Zemstvo

Zemstvo-1864-yilgi islohotga muvofiq Rossiya imperiyasida tashkil etilgan mahalliy o'zini o'zi boshqarish organi. Dastlab,zemstvo faqat Rossiyaning Yevropa qismining ayrim viloyatlarida joriy etilgan.Rus podshosi saroyi zemstvo orqali davlatning monarxiya tuzilishini Yevropa boshqaruv tizimiga moslashtirishni maqsad qilgan.Rossiya hukumati zemstvoga faqat okrug yoki viloyatdagi iqtisodiy masalalarni hal qilish huquqini berdi.Uning mablag'lari asosan ko'chmas mulk solig'idan iborat edi.Uning zemstvo majlisida saylangan ijro etuvchi organlari-viloyat,tuman zemstvo boshqarmalari gubernator tomonidan tasdiqlandi.Ular gubernatorning maʼmuriy nazorati ostida boʻlib,oʻz huquqlarini ochiq himoya qilishga uringan baʼzi zemstvolar hokimiyat tomonidan tarqatib yuborildi.Zemstvo institutlari kasalxonalar, dorixonalar ochdi, shifokorlarni ishga taklif qildi, tibbiy va akusherlik kurslarini tashkil etdi. U joylarda boshlangʻich maktablar, gimnaziyalar, oʻqituvchilar seminariyalari ochdi, muhtoj oʻquvchilarga stipendiyalar ajratdi. Dehqonchilikning ilgʻor tajribalarini targʻib qildi, qishloq xoʻjaligi koʻrgazmalarini tashkil etdi. Qishloq xoʻjaligi maktablari, tajriba stansiyalarini ochdi.^[1]

Birinchi jahon urushi arafasida Rossiyaning Yevropa qismidagi 43 ta viloyatda zemstvo institutlari mavjud edi. 1914-yil iyul oyida Butunrossiya Zemstvo ittifoqi tuzildi.1867—68 va 1886—91 yillarda qozoq yerlarini boshqarish toʻgʻrisidagi nizomga koʻra,qozoqlar zemstvo soligʻini toʻlagan,lekin Turkiston va Choʻl oʻlkasida zemstvo muassasalari ochilmagan.Shuning uchun 19-asr oxiri — 20-asr boshlaridagi Qozogʻistondagi milliy ozodlik harakati dasturlarida mintaqada zemstvo institutlarini tashkil etish asosiy masalalardan biri boʻlgan.Mashhur Qarqorali yurisdiktsiyasi Rossiya hukumatini ichki hududlardan qozoq dashtlariga koʻchirish siyosatini toʻxtatishga,qozoqlarni Orenburg diniy boshqarmasi tarkibiga kiritishga va h.k. Muammolar bilan birga viloyatda zemstvo institutlarini tashkil etish ham talab qilinardi.1905-yilda tashkil etilgan Qozoq Konstitutsiyaviy demokratik partiyasi dasturida ham qozoq zaminida zemstvo institutlarini tashkil etish zarurligi qayd etilgan.^[2]Milliy-ozodlik harakati yetakchilarining fikricha,Qozogʻistonda zemstvo institutlarining tashkil etilishi,birinchidan,qozoqlarni Rossiya fuqarosi sifatida qonuniy himoya qilish, ikkinchidan, aholini, sogʻliqni saqlash va iqtisodiyotni oʻqitish, uchinchidan, qozoq jamoat hayotini jonlantirish va ularni tayyorlash imkonini beradi. o'zini o'zi boshqarish uchun..

Qozogʻistondagi Zemstvo institutlari chor hukumati qulagandan soʻng Muvaqqat hukumatning 1917-yil 17-iyundagi “Aqmola,Semey,Jetisu,Toʻrgʻay va Uralsk viloyatlarida zemstvo muassasalarini ochish toʻgʻrisida”gi qaroriga asosan tashkil etilgan.Shu munosabat bilan I Umumqozogʻiston qurultoyi zemstvo masalasini koʻtarib,qozoqlarning zemstvo institutlarini tashkil etishda faol ishtirok etishiga alohida e’tibor qaratdi.Zemstvo nafaqat qozoqlar,balki mintaqadagi ruslar uchun ham umumiy ekanligini hisobga olib,qozoq hukumati qozoqlarning oʻziniki qilib qoʻymasliklari uchun zemstvo hay’atlariga kimni a’zo qilib saylash haqida koʻrsatma berdi.^[3]Qozoq zaminidagi birinchi zemstvo muassasasi 1917-yil 16-oktabrda Toʻrgʻay tumanida ochilgan.Uning boshqaruvi raisi etib A.Birimjonov saylandi.Qozog'istonda 1918-yil yanvar oyida viloyat darajasidagi zemstvo idoralari tashkil etilgan R.Marsekov 1918-yil 17-yanvarda ochilgan Semipalatinsk oblast zemstvosining raisi boʻlgan. X.Doʻsmuhamedov Ural viloyati zemstvo raisi etib saylandi.Qozoq zaminida viloyat va tuman miqyosida ochilgan zemstvo muassasalari aholi iqtisodiyotini tartibga solish,ta’lim-tarbiya ishlarini tashkil etishda katta ishlarni amalga oshirdi.Oʻqituvchilar tayyorlash kurslari,boshlangʻich maktablar ochdi,talabalarga stipendiyalar ajratdi.O'sha paytda Semipalatinsk o'qituvchilar seminariyasida tahsil olgan J.Aimautov va M.Auezovlar ham Semipalatinsk viloyat zemstvosining stipendiyalarini olishgan.1918-yilda Semipalatinsk viloyat zemstvo boshqarmasi qozoq talabalariga 110 ta stipendiya ajratdi va 25300 rubl ajratdi.Bolsheviklarning hokimiyat tepasiga kelishi Qozogʻistonda hozir kuchayib borayotgan zemstvo institutlarining kuchayishiga imkon bermadi. Masalan, 1918-yil yanvar oyida Toʻrgʻay viloyati dehqonlar, ishchilar va soldatlar deputatlari kengashi zemstvo boshqarmalari tugatilganligini e’lon qildi. Biroq zemstvo institutlari fuqarolar urushi davridagi siyosiy kuchlarning oʻzgarishi sababli yopildi va qayta ochildi va 1919-yil oxirigacha oʻz faoliyatini davom ettirdi.^[4]

1. ↑ «Алаш» қозғалысы. Алматы, 2008. ISBN 9965-32-715-7
2. ↑ Герасименко Г.А., Земское самоуправление в России, М., 1990
3. ↑ Веселовский Б.Б., Земство и земская реформа, СПб., 1918
4. ↑ "Қазақ Энциклопедиясы",4 том 3 бөлім