Во-вторых, когда тела находятся под землей (становятся трудно проверяемыми), открываются неограниченные возможности для интерпретаций. С одной стороны, можно манипулировать цифрами – скрыть или преувеличить, в зависимости от обстоятельств. С другой стороны, можно поднять или умертвить темы или их отдельные аспекты в зависимости от направления политических ветров и пропагандистских потребностей. Кроме того, в советский период места захоронений воинов в Литве стали не только символом Великой Отечественной войны. Там размещались и останки других удобных «тем» – революционеров, советских активистов, «народных защитников», превращая данные объекты в своеобразные концентраты политической памяти, которые воплотили и одновременно эксплицировали различные идеологические сюжеты.
2. Тем не менее, места захоронений воинов Советского Союза Второй мировой войны являются продуктом советской эпохи, предназначенным, в первую очередь, для репрезентации мифа Великой Отечественной войны. Данный миф – это рассказ о Второй мировой войне, созданный в Советском Союзе и интегрированный в единый идеологизированный нарратив советской истории. На значительной территории СССР миф имел (по крайней мере, отчасти) естественные корни – он переплетался с личными семейными трагедиями, переживаниями и коммуникативной памятью. В Советской Литве основанные на мифе о Великой Отечественной войне интерпретация и понимание исторических событий не имели подобного естественного источника – это не шло из «народа» или «снизу». Для формирования и продвижения данного понимания сосредоточились на местах захоронений воинов Великой Отечественной войны, восславляющих Победу и свидетельствующих о трагедии потерь и зверствах фашистов. В Советской Литве рассказ о данных кладбищах или через них раскрывающейся более широкий рассказ имел свои акценты: прививалась мысль, что Великая Отечественная война была частью не только истории СССР, но и Литвы, т. е. «своей» историей. Тем не менее, данный рассказ являлся неотъемлемой частью мифологии Великой Отечественной войны, единой для всего СССР. Данные мемориальные места содействовали осуществлению идеологической бетонизации общества – укреплению советского патриотизма, преданности победившей Великую войну Коммунистической партии и советскому строю, покорной благодарности за освобождение и великую Победу. Данные места – бастионы военной/советской памяти – приближали миф о Великой Отечественной войне к каждому жителю страны. В 1990-ые в Литве произошла девальвация мифа Великой Отечественной войны – с вершин политики памяти он был отброшен на ее окраины. Памятники Победе и героям войны были демонтированы и из привычных акцентов городских общественных мест превратились в экспонаты и объекты развлечения парка Груто. Тем временем останки воинов предопределили иную судьбу мест захоронений воинов Советского Союза – их сеть и сами места, по сути, остались не тронутыми и застыли в течение одного или двух десятилетий.
3. СССР больше не существует, но миф о Великой Отечественной войне живёт. Он возрождён в современной России. Как и в советское время, он исполняет, если не самую главную, то, по крайней мере, одну из самых важных ролей среди общественных мифов и политико-пропагандистских инструментов данной страны. Он используется не только для внутренних нужд, но и активно включается в арсенал средств достижения внешнеполитических целей. Этот миф помогает формировать мнение населения России о хороших/плохих странах, идентифицировать угрозы и врагов, разъяснять и оправдывать внешнеполитические действия России, обосновывать право или обязанность предъявления претензий другим странам. Продвигается несколько тезисов. Во-первых, на основе мифа Великой Отечественной войны в официальном дискурсе России утверждается, что некоторые европейские страны переписывают и фальсифицируют историю Второй мировой войны, приравнивая СССР к нацистской Германии, унижая подвиги советских воинов или героизируя нацистских пособников (например, послевоенных партизан). Во-вторых, фальсификация истории, забвение ужасов нацистского режима и подвигов советских освободителей ведёт к возрождению нацизма. В-третьих, Великая Отечественная война не закончилась – это вечная борьба добра и зла. В настоящее время война идёт и на идеологическом, информационном, символическом, мемориальном уровнях, т. е. в невооруженной форме конфликта, по крайней мере, на данный момент.
4. Сегодня в Литве по отношению к местам захоронений воинов Советского Союза можно выделить три интерпретационных сообщества: последователи советской идентичности, выразители «гуманистической» точки зрения и приверженцы подразумеваемой официальной памяти. Зафиксированное стремление первой и второй групп к маргинализации третьей, по крайней мере, отчасти означает, что (предположительно) официальная культура памяти не является приемлемой и не считается подходящей в качестве нарратива, объясняющего и осмысляющего период советской оккупации. В случае первой группы это выглядит более или менее логичным, поскольку представители этой группы пытаются развивать модель советской идентичности, заимствуя из неё некоторые существенные элементы. Для сторонников второй вышеназванной позиции не характерна данная модель идентичности. Они не опираются и на нарратив советской истории, но придерживаются критического отношения и соблюдают дистанцию с тем, что следует считать литовским национальным нарративом. Именно это должно поднимать вопросы о значении культуры официальной памяти и об её воздействии на общество. Тот факт, что в оценках сторонников данных взглядов места захоронений воинов со всей мемориальной частью субъективно деполитизируются, не означает, что эти объекты на самом деле утрачивают политическое значение. Для представителей России, для которых захоронения остаются местом выражения политического действия, открываются широкие возможности для действия и воздействия, т. е. для реализации своих политических целей, поскольку посредством использования того же самого «человеческого» фактора можно налаживать связи с выразителями «гуманистической» точки зрения, искать у них поддержку, использовать их в качестве опоры или надеяться на их толерантность (равнодушие, пассивность), по крайней мере, к политической информации, распространяемой вместе с данными контекстами. Утверждая, что «воины не имеют национальности», выразители данной точки зрения тем самым игнорируют или в недостаточной мере учитывают тот факт, что даже у павших воинов было и есть государство, которое заботится не только и не столько о памяти усопших, сколько об историческом нарративе и о вытекающих из него политических установках, которые места захоронений должны репрезентировать, ежедневно актуализировать их значение и содействовать перекличке с повседневной действительностью, личной памятью и опытом. Следовательно, из «гуманистической» позиции как бы элиминируется действующее здесь и сейчас государство, у которого до сих пор наличествуют на территории суверенной страны определённые политические и геополитические цели. Вследствие этого нам кажется вполне правомерным вопрос о том, не являются ли данные места и создаваемое ими при разъяснении трём интерпретационным сообществам придаваемого ими значения символическое поле благоприятной средой для идеологических и политических манипуляций?
5. В 2000-2010 гг. места захоронений воинов Советского Союза вновь приобрели актуальность, но уже не в качестве пропаганды одной идеологии, а в качестве точки столкновения нескольких видов памяти. Кладбища советских воинов Великой Отечественной войны стали кладбищами советских воинов, погибших в войне 1941-1945 годов, и местом захоронения воинов Советского Союза Второй мировой войны. Различные наименования того же самого объекта свидетельствуют об его различной оценке. При превращении данных мест в инструмент идеологических манипуляций и пропаганды возникает потребность в поиске баланса между ценностным осмыслением данных объектов, необходимостью управлять ими и обязанностью ухода за ними, согласно принятым международным гуманитарным правовым обязательствам. Однако в Литве отсутствует единая система, направленная на регламентирование ухода за могилами, кладбищами, местами захоронений и погребения жертв военных конфликтов всех исторических периодов. Статус мест захоронений воинов Советского Союза определяется актами различного уровня (международного и национального) и областей (гуманитарного права и охраны объектов культурного наследия). Поскольку значительная их часть официально отнесена (унаследовано у советского периода) к области культурного наследия, право и система охраны объектов культурного наследия на сегодняшний день являются основным средством администрирования данных объектов.
(LT) Straipsnyje nagrinėjami naujojo žemaitiškojo tapatumo genezės, jo konfrontacijos su tradicine lietuviškąja tapatumo orientacija bei poveikio praeities ir paveldo interpretavimui klausimai. Pagrindinis dėmesys skiriamas 2000–2004 m. vykusioms transformacijoms ir vėlesniems procesams – būtent tuomet iškilo nauja idėja (paradigma), kad žemaičiai istoriškai yra tauta. Viena paradigmos raiškos formų – pradėtos savos nelietuviškos ar antilietuviškos istorijos ir paveldo paieškos. Tyrimas atskleidžia, kad naujųjų žemaitiškųjų paveldo vietų išskirtinumas kuriamas per sąmoningą ar nesąmoningą konfrontaciją su lietuviškąją tapatumo orientacija: jų interpretacija grindžiama opozicija Vykintas-gynyba-pagonybė-Žemaitija vs. Mindaugas-agresija-krikščionybė-Lietuva. Atsitiktinumas ar ne, naujoji paradigma siekia žemaičiuose išrasti visus reiškinius, kurie yra reikalingi nacionalizmui – tautą, kalbą, kultūrą ir valstybę. Iki nacionalizmui privalomų komponentų visumos žemaičiams dar trūksta vieno elemento – idėjos apie savos valstybės at-/su-kūrimą. Taigi šiandieną žemaičiuose vykstantys procesai gali būti traktuojami kaip bręstančio žemaičių nacionalizmo požymiai ir išraiškos. Tiesa, atitinkamas judėjimas dabar apima nedidelę visuomenės dalį, yra marginalinis ir palyginti lėtai besiplečiantis. Tačiau jo turimos komunikacinės priemonės savą idėją leido paskleisti plačiai. Ir nors daugeliu atvejų paskleista informacija netapo paveikia, lieka nežinia, ar susiklosčius atitinkamoms aplinkybėms ši pasyvi, bet jau žinoma informacija netaps aktyvia istorine sąmone ir neapims didesnių masių.
Kitas gvildenamas klausimas – ar paveldas, kurio ištakos slypi nacionalizme, gali būti naudojamas „viršnacionalinio“ tapatumo konstravimui. Omenyje turimi du XX a. antrosios pusės projektai – UNESCO propaguojama taikos kultūra bei Europos institucijų propaguojamas bendras Europos paveldas – bei jų likimas XXI a. Daroma preliminari išvada, kad paveldas ir XXI a. visgi išlieka ištikimas savo prigimčiai – nacionalizmui –, o tarptautiniai projektai, pavelde ieškantys bendražmogiško ar bendraeuropinio dėmens, iš esmės nepasiekia savo tikslų.
(RU) В статье актуализируется вопрос сущности феномена культурного наследия. Толкуется, что важной средой появлению современного понятия наследия был национализм. Сам национализм, в этом случае, рассматривается как существенный (парадигматический) переломный момент в модели общества, который изменил ее мировоззрение или восприятие реальности. Одним из ключевых признаков этого мировоззрения и укрепления его опор является исторический нарратив (прорыв исторического самосознания и расцвет науки истории в XIX веке) и именно наследие (рождение современной теории и практики охраны наследия в XIX веке). Соответственно сам генезис наследия лучше всего может быть осознанным и разъясненным в «свете» национализма. В докладе эти предположения основываются классическими теориями национализма (представляющими направление социального конструктивизма) и анализом практик наследия (рассматривается взаимодействие идеи национального духа и явления наследия, так называемая практика стилистического реставрирования и т. д.).
Другой обсуждаемый вопрос – может ли наследие, которое исходит из национализма, быть использовано в конструирование «сверх национальной» идентичности. В виду имеются два проекта второй половины XX века – культура мира, которую продвигает ЮНЕСКО, и общее наследие Европы, поощряемый европейскими институциями – и их судьба в XXI веке. Делается прелиминарный вывод, что наследие и в XXI веке все-таки остается верным своей сущности – национализму, а международные проекты, ищущие в наследие общечеловеческого или едино европейского составляющего, в сущности не достигают своих целей.
(UKR) Розглянуто тему походження, характеру і місії сучасної культурної спадщини. Спадщина є важливим джерелом для інших сфер – культури, політики, економіки. Чи може вона бути тільки джерелом? Спробуємо довести, що не тільки. Ставиться питання – чи може культура, політика чи націоналізм у сучасну епоху існувати без спадщини? Націоналізм появився зі сучасною людиною і оволодів всією його сутністю – розумом, почуттями, духом. Він є головною ідеологією сучасності. Створення епохи – культурна/історична пам'ять, наука, історія, спадщина нації – якщо не всією своєю цілісністю, то хоча б значною мірою також перетворились на його прислугу. Втім для існування націоналізму необхідне минуле. Оскільки сучасне суспільство має два шляхи в минуле – історію (наука, яка відкриває чи створює минуле) і спадщина (об'єкти, які перебуваючи в сучасності представляють минуле), тому спадщина для націоналізму є дуже важливою. Тим самим історія і спадщина є найважливішими джерелами заснування нації. У цьому разі спадщина виконує не тільки легітимізації, але і функцію конструювання та єднання суспільства. Історія взаємодії націоналізму і спадщини продовжується вже два століття. Ця спільна історія розпочалась з духу народу. Для самовираження духу народу спадщина була життєво важливою. Дух народу так і залишився би тільки філософією, якщо б його десь не можна було б втілити. Найчастіше він втілюється саме в спадщині. Такий гармонійний симбіоз між націоналізмом і спадщиною розвивався до четвертої декади ХХ ст. Після цього симбіоз націоналізму розвивається і далі, але дещо помірковано. Ключові слова: націоналізм, спадщина, ЮНЕСКО.
The publication looks back at the origins of the Soviet Great Patriotic War military cemeteries and the main moments of their formation, first and foremost perceiving them from the perspectives of politics of memory and using appropriate research instruments. These sites have little in common with the original burial sites and were essentially created as propaganda tools in keeping with best practices in memorial design. In addition to being burial sites, they were constructed to spread the myth of the Great Patriotic War and other great Soviet narratives. The work examines what makes these places so special and convenient, and what meanings and narratives they were created to convey.
(LT) Dešimtmečius dvaro vaizdinys lietuvių visuomenėje iš esmės buvo vienareikšmis-tai lenkų (vadinasi,-ne mūsų) istorija ir savastis. Tai buvo dviejų tautų politinių, kultūrinių ir atminčių konfliktų pasekmė. Tautines ištakas turėjęs konfliktas sovietmečiu įgijo ir kitą pavidalą-klasių kovos, kai vienoje pusėje atsidūrė vėlgi tas pats dvaras, o kitoje-baudžiauninkas, valstietis, lietuvis. Dvaras pieštas neigiamomis ar bent jau niūriomis spalvomis. Toks vaizdinys lietuvių sąmones valdė beveik visą XX a. XX a. devinto dešimtmečio antroje pusėje Lietuvoje pasirodė pirmųjų alternatyvių ar naujų dvaro vaizdinių užuomazgų. Apie 2000 m. savo vaizdinį pradėjo kurti ir "verslo diskursas"-produktų ir paslaugų kūrėjai bei vartotojai. Tyrime pristatoma šio vaizdinio genezė, jo ypatumai ir raiškos, sąveikos su lietuviškąja tapatybe ir istorine atmintimi, poveikis paveldui ir jo tvarkybai, reprezentavimui. Viena iš tyrimo išvadų-apie 2010 m. įvyko esmingas lietuviškosios dvarų sampratos ir vaizdinio lūžis ir šis vaizdinys pateko į savos kultūros ir tapatybės akiračius. Pateko, bet ne besąlygiškai priimtas. Naujasis dvaro amplua-tai susidomėjimą keliantis reiškinys. Dvaras-tai kitokia, nepažinta ir nepatirta, kultūra, tai savotiška egzotika ir ji masina. Reikšminiai žodžiai: kultūrinė atmintis, vaizdiniai, dvarai, kultūros paveldas, paveldo industrija, paveldas kaip produktas.
Around 1987, a more obvious turning point occurred in Lithuania as far as the manors are concerned. The taboo surrounding the manor was lifted. At the same time, new phenomena were emerging which enabled a re‐evaluation of the manors and prompted a renewed interest in them (or perhaps in their emergence on the whole). A certain rehabilitation of manors was taking place. Landowners were given a more positive con‐ notation – instead of being presented as perpetrators of crimes against the people, they became creators of something beautiful.
Nevertheless, the period between approximately 1987 and 2001 proved to be one of the darkest for the manor heritage in Lithuania. The new owners’ incapability, lack of good will, or ignorance with respect to the preservation and reconstruction of manor buildings and parks resulted in stagnation, which subsequently caused damage. At the same time, the issue of manors was already discussed “at the top” and “at the bot‐ tom” – concern for their preservation was expressed, and programmes to preserve them were developed. Contrary to the Soviet period, the manor itself started to be appreciated. A shift occurred from alienating the manor to exploring its identity. New prospects opened up for the manor parks, too. The scientific, fact‐based paradigm of the concept and management of historical parks (founded on the principles laid down in The Florence [Historic Gardens] Charter, 1981), defended by Žemkalnis sev‐ eral decades ago, is becoming the main voice in Lithuania today.
(UKR) У книзі розглядається, як різний досвід постсовєтської трансформації відображається в музейних наративах Литви і України, чим відмінні і чим подібні (як з точки зору змісту, так і його вираження) музейні оповіді, які оповіді можна назвати домінуючи- ми, а що слід вважати альтернативними оповідями. Також представлені пропозиції і методичного характеру – яким робом нинішній музей має докластися до формуванню погляду, що відповідає актуаліям та вартісним зрушенням. Книга має бути актуальною для дослідників історичних наративів і музеїв, для музейників, які зустрічаються з проблемами історії, культури та інтерпретації і комунікації спадщини, для всіх, хто цікавиться темами минувшини Литви та Україниі і її репрезентацією.
(UKR) У книзі розглядається, як різний досвід постсовєтської трансформації відображається в музейних наративах Литви і України, чим відмінні і чим подібні (як з точки зору змісту, так і його вираження) музейні оповіді, які оповіді можна назвати домінуючи- ми, а що слід вважати альтернативними оповідями. Також представлені пропозиції і методичного характеру – яким робом нинішній музей має докластися до формуванню погляду, що відповідає актуаліям та вартісним зрушенням. Книга має бути актуальною для дослідників історичних наративів і музеїв, для музейників, які зустрічаються з проблемами історії, культури та інтерпретації і комунікації спадщини, для всіх, хто цікавиться темами минувшини Литви та Україниі і її репрезентацією.
(LT) Publikacijoje nagrinėjami istorinių dvarų parkų vaizdiniai, formavęsi sovietinėje Lietuvoje, ir tų vaizdinių poveikis pačių parkų sampratai, jų įpaveldinimui bei rekonstrukcijai. Pirminės ar autentiškosios dvarų parkų prasmės gali gyvuoti dvarų kultūroje. Tačiau tai nereiškia, kad jai sunykus parkai visiškai nustoja savo simboliškojo ar prasminio pavidalo. Jis egzistuoja, tik kyla iš kitokių subjektų ir įgyja kitokių turinių. Vaizdiniais šiuo atveju vadinamos kultūrinės atminties raiškos.
2. In 1990 the myth of the Great Patriotic War became alien in Lithuania. The majority of its material signs were destroyed or devaluated, but the burial places of soldiers remained. And they remained in all extent, starting with the network, monuments and ending with symbols. In about 2000 they became the place of action to the group, which we conditionally can call the circle of the Russian Embassy in Lithuania. The reconstruction of the places, which is carried out on their intention, evidences their desire to preserve the myth of the Great Patriotic War by adapting to the current circumstances and further embed these places in the landscape of Lithuania. It would be unfair to evaluate the latter processes unambiguously and attribute these places only to the field of direct targeted propaganda or the desire to make influence. For example, the factor of commercial benefit also cannot be rejected – the more places, the more activities and the more funds can be requested for execution of these activities. However, whatever the intentions are, the potential of these places is to compete with the present-day great Lithuanian narratives or to deny them. The same phenomenon is considered as occupation and evil by the ones and as liberation and Victory by the others. Such is the nature of these places and it seems that it is unchangeable.
(RU) Места захоронений воинов Советского Союза Второй мировой войны являются местами вторичного погребения, созданными в Литве в основном в 1945–1956 гг. Вторичное погребение словно лишило данные места исторической конкретики (аутентичности места, персонализации) и позволило создавать их в соответствии с политическими и идеологическими потребностями определённого периода. В 1990-ые в Литве произошла девальвация мифа Великой Отечественной войны – с вершин политики памяти он был отброшен на ее окраины. Памятники Победе и героям войны были демонтированы и из привычных акцентов городских общественных мест превратились в экспонаты и объекты развлечения парка Груто. Тем временем останки воинов предопределили иную судьбу мест захоронений воинов Советского Союза – их сеть и сами места, по сути, остались не тронутыми и застыли в течение одного или двух десятилетий. В 2000-2010 гг. эти места приобрели актуальность, но уже не в качестве пропаганды одной идеологии, а в качестве точки столкновения нескольких видов памяти. Кладбища советских воинов Великой Отечественной войны стали Кладбищами советских воинов, погибших в войне 1941 1945 годов, и Местом захоронения воинов Советского Союза Второй мировой войны. Различные наименования того же самого объекта свидетельствуют об его различной оценке.
В статье анализируется процесс и ситуация, как эти места в Литве в последние время (с 2000 г.) за деньги Российской Федерации и после реконструкции приобретает новый облик, удобный для распространения чужой идеологии и противоречащий “главной линии” политике памяти Литвы.
(UA) Місця поховання солдатів Радянського Союзу Другої світової війни є місцями вторинного поховання, створеними в Литві переважно в 1945–1956 рр. Вторинне поховання нібито позбавило історичної конкретики (автентичності місця, персоналізації) і дало змогу створювати їх відповідно до політичних та ідеологічних потреб конкретного періоду. В 1990-ті в Литві відбувалась девальвація міфа Великої Вітчизняної війни. Пам'ятники Перемозі і героям війни були демонтовані та із звичних громадських місць перетворились на експонати й розвалені об'єкти парку Груто. Місця поховання солдатів Радянського Союзу, по суті, ніхто не заторкував і вони застигли впродовж одного чи двох десятиліть. У 2000–2010 рр. ці місця отримали актуальність, але вже не як засіб пропаганди однієї ідеології, а як об'єкти зіткнення декількох видів пам'яті. Цвинтарі радянських солдатів Великої Вітчизняної війни стали «Цвинтарями радянських солдатів, що загинули в 1941–1945 рр.» і «Місцем поховання солдатів Радянського Союзу Другої світової війни». Різні назви того самого об'єкта свідчать про його різну оцінку. Проаналізовано процес і ситуацію, як ці місця в Литві останнім часом (з 2000 р.) за гроші Російської Федерації і після реконструкції отримали новий вигляд, вигідний для поширення чужої ідеології та суперечливої «головній лінії» політики пам'яті Литви. Ключові слова: Друга світова війна, Литва, політика пам'яті.
(LT) 1. Antrinė Didžiojo Tėvynės karo tarybinių karių kapinių prigimtis leido susikurti tokias vietas, kurios derėtų su propagandiniais įgeidžiais bei turėtų visa, ko reikia tobulam monumentui. Pergalingų mūšių, didvyriško žūties ir panašios istorinės vietos puikiausiai galėjo tikti Didžiojo Tėvynės karo mito kūrimui, tačiau jos buvo nuošalios ir retos, ir tai buvo jų trūkumas. Jos buvo pririštos prie pirminių įvykio taškų. Antrinis steigimas ir gausus turimų resursų-kūnų kiekis leido Didžiojo Tėvynės karo tarybinių karių kapines įkurti ten, kur reikia, tiek, kiek reikia, ir tokias, kokias reikia. Ne jos pakluso istorijai, o jomis kurta istorija, politiškai ir propogandiškai „teisingas“ pasakojimas. Jos įkūnijo geriausias tokio reiškinio kaip paveldas savybes – visuomenė jomis pasitikėjo ir tikėjo, o jos pačios galėjo kurti atminties politikai reikalingas, o prireikus ir suklastotas istorijas.
2. 1990-aisias Didžiojo Tėvynės karo mitas Lietuvoje tapo svetimu mitu. Daugelis jo materialių ženklų buvo sunaikinti ar devalvuoti, tačiau karių palaidojimo vietos išliko. Ir išliko visa savo apimtimi, pradedant tinklu, monumentais ir baigiant simboliais. Grupei, kurią sąlyginai galime vadinti Rusijos ambasados Lietuvoje ratu, apie 2000 m. jos tapo veiksmo vieta. Jų iniciatyva vykdomos vietos rekonstrukcijos liudija apie norą išsaugoti Didžiojo Tėvynės karo mitą prisitaikant prie dabartinių aplinkybių ir dar labiau Lietuvos kraštovaizdyje įtvirtinti šias vietas. Neteisinga būtų pastaruosius procesus vertinti vienareikšmiškai ir priskirti juos vien tikslingos kryptingos propagandos ar noro daryti poveikį sričiai. Neatmestinas, pavyzdžiui, ir komercinės naudos veiksnys – kuo daugiau vietų, tuo daugiau veiklos ir daugiau lėšų tai veiklai galima prašyti. Tačiau kokios bebūtų intencijos, šių vietų potencialas yra konkuruoti su šiandieniais didžiaisiais Lietuvos pasakojimais ar neigti juos. Kas vieniems yra okupacija ir blogis, kitiems – išvadavimas ir Pergalė. Tokia yra šių vietų prigimtis ir ji, atrodo, yra nepakeičiama.
(DE) Die Ursprünge der modernen Gesellschaft Litauens gehen bis in die zweite Hälfte des 19. Jh. zurück. Seitdem haben sich nicht einmal ihr Gebilde und ihre Gedächtnispolitik verändert, aber die Litauer haben niemals aufgehört, die Burgen zu bewundern. Das Gedächtnis der litauischen Burgen nahm seinen Anfang an den Burgbergen – Orten, wo die hölzernen (bis unsere Tage nicht erhalten gebliebenen) Burgen gestanden haben. Schon in den letzten Jahrzehnten des 19. Jh. wurden sie zum zweifellosen Teil der Identität (Erinnerungsort) erklärt und dieses Gefühl des Eigenen ist bis in unsere Tage geblieben. Der Weg von gemauerten Burgen zum Gedächtnis der Litauer war etwas komplizierter. Aber im 20. Jh. wurden sie, genauso wie auch die Burgberge, zu dem, was die Nation mobilisiert und für sie die litauische Identität zu finden hilft. Deswegen gilt der Wiederaufbau der gemauerten Burgen in Litauen früher und auch jetzt als etwas mehr als nur noch alleine ihre Renovierung und Erneuerung. Während der Erneuerung wird das Erbe als stummer und neutraler Vergangenheitszeuge bewusst oder auch unbewusst durch ein Bildnis verändert, das den Umbaufachleuten akzeptabel erscheint (ihren Visionen, Erwartungen und dem Gedächtnis entspricht). Im vorliegenden Artikel werden die Bildnisse sowie die Erneuerungsgeschichten der Oberen Burg in Vilnius (des Gediminas-Turms), der Wasserburg in Trakai sowie der Unteren Burg in Vilnius (des Großfürstenpalastes) ausführlicher behandelt. Sie reflektieren dementsprechend drei Epochen: Zwischenkriegslitauen, Sowjetlitauen und gegenwärtiges Litauen.
(LT) Modernios lietuvių visuomenės ištakos siekia XIX a. antrąją pusę. Nuo to laiko ne kartą keitėsi jos sankloda ir atminties politika, tačiau lietuvių niekada nenustota žavėtis pilimis. Lietuviškoji pilių atmintis prasidėjo nuo piliakalnių – vietų, kur stovėjo medinės (šių dienų nepasiekusios) pilys. Jau XIX a. paskutiniaisiais dešimtmečiais jos pripažintos neabejotina savastimi (atminties vieta [= realms of memory]) ir šis savasties jausmas neišblėso iki šių dienų. Mūrinių pilių kelias į lietuvių atmintį buvo kiek komplikuotesnis. Visgi XX a. jos, kaip ir piliakalniai, tapo tuo, kas telkia tautą ir padeda jai surasti savo lietuviškąjį tapatumą. Dėl to mūrinių pilių atkūrimas [= recreation] Lietuvoje visada buvo ir yra kažkas daugiau nei tik paveldo restauravimas ar rekonstravimas [= reconstruction]. Rekonstravimo metu sąmoningai ar nesąmoningai paveldas kaip nebylius ir neutralius praeities paliudijimas yra pakeičiamas rekonstruotojams priimtinu (jų vizijas, lūkesčius ar atmintį atitinkančiu) vaizdiniu. Straipsnyje išsamiau analizuojami Vilniaus aukštutinės pilies (Gedimino bokšto), Trakų salos pilies ir Vilniaus žemutinės pilies (Valdovų rūmų) vaizdiniai bei rekonstravimo istorijos. Jos atitinkamai atspindi tris epochas – tarpukario Lietuvą, sovietinė Lietuvą ir dabartinę Lietuvą.
Šiuolaikiniai tarptautiniai paveldosaugos dokumentai, pasižymintys demokratiškumu, liberalizmu ar reliatyvizmu, kalba apie skirtingų sampratų pripažinimą, bet tuo pačiu ir apie jų lygiavertiškumą bei lygiateisiškumą, tačiau tai veda prie to paties konflikto, kurio sprendimo būdai praktikoje nepasiteisina.
Pranešime gvildenamos autentiškumo sampratų Lietuvoje ištakos ir jų siūlomos paveldo tvarkybos koncepcijos, keliamas klausimas, ar yra įmanoma spręsti dėl jų kylančius konfliktus.
1. Места захоронений воинов Советского Союза Второй мировой войны являются местами вторичного погребения, созданными в Литве в основном в 1945–1955 гг. Вторичное погребение словно лишило данные места исторической конкретики (аутентичности места, персонализации) и позволило создавать их в соответствии с политическими и идеологическими потребностями определённого периода. В контексте послевоенного Советского Союза стало востребованным создание идеального мемориала. Воинские кладбища относятся к особой категории мемориалов, поскольку они включают не только бетонные, каменные или прочие монументы, но и останки воинов. В оккупированной советами Литве стремление идеального мемориала удалось реализовать. Во-первых, с точки зрения мемориальных и ритуальных практик была сформирована оптимальная по количеству сеть данных мест. Во-вторых, когда тела находятся под землей (становятся трудно проверяемыми), открываются неограниченные возможности для интерпретаций. С одной стороны, можно манипулировать цифрами – скрыть или преувеличить, в зависимости от обстоятельств. С другой стороны, можно поднять или умертвить темы или их отдельные аспекты в зависимости от направления политических ветров и пропагандистских потребностей. Кроме того, в советский период места захоронений воинов в Литве стали не только символом Великой Отечественной войны. Там размещались и останки других удобных «тем» – революционеров, советских активистов, «народных защитников», превращая данные объекты в своеобразные концентраты политической памяти, которые воплотили и одновременно эксплицировали различные идеологические сюжеты.
2. Тем не менее, места захоронений воинов Советского Союза Второй мировой войны являются продуктом советской эпохи, предназначенным, в первую очередь, для репрезентации мифа Великой Отечественной войны. Данный миф – это рассказ о Второй мировой войне, созданный в Советском Союзе и интегрированный в единый идеологизированный нарратив советской истории. На значительной территории СССР миф имел (по крайней мере, отчасти) естественные корни – он переплетался с личными семейными трагедиями, переживаниями и коммуникативной памятью. В Советской Литве основанные на мифе о Великой Отечественной войне интерпретация и понимание исторических событий не имели подобного естественного источника – это не шло из «народа» или «снизу». Для формирования и продвижения данного понимания сосредоточились на местах захоронений воинов Великой Отечественной войны, восславляющих Победу и свидетельствующих о трагедии потерь и зверствах фашистов. В Советской Литве рассказ о данных кладбищах или через них раскрывающейся более широкий рассказ имел свои акценты: прививалась мысль, что Великая Отечественная война была частью не только истории СССР, но и Литвы, т. е. «своей» историей. Тем не менее, данный рассказ являлся неотъемлемой частью мифологии Великой Отечественной войны, единой для всего СССР. Данные мемориальные места содействовали осуществлению идеологической бетонизации общества – укреплению советского патриотизма, преданности победившей Великую войну Коммунистической партии и советскому строю, покорной благодарности за освобождение и великую Победу. Данные места – бастионы военной/советской памяти – приближали миф о Великой Отечественной войне к каждому жителю страны. В 1990-ые в Литве произошла девальвация мифа Великой Отечественной войны – с вершин политики памяти он был отброшен на ее окраины. Памятники Победе и героям войны были демонтированы и из привычных акцентов городских общественных мест превратились в экспонаты и объекты развлечения парка Груто. Тем временем останки воинов предопределили иную судьбу мест захоронений воинов Советского Союза – их сеть и сами места, по сути, остались не тронутыми и застыли в течение одного или двух десятилетий.
3. СССР больше не существует, но миф о Великой Отечественной войне живёт. Он возрождён в современной России. Как и в советское время, он исполняет, если не самую главную, то, по крайней мере, одну из самых важных ролей среди общественных мифов и политико-пропагандистских инструментов данной страны. Он используется не только для внутренних нужд, но и активно включается в арсенал средств достижения внешнеполитических целей. Этот миф помогает формировать мнение населения России о хороших/плохих странах, идентифицировать угрозы и врагов, разъяснять и оправдывать внешнеполитические действия России, обосновывать право или обязанность предъявления претензий другим странам. Продвигается несколько тезисов. Во-первых, на основе мифа Великой Отечественной войны в официальном дискурсе России утверждается, что некоторые европейские страны переписывают и фальсифицируют историю Второй мировой войны, приравнивая СССР к нацистской Германии, унижая подвиги советских воинов или героизируя нацистских пособников (например, послевоенных партизан). Во-вторых, фальсификация истории, забвение ужасов нацистского режима и подвигов советских освободителей ведёт к возрождению нацизма. В-третьих, Великая Отечественная война не закончилась – это вечная борьба добра и зла. В настоящее время война идёт и на идеологическом, информационном, символическом, мемориальном уровнях, т. е. в невооруженной форме конфликта, по крайней мере, на данный момент.
4. Сегодня в Литве по отношению к местам захоронений воинов Советского Союза можно выделить три интерпретационных сообщества: последователи советской идентичности, выразители «гуманистической» точки зрения и приверженцы подразумеваемой официальной памяти. Зафиксированное стремление первой и второй групп к маргинализации третьей, по крайней мере, отчасти означает, что (предположительно) официальная культура памяти не является приемлемой и не считается подходящей в качестве нарратива, объясняющего и осмысляющего период советской оккупации. В случае первой группы это выглядит более или менее логичным, поскольку представители этой группы пытаются развивать модель советской идентичности, заимствуя из неё некоторые существенные элементы. Для сторонников второй вышеназванной позиции не характерна данная модель идентичности. Они не опираются и на нарратив советской истории, но придерживаются критического отношения и соблюдают дистанцию с тем, что следует считать литовским национальным нарративом. Именно это должно поднимать вопросы о значении культуры официальной памяти и об её воздействии на общество. Тот факт, что в оценках сторонников данных взглядов места захоронений воинов со всей мемориальной частью субъективно деполитизируются, не означает, что эти объекты на самом деле утрачивают политическое значение. Для представителей России, для которых захоронения остаются местом выражения политического действия, открываются широкие возможности для действия и воздействия, т. е. для реализации своих политических целей, поскольку посредством использования того же самого «человеческого» фактора можно налаживать связи с выразителями «гуманистической» точки зрения, искать у них поддержку, использовать их в качестве опоры или надеяться на их толерантность (равнодушие, пассивность), по крайней мере, к политической информации, распространяемой вместе с данными контекстами. Утверждая, что «воины не имеют национальности», выразители данной точки зрения тем самым игнорируют или в недостаточной мере учитывают тот факт, что даже у павших воинов было и есть государство, которое заботится не только и не столько о памяти усопших, сколько об историческом нарративе и о вытекающих из него политических установках, которые места захоронений должны репрезентировать, ежедневно актуализировать их значение и содействовать перекличке с повседневной действительностью, личной памятью и опытом. Следовательно, из «гуманистической» позиции как бы элиминируется действующее здесь и сейчас государство, у которого до сих пор наличествуют на территории суверенной страны определённые политические и геополитические цели. Вследствие этого нам кажется вполне правомерным вопрос о том, не являются ли данные места и создаваемое ими при разъяснении трём интерпретационным сообществам придаваемого ими значения символическое поле благоприятной средой для идеологических и политических манипуляций?
5. В 2000-2010 гг. места захоронений воинов Советского Союза вновь приобрели актуальность, но уже не в качестве пропаганды одной идеологии, а в качестве точки столкновения нескольких видов памяти. Кладбища советских воинов Великой Отечественной войны стали кладбищами советских воинов, погибших в войне 1941-1945 годов, и местом захоронения воинов Советского Союза Второй мировой войны. Различные наименования того же самого объекта свидетельствуют об его различной оценке. При превращении данных мест в инструмент идеологических манипуляций и пропаганды возникает потребность в поиске баланса между ценностным осмыслением данных объектов, необходимостью управлять ими и обязанностью ухода за ними, согласно принятым международным гуманитарным правовым обязательствам. Однако в Литве отсутствует единая система, направленная на регламентирование ухода за могилами, кладбищами, местами захоронений и погребения жертв военных конфликтов всех исторических периодов. Статус мест захоронений воинов Советского Союза определяется актами различного уровня (международного и национального) и областей (гуманитарного права и охраны объектов культурного наследия). Поскольку значительная их часть официально отнесена (унаследовано у советского периода) к области культурного наследия, право и система охраны объектов культурного наследия на сегодняшний день являются основным средством администрирования данных объектов.
(LT) Straipsnyje nagrinėjami naujojo žemaitiškojo tapatumo genezės, jo konfrontacijos su tradicine lietuviškąja tapatumo orientacija bei poveikio praeities ir paveldo interpretavimui klausimai. Pagrindinis dėmesys skiriamas 2000–2004 m. vykusioms transformacijoms ir vėlesniems procesams – būtent tuomet iškilo nauja idėja (paradigma), kad žemaičiai istoriškai yra tauta. Viena paradigmos raiškos formų – pradėtos savos nelietuviškos ar antilietuviškos istorijos ir paveldo paieškos. Tyrimas atskleidžia, kad naujųjų žemaitiškųjų paveldo vietų išskirtinumas kuriamas per sąmoningą ar nesąmoningą konfrontaciją su lietuviškąją tapatumo orientacija: jų interpretacija grindžiama opozicija Vykintas-gynyba-pagonybė-Žemaitija vs. Mindaugas-agresija-krikščionybė-Lietuva. Atsitiktinumas ar ne, naujoji paradigma siekia žemaičiuose išrasti visus reiškinius, kurie yra reikalingi nacionalizmui – tautą, kalbą, kultūrą ir valstybę. Iki nacionalizmui privalomų komponentų visumos žemaičiams dar trūksta vieno elemento – idėjos apie savos valstybės at-/su-kūrimą. Taigi šiandieną žemaičiuose vykstantys procesai gali būti traktuojami kaip bręstančio žemaičių nacionalizmo požymiai ir išraiškos. Tiesa, atitinkamas judėjimas dabar apima nedidelę visuomenės dalį, yra marginalinis ir palyginti lėtai besiplečiantis. Tačiau jo turimos komunikacinės priemonės savą idėją leido paskleisti plačiai. Ir nors daugeliu atvejų paskleista informacija netapo paveikia, lieka nežinia, ar susiklosčius atitinkamoms aplinkybėms ši pasyvi, bet jau žinoma informacija netaps aktyvia istorine sąmone ir neapims didesnių masių.
Kitas gvildenamas klausimas – ar paveldas, kurio ištakos slypi nacionalizme, gali būti naudojamas „viršnacionalinio“ tapatumo konstravimui. Omenyje turimi du XX a. antrosios pusės projektai – UNESCO propaguojama taikos kultūra bei Europos institucijų propaguojamas bendras Europos paveldas – bei jų likimas XXI a. Daroma preliminari išvada, kad paveldas ir XXI a. visgi išlieka ištikimas savo prigimčiai – nacionalizmui –, o tarptautiniai projektai, pavelde ieškantys bendražmogiško ar bendraeuropinio dėmens, iš esmės nepasiekia savo tikslų.
(RU) В статье актуализируется вопрос сущности феномена культурного наследия. Толкуется, что важной средой появлению современного понятия наследия был национализм. Сам национализм, в этом случае, рассматривается как существенный (парадигматический) переломный момент в модели общества, который изменил ее мировоззрение или восприятие реальности. Одним из ключевых признаков этого мировоззрения и укрепления его опор является исторический нарратив (прорыв исторического самосознания и расцвет науки истории в XIX веке) и именно наследие (рождение современной теории и практики охраны наследия в XIX веке). Соответственно сам генезис наследия лучше всего может быть осознанным и разъясненным в «свете» национализма. В докладе эти предположения основываются классическими теориями национализма (представляющими направление социального конструктивизма) и анализом практик наследия (рассматривается взаимодействие идеи национального духа и явления наследия, так называемая практика стилистического реставрирования и т. д.).
Другой обсуждаемый вопрос – может ли наследие, которое исходит из национализма, быть использовано в конструирование «сверх национальной» идентичности. В виду имеются два проекта второй половины XX века – культура мира, которую продвигает ЮНЕСКО, и общее наследие Европы, поощряемый европейскими институциями – и их судьба в XXI веке. Делается прелиминарный вывод, что наследие и в XXI веке все-таки остается верным своей сущности – национализму, а международные проекты, ищущие в наследие общечеловеческого или едино европейского составляющего, в сущности не достигают своих целей.
(UKR) Розглянуто тему походження, характеру і місії сучасної культурної спадщини. Спадщина є важливим джерелом для інших сфер – культури, політики, економіки. Чи може вона бути тільки джерелом? Спробуємо довести, що не тільки. Ставиться питання – чи може культура, політика чи націоналізм у сучасну епоху існувати без спадщини? Націоналізм появився зі сучасною людиною і оволодів всією його сутністю – розумом, почуттями, духом. Він є головною ідеологією сучасності. Створення епохи – культурна/історична пам'ять, наука, історія, спадщина нації – якщо не всією своєю цілісністю, то хоча б значною мірою також перетворились на його прислугу. Втім для існування націоналізму необхідне минуле. Оскільки сучасне суспільство має два шляхи в минуле – історію (наука, яка відкриває чи створює минуле) і спадщина (об'єкти, які перебуваючи в сучасності представляють минуле), тому спадщина для націоналізму є дуже важливою. Тим самим історія і спадщина є найважливішими джерелами заснування нації. У цьому разі спадщина виконує не тільки легітимізації, але і функцію конструювання та єднання суспільства. Історія взаємодії націоналізму і спадщини продовжується вже два століття. Ця спільна історія розпочалась з духу народу. Для самовираження духу народу спадщина була життєво важливою. Дух народу так і залишився би тільки філософією, якщо б його десь не можна було б втілити. Найчастіше він втілюється саме в спадщині. Такий гармонійний симбіоз між націоналізмом і спадщиною розвивався до четвертої декади ХХ ст. Після цього симбіоз націоналізму розвивається і далі, але дещо помірковано. Ключові слова: націоналізм, спадщина, ЮНЕСКО.
(LT) Laidojimo kriptos bažnyčiose – senajai krikščioniškajai Europai ir LDK įprastas dalykas. Bažnyčių fundatoriai ir rėmėjai pageidavo, kad po šventovėmis būtų įrengiamos erdvės mirusiesiems – laidoti ir atminčiai. Tokių erdvių ar jų pėdsakų rasime ko ne kiekvienoje senesnėje bažnyčioje. Tačiau šioje gausoje esama ir išskirtinių atvejų. Ir toks unikalus atvejis yra Nesvyžiaus Dievo Kūno bažnyčios kripta, kur laidoti Radvilų giminės Nesvyžiaus-Olykos šakos, išpažinusios katalikų tikėjimą, vyrai, moterys ir vaikai. 2016 ir 2017 m. Kultūros paveldo departamentas prie Kultūros ministerijos kartu su Vilniaus universiteto Istorijos fakultetu (Lietuva) ir partneriais iš Baltarusijos surengė kompleksines ekspedicijas į Radvilų giminės kriptą Nesvyžiaus Dievo Kūno bažnyčioje. Vyko istoriniai, antropologiniai, paveldosauginiai ir kitokie tyrimai. Jų metu fiksuota, kas negrįžtamai gali pradingti, ir pateikti siūlymai, kaip išsaugoti kriptą. Svetainė skirta 2016 ir 2017 m. vykusiems Nesvyžiaus Dievo Kūno bažnyčios kriptos tyrimams pristatyti. Greta aptariamas pats laidojimo kriptų reiškinys, jų tyrimų ypatumai ir istorija, išsaugojimo ir eksponavimo tendencijos (Lietuvos pavyzdžiu). Čia apibendrinamos istorijos ir kitų disciplinų žinios, pateikiami nauji atradimai ir hipotezės, publikuojami tyrimų dokumentai ir ataskaitos, aktualinamos srities problemos, pristatomos gerosios praktikos. Žvelgiama iš tyrėjo ir paveldosaugininko perspektyvų. Tad ši svetainė gali būti įdomi mokslininkams (antropologams, archeologams, istorikams, menotyrininkams ir kt.), paveldo specialistams, kaip metodinė priemonė studentams ir apskritai praeitimi bei mokslo atradimais besidominčiai visuomenei.
(EN) Crypts under churches are a characteristic feature of old Christian Europe and the Grand Duchy of Lithuania. Benefactors and sponsors of churches desired that spaces should be created under the sanctuaries to bury and honour the dead. Such spaces or their traces can be found in almost every old church. However, there are also exceptional cases. In 2016 and in 2017, the Department of Cultural Heritage under the Ministry of Culture, together with the Faculty of History of Vilnius University (Lithuania) and partners from Belarus, organized joint expeditions to the crypt of the Radziwiłł family in the Corpus Christi Church in Nesvizh. Historical, anthropological, heritage and other investigations were carried out. The aim of the website is to present the investigations carried out in the crypt under the Corpus Christi Church in Nesvizh in 2016 and 2017. Also, the very phenomenon of burial crypts, the peculiarities and history of their investigations, trends in their conservation and the conditions under which they may be exhibited are discussed (on the basis of Lithuania’s example). Knowledge of history and other related subjects is summed up, new discoveries and hypothesises are presented, reports and documents of research are provided, problems of the relative field are highlighted and good practices are presented on the website. These issues are presented through the prism of the researcher and the cultural heritage conservationists. Hence, the website might be interesting to researchers (anthropologists, archaeologists, historians, art critics and others) and to cultural heritage professionals as a methodical tool for students, as well as to the general public interested in the past and scientific discoveries.