Kinh Bắc

Kinh Bắc (chữ Hán: 京北) là một địa danh cũ ở phía bắc Việt Nam, trung tâm thuộc tỉnh Bắc Ninh và một phần nhỏ các tỉnh thành lân cận là Bắc Giang, Lạng Sơn (Hữu Lũng); Hưng Yên (Văn Giang, Văn Lâm); Hà Nội (gồm toàn bộ khu vực phía bắc sông Hồng là: Gia Lâm, Long Biên, Đông Anh, Mê Linh, Sóc Sơn), Thái Nguyên (Phổ Yên) và Vĩnh Phúc (Phúc Yên).

Năm Canh Tuất, 1490, vua Lê Thánh Tông cho định lại bản đồ cả nước, gồm 13 (đạo) xứ thừa tuyên (sau gọi là xứ). Từ triều Tây Sơn tới đầu triều Nguyễn đổi sang gọi là trấn. Đến đây mới xuất hiện tên gọi các Xứ (Trấn).

Từ Nghệ An trở ra Bắc gồm: Xứ (trấn) Kinh Bắc), xứ Sơn Nam (trấn Sơn Nam Thượng, trấn Sơn Nam Hạ), Xứ Đông (trấn Hải Dương), Xứ Đoài (trấn Sơn Tây), trấn Hưng Hóa, trấn Cao Bằng, trấn An Quảng (Yên Quảng), xứ Thái Nguyên, xứ Lạng Sơn, xứ Tuyên Quang, phủ Hoài Đức (Thăng Long), đạo Thanh Bình, nội trấn Thanh Hoa, trấn Nghệ An.

Tuy nhiên, tới thời vua Gia Long nhà Nguyễn, Kinh Bắc vẫn được gọi là xứ (xứ Kinh Bắc) thuộc Bắc thành tổng trấn^[1]. Theo đó:

Xứ (Trấn) Kinh Bắc xưa bao gồm 4 phủ (21 huyện). Cụ thể là:

Phủ Thuận An gồm 5 huyện nằm ở phía Nam sông Đuống gồm: huyện Gia Lâm (từ 1961 thuộc Hà Nội), huyện Văn Giang (từ 1947 thuộc tỉnh Hưng Yên) và các huyện Thuận Thành, Gia Bình và Lương Tài (Bắc Ninh). Phủ Thuận An, trấn Kinh Bắc (thời nhà Hậu Lê và Lê Trung hưng), từ 1831 được đổi là phủ Thuận Thành.
Phủ Từ Sơn gồm 5 huyện của Bắc Ninh: Đông Ngàn (thị xã Từ Sơn hiện nay), Yên Phong, Tiên Du, Quế Dương, Võ Giàng. (Quế Dương và Võ Giàng nay gộp thành Quế Võ).
Phủ Bắc Hà gồm 5 huyện: Tân Phúc (Sóc Sơn), Thiên Phúc (nay thuộc Phổ Yên (Thái Nguyên)), Kim Hoa (nay gồm Mê Linh, Đông Anh, Sóc Sơn (Hà Nội), thành phố Phúc Yên của (Vĩnh Phúc), Hiệp Hoà, Việt Yên (Bắc Giang).
Phủ Lạng Giang gồm 6 huyện: Phượng Nhãn (Lạng Giang), Yên Dũng, Bảo Lộc (Lục Nam), Yên Thế, Lục Ngạn (Bắc Giang) và Hữu Lũng (Lạng Sơn).

Vì trấn lỵ ở Đáp Cầu, huyện Võ Giàng (phía bắc kinh thành), nên Kinh Bắc cũng được gọi là trấn Bắc hay trấn Khảm.

Năm 1884, Pháp đánh thành Bắc Ninh hoàn thành gấp công cuộc thống trị và bảo hộ Việt Nam, đã điều chỉnh:

• Năm 1895, tách phủ Lạng Giang ra lập tỉnh Bắc Giang, huyện Hữu Lũng nhập vào tỉnh Lạng Sơn.

• Năm 1903, tách các huyện Đông Anh, Kim Anh, Đa Phúc nhập vào tỉnh Vĩnh Yên.

Năm 1960, huyện Văn Giang của Bắc Ninh được tách sang tỉnh Hưng Yên.

Ngày 20 tháng 4 năm 1961, tách huyện Gia Lâm nhập vào Hà Nội.

Nói về vùng văn hoá Kinh Bắc, bởi Bắc Ninh vốn được coi là trung tâm của xứ Kinh Bắc, nên cái tên Kinh Bắc thường được nói kèm với Bắc Ninh như Bắc Ninh - Kinh Bắc. Vì vậy trên phương tiện truyền thông ngày nay thường có sự hiểu lầm về địa danh này mặc định chỉ riêng về Bắc Ninh, trong khi vùng văn hoá Kinh Bắc là bao gồm: toàn bộ địa giới 2 tỉnh là tỉnh Bắc Ninh và tỉnh Bắc Giang và một phần Hà Nội, Hưng Yên, Lạng Sơn, Vĩnh Phúc ngày nay.

Cương vực

Phủ Thuận An

Huyện Gia Lâm, nay gồm huyện Gia Lâm và quận Long Biên (được tách ra từ năm 2004), thành phố Hà Nội
Huyện Siêu Loại, nay là huyện Thuận Thành tỉnh Bắc Ninh
Huyện Văn Giang, nay là một phần huyện Văn Giang và một phần huyện Yên Mỹ tỉnh Hưng Yên.
Huyện Văn Lâm, nay là một phần huyện Văn Lâm và một phần thị xã Mỹ Hào tỉnh Hưng Yên ngày nay.
Huyện Lang Tài, nay là huyện Lương Tài tỉnh Bắc Ninh.
Huyện Gia Định, năm 1823 đổi thành huyện Gia Bình.

Các huyện thuộc Phủ Thuận An hiện nay gồm 8 đơn vị hành chính cấp huyện thuộc TP Hà Nội là Gia Lâm và Long Biên, Bắc Ninh là Thuận Thành, Gia Bình, Lương Tài và Hưng Yên là Văn Lâm, Văn Giang và một phần huyện Yên Mỹ, thị xã Mỹ Hào.

Phủ Bắc Hà

Huyện Kim Hoa, nay thuộc huyện Sóc Sơn, Hà Nội
Huyện Tân Phúc, nay thuộc một phần các huyện Sóc Sơn, huyện Đông Anh, huyện Mê Linh (Hà Nội) và phần lớn thành phố Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc
Huyện Thiên Phúc, nay là Thị xã Phổ Yên
Huyện Việt Yên, nay thuộc Bắc Giang
Huyện Hiệp Hòa, nay thuộc Bắc Giang

Các huyện thuộc Phủ Bắc Hà hiện nay gồm 7 đơn vị hành chính cấp huyện thuộc TP Hà Nội là Mê Linh, Đông Anh, Sóc Sơn. Vĩnh Phúc là thành phố Phúc Yên và một phần huyện Vĩnh Tường. Thái Nguyên là thị xã Phổ Yên và một phần huyện Phú Bình, thành phố Sông Công. Bắc Giang là Hiệp Hòa và Việt Yên, một phần huyện Yên Thế

Phủ Lạng Giang

Huyện Yên Dũng, nay thuộc Bắc Giang
Huyện Lục Ngạn, nay thuộc huyện Lục Ngạn và huyện Sơn Động Bắc Giang
Huyện Yên Thế, nay thuộc Bắc Giang
Huyện Phượng Nhãn, này thuộc huyện Lạng Giang và huyện Tân Yên
Huyện Hữu Lũng, nay thuộc Lạng Sơn
Huyện Bảo Lộc, nay thuộc huyện Lục Nam và một phần huyện Yên Dũng

Phủ Lạng Giang hiện nay gồm 9 đơn vị hành chính cấp huyện thuộc Bắc Giang là Tân Yên, Yên Thế, Yên Dũng, Lục Ngạn, Lục Nam, Sơn Động, thành phố Bắc Giang, Lạng Giang và Lạng Sơn là Hữu Lũng, một phần huyện Việt Yên

Phủ Từ Sơn

Huyện Quế Dương, nay thuộc huyện Quế Võ
Huyện Võ Giàng, nay thuộc một phần huyện Quế Võ, một phần thành phố Bắc Ninh
Huyện Tiên Du, nay thuộc Bắc Ninh
Huyện Yên Phong, nay thuộc Bắc Ninh
Huyện Đông Ngàn, nay là thành phố Từ Sơn, một phần huyện Đông Anh

Phủ Từ Sơn hiện tại có 5 đơn vị hành chính cấp huyện thuộc tỉnh Bắc Ninh là thành phố Bắc Ninh, Từ Sơn, huyện Yên Phong, Tiên Du, Quế Võ. TP Hà Nội là một phần huyện Đông Anh và Gia Lâm

Các huyện ngày nay

Các phủ, huyện của Kinh Bắc ngày nay tương đương với các đơn vị hành chính sau.

Bắc Ninh: Toàn bộ 8/8 huyện, thành phố. Bắc Ninh, Gia Bình, Lương Tài, Quế Võ, Thuận Thành, Tiên Du, Từ Sơn, Yên Phong.
Bắc Giang: Toàn bộ 10/10 huyện, thành phố. Bắc Giang, Lạng Giang, Yên Dũng, Yên Thế, Việt Yên, Tân Yên, Lục Nam, Lục Ngạn, Hiệp Hòa, Sơn Động.
Hà Nội: Các quận, huyện phía đông và phía bắc sông Hồng (5 quận, huyện). Long Biên, Gia Lâm, Mê Linh, Đông Anh, Sóc Sơn.
Hưng Yên: Các huyện Văn Lâm, Văn Giang, một phần thị xã Mỹ Hào và huyện Yên Mỹ
Lạng Sơn: Huyện Hữu Lũng
Thái Nguyên: Thị xã Phổ Yên
Vĩnh Phúc: Thành phố Phúc Yên (phần lớn)

Tổng số có 30 đơn vị cấp huyện.

Thành ngữ, thơ ca

Ca ngợi khí phách anh hùng và vẻ đẹp của trai gái Kinh Bắc:

"Trai Cầu Vồng Yên Thế - gái Nội Duệ, Cầu Lim"

Ca ngợi 3 làng cổ nhất ở Kinh Bắc:

"Thứ nhất Cổ Bi, thứ nhì Cổ Loa, thứ ba Cổ Pháp"

Xứ Kinh Bắc xưa nổi tiếng với những ngôi chùa cổ. Dân gian miền Bắc có câu: "Cầu Nam - chùa Bắc - đình Đoài" có ý nghĩa ca ngợi xứ Sơn Nam nổi tiếng với những cầu cổ có giá trị như: cầu Đông, cầu Dền ở cố đô Hoa Lư, cầu ngói Phát Diệm (Ninh Bình), cầu ngói chợ Lương (Nam Định); xứ Kinh Bắc nổi tiếng với những ngôi chùa như: chùa Dâu, Chùa Cổ Lũng (Tiên Du), chùa Bút Tháp (Bắc Ninh), chùa Vĩnh Nghiêm (Bắc Giang), chùa Phật Tích (Tiên Du); xứ Đoài nổi tiếng với những ngôi đình đẹp như: Đình So, đình Mông Phụ, đình Tây Đằng, đình Chu Quyến (Hà Tây cũ), đình Thổ Tang (Vĩnh Phúc).

Di tích lịch sử, Danh nhân nổi tiếng

Kinh Bắc là nơi có 3 kinh đô cổ của Việt Nam gồm: Cổ Loa, Mê Linh và Long Biên. 3 kinh đô cổ này đều ở phía bắc sông Hồng so với trung tâm Hà Nội ngày nay.

Kinh Bắc cùng với xứ Đoài là hai vùng văn hóa cổ nhất so với xứ Sơn Nam và xứ Đông, những vùng văn hóa lâu đời tại Việt Nam. Tại đây có nhiều di tích có giá trị lịch sử - văn hóa như Cổ Loa, đền Sóc, chùa Phật Tích, chùa Dâu, Tây Yên Tử, đền thờ Hai Bà Trưng, di tích khởi nghĩa Yên Thế, làng Xuân Lan-trong lịch sử được biết đến là Thuận An thắng địa-Kinh Bắc danh hương (và ông Thủ khoa hiện đại Vũ Tú gọi đó là "làng Khôi nguyên xứ Bắc") với những người ưu tú hàng đầu (Vũ Miên, Vũ Trinh, Vũ Tú...) làm rạng danh quê hương đất nước.

Quê hương Kinh Bắc có dân ca quan họ và lễ hội Gióng được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại, Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm (Bắc Giang) là di sản tư liệu thế giới.

Xứ Kinh Bắc là mảnh đất địa linh nhân kiệt, có những danh nhân tiêu biểu: Lý Thái Tổ Lý Công Uẩn, đức Thuỷ Tổ Việt Nam Kinh Dương Vương, Lạc Long Quân, Âu Cơ, Phù Đổng Thiên Vương, Ỷ Lan, Lê Văn Thịnh, lưỡng quốc Trạng nguyên Nguyễn Đăng Đạo, Danh sĩ-nhà soạn Chèo Vũ Trinh...

Nghệ thuật chèo xứ Bắc

Chèo là loại hình nghệ thuật sân khấu cổ truyền Việt Nam. Chèo phát triển mạnh ở phía bắc Việt Nam với trọng tâm là vùng đồng bằng sông Hồng cùng hai khu vực lan tỏa là trung du miền núi Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ. Loại hình sân khấu này phát triển cao, giàu tính dân tộc. Chèo được hình thành từ thế kỷ 10, tại Kinh đô Hoa Lư (Ninh Bình), tồn tại trong cung đình đến thế kỷ 15 thì được trả hoàn toàn về với người dân. Chèo do các Nho sĩ soạn, chẳng hạn Lưu Bình-Dương Lễ do danh sĩ Vũ Trinh, thời cuối Lê- đầu Nguyễn soạn.

Không gian nghệ thuật chèo đồng bằng sông Hồng chia ra làm 4 chiếng chèo Đông - Đoài - Nam - Bắc. Chiếng Chèo là những phường Chèo hoạt động trong một vùng văn hóa, địa lý nhất định. Mỗi chiếng có những "ngón nghề" riêng, kỹ thuật riêng, khó lưu truyền và phát triển ra đến bên ngoài do sự khác nhau trong phong cách nghệ thuật dựa trên cơ sở dân ca, dân vũ và văn hóa địa phương, chỉ người trong chiếng mới diễn được với nhau.

Chiếng chèo Bắc gồm khu vực bắc Hà Nội và các tỉnh Bắc Giang, Bắc Ninh, Thái Nguyên. Vùng này xưa là trấn Kinh Bắc. Chèo xứ Bắc mang âm hưởng của dân ca quan họ, phát triển mạnh ở các huyện Yên Dũng, Quế Võ, Gia Lương. Các làn điệu chèo đặc trưng của chiếng chèo Bắc như: Con nhện giăng mùng, Đường trường vị thủy, Rủ nhau lên núi Thiên Thai, Sắp sông dâu,... Ngày nay chiếng chèo Bắc có các đơn vị nghệ thuật chuyên nghiệp như: nhà hát Chèo Bắc Giang, Đoàn Chèo Thái Nguyên.