Clement Attlee
Clement Richard Attlee (talaffuzi: Kilment Richard Ettli, 3.1.1883, London, – 8.10.1967, London) – Britaniya siyosatchisi, Leyboristlar partiyasi rahbari, 1945-1951-yillarda Buyuk Britaniya Bosh vaziri. 1940-yilda Chemberlen isteʼfoga chiqqanidan soʻng, Cherchill boshchiligidagi koalitsiya kabinetiga qoʻshildi. Ikkinchi jahon urushi davrida fuqarolik ishlari uchun mas’ul boʻlgan Lordlar palatasini boshqargan va Urush kabinetida Cherchilldan keyin ikkinchi shaxs boʻlgan. Dominionlar kotibi (1942–1943), Bosh vazir oʻrinbosari (1942–1945) va Kengashning lord-prezidenti (1943–1945) boʻlib ishlagan. 1940-1945-yillardagi Cherchill hukumatining yagona aʼzosi boʻlgan.
Biografiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Londonda advokat oilasida tugʻilgan. 1904-yilda Oksford universitetini tamomlagan. Zamonaviy tarixni oʻrgangan. Keyinchalik Attlee huquqshunoslik darajasini oldi. Ishchi sinf bolalari bilan ishlaganda, oʻz qarashlarini konservativdan sotsialistikka oʻzgartirdi. 1908-yilda Mustaqil mehnat partiyasiga qoʻshildi. 1909-yilda qisqa muddat Beatris Webbning kotibi boʻldi. 1911-yilda Buyuk Britaniya hukumati nomidan mamlakat boʻylab sayohat qilib, moliya kansleri Devid Lloyd Jorj tashabbusi bilan ishlab chiqilgan Milliy sugʻurta toʻgʻrisidagi qonunni tushuntirdi. 1912-yilda London Iqtisodiyot maktabida dars bera boshladi.
Birinchi jahon urushi paytida Janubiy Lankashir polki[en] kapitani boʻlgan va Dardanel operatsiyasida qatnashgan. Muvaffaqiyatsiz boʻlishiga qaramay, Cherchillni strateg sifatida yuqori baholadi. U dizenteriya bilan ogʻrigan, keyin armiyaga qaytgan. Mesopotamiya yurishida ham qatnashgan, u yerda oyogʻidan yaralangan. 1917-yilda mayor unvonini oldi. Urushning soʻnggi oylarini Gʻarbiy frontda oʻtkazdi.
Urushdan keyin London Iqtisodiyot maktabida dars berdi va mahalliy siyosatga qaytdi. 1919-yilda Londondagi eng kambagʻallardan biri boʻlgan Stepney munitsipal okrugining meri etib saylandi. Ushbu lavozimda Attlee ijara haqini oshirib yuborgan, lekin uy-joyni yashashga yaroqli holatda saqlamagan vijdonsiz uy egalariga qarshi kurash choralarini koʻrdi. Uy egalarini ijaraga olingan binolarni taʼmirlashga majbur qildi. Shuningdek, hududning sanitariya holatini yaxshiladi, bu, xususan, chaqaloqlar oʻlimini kamaytirdi.
1922 yilgi saylovda Attlee Stepneydagi Limexaus saylov okrugi boʻyicha Jamoatlar palatasiga saylandi. Oʻsha paytda u Jeyms Ramsay Makdonaldning ashaddiy tarafdori edi va 1922 yilda uning parlament shaxsiy kotibi boʻlib ishlagan. U birinchi marta 1924 yilda hukumatga kirib, MakDonald boshchiligidagi qisqa muddatli Birinchi Leyboristlar hukumatida urush kotibi oʻrinbosari (davlat kotibi) lavozimida ishlagan.
1926-yilda mamlakat tarixidagi eng yirik umumiy ish tashlashni qoʻllab-quvvatlamadi. Ish tashlashni siyosiy kurash vositasi sifatida qoʻllashga rozi boʻlmagan, ammo kelishuvga erishgan. Ular birlashma boʻlib, ular zavodlarga emas, balki kasalxonalarga elektr energiyasini etkazib berishni davom ettirishgan. 1927-yilda Hindistondagi vaziyat va unga oʻzini-oʻzi boshqarish imkoniyatini oʻrganish uchun tuzilgan Saymon konstitutsiyaviy komissiyasiga qoʻshildi. Hindiston milliy ozodlik harakati bilan muloqotga ijobiy qaragan bir necha britaniyalik siyosatchilardan biri edi.
1930-yilda leyboristlardan ketgan Osvald Mosli oʻrniga Lankaster gersogligi kansleri lavozimini egallab, hukumatga qaytib keldi. Ikkinchi leyboristlar kabineti davrida Attlee asta-sekin Makdonalddan hafsalasi pir boʻlib, uni behuda va qobiliyatsiz deb topdi. 1931-yildagi inqiroz davrida, Makdonaldning konservatorlar va liberallar bilan „milliy birlik“ hukumatini tuzish arafasida general boʻlgan. Arthur Henderson va boshqa koʻplab partiya yetakchilari magʻlubiyatga uchragan.
Jorj Lansberi va Ettli hukumat tajribasiga ega boʻlgan kam sonli leyboristlar deputatlaridan edi – sobiq partiya rahbari (va muxolifat) va Etli uning oʻrinbosari etib saylangan. 1933 yil oxirida Lansberining jarohatidan soʻng, Atli toʻqqiz oy davomida rahbar vazifasini bajaruvchi sifatida xizmat qildi, ammo xotinining kasalligi tufayli shaxsiy moliyaviy qiyinchiliklar uning siyosatdan ketishi haqida savollar tugʻdirdi. Stafford Krips xotinining davolanishi uchun Attliga qoʻshimcha maosh toʻlashga rozi boʻldi va uni qolishga koʻndiradi.
1935 yildan 1955 yilgacha Attlee Leyboristlar partiyasi rahbari boʻlgan. Jorj Lansberi 1935 yilgi partiya konferentsiyasida delegatlar fashistik Italiyani Efiopiyaga boʻlgan tajovuzi uchun sanktsiya qilish uchun ovoz berganidan keyin Leyboristlar partiyasi rahbari lavozimidan isteʼfoga chiqdi. 1935-yil 25-oktabrda Leyboristlar partiyasining muvaqqat partiyasi rahbari etib tayinlangan Attlee ularni oʻsha yili saylovlarga olib bordi, bunda partiya 1931-yildagi magʻlubiyatdan qisman qutuldi. 1935-yil 26-noyabrda u Gerbert Morrison va Artur Grinvud tomonidan qarshilik koʻrsatgan ichki partiya saylovlaridan soʻng rasman yangi rahbar sifatida tasdiqlandi.
Dastlab, Atli fashistlar Germaniyasining ekspansionistik kayfiyati xavfini yetarlicha baholamadi va Britaniyaning qayta qurollanishiga qarshi chiqdi. Biroq, 1937 yilga kelib, Uchinchi Reyxdan tahdid kuchayganligi sababli, Leyboristlar partiyasi oʻzining pasifistik shiorlaridan voz kechdi va Bosh vazir Nevill Chemberlen tomonidan olib borilayotgan tajovuzkorni tinchlantirish siyosatiga (xususan, Myunxen kelishuviga qarshi) qarshi chiqdi. 1937 yilda Attlee ispan respublikachilari bilan birdamlik izhor qilib, fuqarolar urushi boʻlgan Ispaniyaga tashrif buyurdi va Britaniya xalqaro brigadalari batalyoniga tashrif buyurdi.
1940 yilda u Cherchillning konservatorlar, leyboristlar va liberallarning koalitsion hukumatiga qoʻshildi va Lord Privy Seal lavozimini egalladi. 1942 yil fevraldan – Bosh vazir oʻrinbosari. U bir muncha vaqt Dominion ishlari boʻyicha Davlat kotibi lavozimida ham ishlagan. Urush kabinetining boshidan oxirigacha faqat Attlee va Cherchill qolishgan. Attlee 1940 yilda Frantsiya taslim boʻlganidan keyin Buyuk Britaniyaga qarshilikni davom ettirishda Cherchillni qoʻllab-quvvatladi va eksa kuchlari bilan muzokaralarga qarshi ovoz berdi.
Atli urush toʻliq tugamaguncha (Yaponiyaning taslim boʻlishi) koalitsiyani saqlab qolishga qaror qildi, biroq uning partiyasi ittifoqchilar Yevropadagi gʻalabaga yaqinlashar ekan, yangi saylovlar oʻtkazishni talab qila boshladi; Natijada, Attlee Cherchilldan 1945 yil oktyabriga parlament saylovlarini belgilashni soʻradi, lekin u urush davrida milliy lider sifatida mashhurligiga tayanib, oldinda oʻynashga qaror qildi va saylovlarni undan ham ertaroq, 5 iyulda oʻtkazdi.
Oʻzlarining gʻalabalari oldindan aytib boʻlingan xulosa ekanligiga ishongan konservatorlar oʻz kampaniyasini faqat oʻz yetakchisining shaxsiyatiga asosladilar, leyboristlarning saylovoldi dasturi urushdan keyin nafaqat mamlakatni tiklashni, balki Buyuk Britaniyada „farovonlik“ davlatini yaratishni ham vaʼda qilgan edi. demokratik sotsializm gʻoyalariga muvofiq (1945 yil apreldagi dasturda „Kelajak oldiga“ Leyboristlar partiyasi tarixida birinchi marta „Britaniyada sotsialistik jamiyatni yaratish“ yakuniy maqsadini eʼlon qildi).
26 iyul kuni parlament saylovlarining yakuniy natijalari eʼlon qilindi, bu leyboristlarning 1945 yilgi saylovlardagi shov-shuvli gʻalabasini tasdiqladi. Ovozlarni sanab chiqish natijalariga koʻra, leyboristlar birinchi marta Jamoatlar palatasida mutlaq koʻpchilikni (393 oʻrin) qoʻlga kiritdi. Oʻsha kuni Attlee Cherchilldan keyin Buyuk Britaniya Bosh vaziri lavozimini egalladi va 28 iyuldan boshlab Potsdam konferentsiyasida uning oʻrnini egalladi.
Ettlining bosh vazirlik lavozimi urushdan keyingi rekonstruksiya va Sovuq urush boshlanishining ogʻir yillarida keldi; Uning davrida Buyuk Britaniya rivojlanayotgan Yevropa tuzilmalarida ishtirok etishda ehtiyotkor pozitsiyani egalladi, ammo tashqi siyosatda u Qoʻshma Shtatlar tomonidan boshqarildi (1948 yil iyul oyida AQSh armiyasining birinchi boʻlinmalari Sharqiy Angliyada joylashgan edi), urushda qatnashdi. " Marshall rejasi " ni amalga oshirish, NATO ga asos solgan, shuningdek, Malayadagi mustamlakachilik urushida qatnashgan va Hindiston-Pokiston va Arab-Isroil mojarolari paytida bahsli rol oʻynagan. Shu bilan birga, Hindistonga mustaqillik berib, Atli Britaniya imperiyasini Millatlar Hamdoʻstligiga aylantirish yoʻlidagi birinchi va eng muhim qadamni qoʻydi.
Ichki siyosatda ishchilar sinfining turmush darajasini oshirish maqsadida bir qator ijtimoiy islohotlar amalga oshirildi, urushdan keyin ish oʻrinlari taʼminlandi. Britaniya iqtisodiyotining bir qator tarmoqlari milliylashtirildi.
Ernest Bevin tashqi ishlar vaziri, Gerbert Morrison ichki ishlar vaziri; Leyboristlarning chap qanot rahbari Aneurin Bevanga Sogʻliqni saqlash vazirligi topshirildi. 1948-yilda milliy sogʻliqni saqlash xizmatini yaratish tashabbusi bilan chiqdi. 1946-yildagi Sogʻliqni saqlash qonuni kasalxonalarni milliylashtirish va tibbiy sugʻurta fondiga kichik badallar hisobidan bepul tibbiy yordam koʻrsatishni, dori vositalari uchun subsidiyalar va tibbiy xizmatlar turlarini kengaytirishni nazarda tutgan. 1951-yilda urush davridagi ish tashlashlarni taqiqlovchi qonunni qabul qilishda muhim rol oʻynadi.
Umuman olganda, Attlee davrida ijtimoiy himoyaga davlat xarajatlari 2,5 barobar oshdi. Kam taʼminlanganlarga yordam, qarilik pensiyalari, nogironlik va boquvchisini yoʻqotganlik pensiyalari, bolalar nafaqalari va boshqa davlat majburiyatlari toʻgʻrisida qonunlar kiritildi. Shunday qilib, yangi hukumat 1946-yildagi ijtimoiy sugʻurta toʻgʻrisidagi qonunni qabul qildi. „Taʼlim toʻgʻrisida“gi qonun maktab tizimini qayta tashkil etishni nazarda tutdi va umumiy bepul oʻrta taʼlimni joriy qildi. Keng koʻlamli uy-joy qurilishi doirasida 1 millionga yaqin turar-joy binolari qurildi. Bundan tashqari, Jamoatlar palatasi aʼzolarining soni qisqartirildi. 1948-yilda Lordlar palatasining faoliyatini toʻxtatishni rejalashtirgan.
Attlee toʻliq parlament muddatini egallagan va Jamoatlar palatasida koʻpchilikni egallagan birinchi Leyboristlar Bosh vaziri edi. 1950-yil 23-fevralda eʼlon qilgan navbatdan tashqari parlament saylovlarida leyboristlar zaif boʻlsa-da gʻalaba qozonishga muvaffaq boʻldi.
Buyuk Britaniyaning Koreya urushidagi ishtiroki va harbiy xarajatlarning koʻpayishi fonida moliya vaziri (moliya kansleri) Xyu Gaitskell tomonidan kiritilgan „tejamkorlik“ rejimi hukumatdagi inqirozga va chap qanot vakillarining chiqishiga sabab boʻldi. Bunga javoban, Attlee 1951-yil oktyabr oyida saylovlarga bordi. Ularda leyboristlar birinchi oʻrinni egalladi va har qachongidan ham yaxshiroq natija koʻrsatdi, lekin majoritar tizimning oʻziga xos xususiyatlari tufayli konservatorlarga yutqazdi. Attlee Cherchill timsolida yana konservatorlarga oʻz mavqeini yoʻqotdi.
1955-yilda Lordlar palatasiga qayta saylandi[1][2].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „The defacing of Churchill's statue | OUPblog“. 2023-yil 13-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 13-avgust.
- ↑ Yermolovich D. I. Anglo-russkiy slovar personaliy. – M.: Rus. yaz., 1993. – 336 s. – S. 39.
