Sep

Sep (Sarpo) — kelinga ota-onasi tomonidan ajratilgan hamda qarindosh-urugʻlari tomonidan tortiq etiladigan va nikoh paytida unga tegishli boʻlgan mulkdir. Sep tayyorlash oilaning tarixiy taraqqiyotida patrilokal nikox va monogam oila vujudga kelgandan soʻng shakllangan. Har bir tarixiy davrning turmush sharoitlari, tirikchilik tarzi sepning tarkibiga taʼsir koʻrsatgan va ota-onaning moddiy imkoniyatlari bilan belgilangan. Ilgaru, sep kelinning ajralmas mulki hisoblanib, uning kattaligiga qarab kelinning ijtimoiy darajasi aniqlangan. Bizning davrimizda koʻpchilik xalqlar orasida kelinga sep berish anʼanasi biroz oʻzgarishlarga uchragan, ammo umuman yoʻqolmagan. Turli sabablarga koʻra sepi boʻlmagan kelin, sepsiz nomini olgan. Hozirgi davrdagi oʻzbek kelinlarining seplari zamonaviy kiyimkechaklar, uyroʻzgʻor buyumlari va boshqa turli jihozlardan iboratdir. Tabiiyki, xalqimiz udumiga koʻra, kelinning sepiga emas, balki uning insoniylik fazilatlariga va maʼnaviyatiga asosiy eʼtibor qaratiladi.

Sarpo— bu tojikcha: sar "bosh" va tojikcha: po "oyoq" maʼnosini anglatadi. Tantanali marosimlarda xurmat yuzasidan taqdim qilinadigan „bosh-oyoq kiyim“ maʼnosini anglatadi. Sarupo shaklida ham ishlatiladi.

Xristian madaniyatida sep er oʻz xotinini qoʻllab-quvvatlashi bilan izohlangan. Vaqt oʻtishi bilan sep potentsial daʼvogar boʻlgan kuyovlarning mulkiy jihatdan jalb qilish rolini oʻynay boshladi. Oʻgʻlining boʻlajak rafiqasi koʻchib oʻtishi kerak boʻlgan kuyovning ota-onasi, ayniqsa, sepga qiziqish bildirishdi. Oʻrta asrlarda, nikoh yoshi (14-16 yosh) tufayli, koʻp yoki kamroq badavlat oilalarda, qiz tugʻilgandan soʻng darhol yigʻila boshlandi. Agar u vafot etgan boʻlsa (chaqaloqlar oʻlimi yuqori boʻlsa), u boshqa qizlarga oʻtgan. Sepni birinchi navbatda qizning onasi yigʻib olgan. Keyinchalik kelinning oʻzi yigʻish jarayoni bilan shugʻullana boshladi. Sepning standart toʻplamiga uy-roʻzgʻor buyumlari, birinchi navbatda, qoʻlda yasalgan patlar, yostiqlar, qoʻlda toʻqilgan yostiq jildlari, choyshablar, koʻrpalar, gilamlar, pardalar, turli xil idish-tovoqlar, billur, kumush idishlar, shuningdek, zargarlik buyumlari, tillalar va boshqalar kiradi. Bunday mulk odatda amaliy va badiiy ahamiyatga ega boʻlgan va kelin oʻzi bilan olib yuradigan bir yoki bir nechta sandiq va qutilarda saqlangan. Keyinchalik ularga katta miqdordagi pul va qimmatli qogʻozlar qoʻshila boshlandi (bu, ayniqsa, zamonaviy davr bankirlari va moliyachilarining qizlari uchun taluqli edi).^[1]

Oʻrta asrlarda, hozirgi zamonda boʻlgani kabi, sep yigʻish har bir mamlakat madaniyatiga qarab oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan. Gretsiyada, 20-asrning oʻrtalariga qadar, sepsiz ayollar hatto butunlay vayron boʻlgan odamga turmushga chiqish imkoniyatiga ega emas edilar.

Hindistonda koʻplab kambagʻallar qiz uchun sep yigʻishga qodir emasligi yoki istamasligi sababli koʻplab yangi tugʻilgan qizlarni oʻldirishardi, bu esa bu mamlakatda gender nomutanosibligining rivojlanishiga olib keldi . Bundan tashqari, Hindistonda qaynona tomonidan tovlamachilik holatlari keng tarqalgan: agar kelin kerakli miqdordagi pul yoki qimmatbaho narsalarni berishdan bosh tortsa, uni och qoldirar, kaltaklar va baʼzan oʻldirardi. Shu bilan birga, 1961-yildan beri Hindistonda kelindan sep talab qilish rasman taqiqlangan va 1983-yilda qonun qabul qilingan boʻlib, unga koʻra sepni tovlamachilik bilan talab qilish ogʻir jinoyat sifatida kvalifikatsiya qilinadi.^[2][3] …

Sep tayyorlash jahondagi koʻp xalqlarda, jumladan, oʻzbeklarda ham uchraydi. Qiz uchun sep tayyorlash juda erta boshlangan va taomilga koʻra, u to balogʻatga yetguncha tayyor boʻlishi lozim. Sep asosan, koʻrpa, koʻrpacha, gilam, roʻmol, doʻppi, kiyimkechaklar, taqinchoklar, uyroʻzgʻor anjomlari va boshqalardan iborat boʻlgan. Sep solish uchun maxsus boʻgʻjoma yoki sandiq tayyorlangan. Tabiiyki, sep nikoxda muhim oʻrin egallagan. Chunki kelin kuyov xonadoniga tushirib kelinganidan soʻng utkaziladigan sep yeyish marosimida uning molbisotini ayollar birmabir sinchiklab koʻrishgan. Shu bois qiz oʻz sepidagi belbogʻ, dastroʻmol, doʻppi va boshqalarni koʻpincha oʻz qoʻli bilan tikishga harakat qilgan. Sep kelinning shaxsiy mulki hisoblangan va yangi roʻzgʻorni oyoqqa turib olishiga va iqtisodiy jihatdan rivojlanishida muhim vosita rolini oʻynagan.

Rossiya imperiyasida sepning huquqiy maʼnosi bu uning oʻziga xos „oldindan meros“ ekanligi edi. Qiz turmushga chiqsa (yaʼni erining oilasiga koʻchib oʻtib, shu bilan otasining oilasini tark etsa) va sep olgach, yozma ravishda „oʻsha seplar bilan qanoatlanishi va otasining koʻchmas mulkiga umuman daxl qilmaslik“ majburiyatini olardi va agar u otasining boyligining yagona merosxoʻri boʻlib qolsa ham, otasining vafotidan keyin u merosdan chetlashtirilar hamda merosni taqsimotida qatnashmas edi.

• Qalin — kelin uchun toʻlov, kuyovning ota-onasi kelinning ota-onasiga sep evaziga topshirgan miqdor.

• Boʻriyev O. va boshqa, Oʻzbek oilasi tarixidan, T., 1995.^[4]

• Приданое // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.