Shermuhammadbek

Shermuhammadbekning bobosi Abduraximbek Qo‘qon xonligining so‘nggi boshliqlaridan biri Xudoyorxonning begi bo‘lgan. Abdurahimbek bir paytlar Xudoyor saroyida vazir bo‘lib xizmat qilgan. Qo‘qon xonligi parchalanganidan so‘ng Abdurahimbek Marg‘ilonning Qumariq qishlog‘ida oddiy dehqon sifatida yashay boshlaydi. Shermuhammadbekning otasi Qushoqboy Xo‘ja 1915-yilda Konstantiniyda hajdan qaytayotganda vafot etdi^[4].

Shermuhammadbek yoshligida dehqon va mirob boʻlgan. Bolalikda yoki oʻsmirlikda u qandaydir koʻz kasalligiga chalingan va shuning uchun har doim qora koʻzoynak taqib yurgan. „Ko‘rshermat“ taxallusi shundan kelib chiqqan. Oʻz qishlogʻida mulladan oʻqish va yozishni oʻrgangan, soʻngra Margʻilondagi madrasani tamomlagan. Tasdiqlanmagan maʼlumotlarga koʻra, Shermuhammadbek 1916-yil qoʻzgʻolonida faol ishtirok etgan^[5]. Shermuhammadning oʻgʻli Davron va uning amakisi Anvarning daʼvo qilishicha, ularning otasi va amakisi fuqarolar urushigacha Turkistondan hech qachon chiqib ketmagan va Rossiya qamoqxonasida qamalmagan. Ammo bu daʼvoga mashhur boshqird turkiyshunosi Zaki Validiy qarshi chiqadi. Shermuhammadning inqilobdan soʻng koʻp oʻtmay qamoqdan ozod etilgani oʻzbek muhojiri Abduhamid Kocharning adanalik xotiralarida ham tasdiqlanadi. Qarindoshlarining taʼkidlashicha, 1917-yilning yozida Toshloq yaqinida bo‘lib o‘tgan namoyish chog‘ida Shermuhammadbek militsioner tomonidan kaltaklangan vatandoshini qo‘llab-quvvatlab, politsiyachini urib, otidan tushirib yuborgan, keyin esa uni urib oʻldirgan. Shermuhammadbek, uning akalari va doʻstlari yashirinishga majbur boʻlishgan, shundan soʻng u oʻz tarafdorlari bilan birga qurollanish uchun Skobelevdagi qamoqxonaga hujum qilgan.

 

Muhammadbek Oʻrta Osiyodagi oʻzbek va turkman bosmachilarining qoʻrboshisi boʻlib, bosmachilarni siyosiy kuchga aylantira olgan va sovet hokimiyatiga qarshi kurashda katta muvaffaqiyatlarga erishgan. 1920-yilda ular Kobuldan rasmiy yordam olishga muvaffaq boʻldilar va keyin Afgʻoniston shimolida harakat qildilar. 1921-yil kuzida Anvar Posho Koʻrshermat va Junayidxon bilan ittifoq tuzib, Buxoro Xalq Sovet Respublikasining muhim qismini egallab oldi. Ularga qarshi kurashish uchun Qizil Armiya bosh qoʻmondoni S. S. Kamenev Grigoriy Orjonikidze va Jēkabs Peterss bilan birga Turkistonga kelgan. Faqat 1922-yil iyun-avgust oylarida N. E. Kakurin, keyin P. A. Pavlov boshchiligida tashkil etilgan Buxoro kuchlari guruhi bosmachilarni magʻlub etishga muvaffaq boʻldi^[6]. 1920-yil may oyida Shermuhammadbek Fargʻonadagi Bosmoq tuzilmalari qoʻrboshilari orasida yetakchi oʻrinni mustahkamlab oldi.

Cheka tahlilchilarining fikricha, 1920-yil 6-martda Fargʻona qoʻzgʻolonchilari boshligʻi Madaminbek davrida Qizil Armiya taslim boʻlganidan soʻng Koʻrshermat oldinga siljib, koʻzga koʻringan shaxsga aylangan. U 1500 nafar jangchidan iborat otryadlarni birlashtirishga muvaffaq boʻldi. 1921-yilning fevralida u bir qator muvaffaqiyatsizliklardan so‘ng Sharqiy Buxoroga jo‘nadi, lekin keyin yana qaytib keldi va 1921-yilning oxirigacha faol bo‘ldi, shundan so‘ng yana Sharqiy Buxoroga jo‘nab ketdi. Anvar Poshoning paydo bo‘lishi va uning taʼsiri ostida Koʻrshermat 1922-yil 12-yanvarda Farg‘ona vodiysiga qaytib, butun Farg‘ona bosmachilarini o‘z atrofiga birlashtirishga harakat qiladi. Cheka maʼlumotlariga koʻra, 1922-yil sentyabr oyida u bir qator yirik magʻlubiyatlardan soʻng Afgʻonistonga joʻnab ketdi va Xonobodga joylashdi.

 

Kurashni toʻxtatib, sovet hukumati bilan hamkorlik qila boshlagan qoʻrboshi Madaminbek Shermuhammadbekka yangi hukumat tomoniga oʻtishda vositachilik qilishni taklif qiladi. Shermuhammadbek muzokaraga tayyorman, deb Madaminbekka tuzoq tayyorlaydi.

Madaminbek otryadi bilan Uchqo‘rg‘onga muzokaralar olib borish uchun kelganidan so‘ng, Shermuhammadbek Madaminbekni hibsga oldi va qirg‘iz bosmachilarining qoʻrboshini Xolxo‘jaga topshirdi. Aytishlaricha Madaminbek bilan Shermuhammadbek oʻrtasida shaxsiy adovat bor edi. Xolxo‘ja Madaminbekning boshini kesib tashladi. Bir paytlar Madaminbekka bo‘ysungan bosmachilarning aksariyati Mahmudbek va Xolxo‘ja^[7] tasarrufiga o‘tgan.

1921-yil mart oyining oxirida Shermuhammadbek sovet qoʻshinlari bilan tinchlik muzokaralarini oʻtkazishga rozi boʻldi^[8].^[9]. U va ozodlik kurashchilarining boshqa rahbarlari tomonidan shariat daxlsizligi, sud va adolatni shariat boʻyicha tiklash, xususiy mulk, meros huquqi va boshqalar boʻyicha imtiyozlar berish toʻgʻrisidagi talablari Qizil Armiya qoʻmondonligi tomonidan „qondirildi“. Takliflarga tegishli tuzatishlar kiritildi, lekin jangchilar qurollarini tashlab ketishni istamadi^[10]. Sovet manbalariga koʻra, 12-sentyabrda unga qurollarini topshirish uchun ultimatum berilgan. Ultimatumdan biror natija chiqmagach, Qizil Armiya Margʻilon viloyatidagi boʻlinmalarga qarshi hujum boshladi^[11].

1921-yil noyabrda Shermuhammadbek Fargʻona istiqlolchilik tuzilmalari boshqaruvini qoʻrboshi Muhiddinga topshirdi, oʻzi esa Sharqiy Buxoroga, u yerdan Afgʻonistonga koʻchib oʻtdi.

1925-yilda OGPU agenti G. S. Agabekov inglizlar bilan kelishuv matnini olish maqsadida Kobulda Shermuhammadbek bilan uchrashdi, bunday kelishuv yoʻqligini bilib, Agabekov Qurshirmatni rivojlantirishga qiziqishini yoʻqotdi^[12].

OGPU maʼlumotlariga koʻra, ikkinchi jahon urushi davrida (1942-yilgacha) Mahmudbek turk, yapon va nemis razvedkasi manfaatlarini koʻzlab Oʻrta Osiyo va Shimoliy Afgʻoniston respublikalarida bosh razvedkachi boʻlgan^[13]. Millati oʻzbek, Mahmudbek tajribali figura edi. Afg‘on-sovet chegarasining har ikki tomonida yaratgan keng razvedka tarmog‘i tufayli Mahmudbek O‘rta Osiyo respublikalaridagi hozirgi vaziyat to‘g‘risida turli mamlakatlar razvedka maʼlumotlarini ayirboshlash orqali katta sarmoya topdi.

Istiqlolchilik tuzilmalarini boshqarish bilan birga, 1941-yil sentabrda nemis razvedkasining koʻrsatmasi bilan Sovet Oʻrta Osiyosi hududida oʻzi yaratgan agent-diversiya tarmogʻini kengaytirib, shu orqali mintaqada razvedka maʼlumotlarini yigʻish bilan shugʻullangan. 1942-yil bahorida nemis razvedkasining koʻrsatmasi bilan Shimoliy Afgʻonistonda „Ittifoq“ deb nomlangan antisovet qurolli tashkilotini tuzgan. Uning vazifalari Buxoro taxtiga Kobulda yashayotgan sobiq amir Said Olimxonni qaytarishdan iborat edi.

 

Ittifoq (Abver) tashkilotining birinchi rahbari, 1941-yil boshida Abver tomonidan Afgʻonistonda razvedka maʼlumotlarini toʻplash va Oʻrta Osiyo hududiga hujum qilish uchun Basmachi tuzilmalarining jangovar faoliyatini muvofiqlashtirish maqsadida tashkil etilgan antisovet qoʻporuvchilik tashkiloti.

Fashistlar Germaniyasida qoʻrboshilarning Sovet Ittifoqiga hujumi katta ishtiyoq bilan kutib olingan. Kobulda boʻlgan Oʻrta osiyolik muhojir qoʻrboshlari Gitlerni oʻz „najotkori“ deb eʼlon qilgan. Badavlat muhojir oilalarning yoshlari nemislarning yaqin orada kelishini kutgan holda, nemis tilini shoshilinch ravishda oʻrganishni boshlaganlar.

Afgʻoniston monarxiyasi mamlakat shimolidagi koʻp sonli qoʻrboshi tuzilmalariga nisbatan oʻzini vazmin tutdi, chunki qisqa vaqt ichida Sovet Ittifoqi Germaniyadan magʻlub boʻlishi va bir paytlar Buxoro amirligi va Xiva xonligiga oʻxshab Afgʻoniston hududiga askar tortishiga amin edi.

Shimoliy Afg‘onistondagi bosmachilar tuzilmalari bilan aloqalarni mustahkamlash uchun podshoh Zohirshoh ag‘darilgan, Kobulda surgunda yashagan Buxoro amiri Said Olimxon bilan maxfiy bitim tuzdi, unda Bosmachi qo‘shinlari Qizil Armiya bilan toʻqnashuvlarda Kobulga qurolli yordam ko‘rsatishni nazarda tutadi.

Oʻz navbatida, „bosmachi“larning qoʻrbashilari SSSR bilan urush boʻlgan taqdirda Kobul bilan kelishuvlarni mustahkamlashga har tomonlama harakat qilishdi. 1941-yil avgust oyida eng yirik turkman qoʻshinining qoʻrboshisi Qizil Ayak bosh vazir Hoshimxonga maktub yoʻllab, undan Buxoroni oʻz himoyasiga olishni soʻradi va kerak boʻlsa, 40 ming nafargacha qurollangan turkmanlarni qurollantirishni oʻz zimmasiga oldi. Hoshimxon barcha qoʻrbashilarga oʻz tuzilmalarini toʻliq jangovar shay holatda saqlashni taklif qildi va SSSRga hujum qilish uchun qulay vaqt Moskva va Leningradni Germaniya tomonidan bosib olingandan keyin yuzaga kelishini aytdi. 1941-yilning yozida yapon va nemis missiyalari Oʻrta Osiyo istiqlolchilik harakatining barcha yirik qoʻrrbashilari bilan barqaror aloqa oʻrnatdilar.

1941-yil avgust oyida Germaniya diplomatik missiyasining iltimosiga binoan yaponiyalik advokat Katsubi Said Olimxon bilan uchrashib, SSSRga qarshi mumkin boʻlgan hamkorlik boʻyicha muzokaralar olib bordi. Sobiq amir hamkorlik qilishdan bosh tortdi, ammo Olimxonning atrofidagilar va koʻplab qurbashilari Germaniya va Yaponiya razvedka agentlari bilan bajonidil muloqot qila boshladilar, nemislar Sovetlar qoʻl ostidagi Oʻrta Osiyo respublikalari hududida partizanlik faoliyatini tashkil qilish uchun katta miqdorda pul vaʼda qilishdi.

1941-yil sentabrda abver „bosmachilar“ orasida nufuzli oʻzbek qoʻrboshisi Mahmudbekka sovet-afgʻon chegarasining har ikki tomonida josuslik va qoʻporuvchilik tarmogʻini yaratishni topshirdi. Bu Mahmudbekning Afgʻonistondagi oʻzbek va turkman bosmachi qoʻshinlari bilan hamkorlik qilishining boshlanishi edi.

Nemis razvedkasining koʻrsatmasi bilan Mahmudbek 1941-yilning kuzida Bagʻlon va Qunduzda nemis agentlarini SSSRga oʻtkazish uchun ikkita tayanch punktini yaratdi. 1942 yil may oyida u Buyuk Britaniyaning iltimosiga binoan Kobulning rasmiy organlari tomonidan hibsga olingan. Mahmudbekning hibsga olinishi qoʻrboshi askarlarini qisqa muddatli tartibsizligiga olib keldi. 1942-yil yozida yangi „Faal“ agent-sabotaj tashkiloti tuzildi.

1941-yilning kuzida Kobuldagi nemis tashqi razvedkasida yashovchi K. Rasmus Mahmudbekka Afgʻonistonning shimoli-sharqidagi Bagʻlon shahrida nemis agentlarini SSSRga oʻtkazish uchun qoʻrgʻon yaratishni buyurdi. Shu maqsadda nemislarning Kobuldagi missiyasidan Mahmud bey huzuriga 40 ming afg‘on joʻnatildi.

1942-yil may oyida Mahmudbek Angliya iltimosiga ko‘ra afg‘on politsiyasi tomonidan hibsga olinadi. Maʼlum bo‘lishicha, K. Rasmus Mahmubekdan nafaqat Sovet Ittifoqiga qarshi josuslik va qo‘poruvchilik faoliyati to‘g‘risida maʼlumot olish, balki Hindistondagi vaziyat haqida razvedka maʼlumotlarini yig‘ish uchun ham foydalangan. Uning oʻrniga qoʻrboshi Said Mubashirxon Tiroziy Ittifoq tashkiloti rahbari etib tayinlandi. 1942-yil yozida fashist qoʻshinlarining Stalingrad va Kavkazga muvaffaqiyatli hujumi bosqichida Afgʻonistondagi Oʻrta Osiyo muhojirlari jamoasidan tuzilgan antisovet tashkilotlari Sovet Ittifoqiga hujumga faol tayyorgarlik koʻrishni boshladilar. Mahmudbekning oʻyindan chiqib ketishi bosmachilar jamoasini qisqa muddatga parokanda qildi^[14].

• Turkistonda sovet rejimiga qarshi qurolli harakat