Tugtegin

Tugtegin
arabcha: ظاهر الدين طغتكين
Damashq amiri
Mansab davri 1104-1128
Oʻtmishdoshi	Tutush II ibn Dukak
Vorisi	Toj al-Mulk Boʻri
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi	XI asr
Vafoti	12-fevral 1128-yil Damashq
Dini	Islom

Zohir ad-Din Sayf al-Islom Tugtegin ibn Abdulloh (arabcha:ظاهر الدين طغتكين) — Tugteginiylar sulolasining asoschisi, saljuqiylar sulolasi lashkarboshisi. Tugtegin 1104 — 1128-yillarda Damashqni amir sifatida boshqargan. Tugtegin Saljuqiylar sulolasi sultoni Alp Arslonning va keyinroq uning oʻgʻli Tutushning mamluklaridan biri edi. Tutush Tugteginga oʻgʻli Dukakni tarbiyalashni ishonib topshirdi va uni Dukakning onasi Safvat al-Mulkga uylandi. 1095 — 1104-yillarda Tugtegin Damashqda atabek sifatida hukmronlik qilgan. 1104-yildan Tugtegin mustaqil hukmdor sifatida hukmronlik qildi va 1116-yilda Saljuqiy sulolasi sultonidan manshur (maktub) oldi, bu uning mavqeini qonuniylashtirib, qirollikni meros orqali oʻtkazish imkonini berdi. Tugteginning Suriyadagi faoliyati davri salib yurishlarining boshlanishi va salibchilar davlatlarining tashkil topishi davriga toʻgʻri keldi. Tugtegin Damashq amirligi hududlarini saqlab qolish uchun salibchilar bilan ham, musulmon amirlari bilan ham kurash olib bordi.

Tugtegin va uning avlodlarining faoliyati Islom, Vizantiya, Suriya va Arman manbalarida hamda salib yurishlari haqidagi manbalarda bayon etilgan^[1].

Turkiyalik oʻrta asrlar tarixchisi(asrshunosi) J.Alptekin, Tugtegin haqida yozgan islom mualliflarining biri uning zamondoshi Ibn al-Qaloniy (taxminan 1070-1160) boʻlib, u ikki marta Damashqda oliy amaldorlardan biri boʻlib xizmat qilgan. Uning Damashq tarixi 1140—1141 va 1160 yillardagi ikki muallifning nashrlaridan ma'lum. 19-asrning oxirigacha Ibn al-Qaloniyning asari Yevropada ilmiy muomalaga kiritilmagan, shuning uchun yevropalik tarixchilar uchun asosiy islomiy manba (1160-1233—1234) „Komil“ asari boʻlgan. Bu asar Yevropada 1853 — 1864-yillarda nashr etilgan. 1908-yilda „Damashq tarixi“ning nashr etilishi Ibn al-Asir asarini ikkinchi oʻringa tushirdi, ayniqsa, Ibn al-Asir Damashq bilan bogʻliq voqealarni tasvirlashda Ibn al-Qaloniy asaridan foydalangan. Ibn al-Qaloniy noyob maʼlumotlarni, jumladan, baʼzi rasmiy hujjatlar matnini keltirgan. Ulardan eng muhimi, J.Alptekinning fikricha, saljuqiylar sultoni Muhammad Tapar Tugteginning manshuriligi edi. Damashq atabeklari bilan salibchilar oʻrtasidagi munosabatlar haqida yilnomachi bergan baʼzi maʼlumotlar salibchilar yilnomalarida uchramaydi, Damashq atabekining salibchilar bilan tuzgan shartnomalarini misol qilib olish mumkin. "Damashq Tarixi "dan manba sifatida foydalanishda uning tarafkashligini hisobga olish kerak: muallif Damashq atabeklariga yaqin, salibchilar va Imodiddin Zangiyga dushman boʻlgan^[2], Ibn al-Asir esa „Tarixi Damashq“ga yaqin edi . Mosul zangidalari^[3]. Ibn al-Asirdan tashqari, Ibn al-Qaloniyning asaridan keyingi mualliflar: Ibn al-Adim(1192-1262), al-Maqdisiy (1202/1203-1262), Ibn Asakir (1105-1176), Ibn Hallikon (1211-1282) va Sibt ibn al-Javziy (1186-1256). Ular Ibn al-Qaloniydan farqli maʼlumotlarni keltirdilar va Ibn al-Qaloniy vafotidan keyin maʼlum boʻlgan maʼlumotlar bilan toʻldiriladi^[4]. Ibn Asakir ham Damashqlik yilnomachidir. Uning qisman saqlanib qolgan asari, turk tarixchisi J. Alptekinning fikricha, „Ehtimol, Damashq tarixi kitobi birinchi kunlaridan boshlab eng qimmatli manba boʻlgan“. Xozirgacha saqlanib qolgan parchalar Damashqdagi ijtimoiy va madaniy hayotni tasvirlashda foydalidir^[5]. Halablik muallif al-Azimi(1090 — 1161 yildan keyin) oʻz asarida ham Damashq, ham Janubiy Suriyaning boshqa shaharlari haqida qisqacha maʼlumot beradi. Shu payt hukmronlik qilgan Shayzar oilasidan Usama ibn Munqiz (1095-1188) Suriyaning koʻplab shaharlarida boʻlgan. Damashkga bir necha bor tashrif buyurgan va koʻplab hukumat vakillari bilan uchrashgan. U yozgan „Tarbiya kitobi“da oʻzi bilgan kishilar va oʻzi guvohi boʻlgan voqealar haqida turli maʼlumotlar bor^[6]. Imodiddin al-Isfahoniy (1125-1201)ning saljuqiylar haqidagi asari saljuqiylar vaziri Anushirvonning xotiralari asosida yozilgan. Solnomachining oʻzi bir muddat Halabda vazir boʻlgan. Uning asarlaridan birida koʻplab mashhur kishilarning tarjimai holi boʻlsa^[7], ikkinchisida „Halab tarixi“ Halab tarixi tasvirlangan. Bu Halab va Damashq amirlari oʻrtasidagi munosabatlarni oʻrganish uchun muhim, biroq muallifni xolis deb boʻlmaydi, chunki u Halab hukmdorlariga yaqin boʻlgan^[8].