Qurʼonda ayollar

Islom · Muqaddas kitoblar

Qurʼonning tuzilishi Suralar Makkada • Madinada Oyatlar Basmala • Муташабихат Al-Qursiy • Таблиг • Насх Juzlar • Хизб • Манзиль

Qurʼondagi shaxslar Paygʻambarlar • Farishtalar • Xalqlar Ayollar • Butlar

Oʻqish qoidalar Tajvid • Tartil • Mahraj Qiroat • Razm

Mutahassislar Mufassir • Hoviz • Qori Qurʼon tarjimonlari

Tafsir va tarjimalar Tafsir • Qur'on tarjimasi

Qurʼon tarixi • Muqattaot Zekr • Qozon Qurʼoni Usmon Qurʼoni Portal:Islom • Portal: Qurʼon

Qurʼonda ayollar Islomda oʻrgatilgan axloqlarda muhim shaxslar va muhokama qilinadigan mavzulardan biri. Qurʼondagi ayollarning aksariyati paygʻambarlarning onalari yoki xotinlari sifatida tasvirlangan. Ular baʼzi jihatlarda erkaklardan maʼlum miqdorda erkinlikni saqlab qolishgan; masalan, Qurʼonda erlaridan oldin Islomni qabul qilgan ayollar yoki Muhammadga mustaqil bayʼat qilgan ayollarni tasvirlanadi^[1].

Qurʼon Maryamdan boshqa hech bir ayolning ismini toʻgʻridan-toʻgʻri aytmasa-da, koʻplab suralarda ayollar muhim rol oʻynaydi. Bu suralar klassik sharhlarda ham, patriarxal jamiyatlarning mashhur adabiyotida ham manipulyatsiya va qattiq talqinda^[2]. Patriarxiya ichida mavjud boʻlgan madaniy meʼyorlar ushbu jamiyatlarning matnga qanday munosabatda boʻlishini shakllantirdi va kelajak avlodlarga ushbu suralarni va Qurʼondagi ayollarning rolini talqin qilish usulini belgilovchi keng tarqalgan suralarni yaratdi. Tarix davomida turli islom tarjimonlari va qonun chiqaruvchilari oʻsha davrning hukmron mafkurasi hamda tarixiy konteksti natijasida Qurʼonda keltirilgan ayollarni doimiy ravishda qayta talqin qilishgan. Zamonaviylik va islom feminizmining yuksalishidan soʻng, koʻplab olimlar asl matnga qaytib, ayollarning qabul qilingan klassik talqinlarini hamda Qurʼondagi ayollarning oʻnini qayta koʻrib chiqmoqdalar^[2].

Islom adabiyotlarida nomlari keltirilganlarning barchasi paygʻambarlar erkaklar boʻlgani uchun, bugungi kunda asosiy Islomda ayollar paygʻambar sifatida koʻrilmaydi, garchi oʻtmishda koʻplab olimlar turlicha qarashlarga ega boʻlsalar ham

Odam Atoning turmush oʻrtogʻi Momo Havvo ushbu oyatlarda zikr qilinadi: 30-39 ; 7:11-25; 15:26-42; 17:61-65; 18:50-51 ; 20:110-124; va 38:71-85. Lekin „Havvo“ nomi (arabcha : حواء , Havvoʻ) Qurʼonda yozilmagan va ishlatilmagan. Momo Havvoning ismi faqat hadislarda zikr qilingan^[3]. Odam Ato va Momo Havvoning yaratilishi hamda vafoti haqidagi Qurʼon rivoyati yahudiy va nasroniy anʼanalaridagi aniqroq voqealardan tematik jihatdan farq qiladi. Xristian va yahudiy ertaklariga oʻxshab, Alloh Odam Ato va Momo Havvoni va ular uchun yashash joyi boʻlmish Jannatni yaratdi. Biroq, Qurʼonda Havvoning roli kamdir, chunki u qoʻzgʻatuvchi emas, balki inson gunohiga sherikdir. Bu Odam alayhissalom Alloh tomonidan Iblis, yaʼni Shayton ularning dushmani va ularni jannatdan mahrum qilish mumkinligini oldindan ogohlantirgan^[4].

"Shunda Biz aytdikki: “Ey Odam! Bu (Iblis) senga ham juftingga ham aniq dushmandir. Tag‘in, u sizlarni bo‘stondan chiqarib yubormasin. Bo‘lmasa, muammoga tushib qolasiz "

— Toha surasi 117-oyat, https://www.musulmonlar.com/20-toha-surasi/

Qurʼonning soʻzma-soʻz matni koʻp jihatdan Momo Havvoga yuklangan aybni olib tashlaydi. Momo Havvo Odam Atoning yiqilishining sababi sifatida koʻrsatilishining oʻrniga, faqat gunohda, keyin esa jazo va poklanishda bir xil itoatkor sifatida taqdim etiladi^[5]. Biroq, yaratilish va qulash tarixi bilan bogʻliq dastlabki tanqidiy talqinga xristian va yahudiylarning Momo Havvo haqidagi keng tarqalgan tushunchalari katta taʼsir koʻrsatdi^[6]. Shu sababli, ilk oʻrta asr talqinlari Havvoni axloqiy va ruhiy jihatdan buzilgan deb tasvirlashga qaratilgan. Xristian va yahudiy anʼanalarida boʻlgani kabi, Havvo Odam Ato paygʻambarni gunohga vasvasaga soladigan kishi sifatida koʻriladi. Ayniqsa, hadisshunos olim at-Tabarining dastlabki asarida ayollarning hayz koʻrishi va farzand koʻrish azobi Havvoning ahmoqligining bevosita natijasi ekanligini daʼvo qiluvchi koʻplab parchalarni koʻrsatadi^[7].

"Agar Havoning boshiga tushgan musibat bo‘lmaganida, bu dunyo ayollari hayz ko‘rmaydilar, dono bo‘lardilar va farzandlarini osonlik bilan tug‘adilar."

— al-Tabari (I:529)^[8].

Biroq, zamonaviy davrda Havvoning tushuntirishi va umumiy tushunchasi oʻzgardi hamda chuqur muhokama qilinmoqda. Uning dunyodagi birinchi ayol maqomi juda muhim, chunki u oʻz jinsi va Allohning ayol arxetipi uchun namuna sifatida qaraladi^[7]. Bugungi kunda ham anʼanaviy, ham modernist mutafakkirlar dindagi ayollarning tengligi haqidagi oʻzlarining dalillarini qoʻllab-quvvatlash yoki rad etish uchun Havvoga oid hadis va suralarni koʻrib chiqishadi. Xususan, anʼanaviy nuqtai nazarga ega boʻlganlar Havvoning Odam alayhissalomning qiyshiq qovurgʻalaridan yaratilgani haqidagi hadis va talqinga ishonishadi. Shuning uchun ham Payg‘ambar ayollarning qovurg‘a suyagining qiyshiq qismidan yaratilganligini taʼriflaganlarida, „U ayolni ayblamadi, balki ayollarning tabiiy feʼl-atvorini va tuyg‘ularning aql-idrokdan ustunligini belgilab berdi“^[9]. Bunga javoban, liberalroq talqinlar Havvoning „qiyshiq qovurgʻadan“ yaratilgani toʻgʻrisida toʻgʻridan-toʻgʻri va inkor etib boʻlmaydigan haqiqatni keltirmaydi; ular bunday takliflar tekshirilishi mumkin boʻlgan manbalardan kelib chiqmasligini daʼvo qilmoqdalar. Aksincha, ular yaratilish maqsadini taʼkidlashga intilishadi. Bu har ikkala jinsning ham insoniy tabiatini qoralash uchun emas, balki Allohning hidoyati, jazosi va yakuniy magʻfiratiga misol boʻlish edi^[7].

Koʻpincha bu ayollarning ismlari chalkashib ketilinadi, ammo umumiy ilmiy fikrga koʻra, Nuhning xotini Amzura, Lutning xotini esa Voila boʻlgan^[2]. Ikki ismning doimiy ravishda oʻzgartirilishi, ikkala ayolning ham islomiy Muqaddas Kitob talqinida bir xil maqsadga qanday xizmat qilganini aniq koʻrsatadi. Nuh paygʻambarning xotiniga kelsak, koʻplab nazariyotchilar u toʻfonda vafot etgan va erining aqldan ozganligini tinmay gapirgani uchun kemaga kirishga ruxsat berilmagan deb taxmin qilishadi^[10]. Oʻz navbatida, Lutning xotini Sadoʻm xalqi bilan birga oʻlgan, chunki u oʻz xotinlik burchiga xiyonat qilib, buzuq odamlar bilan til biriktirgan^[2]. Ikkala misolda ham Allohning paygʻambarlarining ayollari kufrlari va erlariga xiyonat qilganliklari uchun jazolanganlar. Bu muhim farqdir, chunki islom nazariyotchilari bu ayollarning maʼnaviy individualligini belgilaydi deb taʼkidlaydilar^[2]. Aynan ular oʻzlarining diniy eʼtiqodlarini tanlash erkinligiga ega va ular oʻz navbatida jazosini oladilar. Oxir oqibat, ularning Qurʼonda tilga olinishidan maqsad Allohga va Uning paygʻambarlariga boʻlgan faol kufrning oqibatlarini misol qilib koʻrsatishdir.

Qurʼondagi Nuh va Lutning xotinlari zikr qilingan uchta oyat Alloh taoloning kofirlarga boʻlgan oqibatlari va javobini tasvirlaydi.

"Kofirlik qilganlarga Alloh Nuh bilan Lutning ayolini misol qildi. Ular ikkita yaxshi bandamizning qo‘l ostida edi. Shunday bo‘lsa-da, ikkalasi ham erlariga xiyonat qildi. Shunda, erlari ularga Alloh tarafidan kelgan narsaga (azobga) qarshi asqata olmadi. Ularga: “Jahannamga kiruvchilar bilan birga sizlar ham kiringlar”, deyil(a)di"

— Tahrim surasi 10-oyat, https://www.musulmonlar.com/66-tahrim-surasi/

Lutning qizlari haqidagi hikoyalar u qadar ochiq tasvirlanmagan boʻlsada, ularning Allohga sadoqatini ifoda etishga harakat qilingan. Lekin bu oddiy tushuntirishlar bilan birgalikda, qizlarning Sodun qabilasi va ularga ergashgan onalarini, Lut mehmonlari (farishtalar yoki Lut a.s. huzuriga tushirilgan farishtalar) haqida ogohlantirib, fol ochtirish gunoh ekanligini uqtirganliklari haqida ham aytib oʻtiladi. Shuning uchun ularning onasi Sadoʻmdagi gunohkorlar kabi taqdirga mahkum boʻlgan boʻlsa-da, Lutning qizlari poklanishlari tufayli tirik qolib, qutulishdi. ^[2].

Qavmi unga shoshilib, halloslab yetib keldi. Ular bundan oldin gunohlar qilar edilar. U: «Ey qavmim, mana bular mening qizlarim, sizlar uchun ular pokroq-ku. Bas, Allohdan qo‘rqing! Mehmonlarim borasida meni sharmanda qilmang. Ichingizda birorta tuzukroq odam yo‘qmi?!» – dedi. Ular: “Qizlaringda bizni ishimiz yo‘qligini yaxshi bilasan. Bizni nima xohlashimizni ham bilasan”, dedilar

— Qurʼon. Hud surasi 78-79-oyatlar, https://www.musulmonlar.com/hud-surasi/

Biroq Sadoʻm ahli Lut alayhissalomning vafotini rad etib, gunoh ishlarini davom ettirdi. Hijr surasida keyingi zikr qilinganida Lut yana qizlarini taklif qiladi. Bu safar uning harakatlari Sadoʻm aholisining uyidagi mehmonlarga nisbatan jirkanch ishlar qilishiga yoʻl qoʻymaslik uchun qilingan^[2].

Lut shunday dedi: “Agar shu ishni qilmoqchi bo‘lsangiz, mana bular mening qizlarim (shularga uylaning).

— Hijr surasi 71-oyat, https://www.musulmonlar.com/15-hijr-surasi/

Qadimgi Ahd va Tavrotdan farqli oʻlaroq, Ibrohim paygʻambarning xotini Sora Qurʼonda juda kichik rol oʻynaydi. Xristian va yahudiy urf-odatlarida u tanlangan oʻgʻli Ishoqning onasi va shuning uchun muhimroq shaxsdir^[2].

Hadisda Sora toʻgʻridan-toʻgʻri zikr qilinmagan, balki Agarning kengaytirilgan hikoyasida zikr qilingan^[11]. „Sahih al-Buxoriy“da keng yoritilgan Agarning kurashlari islom anʼanalari uchun muhim ahamiyatga ega, chunki koʻpchilik musulmonlar uni barcha arablarning onasi va islomgacha boʻlgan kashshoflardan biri sifatida tasvirlaydilar^[12]. Bu Agarning hikoyasidagi yovuz qahramon sifatida Sorani qoralashi mumkin boʻlsa-da, u islom yozuvlarida Agarning surguniga turtki sifatida koʻrilmagan yoki tasvirlanmagan. Agar va Sora oʻrtasidagi bahsli munosabatlarni tasvirlaydigan anʼanaviy yahudiy va nasroniy tushuntirishlaridan farqli oʻlaroq, islomiy talqinlar asosan Agarning qiyinchiliklari va muvaffaqiyatlariga eʼtibor qaratishni afzal koʻrgan holda Sora haqidagi sharhlardan mahrumdir^[7].

Ayoli tik turgan edi, (xushxabarni eshitib) kulib yubordi. Shunda unga Isʼhoqni, Isʼhoqning ortidan Yaʼqubni xushxabar qildik. U ayol: “Voy sho‘rim! Men o‘zim kampir, bu esa cholim – qarib qolgan bo‘la turib men tug‘amanmi? Bu qiziq narsa-ku!” dedi.

— Hud surasi 71-72-oyatlar, https://www.musulmonlar.com/hud-surasi/

Ikkinchi marta Sora nomi Zoriyot surasining 29-oyatida keldi.

Yusufning ustozi Azizning rafiqasi Yusuf va Zulayho qissasi Qurʼondagi ayollarning eng keng tasvirlaridan biridir^[2]. U 12-surada (Yusuf) Misrda qullikka sotilganidan koʻp oʻtmay Yusufning xronologik oyatlarining bir qismi sifatida paydo boʻladi. Bu rivoyatda Zulayho avvaliga ochiqdan-ochiq, keyin ayyorlik va hiyla ishlatib, Yusufni yo‘ldan ozdirmoqchi bo‘ladi.

Yusuf turgan uyning sohibasi (Zulayxo) uni o‘ziga jalb qilishga urindi, eshiklarni qulflab qo‘ydi va: “Qani kel!”, dedi. Yusuf esa: “Alloh saqlasin!” Axir, u (ering meni sotib olib) meni joyimni chiroyli qilib bergan – xo‘jayinim-ku! (Xiyonat qiluvchi) zolimalar murodiga yetmaydi”, dedi.

— Quran, Sura 12 (Yusuf), ayat 23 ^{[lower-alpha 1]}, https://www.musulmonlar.com/12-yusuf-surasi/

Yusuf uning olg‘a intilishini rad etganidan so‘ng, jamiyat ayollari Zulayhoning unga bo‘lgan mehrini g‘iybat qila boshladilar. U, oʻz navbatida, bu ayollar sharafiga ziyofat tayyorladi. Bu ziyofatda Yusuf paydo boʻlganida, ayollar uni maqtashadi va u farishta boʻlsa kerak, deb Xudoga baqirishdi^[13]. Sura Zulayhoning Yusufni aldab, u bilan ishqiy munosabatda bo‘lishga urinishi bilan davom etadi. Buning natijalarida Yusuf qamoqqa tashlanadi. Podshoh ayollar va Zulayho oʻz roli haqida shunday javob berishadi:

(Bu xabar yetib kelib) Podshoh (ayollarni yig‘ib): “Yusufni o‘zingizga jalb qilmoqchi bo‘lganingizda undan nima xohlagansiz?”- deganida, “Alloh saqlasin! Biz unda hech qanday yomonlik bilmadik”, dedi ayollar. (Shunda) vazrning xotini: “Mana endi haqiqat o‘rtaga chiqdi. Uni men o‘zimga jalb qilmoqchi bo‘lganman. Albatta, u rostgo‘ylardandir”, dedi.

— Qurʼon. Yusuf surasi 51-oyat, https://www.musulmonlar.com/12-yusuf-surasi/

Ushbu oyatning Qurʼondan tashqaridagi tarjimalari tarixiy jihatdan ayollarning tabiiy ikkiyuzlamachi va ayyor tabiatini aniqlashga qaratilgan^[7]. Ayniqsa, ilk tarjimonlar ijodida Zulayho va ayollar Qurʼonda zikr qilingan koʻp qirrali timsollar sifatida tasvirlanmaydi, balki faqat „oʻzlarining jilovsiz shahvoniyligi va hiyla-nayranglari“ uchun muhokama qilinadi^[2]. Bu voqea ayol erkaklarga va ularning taqvodorligiga xos tahdidning yana bir konservativ namunasi sifatida ishlatiladi. Al-Baydaviy talqini, ayniqsa, paygʻambarning Allohga boʻlgan sadoqati bilan ayollarning ayyor tabiati oʻrtasidagi ziddiyatni taʼkidlaydi^[14]. Biroq, soʻnggi paytlarda Zulayho haqidagi gaplarning tanqidiy izohi kengayib, turli xil talqinlarni taqdim etdi. Koʻp hollarda bu sura taqvodor odamlarning, bu holda paygʻambarning dunyo vasvasalarini va qiyinchiliklarni yengish qobiliyatini tasvirlaydigan allegoriya sifatida ishlatiladi^[2]. Bunday hollarda tarjimonlar Zulayhoning Qurʼonda mavjudligi barcha ayollarning yovuz tabiatini anglatmaydi, balki umuman jamiyat taqdim etishi mumkin boʻlgan turli xil chalgʻitishlarni va ularga qarshi turish zarurligini taʼkidlaydi^[7].

Musoning onasi Qurʼonda ilohiy ilhom olgan yagona ayoldir^[15]. Xudo unga bolani emizishni va u hayotida hatar sezganida dengizga tashlashni vahiy qildi. Xudo uni oʻziga qaytaradi va uni elchilardan qilishligini aytadi^[15].

"Musoning onasiga shuni vahiy qildik (bildirdik): “Uni emiz. Unga nisbatan xavf-xatar sezganingda, uni (sandiqqa solib) dengizga tashla. Qo‘rqma, g‘amga tushma. Uni senga aniq qaytarib beramiz va uni elchilar(imiz)dan qilamiz."

— Qasos surasi 7-oyat, https://www.musulmonlar.com/28-qasos-surasi/

Firʻavnning xotini Musoni qirgʻoqda koʻrganida, Xudo Musoning onasining qalbini iymon bilan mustahkamlagan edi^[15].

"(Muso Firʼavnni qo‘liga tushib qolganini bilib) Musoning onasi aqli-hushini yo‘qotib qo‘ydi. (Bergan vaʼdamizga) ishonishi uchun, uning qalbini mustahkamlab qo‘ymaganimizda edi, sal qolsa (Muso uning bolasi yekanini) oshkor qilib qo‘yardi."

— Qasos surasi 10-oyat, https://www.musulmonlar.com/28-qasos-surasi/

Keyin Musoning singlisi uning boshqa ayol bilan emizishidan bosh tortganini koʻrgach, Musoning onasi unga enaga boʻlishini taklif qiladi. Qaysidir maʼnoda ular yana birlashdilar.

"(Onasi kelishidan) oldin Musoni (boshqa) emizuvchilardan to‘sib qo‘ydik. Shunda, Musoning opasi: “Sizlarga u bolani boqib beradigan oilani ko‘rsataymi? Ular unga yaxshi qaraydi”,- dedi. Shu tariqa, onasining ko‘zi quvnasin, g‘amga botmasin va Allohning vaʼdasi haq ekanini bilib qo‘ysin, deb Musoni unga qaytarib berdik. Lekin, insonlarning ko‘pi (Allohning vaʼdasi haq ekanini) bilmaydi."

— Qasos surasi 12-13-oyatlar, https://www.musulmonlar.com/28-qasos-surasi/

Muso alayhissalomning Safura ismli xotini Madyanlik chorvadorning qizi edi. Madyanlik chorvador Musoga 8-10 yillik mehnati evaziga turmush qurishga ruxsat berdi^[15].

Ikki qizdan biri: “Ey ota, unga haq berib ishlating. Chunki, sen haqini berib ishlatadigan inson kuchli va ishonchlidir”, dedi. Mo‘ysafid) aytdiki: “Mendan sakiz yil ishlab haq olishing shatriga ko‘ra, ikki qizimdan birini senga nikohlab bermoqchiman. Agar o‘n yilga yetkazib qo‘ysang, u o‘zingga bog‘liq. Seni mashaqqatga solishni istamayman. Alloh nasib qilsa, meni yaxshilardan ekanimni ko‘rasan.”

— Qasos surasi 26-27-oyatlar, https://www.musulmonlar.com/28-qasos-surasi/

Qurʼonda uning ismi tilga olinmagan, ammo baʼzi qisas'anbiya uni Zippora deb taʼriflaydi^[15]. Musoning xotini bilan bogʻliq koʻplab tafsilotlar tarix davomida toʻldirilgan. Zamonaviy musulmonlar uni turli gender sohalarini hurmat qilgani uchun soliha ayol deb bilishadi. U Muso bilan birinchi marta uchrashganida, u jamoat oldida suv oldi, lekin qoʻrqdi, chunki bu odatda erkaklar domenidir^[16].

Madyan suviga yetib kelganida, u yerda (hayvonlarini) sug‘orayotgan bir to‘p insonni ko‘rdi. Ularning berirog‘ida (hayvonlarini) suvdan to‘sib turgan ikkita ayolni ham ko‘rib: “Nima qilmoqchisizlar?”,- dedi. Ular: “Cho‘ponlar qaytarmaguncha biz sug‘ora olmaymiz. Otamiz katta yoshli mo‘ysafid”, dedilar.

— Qasos surasi 23-oyat, https://www.musulmonlar.com/28-qasos-surasi/

Firʻavnning ayoli, baʼzi joylarda Osiyo nomi bilan tanilgan, Musoning hayotida katta rol oʻynagan, chunki u Musoni tarbiya qilgan. Muso alayhissalomni goʻdakligidan kofirlar xonadonida oʻstirib, Xudo uni kuzatib turganda, u ayolning hayotini saqlab qoldi^[15].

Musoning hayotidagi barcha ayollar orasida Firʻavnning xotini eng koʻp sharhlovchi hikoyalarning mavzusidir. Moʻminlar uchun oʻrnak sifatida unga katta eʼtibor berilgan^[17]. Qasos surasi 9-oyatda koʻrsatilganidek, koʻpchilik uni Musoni tirik qolishidagi roli tufayli soliha ayol deb biladi.

Firʼavnni ayoli shunday dedi: “Bu menga ham, senga ham ko‘z quvonchidir. Uni o‘ldirmanglar. Balki uni bizga foydasi tegib qolar, balki uni o‘zimizga bola qilib olarmiz.” Holbuki, ular (vaziyatni) sezmayotgan edi.

— Qasos surasi 9-oyat, https://www.musulmonlar.com/28-qasos-surasi/

Bundan tashqari, Osiyo maqtovga sazovor boʻladi, chunki Madinaning soʻnggi davriga tegishli boʻlgan Tahrim surasi 11-oyatda u Xudoga jannatda uy qurishni va uni yovuz eri Firʻavndan qutqarishini soʻradi^[2].

Alloh iymon keltirganlarga Firʼavnning xotinini misol qilib keltirdi. O‘shanda u: «Robbim, menga O‘z huzuringda – jannatda bir uy bino qilgin. Menga Firʼavndan va uning ishidan najot bergin va menga zolim qavmdan najot bergin», – deb aytdi

— Tahrim surasi 11-oyat, https://islom.uz/mano_tarjima/66

Osiyo dunyoning toʻrtta eng koʻzga koʻringan ayollaridan biri va toʻrtta „jannatiy ayollari“ dan biri sifatida fazilat idealini ifodalaydi, qolganlari: Isoning onasi Maryam; Muhammadning xotini Xadicha; va Muhammadning qizi Fotima^[2]. U Firʻavnga turmushga chiqdi^[2]. Zolim Firʻavn saroyidagi koʻplab iymonlilar shahid boʻlib vafot etdi va ularning oʻlimi uchun qasos olishga harakat qildi^[18].

Osiyo islom dinida sharaflanadi, chunki u eri Firʻavn oʻzini Xudo deb hisoblagan boʻlsa ham, u Allohga sodiq qoldi. U erning qattiq xohishiga qaramay, Xudoga ishonishganligini koʻrsatdi^[16].

Qurʼonda Bilqis nomi bilan ham tanilgan Sheba malikasi haqida soʻz boradi. U johiliylik davrida siyosiy muzokaralar olib borgan oʻz xalqi ustidan hukmdor edi. U haqida Qurʼonning 27-surasi (An-Naml), 22-44-oyatlarida sodir boʻladi.

U oʻz xalqini butparastlik marosimlarida Alloh oʻrniga Quyosh xudosiga sigʻinishini boshlagan Shebalik malika Sulaymonga xabar berdi^[19].

Darhaqiqat, men bir ayolni ko‘rdim. U ularning malikasi bo‘lib, unga har narsadan berilgan hamda uning buyuk taxti bor ekan. Men uning va qavmining Allohni qo‘yib, quyoshga sajda qilayotganlarini va shayton ularga amallarini chiroyli ko‘rsatib, yo‘ldan to‘sayotganini ko‘rdim. Bas, ular hidoyat topmaslar.

— Naml surasi 23-24-oyatlar, https://islom.uz/mano_tarjima/27

Sulaymon malikaga xat yozdi. Uxlab yotganida koʻkragiga xatni qoʻyib, saroyga yetkazdi. So‘ngra Bilqis Sulaymonga „taqvodor“ yoki „dunyoviy“ payg‘ambar ekanligini sinash uchun bir qancha savollar yordamida sovg‘alar tayyorladi^[20]. Malika Sulaymonni koʻrish uchun yo‘lga chiqdi. Baʼzilar Sulaymon uning taxtini sehrli tarzda koʻchirdi, deyishsa, boshqalari u taxtga ega boʻlishni orzu qilgan va uni malika va uning izdoshlari Allohga boʻysunishdan oldin egallashi kerakligini bilganini aytadi^[20].

Ular: «Biz kuch-quvvat egalarimiz va azmu shijoat egalarimiz. Ish o‘zingga havola. Nima amr qilishingni o‘ylab ko‘r», – dedilar.

— Naml surasi 33-oyat, https://islom.uz/mano_tarjima/27

„Lekin men unga sovgʻa yuboraman va elchilarimni qanday (javob) bilan qaytarishlarini koʻraman“.^{[lower-alpha 2]}

U kelganida: „Bu sening taxtingmi?“ deb so‘rashdi. Ayol: „Mana shunday bo‘ldi, bundan avval bizga ilm berildi va biz Allohga bo‘ysundik“, dedi.^{[lower-alpha 3]}

Sheba malikasi Sulaymon bilan birga Xudoga boʻysunadi^[20].

Unga (malikaga) «Saroyga kir», deyildi. Uni ko‘rib, suv deb o‘ylab, poychalarini ochdi. (Su-laymon) «Bu billurdan silliq qilib yasalgan saroy», dedi. (Malika) «Robbim, men o‘zimga zulm qilib yurgan ekanman, Sulaymon bilan birga olamlarning Robbi – Allohga musulmon bo‘ldim!» dedi. ^{[lower-alpha 4]}

— Naml surasi 44-oyat, https://islom.uz/mano_tarjima/27

Aytilishicha, Sulaymon Bilqisga uylanib oʻgʻili boʻlgan. Baʼzilarning aytishicha, u Yamanga malika boʻlib qaytgan va Sulaymon uni har oyda uch kun ziyorat qilgan; Boshqalar esa Sulaymon uni Hamadon podshosiga nikohlab bergan, deyishadi^[21].

Koʻpgina tarixchilar Sheba malikasini kamsitish harakat qilishgan. Tarixchi Masʻudiy (10-asr) Bilqis inson boʻlishligiga shubha bor, chunki u taxtga ega va odamlarga rahbarlik qilgan^[22]. Uning soʻzlariga koʻra, uning otasi odam, lekin jin onasi bor, chunki u siyosiy hokimiyatdagi ayol ekanligi bilan kurashish uchun Bilqisga hujum qilish va uning insoniyligini shubha ostiga qoʻyish kerakligini his qilgan^[21]. Bundan tashqari, anʼanaviy islom tarjimonlari uchun Sheba malikasining hikoyasini tushunish qiyin, chunki siyosiy hokimiyatdagi ayol jamiyatdagi ayollarning anʼanaviy gender rolidan tashqarida qoladi^[23]. Klassik islom mualliflari Sheba malikasi va uning ayol hukmdorlarga taʼsir qilishi mumkin boʻlgan oqibatlarga oid savolga javob berishdan tortinadilar^[2].

Bilqis ilmiy talqin olamidagi eng sirli ayollardan biri bo‘lib qolmoqda^[23]. Uning qanday qilib hukmdor boʻlgani, uning roldagi malakasi va bu islom jamiyatiga qanday taʼsir qilishi mumkinligi yuzaga kelgan asosiy masalalardan baʼzilaridir. Chiroyli Sheba zolim Himyar shohiga turmushga chiqib, uni mast qilib, boshini kesib, vazirlarini unga sodiqliklarini eʼlon qilishga ishontirdi^[24]. U oʻz oʻrnini erkak hukmdorga yaqinlik orqali qoʻlga kiritdi va ayollik nayranglaridan foydalanib, uni aldadi^[2]. Sulaymonga qarshi, Sheba malikasi oʻzini tuta bilish qobiliyatini namoyish etadi. Oʻzining aql-zakovati va idrokini tasdiqlaydi, odatda erkaklar uchun xos boʻlgan fazilatlardir^[2].

Zamonaviy nuqtai nazardan, Sheba malikasining hikoyasi, Sulaymon oʻzining ajoyib sovgʻalari bilan pora olishdan bosh tortganida, solihaligini ifodalaydi^[25]. Faqat Alloh barcha haqiqiy moʻminlarni birdek koʻradi va toʻliq boʻysunish boshqa hech kimga emas, xoh u rahnamo boʻlsin, xoh paygʻambar boʻlsin, Unga boʻlishi kerak^[25].

Qurʼonda Bibi Maryamning onasi (Isoning buvisi) Qurʼondagi suraga nomlanmagan, lekin rivoyatlar boʻlimining ikki qismida Imronning xotini Imron nasroniylikdagi Yoaxim deb ataladi^[2]. Yahudiy-xristianlik anʼanalarida u Xanna sifatida tanilgan. Qurʼonga koʻra, u farzand uchun Xudoga iltijo qilgan:^[26].

Imronning xotini: «Robbim! Albatta, men qornimdagini O‘zingga xolis nazr qildim. Bas, mendan qabul et. Albatta, Sen O‘zing o‘ta eshituvchisan, o‘ta biluvchisan», – deganini esla! Uni tuqqan chog‘ida: «Robbim, men buni qiz tug‘dim-ku!!! – Holbuki, Alloh u nima tuqqanini yaxshi biladi. – O‘g‘il qizdek emas. Va men unga Maryam deb ism qo‘ydim va albatta, men Sendan unga va uning zurriyotiga quvilgan shaytondan panoh tilarman», – dedi.

— Oli Imron surasi 35–36-oyatlar, https://islom.uz/mano_tarjima/3

Shuni taʼkidlash kerakki, Imron ismi Maryamning otasiga ham, Muso va Horunning otasiga ham tegishli boʻlsa-da, tarjimonlar bu ikki kishini chalkashtirib yubormasliklarini tushuntiradilar^[2]. Ular uzoq vaqt — baʼzi manbalarga koʻra 1800 yil bilan ajralib turadi va turli nomlar bilan ataladi. Maryamning otasi Imron. Mathhan/Matan Muso va Horunning otasi esa Imron ibn Yashar yoki Imron ibn Qadis^[2].

Iso alayhissalomning onasi Maryam Qurʼondagi eng muhim ayollardan biridir, chunki u ismi sura nomi sifatida keladi^[7]. Uning ismi nafaqat Qurʼonda Yangi Ahdga qaraganda ancha koʻp uchraydi, balki bu 19-suraning nomi boʻlib, unda eʼlon, Isoning tugʻilishi va Isoning tugʻilishdan oldin va beshikda aytilgan birinchi soʻzlari muhokama qilinadi. Qurʼon suralari ism bilan sarlavhalangan boʻlsa, paygʻambarlarning ismlaridir"^[7]. Hadisda aytilishicha, Maryam Xudoga bagʻishlangan boʻlib, tugʻilishda „shaytonning nayzasidan qutulgan“; Bu "keyinchalik islomda paygʻambarlik ' ismo " (paygʻambarlarning „benuqsonlik“ning tugʻma sifati, „gunoh va xatolikdan himoyalanish“) haqidagi taʼlimotining shakllanishida rol oʻynaganligi aytiladi^[7].

Maryam yosh qiz va bokiraligida mehrobda qolib, u yerda „pok oʻgʻil“ tugʻilgani haqida „Xudodan bir kalima xushxabari“ oldi^[7]. 19-surada Alloh tomonidan yuborilgan farishta Jabroil alayhissalom Maryamga: „Men faqat Robbingning elchisiman, senga pokiza oʻgʻil farzand beraman“, deydi.^{[lower-alpha 5]} Qurʼon shuningdek, Maryam tomonidan Isoning kontseptsiyasi moʻjizaviy ekanligini aytadi:

Va farjini pok saqlagan Imron qizi Maryamni (misol keltirdi). Bas, Biz unga O‘z ruhimizdan pufladik va u Robbining so‘zlarini hamda kitoblarini tasdiq qildi va itoatkorlardan bo‘ldi.

— Tahrim surasi 12-oyat, https://islom.uz/mano_tarjima/66

Islom ulamolari bu voqeani, xususan, Maryam Xudodan olgan „ruh“ va „kalima“ maʼnosi haqida uzoq vaqtdan beri bahslashdilar. Agar u Xudoning kalomi orqali, hatto Uning farishtasi orqali ham, Xudoning ruhi bilan taʼminlangan boʻlsa, Maryam paygʻambar boʻlganmi?^[7]. Matnning soʻzma-soʻz maʼnosiga eʼtibor qaratgan olimlar uning paygʻambarligiga dalil topdilar, chunki „u boshqa Qurʼon ayollaridan tabiati va hayotiy tajribasi bilan ajralib turadi“^[16]. Shunga qaramay, ehtimol uning jinsi tufayli Maryamning paygʻambarligi koʻpchilik tomonidan qabul qilinmagan.

Shunga qaramay, Maryam islom olamidagi koʻplab musulmonlar, asosan ayollar tomonidan hurmat qilinadi. U Qurʼonda shunday maqtalgan: "Mana, farishtalar: „Ey Maryam! Xudo seni tanladi va pokladi — seni barcha xalqlarning ayollaridan ustun qilib tanladi.“ ^{[lower-alpha 6]}

Anbiyo surasi 91-oyatda Maryam Allohdan oyat sifatida nozil qilingan: „Va oʻz iffatini saqlagan zot. Soʻngra unga Oʻz ruhimizdan pufladik va uni va oʻgʻlini olamlar uchun oyat-moʻjiza qilib qoʻydik.“ ^{[lower-alpha 7]} Tarhrim surada Maryam iffati, itoatkorligi va iymon-eʼtiqodi bilan „moʻminlar uchun oʻrnak“ qilib koʻrsatiladi. Ammo, „diniy maʼmurlar Maryamning fazilatlarining ijtimoiy qoʻllanilishini yaʼni uning namunaviy maqomining taqlid qilish uchun mos boʻlgan qirralarini aniqlashga harakat qilishdi“^[7]. Jabroil alayhissalom unga Xudoning vahiysini aytganida, Maryam hayron boʻladi: „Menga hech kim tegmagan va men nopok emasman, qanday qilib oʻgʻlim boʻlishi mumkin?“ ^{[lower-alpha 8]} Keyinchalik, tugʻish ogʻriqlari uni xurmo daraxti tanasiga olib keldi. U dedi: „Voy! Qaniydi, bundan oldin oʻlgan boʻlsam va butunlay unutilib ketsam!“^{[lower-alpha 9]}. Ammo Xudo unga tasalli berdi.^{[lower-alpha 10]}

Maryam ham Oli Imron surasida uchraydi. Surada u va uning hikoyasi uning vasiysi Zakariyo paygʻambarning hikoyasi bilan chambarchas bogʻliq. Farishtaning Yahyoning Zakariyoning tugʻilishi haqidagi soʻzlari(3:39) Isoning soʻzlari bilan deyarli bir xildir(3:45). Xuddi shunday, ikkalasi ham xabarga savol berish orqali javob berishadi (3:40;47) va bir xil javobni olishadi.

Muhammad sollallohu alayhi vasallamning xotinlari musulmonlarga „Moʻminlarning onasi“ yoki arabcha "ummʻul muʻminin' "deb nomlanadi, bu Ahzob surasi 6-oyatda keladi:

"Nabiy mo‘minlar uchun o‘zlaridan ko‘ra haqlidir. Uning ayollari esa ularning onalaridir. Allohning Kitobida qarindoshlar bir-birlariga boshqa mo‘minlardan va muhojirlardan ko‘ra haqlidirlar. Faqat do‘stlaringizga yaxshilik qilmog‘ingiz mustasnodir. Bu kitobda satrlar ila bitilmish."^[27].^{[lower-alpha 11]}

Niso surasining 3-oyatida musulmon erkaklarni toʻrtta xotin olish bilan chegaralagan boʻlsa-da, hadisda undan ham koʻpini olish huquqi borligi aytiladi^[7]. Ular Qurʼonning bir qancha joylarida tilga olingan, lekin hech qachon nomlari bilan aytilmagan, bu hadisni skriptistik talqini sifatida eng muhim deb hisoblaydi, ammo ular „hech qanday [boshqa] ayollarga oʻxshamaydilar“^[28]. Muhammadning xotinlari islom va musulmon urf-odatlarida muhim rol oʻynaydi; „Muhammadga yaqinlari bilan bogʻliq boʻlgan oʻziga xos ilohiy yoʻl-yoʻriqlarni qabul qilishlari ularga alohida hurmat-ehtirom baxsh etadi“^[7]. Ular Islomdagi ayollarning mavqei uchun asos boʻlib, gender bahslari va oʻrganish uchun muhimdir.

Faqat bir nechtasi "hadislarda muayyan vahiylarning kontekstlari („vahiy holatlari“, „Asbob al-nuzul“) boʻyicha doimiy ravishda asosiy shaxslar sifatida taqdim etilgan"^[7]. Ahzob surasi 50-oyatda Muhammadga uylanish mumkin boʻlgan sharʼiy „ayollar toifalari“ koʻrsatilgan: „Ey Nabiy! Biz senga mahrlarini bergan juftlaringni, Alloh senga o‘lja qilib bergan qo‘ling mulk qilib olganlarni, amakingning qizlari, ammalaringning qizlari, tog‘angning qizlari, xolalaringning qizlaridan sen bilan hijrat qilganlarini halol qildik va bir mo‘mina ayolni ham, agar u o‘zini Nabiyga hadya etsa, Nabiy uni nikohlab olishni iroda qilsa — mo‘minlarga emas, sen uchun maxsus. Batahqiq, ularga juftlari va qo‘llarida mulk bo‘lganlar haqida nimani farz qilganimizni bilgandirmiz. Toki senga tanglik bo‘lmasin. Alloh o‘ta mag‘firatlidir, o‘ta rahmlidir“^[7]. 33:50.

Oyshadan tashqari Muhammad faqat beva va ajrashgan ayollarga uylangan. Oysha binti Abu Bakrni koʻpincha rosulullohning sevimli xotini deb hisoblashadi. U Qurʼonning Nur surasi 11-26-oyatlardagi tuhmatga qarshi buyrugʻi bilan bogʻliq boʻlib, u „yolgʻon (yoki tuhmat) ishida“ (al-ifk) boshqa bir kishi — Safvon ibn al-Muattal as-Sulamiy ishtirok etgani uchun uni „bilan birga boʻlish“da yolgʻon ayblashdi^[7]. U „Dunyo va uning ziynati“dan ko‘ra „Xudo va Uning Payg‘ambari“ni tanlagan birinchi ayol hisoblanadi^[7]. Ahzob surasi 28-29-oyatlarda Alloh Muhammadning xotinlariga oʻzlarining afzal koʻrishlari toʻgʻrisida qaror qabul qilishni buyurgan, chunki Muhammad xotinlarning moddiy narsalarga boʻlgan istagi ortib borayotganidan gʻazablangan^[7]. Oysha ham Ahl as-Sunna val-Jamoada muhim ahamiyatga ega.

Muhammadning ayollari roʻmol bilan hijob oʻragan birinchi ayollardir^[7]. „Hijob oyati“ deb ataladigan Ahzob surasi 53-oyatda aytilishicha, agar „moʻminlar“ Muhammadning ayollaridan biror narsa istasalar, hijobda boʻlib soʻrashlari kerak; Muhammadning vafotidan keyin uning xotinlariga uylanishni mo‘minlarga ham man qilingan^[7].^{[lower-alpha 12]}

Ahzob surasi 32-34-oyatlarda Muhammad ayollari boshqa ayollarga oʻxshamasligi va shuning uchun ular uchun maxsus odob-axloq qoidalari belgilab qoʻyilgani aytiladi.

Uylaringizda qaror toping. Ilgarigi johiliyatning ochiq-sochiqligi kabi ochiq-sochiq yurmang. Namozni to‘kis ado eting, zakot bering, Allohga va Uning Rasuliga itoat qiling. Albatta, Alloh sizdan kirlikni ketkazib, butunlay poklashni iroda qiladi, ey ahli bayt!

— Ahzob surasi 33-oyat, https://islom.uz/mano_tarjima/33

Muhammadning xotini Xadicha binti Xuvayliddan toʻrt qizi bor edi: Zaynab, Ummu Kulsum, Ruqayya va Fotima.

Ey Nabiy, juftlaringga, qizlaringga va mo‘minlarning ayollariga ayt: jilboblarini o‘zlariga yaqin qilsinlar. Ana o‘sha tanilmoqlari va ozorga uchramasliklari uchun yaqinroqdir. Alloh o‘ta mag‘firatlidir, o‘ta rahmlidir

— Ahzob surasi 59-oyat, https://islom.uz/mano_tarjima/33

Qurʼonda ayollar oʻz ismlari bilan emas, balki umumiy nom bilan keladi. Bintu Abu-Bakir, Ummu Salama bunga misol boʻla oladi.

Qurʼonning 58-surasida (Al-Mujodila) Xudoga eri ustidan shikoyat qilgan ayol haqida aytilinadi, lekin ismi bilan emas. Hadisda uning ismi Xavla binti Saʼlaba keltiriladi.

Albatta, Alloh sen bilan eri haqida tortishayotgan va Allohga shikoyat qilayotganning so‘zini eshitdi. Ha, Alloh ikkovingizning o‘zaro suhbatingizni eshitmoqda. Albatta, Alloh eshituvchidir, ko‘ruvchidir.^{[lower-alpha 13]}

— Mujodala surasi 1-oyat, https://islom.uz/mano_tarjima/58

Keyingi oyatlar, agar er xotinidan zihor qilsa va yomon munosabatda boʻlsa, uning kafforati haqida yoziladi. Musulmonlar Xudoning rahmatini ifodalash uchun bu ayol voqeasiga murojaat qilishadi.

Qurʼonda Abu Lahabning xotini Masad surasining 111-oyatida tilga olinadi, lekin ismi bilan emas. Hadisda uning ismi Ummu Jamil binti Harb va Abu Sufyonning singlisi ekanligi aytiladi. Aytishlaricha, u Muhammad va Abu Bakrni Kaʼbada namoz oʻqiyotganlarida toʻxtatib, Muhammadning hozir boʻlganidan bexabar, u va uning dini haqida yomon gapirgan. Shuning uchun Qurʼonda Muhammadni xafa qilgani uchun eri bilan birga doʻzaxda qanday jazolanishi haqida yoziladi.

Va uning o‘tin ko‘targan xotini ham. Uning bo‘ynida eshilgan arqon.

— Masad surasi 4-5-oyatlar, https://islom.uz/mano_tarjima/111

^{[lower-alpha 14]}

• Islomdagi ayollar
• Islomda Maryam
• Hurlar
• Qurʼonda tilga olingan belgilar va ismlar roʻyxati
• Qurʼonda sahobalar
• Ayollar teologik shaxslar sifatida
• Muqaddas Kitobdagi ayollar

1. ↑ Quran, 12:23
2. ↑ Quran, 27:35
3. ↑ Quran, 27:2
4. ↑ Quran, 27:44
5. ↑ Quran, 19:20
6. ↑ Quran, 3:42
7. ↑ Quran, 19:21
8. ↑ Quran, 19:20
9. ↑ Quran, 19:23
10. ↑ Quran, 19:24-26
11. ↑ Quran, 33:6
12. ↑ Quran, 33:53
13. ↑ Quran, 58:1
14. ↑ Quran, 111:4–5

1. ↑ From the article on Women and Islam in Oxford Islamic Studies Online. Oxfordislamicstudies.com. 2008-05-06. doi:10.1093/0198297688.003.0006. Archived from the original on 2014-05-25. https://web.archive.org/web/20140525233720/http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t125/e2510?_hi=6&_pos=2. Qaraldi: 2012-08-22. Qurʼonda ayollar]]
2. ↑ ^{2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 2,19} Encyclopaedia of the Quran. Leidan: Brill, 2001. Print.
3. ↑ Beyond The Exotic: Womenʼs Histories In Islamic Societies — Page 9, Amira El Azhary Sonbol — 2005
4. ↑ Stowasser, Barbara Freyer. Women in the Qur'an, Traditions, and Interpretation (en). Oxford University Press, 1996-08-22. ISBN 978-0-19-976183-8. 
5. ↑ Chand, M. (1991). Adam, Eve, & Satan in the Garden of Eden. The University of Singh Arts Research Journal, 30(1), 25-35.
6. ↑ Pregill, M. (2008). Israʼiliyyat, myth and pseudepigraphy: Wabb b. Munabbih and the early Islamic versions of the fall of Adam and Eve. Jerusalem Studies in Arabic and Islam,
7. ↑ ^{7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 7,10 7,11 7,12 7,13 7,14 7,15 7,16 7,17 7,18 7,19 7,20} Stowasser, B. F. (1994). Women in the Quran, Traditions, and Interpretation. New York: Oxford University Press
8. ↑ Ṭabarī, Cooper, J., Madelung, W., & Jones, A. (1987). The commentary on the Quran [Jāmiʻ al-bayān ʻan taʼ wīl āy al-Qurʼān.English]. London; New York: Oxford University Press.
9. ↑ Muhammad Mutawalli al-Shaʼrawi, Qadaya al-mar’a al-muslima (Cairo: Dar al-Muslim, 1982), pp. 32-33 qtd. Stowasser, B. F. (1994). Women in the Quran, traditions, and interpretation. New York: Oxford University Press.
10. ↑ Maḥallī,Jalāl al-Dīn Muḥammad ibn Aḥmad, Suyūṭī, & Hamza, F. (2008). Tafsīr al-jalālayn. Louisville, Ky.: Fons Vitae.
11. ↑ Trible, P., & Russell, L. M. (2006). Hagar, Sarah, and Their Children :Jewish, Christian, and Muslim Perspectives (1st ed.). Louisville, Ky.: Westminster John Knox Press.
12. ↑ Trible, P., & Russell, L. M. (2006). Hagar, Sarah, and Their Children :Jewish, Christian, and Muslim Perspectives (1st ed.). Louisville, Ky.: Westminster John Knox Press.
13. ↑ Quran, Sura 12 (Yusuf), ayat 31
14. ↑ al-Bayḍāwī, ʻ. A. i. ʻ.Baiḍāwī's Commentary on Sūrah 12 of the Quran. Oxford: Clarendon Press.
15. ↑ ^{15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5} Stowasser, B. F. (1994). Women in the Quran, Traditions, and Interpretation. New York: Oxford University Press, 57
16. ↑ ^{16,0 16,1 16,2} Stowasser, B. F. (1994). Women in the Quran, traditions, and interpretation. New York: Oxford University Press. 60
17. ↑ Encyclopaedia of the Quran. Leidan: Brill, 2001. Print.; Stowasser, B. F. (1994). Women in the Quran, Traditions, and Interpretation. New York: Oxford University Press. 58
18. ↑ Stowasser, B. F. (1994). Women in the Quran, Traditions, and Interpretation. New York: Oxford University Press. 59
19. ↑ Mernissi, F. (1993). The Forgotten Queens of Islam. Minneapolis: University of Minnesota Press. 142
20. ↑ ^{20,0 20,1 20,2} Stowasser, B. F. (1994). Women in the Quran, Traditions, and Interpretation. New York: Oxford University Press. 64
21. ↑ ^{21,0 21,1} Stowasser, B. F. (1994). Women in the Quran, Traditions, and Interpretation. New York: Oxford University Press. 65
22. ↑ Mernissi, F. (1993). The Forgotten Queens of Islam. Minneapolis: University of Minnesota Press. 143
23. ↑ ^{23,0 23,1} Stowasser, B. F. (1994). Women in the Quran, Traditions, and Interpretation. New York: Oxford University Press. 62
24. ↑ Stowasser, B. F. (1994). Women in the Quran, Traditions, and Interpretation. New York: Oxford University Press. 64; Encyclopedia of the Quran, "Women and the Quran, „ p. 533
25. ↑ ^{25,0 25,1} Stowasser, B. F. (1994). Women in the Quran, Traditions, and Interpretation. New York: Oxford University Press. 66
26. ↑ “Maryam", Encyclopaedia of Islam
27. ↑ Mernissi, F. (1993). The Forgotten Queens of Islam. Minneapolis: University of Minnesota Press.
28. ↑ Quran 33:32

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Qurʼonda_ayollar&oldid=5231434" dan olindi