Tiếng Ainu

Tiếng Ainu Hokkaido
	アイヌ・イタㇰ Aynu=itak
	Biển bảo xin cảm ơn bằng tiếng Nhật bằng Hiragana, tiếng Ainu, tiếng Anh, tiếng Hàn bằng Hangul và tiếng Trung Quốc, chữ Ainu viết là (イヤイライケㇾ) iyairaiker
Phát âm	[ˈainu iˈtak]
Sử dụng tại	Nhật Bản
Khu vực	Hokkaido
Tổng số người nói	2 (2020)
Dân tộc	15.000 người Ainu ở Nhật Bản
Phân loại	ngôn ngữ tách biệt hay ngữ hệ đơn biệt trên thế giới
Phân nhánh	Hokkaido † Sakhalin † Quần đảo Kuril
Hệ chữ viết	Katakana, Latinh
Mã ngôn ngữ
ISO 639-3	ain
Glottolog	ainu1240
	Bản đồ phân bố vùng nói tiếng Ainu trước năm 1945
	Tiếng Ainu được phân loại là Cực kỳ nguy cấp theo Sách đỏ các ngôn ngữ bị đe dọa của UNESCO
ELP	Ainu (Japan)
	Bài viết này có chứa ký tự ngữ âm IPA. Nếu không thích hợp hỗ trợ dựng hình, bạn có thể sẽ nhìn thấy dấu chấm hỏi, hộp, hoặc ký hiệu khác thay vì kí tự Unicode. Để biết hướng dẫn giới thiệu về các ký hiệu IPA, xem Trợ giúp:IPA.

Tiếng Ainu (Ainu: アイヌ・イタㇰ Aynu=itak; tiếng Nhật: アイヌ語 Ainu-go) hay tiếng Ainu Hokkaido là thành viên duy nhất còn tồn tại của ngữ hệ Ainu. Nó được nói bởi một ít người Ainu trên đảo Hokkaido bắc Nhật Bản.

Cho tới đầu thế kỷ 20, các ngôn ngữ Ainu vẫn còn hiện diện tại miền nam đảo Sakhalin và một số nơi thuộc quần đảo Kuril. Hiện nay chỉ còn tiếng Ainu Hokkaido, người cuối cùng nói tiếng Ainu Sakhalin đã qua đời năm 1994. Tiếng Ainu Hokkaido cũng sắp tuyệt chủng, dù có một số cố gắng nhằm phục hồi nó.

Tiếng Ainu Hokkaido không có mối quan hệ với ngôn ngữ nào, trừ một vài ngôn ngữ Ainu đã tuyệt chủng.

Người nói

Bảo tàng Pirka Kotan, một trung tâm ngôn ngữ và văn hoá Ainu ở Sapporo (khu Jozankei)

Tùy thuộc vào cách nhìn, tiếng Ainu có thể được xem là một ngôn ngữ bị đe dọa hoặc một ngôn ngữ cực kì nguy cấp.

Theo như UNESCO, chỉ có khoảng 30,000 người Ainu, một con số đáng lẽ ra phải cao hơn so với khả năng tự ý thức về việc tự nhận mình là một người Ainu là rất thấp. Vào năm 2011, chỉ có 304 người ở Nhật Bản được thông báo là có thể nói được tiếng Ainu ở một phần vào đấy.

Năm 2016, Ethnologue liệt kê tiếng Ainu vào lớp 8b: "gần tuyệt chủng."^[3] Nó đã dần sụt giảm từ trước thập niên 1960. Đa phần trong số 15.000 người Ainu ở Nhật Bản chỉ nói tiếng Nhật. Vào thập niên 1980, Nibutani (một phần của Biratori, Hokkaido), từng là nơi nhiều người nói tiếng Ainu cư ngụ, với khoảng 100 người.

Ngày nay, chỉ còn chừng 10 người bản ngữ sót lại, tất cả đều ít nhất 80 tuổi. Cũng có vài người nói không lưu loát, ở độ tuổi khoảng 60. Đa số những người này sống tại tây nam Hokkaido.^[4]

Ngữ âm

Cấu trúc âm tiết tiếng là CV(C), tức là, bắt buộc phải có một phụ âm đầu và nguyên âm, còn phụ âm cuối có thể có hoặc không. Ngôn ngữ này cũng có một vài cụm phụ âm.

Nguyên âm

Có năm nguyên âm trong tiếng Ainu:

	Trước	Giữa	Sau
Đóng	i		u
Giữa	e		o
Mở		a

Phụ âm

	Đôi môi	Âm môi ngạc	Chân răng	Vòm	Ngạc mềm	Thanh hầu
Tắc	p		t		k	ʔ
Tắc xát			t͡s
Mũi	m		n
Xát			s			h
Tiếp cận		w		j
Vỗ		ɾ

Các âm tắc /p t ts k/ có thể được hữu thanh hóa thành [b d dz ɡ] giữa nguyên âm và sau âm mũi. /ti/ và /tsi/ hay trở thành [t͡ʃi], /s/ thành [ʃ] trước /i/ và ở cuối âm tiết.

Chữ viết

Tiếng Ainu được viết bằng chữ tượng thanh katakana của Nhật được biến tấu lại và chữ Latin được La Mã hóa từ chữ Katakana như âm /ts/ được đọc là c và /j/ được đọc là y ; âm ngắt hầu, [ʔ] không có chữ nhưng có ở mỗi âm đầu của từ được đánh trọng âm. Tờ Ainu Times cũng sử dụng cả hai hệ chữ viết này. Các âm khác được viết đúng như những âm được biểu diễn như trên bảng ngữ âm. Dấu bằng (=) được sử dụng để đánh dấu liền giữa 2 ngữ tố, chẳng hạn như sau tiền tố. Cao độ được biểu thị bằng dấu sắc trong hệ thống chữ Latinh (ví dụ: á) thường không được biểu thị trong bảng katakana.

John Batchelor là một nhà truyền giáo người Anh sống với người Ainu, đã nghiên cứu chúng và xuất bản nhiều tác phẩm bằng tiếng Ainu. Batcosystem đã viết rất nhiều, cả hai đều hoạt động về ngôn ngữ Ainu và hoạt động bằng chính tiếng Ainu. Anh ấy là người đầu tiên viết bằng Ainu và sử dụng hệ thống chữ viết cho nó. Bản dịch của Bachelor của nhiều sách Kinh thánh khác nhau đã được xuất bản từ năm 1887, và bản dịch Kinh Tân Ước của ông đã được xuất bản tại Yokohama vào năm 1897 bởi một ủy ban chung của Hiệp hội Kinh thánh Anh và nước ngoài, Hiệp hội Kinh thánh Hoa Kỳ, và Hiệp hội Kinh thánh Quốc gia Scotland. Những cuốn sách khác được viết bằng tiếng Ainu bao gồm từ điển, ngữ pháp và sách về văn hóa và ngôn ngữ Ainu.

Phụ âm cuối

Chữ	Unicode	Tên	Vị trí	Phát âm
ㇰ	31F0	Chữ ク nhỏ	Âm k cuối	/k/
ㇱ	31F1	Chữ シ nhỏ	Âm s cuối [ɕ]	/s/ hay /ɕ/
ㇲ	31F2	Chữ ス nhỏ	Âm s cuối, dùng để nhấn mạnh âm [s] mà không phải [ɕ]. [s] và [ʃ] đều là âm dị trong tiếng Ainu.	/s/
ㇳ	31F3	Chữ ト nhỏ	Âm t cuối	/t/
ㇴ	31F4	Chữ ヌ nhỏ	Âm n cuối	/n/
ㇵ	31F5	Chữ ハ nhỏ	Âm h cuối [x], sau nguyên âm a. (アㇵ ah) Sakhalin Ainu.	/h/ hay /x/
ㇶ	31F6	Chữ ヒ nhỏ	Âm h cuối [ç], sau nguyên âm i. (イㇶ ih) Sakhalin Ainu.	/h/ hay /ç/
ㇷ	31F7	Chữ フ nhỏ	Âm h cuối [x], sau nguyên âm u. (ウㇷ uh) Sakhalin Ainu.	/h/ hay /x/
ㇸ	31F8	Chữ へ nhỏ	Âm h cuối [x], sau nguyên âm e. (エㇸ eh) Sakhalin Ainu only.	/h/ hay /x/
ㇹ	31F9	Chữ ホ nhỏ	Âm h cuối [x], sau nguyên âm o. (オㇹ oh) Sakhalin Ainu only.	/h/ hay /x/
ㇺ	31FA	Chữ ム nhỏ	Âm m cuối	/m/ Voiced bilabial nasal
ㇻ	31FB	Chữ ラ nhỏ	Âm r cuối [ɾ], sau nguyên âm a. (アㇻ ar)	/ɾ/ Voiced alveolar tap
ㇼ	31FC	Chữ リ nhỏ	Âm r cuối [ɾ], sau nguyên âm i. (イㇼ ir)	/ɾ/ Voiced alveolar tap
ㇽ	31FD	Chữ ル nhỏ	Âm r cuối [ɾ], sau nguyên âm u. (ウㇽ ur)	/ɾ/ Voiced alveolar tap
ㇾ	31FE	Chữ レ nhỏ	Âm r cuối [ɾ], cuối nguyên âm e. (エㇾ er)	/ɾ/ Voiced alveolar tap
ㇿ	31FF	Chữ ロ nhỏ	Âm r [ɾ], cuối nguyên âm o. (オㇿ or)	/ɾ/ Voiced alveolar tap
Các chữ có sử dụng dấu
ㇷ゚	31F7 + 309A	Chữ プ nhỏ	Âm p cuối	/p/
セ゚	30BB + 309A	Chữ セ có handakuten	ce [tse]	/ts/ + /e/
ツ゚	30C4 + 309A	Chữ ツ có handakuten	tu. ツ゚ hay ト゚ có thể dùng được cả hai.	/t/ + /u/
ト゚	30C8 + 309A	Chữ ト có handakuten	tu. ツ゚ hay ト゚ có thể dùng được cả hai.	/t/ + /u/

Các âm tiết cơ bản

	a [a]	i [i]	u [u̜]	e [e]	o [o]
	a ア [a]	i イ [i]	u ウ [u̜]	e エ [e]	o オ [o]
k [k]^{[a 1]}	ka カ [ka]	ki キ [ki]	ku ク [ku̜]	ke ケ [ke]	ko コ [ko]
k [k]^{[a 1]}	-k ㇰ [-k̚]
s [s] ~ [ʃ]	sa シャ / サ^{[a 2]} [sa] ~ [ʃa]	si シ [ʃi]	su シュ / ス [su̜] ~ [ʃu̜]	se シェ / セ [se] ~ [ʃe]	so ショ / ソ [so] ~ [ʃo]
s [s] ~ [ʃ]	-s ㇱ / ㇲ [s], [-ɕ]
t [t]	ta タ [ta]	ci チ [tʃi]	tu ト゚ / ツ゚ [tu̜]	te テ [te]	to ト [to]
t [t]	-t ㇳ / ッ^{[a 3]} [-t̚]
c [ts] ~ [tʃ]	ca チャ [tsa] ~ [tʃa]	ci チ [tʃi]	cu ツ / チュ [tsu̜] ~ [tʃu̜]	ce セ゚ / チェ [tse] ~ [tʃe]	co チョ [tso] ~ [tʃo]
n [n]	na ナ [na]	ni ニ [nʲi]	nu ヌ [nu̜]	ne ネ [ne]	no ノ [no]
n [n]	-n ㇴ / ン^{[a 4]} [-n, -m-, -ŋ-]^{[a 5]}
h^{[a 6]} [h]	ha ハ [ha]	hi ヒ [çi]	hu フ [ɸu̜]	he ヘ [he]	ho ホ [ho]
-h [-x]	-ah ㇵ [-ax]	-ih ㇶ [-iç]	-uh ㇷ [-u̜x]	-eh ㇸ [-ex]	-oh ㇹ [-ox]
p [p]	pa パ [pa]	pi ピ [pi]	pu プ [pu̜]	pe ペ [pe]	po ポ [po]
p [p]	-p ㇷ゚ [-p̚]
m [m]	ma マ [ma]	mi ミ [mi]	mu ム [mu̜]	me メ [me]	mo モ [mo]
m [m]	-m ㇺ [-m]
y [j]	ya ヤ [ja]		yu ユ [ju̜]	ye イェ [je]	yo ヨ [jo]
r [ɾ]	ra ラ [ɾa]	ri リ [ɾi]	ru ル [ɾu̜]	re レ [ɾe]	ro ロ [ɾo]
	-ar ㇻ [-aɾ]	-ir ㇼ [-iɾ]	-ur ㇽ [-u̜ɾ]	-er ㇾ [-eɾ]	-or ㇿ [-oɾ]
	-r ㇽ [-ɾ]
w [w]	wa ワ [wa]	wi ウィ / ヰ [wi]		we ウェ / ヱ [we]	wo ウォ / ヲ [wo]
^ k, t, c, p thỉnh thoảng được đọc là [ɡ], [d], [dz] ~ [dʒ], [b], nghĩa của từ đó vẫn không đổi mà nghe sẽ thô hơn và chỉ có nam mới đọc như vậy. Khi phát âm ra thì sẽ được viết là g (ガ), d (ダ), j (ヂャ), dz (ヅァ), b (バ). ^ Có thể viết cả hai cách, tùy vào người viết mà vẫn phát âm giống nhau ^ ッ là âm t cuối (ví dụ pet = ペッ = ペㇳ). Ở giữa mỗi từ đa âm, là nguyên âm cuối đứng trước nguyên âm đầu với cùng một nghĩa (ví dụ orta /otta/ = オッタ; オㇿタ không được sử dụng nhiều).^{[cần giải thích]} ^ Ở cuối mỗi từ, n đều có thể viết là ㇴ hay ン. Ở giữa một từ đa âm, nó là ン. (ví dụ tan-mosir = タンモシㇼ = タㇴ+モシㇼ, nhưng không được là タㇴモシㇼ.) ^ Đọc là [-m] trước [p], [ŋ] trước [k], còn lại đọc là [n]. Nhưng không giống tiếng Nhật, nó không đọc thành các âm khác như âm mũi. ^ Nguyên âm đầu h [h] và nguyên âm cuối h [x] là hai âm khác nhau. Âm h cuối chỉ có trong tiếng Sakhalin.

Chú thích

^ Bản mẫu:E08
^ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin biên tập (2013). “Ainu (Japan)”. Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
^ Lewis, M. Paul, Gary F. Simons, and Charles D. Fennig (eds.). 2016. Ethnologue: Languages of the World, Nineteenth edition. Dallas, Texas: SIL International. Online version: http://www.ethnologue.com.
^ Vanishing Languages of the Pacific Rim. Oxford, GB: OUP Oxford. ngày 1 tháng 1 năm 2007. tr. 377–382. ISBN 9780191532894.

Tham khảo

Số liệu do S. Wurm và S. Hattori công bố vào năm 1981
Số liệu do M. Shibatani công bố vào năm 1990
James Patric, Review of: The genetic relationship of the Ainu language, Academic Publications, Toba, Sueyoshi, 1983

Xem thêm

[5] , t, c, p thỉnh thoảng được đọc là [ɡ], [d], [dz] ~ [dʒ], [b], nghĩa của từ đó vẫn không đổi mà nghe sẽ thô hơn và chỉ có nam mới đọc như vậy.
Khi phát âm ra thì sẽ được viết là g (ガ), d (ダ), j (ヂャ), dz (ヅァ), b (バ).

[6] Có thể viết cả hai cách, tùy vào người viết mà vẫn phát âm giống nhau

[7] ッ là âm t cuối (ví dụ pet = ペッ = ペㇳ). Ở giữa mỗi từ đa âm, là nguyên âm cuối đứng trước nguyên âm đầu với cùng một nghĩa (ví dụ orta
/otta/ = オッタ; オㇿタ không được sử dụng nhiều).^{[cần giải thích]}

[8] Ở cuối mỗi từ, n đều có thể viết là ㇴ hay ン. Ở giữa một từ đa âm, nó là ン. (ví dụ tan-mosir = タンモシㇼ = タㇴ+モシㇼ, nhưng không được là タㇴモシㇼ.)

[9] Đọc là [-m] trước [p], [ŋ] trước [k], còn lại đọc là [n]. Nhưng không giống tiếng Nhật, nó không đọc thành các âm khác như âm mũi.

[10] Nguyên âm đầu h [h] và nguyên âm cuối h [x] là hai âm khác nhau. Âm h cuối chỉ có trong tiếng Sakhalin.

[e08-1] Bản mẫu:E08

[Glottolog-2] Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin biên tập (2013). “Ainu (Japan)”. Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.

[3] Lewis, M. Paul, Gary F. Simons, and Charles D. Fennig (eds.). 2016. Ethnologue: Languages of the World, Nineteenth edition. Dallas, Texas: SIL International. Online version: http://www.ethnologue.com.

[:0-4] Vanishing Languages of the Pacific Rim. Oxford, GB: OUP Oxford. ngày 1 tháng 1 năm 2007. tr. 377–382. ISBN 9780191532894.

[1]

[2]

[3]

[4]

[a 1]

[a 2]

[a 3]

[a 4]

[a 5]

[a 6]