Ahmad Donish

Ahmad Donish 1827-yilda Sugut qishlogʻida (hozirgi Shofirkon tumani, Buxoro viloyati) tavallud topgan.

Ahmad (Donish taxallusi bilan ijod qilgan, bu soʻz „bilimdon“ degan maʼnoni anglatadi; u Kalla — „boshli“ laqabini ham olgan edi, bu laqab Ahmadga nafaqat katta boshi, balki gʻayrioddiy tafakkuri uchun ham berilgan) kambagʻal mulla Mir Nosir oilasida tugʻilgan. Boshlangʻich taʼlimni oʻqish, yozish va sheʼr yozishni biladigan onasining xususiy maktabida olgan (nafaqat Buxoro, balki XIX asr oʻrtalaridagi musulmon davlatlari uchun ham bu alohida sazovorga molik jihat). Keyinchalik yosh Ahmad Buxorodagi maktab va madrasada oʻqishni davom ettirib, oilasi bilan oʻsha yerga koʻchib oʻtadi. Madrasaga oʻqishga kirgunga qadar arab tilining asoslarini puxta egallagan, koʻplab tarixiy yilnomalarni oʻrgangan, sheʼrlar yozgan, qoʻlyozmalarni oʻzining miniatyuralari bilan bezatgan. Xuddi shu yillarda u zoʻr xattot, miniatyurachi va chizmachi sifatida buxoroliklar orasida mashhur boʻldi. Biroq Donish faqat madrasada oʻqitiladigan fanlarni oʻzlashtirish bilan cheklanib qolmagan; matematika, geometriya, astronomiya, tarix fanlarini mustaqil oʻrgangan, Sharq faylasuflari asarlarini oʻrgangan, xattotlik bilan ham qizgʻin shugʻullangan. Donish madrasani tamomlagach, muallimlik amaliyoti bilan shugʻullanadi, xattotlik ilmini takomillashtirgan. Bolaligidanoq Donish katta qobiliyatlarni namoyon etdi, sheʼriyat va rasm chizishga moyil edi.

Ahmad Donish oʻz ustozi deb biladigan amir Nasrulloh saroyining bosh meʼmori Ahmadda buyuk rassom va xattot qiyofasini koʻrgan. U amirga shogirdi haqida, Donishning xattotlik va chizmachilik mahorati haqida gapirib, saroy xizmatiga tavsiya qilgan.

Oʻsha paytda Ahmad Donish 24-25 yoshdan oshmagan, 1850-yillarning boshlari edi. Dastlab saroyda xattot va rassomlik vazifalarini bajargan. Biroq koʻp oʻtmay saroy davrasida Ahmadning boshqa fanlar boʻyicha ham yuksak qobiliyatlari maʼlum boʻldi va bu unga nisbatan yanada hurmat-ehtirom oshishiga sabab boʻlgan. Buxoro amirligi siyosiy hayotida bu davr Rossiya imperiyasi bilan qulay va doʻstona munosabatlarning yanada kengayishi bilan ajralib turgan.

Oʻsha davrdayoq amirning katta hurmati va ishonchiga sazovor boʻlgan Ahmad Donish Rossiya imperiyasiga boradigan Buxoro amirligi elchilik delegatsiyasi tarkibiga kotib sifatida kiritilgan. Bundan tashqari, amir Nasrullo shaxsan Ahmad Donishga qaytib kelgani haqida hisobot berish uchun Rossiya hayoti va davlat tuzilishini oʻrganishni topshirgan.

1857-yilda amir Nasrullo Sankt-Peterburgga elchixona vakolatiga ega boʻlgan delegatsiyani yuborgan, uning vazifasi Nikolay I vafoti munosabati bilan Rossiya hukumatiga hamdardlik bildirish (1855) va yangi imperator Aleksandr II taxtga chiqishini tabriklash boʻlgan. Shuningdek, elchilik delegatsiyasi Rossiya va Buxoro oʻrtasidagi savdo aloqalarini kengaytirish va mustahkamlash boʻyicha muzokaralarni boshlashi kerak edi. Buxoro elchilari 1857-yil 9-yanvarda Peterburgga kelib, 1858-yilning 11—12-yanvarigacha shu yerda qolishgan.

1860-yilda Buxoro taxtiga amir Muzaffar oʻtiradi. Uning hukmronligi davlatning yanada kuchli iqtisodiy zaiflashishi va vaziyatning yanada yomonlashishi bilan ajralib turgan.

XIX asrning 60-yillarda Ahmad Donish maʼlum bir davlat mansabini egallamagan boʻlsa-da, amir saroyida rasman roʻyxatda turishgan. Uning buyuk olim va ajoyib ustoz sifatidagi shon-shuhrati allaqachon saroy davrasida yuqori boʻlgan, oʻsha davrning maʼrifatli Buxoro ahlining eʼtirofiga sazovor boʻlgan. Ahmad Donish oʻzining yuksak ijtimoiy mavqeiga tayangan holda amirlarni davlat islohotlariga, eng avvalo, ilm-fan va maorif sohasini takomillashtirishga koʻndirish uchun harakat qilgan. 1868-yilgi Rossiya-Buxoro shartnomasi natijasida Buxoro amirligiga qarashli hududning katta qismi Rossiyaga oʻtib ketgan.

Olimning 1869—1870-yillarda Buxoroning ikkinchi elchilik delegatsiyasi tarkibida Rossiyaga qilgan safari unda yangi taassurotlar, kuzatishlar, fikrlar qoldirgan.

1868-yilda tinchlik shartnomasi imzolangach, amir Muzaffar Peterburgga oʻz elchilarini joʻnatadi, uning tarkibiga yana Ahmad Donish kiritiladi. Delegatsiya imperator Aleksandrga amir Muzaffarning doʻstona tuygʻularini izhor etishi va undan tinchlik shartnomasi boʻyicha Rossiyaga oʻtgan amirlikning sobiq hududining bir qismini amirga qaytarishni soʻrashi kerak boʻlgan. 1869-yil 3-noyabrda Peterburgga kelgan delegatsiya bu yerda ikki oydan ortiq — 10-dekabrgacha qolib ketgan.

Ahmad Donish bu safar Rossiyaning siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti bilan yanada yaqinroq tanishgan. U boshqa Buxoro elchilari bilan birgalikda qishloq xoʻjaligi, geologiya va transport muzeylarida, rasadxonada, qogʻoz ishlab chiqarish sexida, davlat banki gʻaznasida, shisha va chinni zavodida, kemasozlik zavodlarida, Kronshtadt qalʼasida va boshqalarda boʻlgan.

Rasmiy yigʻilish va qabullarda Ahmad Donish oʻzining bilimdonligi bilan ajralib turar, shuning uchun ham hukumat doiralari unga alohida hurmat va eʼtibor bilan qarashardi. Shu yillarda (taxminan 1871-1872) Ahmad Donishga mirza faxriy saroy unvoni berilgan. Keyin amir unga davlat maʼmuriy lavozimini egallashni taklif qiladi. Biroq Donish davlat ishlarida oʻzining shaxsiy ishtiroki bilan butun boshqaruv tizimini tubdan oʻzgartirmasdan turib, mamlakat ahvolini umumiy yaxshilashga erishishni aqlga sigʻdirib boʻlmasligini bilardi. Shuning uchun u amirning taklifidan oʻzini oqlagan bahona bilan chetlab oʻtgan.

1873-yilda Xiva yurishida chor hukumatining qoʻlga kiritgan gʻalabasi hamda Aleksandr II qizining nikoh toʻyi nishonlanishi munosabati bilan Buxoro amiri Abulqodir Dodxoh boshchiligidagi elchilar delegatsiyasini Peterburgga joʻnatadi. Bu safar elchining birinchi oʻrinbosari etib Ahmad Donish tayinlangan.

Buxoro elchilari 1874-yil 6-yanvarda Peterburgga yetib kelib, u yerda bir yarim oyga yaqin turganlar. Donish Buxoroga qaytib kelgach, amir Muzaffar uni yana davlat boshqaruvida mas’uliyatli lavozimga taklif qiladi. Ahmad Donish Rossiyaning iqtisodiy va siyosiy hayoti bilan yaqindan tanishgach, Buxoro amirligining mavjud tuzumini sezilarli darajada oʻzgartirmasdan turib, bu maqsadga erishish qiyin ekaniga tobora koʻproq ishonch hosil qilgan. Ahmad Donishning takliflari uning „Davlat tuzilishi va odamlar munosabatlari haqida risola“ deb nomlangan maxsus asarida batafsil yoritilgan.

Oʻsha paytda Ahmad Donishning mashhurligi, ziyolilarga taʼsiri kengayib borayotgan edi. Adib-pedagogning ijodida oʻz ifodasini topgan ilgʻor gʻoyalari oʻsha davr ilgʻor olimlari, shoirlari orasida tez tarqalayotgan edi.

Bundan choʻchigan amir Ahmad Donishni Buxorodan chiqarib yuborishga qaror qilgan. 1870-yillarning oxirida uni qoziy (maʼnaviyat qozisi) sifatida Buxoro xonligining chekka viloyatlariga — avval Gʻuzorga, keyin Narpayga yuboradi.

1880-1889-yillarda oʻzining asosiy asari „Navodir-ul vaqoe“ asarini tugatgan. Ushbu asarga kiritilgan axloqiy va falsafiy va axloqiy hikoyalar, Rossiyaga sayohatlar haqidagi sayohat eslatmalarida uning tarbiyaviy gʻoyalari aks etgan. Ahmad Donishning olim, adib, amirlikning dadil tanqidchisi, islom aqidalarining talqinchisi sifatidagi shon-shuhrati Buxoroning ilgʻor jamoatchiligi orasida yanada mustahkamlangan, uning shaʼniga qasidalar tuzilgan, koʻzga koʻringan adiblar tomonidan olimlar boshchisi sifatida ulugʻlangan.

Amir Muzaffar vafotidan soʻng taxtni egallagan Sayid Abdulahadxon (1885-1910) Ahmad Donishni Buxoroga chaqirishga majbur boʻladi va olimga koʻzga koʻrinarli iltifot koʻrsatish uchun uni mashhur madrasalardan biriga kutubxonachi qilib tayinlaydi. Umrining oxirigacha amirlikning murosasiz tanqidchisi boʻlib, oʻzini butunlay ijodiy faoliyatga bagʻishlagan.

Ahmad Donish xonadoniga ilgʻor fikrli shoirlar, sozandalar, olimlar tinmay toʻplanib turar, adabiy-musiqiy kechalar oʻtkazardi. Koʻpincha bu yigʻilishlarda ijtimoiy tashkilot masalalari muhokama qilingan. Yigʻilganlar xonadon egasining „rus hayotining moʻjizalari“ haqidagi mazmunli suhbatlarini qiziqish va chuqur diqqat bilan tinglaganlar. Ahmad Donishning soʻnggi shogirdi, tamburchi Mir Otajonning yozishicha, adib xonadonida odatda quyidagi: oʻsha davrning mashhur shoiri va sozandasi Mulla Karomat Dilkash, tamburchilar Muhammad Solih va Mulla Iskandar, xonanda Korikamol va Mirzo Zuxo, dutorchi Tursunxoja, xattot mulla Abdulla kabilar toʻplanishgan. Bu davrning atoqli shoiri Shamsiddin Shohin va shoir Muztarib ham boʻlgan.

Hozirda shartli ravishda „Tarixiy risola“ deb nomlangan oxirgi tugallanmagan asarida u davlat boshqaruvidagi asosiy muammolarni ochib berishga harakat qilgan. Ahmad Donish „Navodir-ul vaqoe“ („Nodir hodisalar“, 1870—1889) asarida, ayniqsa, „Farzandning ota-onaga nisbatan huquqi“, „Farzandlar tarbiyasi uchun“, „Oilaviy hayot qoidalari toʻgʻrisida“ boblarida, taʼlim, huquqshunoslik, iqtisodning davlat tizimini keskin va haqqoniy fosh etilgan.

Ahmad Donish XIX asr oxiri XX asr boshlarida Oʻrta Osiyo xalqlarining ilgʻor ijtimoiy-siyosiy tafakkuri rivojiga, realistik adabiyot rivojiga katta taʼsir koʻrsatgan. Donish ijodi bilan tanishib, „maʼnaviy inqilob“ ni boshidan kechirgan Sadriddin Ayniy uni „Buxoro amirligining qorongʻu ufqidagi yorugʻ tong yulduzi“ deb atagan. Ahmad Donishning „Risola dar nazmi tamadun va taovun“ („Siyosiy risola“), „Meyor-ut-tadayun“ („Din haqida risola“), „Risola-fi-aʼmol-ul-kurra“(„Globus ilmi“), „Taoduli Hamsai Mutahayira“ („Quyosh tizimining 5 sayyorasi haqida risola“) kabi unchalik mashhur boʻlmagan asarlari bor.

Ahmad Donish Oʻrta Osiyo tarixini asrning yangilovchilari deb atalgan eng koʻzga koʻringan hukmdorlar hukmronligi asosida davrlashtirishni taklif qilgan. U shunday deb yozgan: "Temur Koʻragoniyning oʻzi VIII asr [hijriy] ning bunyodkorlaridan boʻlgan. Undan keyin esa har bir musulmon mamlakatida oʻz mamalakatining bunyodkorlari paydo boʻlgan: Sulton Husayn Mirzo Boyqaro Hirotda taxminan IX asrda, amir Abdullaxon esa ming yillik boshlarida Buxoroda; XI asrda Sayid Subhonqulixon, XII asrda marhum usta amir Maʼsum, yaʼni amir Shohmurod kabilar shular jumlasidan. Oʻsha vaqtda bu ular bilan Movarounnahr davlatlarida ilmli olimlar yetishib chiqqan^[6].

Umrining soʻnggi yillarida Ahmad Donish xastalik tufayli toʻshakka mixlanib qolgan. Ammo doʻstlari va tarafdorlari uni bu yerda ham tark etishmagan. Hijriy 1314-yil (1897) ning bahor kunlaridan birida uning yuragi urishdan toʻxtagan. Donishning vafoti oʻsha davr Buxoro amirligining ilgʻor ziyolilari uchun katta yoʻqotish boʻldi.

Ahmad Donish 1897-yilda Buxoro shahrida vafot etgan. U dafn etilgan qabriston Sovet hokimiyati yillarida vayron qilingan.

• Toshkentda Ahmad Donish koʻchasi va bozori bor
• Oʻzbekistondagi Toshkent va Buxoro koʻchalari Ahmad Donish nomi bilan atalgan.
• Dushanbeda Ahmad Donish nomidagi koʻcha bor.
• Sovet davrida Ahmad Donish nomi Tojikiston SSR Fanlar akademiyasi Ahmad Donish nomidagi Tarix, arxeologiya va etnografiya ilmiy-tadqiqot institutining ijtimoiy fanlar boʻlimiga berilgan. (1987-yil).
• 1972-yilda Tojikfilm kinostudiyasida Ahmad Donishga bagʻishlangan „Zvezda v nochi“ biografik filmi suratga olingan^[7].

• Moʻminov I., Oʻzbekiston ijtimoiy-falsafiy tafakkuri tarixidan, T., 1964.