Oziq-ovqat mahsulotlarini qadoqlash
Oziq-ovqat mahsulotlarini qadoqlash oziq-ovqat uchun maxsus ishlab chiqilgan qadoqlash tizimi boʻlib, oziq-ovqat sanoati bilan bogʻliq jarayonlar orasida eng muhim jihatlardan birini ifodalaydi, chunki u kimyoviy, biologik va fizik oʻzgarishlardan himoya qiladi[1]. Oziq-ovqat mahsulotlarini qadoqlashning asosiy maqsadi isteʼmolchilar, sanoatning ehtiyojlari uzoq roq sifat ko'rsatgichlarini saqlab qoladiga mahsulotlar bilan qondirish. Shuningdek oziq-ovqat mahsulotlarini oqilona narxda himoya qilish va yetkazib berishning amaliy vositalarini taʼminlashdir[1]. Bundan tashqari, barqarorlik, atrof-muhitga taʼsirni kamaytirish va saqlash muddatini uzaytirish kabi joriy tendensiyalar asta-sekin qadoqlash tizimini loyihalashning eng muhim jihatlariga aylandi[2].
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Oziq-ovqat mahsulotlarini qadoqlash tosh davridan sanoat inqilobiga qadar texnologiyadan foydalanish va qoʻllashda katta oʻzgarishlarga duch keldi:
Miloddan avvalgi 7000-yillar: Miloddan avvalgi 1500-yillardagi sanoatlashgan kulolchilik va shisha ishlab chiqarishda qadoqlash yoʻlga qoʻyildi[3].
1700-yillar: Birinchi qalay plastinka ishlab chiqarish Angliyada (1699) va Fransiyada (1720) joriy etilgan. Keyin Gollandiya dengiz floti oziq-ovqat mahsulotlarini saqlash muddatini uzaytirish uchun bunday qadoqlashdan foydalanishni boshlaydi.
1804-yil: Nicolas Appert fransuz armiyasi uchun oziq-ovqatning saqlash muddatini uzaytirish boʻyicha soʻrovlarga javoban, oziq-ovqat mahsulotlariga termal ishlov berish bilan birga shisha butilkalardan ham foydalangan. Ushbu jarayonda shisha oʻrniga metall qutilar ishlatilgan[4]. Biroq, oziq-ovqat mahsulotlarini qadoqlash uchun qalay plastinkalardan foydalanishni birinchi marta kim kiritganligi haqida hali ham munozaralar davom etmoqda.
1870-yil: Qogʻoz kartondan foydalanish yoʻlga qoʻyildi va gofrirovka qilingan materiallar patentlandi[5].
1880-yillar: Quaker Oats tomonidan yigʻiladigan qutida birinchi marta don mahsuloti qadoqlangan[6].
1890-yillar: Shisha butilkalar uchun qopqoq William Painter tomonidan patentlangan[7].
1960-yillar: Qoʻshma Shtatlarda ikki qismli metall konservalar, konserva bankasini ochuvchi halqali ochqich va Tetra Brik Aseptic karton paketi bilan birga ishlab chiqildi[8].
1970-yillar: Shtrix-kod tizimi chakana savdo va ishlab chiqarish sanoatida joriy etildi. Ichimlik sanoatida keng qoʻllanadigan PET plastik zarbali qolipli shisha texnologiyasi joriy etildi[9].
1990-yillar: Oziq-ovqat paketlarida raqam bosib chiqarishni qoʻllash keng qoʻllanila boshlandi.
Plastik qadoqlash Ikkinchi jahon urushi davrida birinchi marta qoʻllanila boshlandi, ammo uni ishlab chiqarishda ishlatiladigan materiallar (sellyuloza nitrat, stirol va vinilxlorid kabi) 1800-yillarda kashf etilgan edi[10].
Funksiyalari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qadoqlash va qadoqlash etiketkasi bir nechta maqsadlarga ega[11][12]:
- Jismoniy himoya — paketga kiritilgan oziq-ovqat zarba, tebranish, siqilish, harorat, bakteriyalar va boshqalardan himoya qilinadi.
- Toʻsiqni himoya qilish — qadoqlashda kislorod, suv bugʻlari, chang va boshqalardan toʻsiq koʻpincha talab qilinadi. Oʻtkazuvchanlik dizayndagi hal qiluvchi omil hisoblanadi. Tarkibni toza, yangi va belgilangan saqlash muddatigacha xavfsiz saqlash asosiy vazifadir. Oʻzgartirilgan atmosferalar yoki boshqariladigan atmosferalar ham baʼzi oziq-ovqat paketlarida saqlanib qoladi. Baʼzi paketlarda saqlash muddatini uzaytirish uchun quritgichlar, kislorod yutuvchi yoki etilen shimuvchilar mavjud.
- Saqlash yoki aglomeratsiya — kichik narsalar odatda samarali ishlov berish uchun bitta paketga solinadi. Suyuqliklar, kukunlar va granulalar birga saqlanishi kerak.
- Axborot uzatish — paketlar va yorliqlar qadoq yoki mahsulotni qanday ishlatish, tashish, qayta ishlash yoki yoʻq qilish haqida xabar beradi. Baʼzi turdagi maʼlumotlar hukumat tomonidan talab qilinadi.
- Marketing — qadoqlash va yorliqlar sotuvchilar tomonidan potensial xaridorlarni mahsulotni sotib olishga undash uchun ishlatilishi mumkin. Estetik jihatdan yoqimli va koʻzni qamashtiruvchi taom taqdimotlari odamlarni mahsulotni sinab koʻrishga undashi mumkin. Paket dizayni bir necha oʻn yillar davomida muhim va doimiy rivojlanayotgan hodisa boʻlib kelgan. Marketing kommunikatsiyalari va grafik dizayn paketning yuzasida va (koʻp hollarda) savdo nuqtasida ham qoʻllanadi. Paket rangi isteʼmolchini xarid qilishga undaydigan his-tuygʻularni uygʻotishda muhim rol oʻynaydi[13].
- Xavfsizlik — qadoqlash joʻnatilish xavfini kamaytirishda muhim rol oʻynashi mumkin. Paketlar buzgʻunchilikni oldini olish uchun yaxshilangan oʻzgartirishga chidamlilik bilan tayyorlanishi kerak va shuningdek, buzishni koʻrsatishga yordam beradigan oʻzgartirishni aniqlaydigan xususiyatlarga ega boʻlishi mumkin. Paketlarni oʻgʻirlash xavfini kamaytirishga yordam berish uchun unga boshqa xususiyatlar qoʻshilishi mumkin; baʼzi paketli konstruksiyalar oʻgʻirlashga nisbatan koʻproq chidamli, baʼzilarida esa oʻgʻirlashni koʻrsatadigan muhrlar mavjud. Paketlar va uning mazmuni soxta emasligini koʻrsatish uchun autentifikatsiya muhrlarini oʻz ichiga olishi mumkin. Paketlar, shuningdek, boʻyoq paketlari, RFID yorliqlari yoki elektron mahsulot nazorati yorliqlari kabi oʻgʻirlikka qarshi qurilmalarni oʻz ichiga olishi mumkin, ular qurilmalar tomonidan faollashtirilishi yoki aniqlanishi mumkin va oʻchirish uchun maxsus vositalarni talab qiladi. Shu tarzda qadoqlashdan foydalanish chakana yoʻqotishlarni oldini olish vositasi boʻlib xizmat qiladi.
- Qulaylik — paketlar tarqatish, ishlov berish, yigʻish, koʻrsatish, sotish, ochish, qayta yopish, foydalanish va qayta foydalanishda qulaylik qoʻshadigan xususiyatlarga ega boʻlishi mumkin.
Turlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qadoqlash dizayni har xil turdagi qadoqlar va idishlarga moʻljallangan funksiyaga, shuningdek oziq-ovqat mahsulotlariga va ularning vazifasiga qarab farq qilishi mumkin, masalan[14]:
| Qadoqlash | Turi | Oziq-ovqatlar | Materiallar |
|---|---|---|---|
| Aseptik qadoqlash | Asosiy | Suyuq butun tuxum yoki sut mahsulotlari | Polimerlar, koʻp qatlamli qadoqlash |
| Tovoqlar | Asosiy | Baliq, goʻsht, mevalar, sabzavotlar, shirinliklar va ovqatlarning bir qismi | Polimerlar, kartonlar, biopolimerlar |
| Sumkalar | Asosiy | Kartoshka chipslari, olma, quritilgan mevalar, guruch, gazaklar | Metalllashtirilgan polimerlar, polimerlar, koʻp qatlamli qadoqlash |
| Bankalar | Asosiy | Pomidor shoʻrvasi, loviya, qizil ikra, tunes baligʻi va qisqichbaqalar konservasi | Alyuminiy, qalay, zanglamaydigan poʻlat |
| Kartonlar | Asosiy | Tuxum, sut va meva sharbati qutisi | Koʻp qatlamli qadoqlash, qoplangan qogʻoz |
| Moslashuvchan qadoqlar | Asosiy | Qadoqlangan salat, kartoshka chipslari, shirinliklar va konfetlar | Polimer, biopolimer |
| Qutilar | Ikkilamchi | Don karton qutilari, muzlatilgan pitsalar | Kartonlar |
| Yuk qutilari | Uchinchi darajali | Ishlab chiqarish zavodidan tarqatish markaziga tashish uchun ishlatiladigan bitta yuk tashuvchi qurilmadagi bir nechta qutilar | Gofrokarton, yogʻoch yuk qutilari |
| Oʻramlar | Uchinchi darajali | Yuk tashuvchi qurilmadagi qutilarni oʻrash uchun ishlatiladi | Polimer, koʻp qatlamli qadoqlash |
Deyarli barcha oziq-ovqat mahsulotlari qandaydir koʻrinishda qadoqlanganligi sababli, oziq-ovqat mahsulotlarini qadoqlash ham asosiy, ham keng tarqalgan. Bundan tashqari, brendlarni yaratish va standartlashtirishga imkon berish orqali u muhim reklama, keng tarqatish va ommaviy savdoni amalga oshirish imkoniyatini beradi. Shuning uchun, qadoqlashning har xil turi (yoki darajasi) oʻrtasida farq boʻlishi kerak.
Birlamchi qadoqlash
[tahrir | manbasini tahrirlash]Birlamchi qadoqlash oziq-ovqat mahsulotlari bilan toʻgʻridan-toʻgʻri aloqada boʻlib, ular uchun ideal muhitni yaratadi va tashqi oʻzgarishlardan himoya qiladi. Bundan tashqari, chakana qadoqlash yoki birlamchi qadoqlash oziq-ovqat mahsulotlarini qadoqlashning marketing jihatlari uchun javobgardir. Odatda, birlamchi darajada ishlatiladigan qadoqlash materiallari karton qutilar, plastik tovoqlar, shisha butilka va koʻp qatlamli tuzilmani (Tetra Pak) oʻz ichiga oladi.
Ikkilamchi qadoqlash
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ikkilamchi qadoqlash odatda gofrokartondan tayyorlangan bir qutiga bir nechta paketlarni solishni oʻz ichiga oladi. Shunday qilib, ikkilamchi qadoq asosiy paketlar uchun tarqatuvchi, tashuvchi sifatida xizmat qilib, tashish paytida ishlov berishni osonlashtiradi. Baʼzan u chakana savdo nuqtalarida yoki asosiy tovarlarni namoyish qilish uchun supermarketda yordamchi qadoq sifatida ishlatilishi mumkin.
Uchinchi darajali qadoqlash
[tahrir | manbasini tahrirlash]Uchinchi darajali qadoqlash deb nomlanuvchi eng tashqi oʻram birlamchi va ikkilamchi oʻramlarni xavfsiz tarzda tashish, saqlash va tarqatishni osonlashtiradi, bu esa mahsulotni qoʻshimcha himoya qilishni taʼminlaydi va katta hajmdagi materiallarni tashishning oson usulini yaratadi. Uchinchi darajali qadoqlashning eng mashhur turi gofrirovka qilingan qutining oʻralishidan iborat[15].
Galereya
[tahrir | manbasini tahrirlash]-
Qopchaga solingan tort uchun aralashma
-
Pechenye komponentlari: plastik butilkalar, qogʻoz paketlar
-
Koʻp miqdordagi oʻsimlik moyi uchun idish
-
Supermarketda muzlatilgan qayta ishlangan oziq-ovqat muzlatgichi
-
-
Sut shishasi va sut kartoni
-
Ipak choy paketi
-
-
Bushel meva savatlari
-
Choy uchun idish, olinadigan qopqoqli banka
-
-
Ichimlik qutilari
-
Qadoqlangan olma
-
Plastik oʻram bilan oʻralgan patnisdagi yangi baliq
-
Plastik oʻram bilan oʻralgan muzlatilgan choʻchqa goʻshti
-
MRE, loviya va guruchli burrito retorta sumkasida
-
Ziravorlar va taʼm beruvchilar
-
Oson ochiladigan, toʻliq tortib olinadigan uchli alyuminiy konserva bankasi
-
Dip & Squeeze ketchup idishi
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 Marsh, Kenneth; Bugusu, Betty (2007-yil aprel). „Food Packaging?Roles, Materials, and Environmental Issues“. Journal of Food Science. 72-jild, № 3. R39–R55-bet. doi:10.1111/j.1750-3841.2007.00301.x. PMID 17995809.
{{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim:|date=(yordam) - ↑ Licciardello, Fabio (4-may 2017-yil). „Packaging, blessing in disguise. Review on its diverse contribution to food sustainability“. Trends in Food Science & Technology. 65-jild, № 65. 32–39-bet. doi:10.1016/J.TIFS.2017.05.003.
{{cite magazine}}: CS1 maint: date format () - ↑ „A Brief History of Packaging“. ufdc.ufl.edu. Qaraldi: 22-may 2019-yil.
- ↑ Encyclopedia of food science and technology., Francis, F. J. (Frederick John), 1921-, 2nd., New York: Wiley, 2000. ISBN 0471192856. OCLC 41143092.
- ↑ Bi, Liu Ju (2012-yil iyun). „Research on Corrugated Cardboard and its Application“. Advanced Materials Research. 535–537-jild. 2171–2176-bet. doi:10.4028/www.scientific.net/AMR.535-537.2171. ISSN 1662-8985.
{{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim:|date=(yordam) - ↑ Hine, Thomas, 1947-. The total package : the evolution and secret meanings of boxes, bottles, cans, and tubes, 1st, Boston: Little, Brown, 1995. ISBN 0316364800. OCLC 31288019.
- ↑ Opie, Robert, 1947-. Packaging source book.. Macdonald Orbis, 1989. ISBN 0356176657. OCLC 19776457.
- ↑ Arvanitoyannis, IS (2005). „Food packaging technology. Edited by R Coles, D McDowell and MJ Kirwan. Blackwell Publishing, CRC Press, Oxford, 2003. 346 pp ISBN 0-8493-9788-X“. Journal of the Science of Food and Agriculture. 85-jild, № 6. 1072-bet. doi:10.1002/jsfa.2089. ISSN 0022-5142.
- ↑ Arvanitoyannis, Is (30-aprel 2005-yil). „Food packaging technology. Edited by R Coles, D McDowell and MJ Kirwan. Blackwell Publishing, CRC Press, Oxford, 2003. 346 pp ISBN 0-849-39788-X“. Journal of the Science of Food and Agriculture. 85-jild, № 6. 1072-bet. doi:10.1002/jsfa.2089. ISSN 0022-5142.
{{cite magazine}}: CS1 maint: date format () - ↑ Risch, Sara J. (23-sentabr 2009-yil). „Food Packaging History and Innovations“. Journal of Agricultural and Food Chemistry. 57-jild, № 18. 8089–8092-bet. doi:10.1021/jf900040r. ISSN 0021-8561. PMID 19719135.
{{cite magazine}}: CS1 maint: date format () - ↑ Bix, L; Nora Rifon; Hugh Lockhart; Javier de la Fuente (2003). "The Packaging Matrix: Linking Package Design Criteria to the Marketing Mix". IDS Packaging. Archived from the original on 2008-12-17. https://web.archive.org/web/20081217145338/http://www.idspackaging.com/Common/Paper/Paper_47/PdfImge.pdf. Qaraldi: 11 December 2008.
- ↑ Marsh, K (2007). „Food Packaging—Roles, Materials, and Environmental Issues“. Journal of Food Science. 72-jild, № 3. 39–54-bet. doi:10.1111/j.1750-3841.2007.00301.x. PMID 17995809. 2021-11-03da asl nusxadan (PDF) arxivlandi. Qaraldi: 21 September 2018.
- ↑ „Importance of Product Packaging in Marketing“.
- ↑ Shaw. „Food Packaging: 9 Types and Differences Explained“. Assemblies Unlimited (16-fevral 2013-yil). Qaraldi: 19-iyun 2015-yil.
- ↑ Khan, Amaltas „Closing the Loop: 'Systems Perspective' for the Design of Food Packaging to Facilitate Material Recovery“, . Research into Design for Communities, Volumzkdzle 2, Smart Innovation, Systems and Technologies, 2017 — 349–359-bet. DOI:10.1007/978-981-10-3521-0_30. ISBN 978-981-10-3520-3.
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- „Oziq-ovqat mahsulotlarini qadoqlash -- rollar, materiallar va atrof-muhit muammolari - IFT.org“. www.ift.org. Qaraldi: 3-dekabr 2018-yil.
- Oziq-ovqat mahsulotlarini qadoqlash uchun poli (gidroksialkanoatlar)