Мурасаки Шикибу

Бу мақола ўзбек тилининг имло қоидаларига мувофиқ ёзилмаган. Қаранг: ВП:ОРФО. Илтимос, бу саҳифани текшириб, ундаги хатоларни ўнгланг.

Мурасаки Шикибу
Мурасаки Шикибу Портрети 17-асрда
Асл исми	Мурасаки Шикибу
Таваллуди	978 Киото
Вафоти	1025 Киото
Касби	Ёзувчи
Ижод қилган тиллари	Япон тили
Йўналиш	Наср
Шоҳ асари	«Гендзи моногатари» (1008)

Мурасаки Шикибу ((紫式部, Инглиз тилида : „Ладй Мурасаки“, „Мурасаки хоним“; тахминан мил. 973 — мил. 1014 ёки 1025) — япон ёзувчиси, шоираси ва Хеян даврида император саройида хизмат қилган. Адиба 1000—1012-йилларда япон тилида ёзилган дунёдаги илк романлардан бири ҳисобланмиш „Генжи ҳақидаги эртак“нинг муаллифи ҳисобланади. Мурасаки Шикибу тахаллуси; унинг асл исми номаълум, бироқ тахминларга кўра 1007-йили суд кундалигида сарой канизаги сифатида тилга олинган Фуживара но Каорико (藤原香子) эканлиги тахмин қилинади.

Хеян аёллари анъанавий равишда ҳукуматнинг ёзма тили бўлган хитой тилини ўрганишдан четлаштирилди, аммо билимдон отасининг тарбияси таъсирида Мурасаки хитой классикасига эрта мойиллик кўрсатди ва ушбу тилда равон гаплашишни ўрганишга муваффақ бўлди. Шикубу йигирма ёшларида турмушга чиқди ва турмуш ўртоғи вафотидан олдин, улар турмуш қурганларидан икки йил ўтгач, қизли бўлди. У „Генжи ҳақидаги эртак“ни қачон ёзишни бошлагани номаълум, лекин у турмушга чиққанидан кейин ёки бева қолганидан кўп ўтмай содир бўлган. Тахминан 1005-йилда у Фуживара но Мичинага томонидан саройда император Шошининг канизаги бўлиб хизмат қилишга таклиф қилинган, эҳтимол унинг ёзувчи сифатидаги обрўси туфайли. У хизмат пайтида ёзишни давом эттирди ва суд ҳаётидан саҳналарни ўз ишига қўшди. Беш-олти йил ўтгач, у судни тарк этди ва Шоши билан Бива кўли ҳудудига нафақага чиқди. Олимлар унинг вафот этган йили бўйича кўп мунозарага борадилар. Гарчи кўпчилик 1014-йилда вафот этган деб айца-да, бошқалар у 1031-йилда тирик бўлган деб тахмин қилишади.

Мурасаки „Хоним Мурасаки кундалиги“ шеърий тўпламини ва „Генжи ҳақидаги эртак“ни ёзган. У тугаллангандан кейин ўн йил ичида Генжи бутун вилоятларга тарқатилди; бир аср давомида у япон адабиётининг классикаси сифатида тан олинди ва илмий танқид мавзусига айланди. 20-аср бошларида унинг таржима қилинган олти жилдли инглиз таржимаси 1933-йилда якунланди. Олимлар унинг чўққисида Ҳеиан сарой жамиятини акс эттирувчи ишининг аҳамиятини тан олишда давом этмоқда. 13-асрдан бошлаб унинг асарлари япон рассомлари ва таниқли усталар томонидан укиёэ ёғочига тасвирланган.

Ёшлик

Мурасаки Шикибу милодий 973-йили Япониянинг Ҳеян-Кё шаҳрида туғилган, 9-асрнинг биринчи ярмида Фуживара подшоҳлигидаги Фуживара но Ёшифусадан келиб чиққан шимолий Фуживара авлодига мансуб. Фуживара авлоди 11-аср охиригача ўз қизларини император оиласига стратегик никоҳлаб бериш ва подшоҳликлардан фойдаланиш орқали суд сиёсатида ҳукмронлик қилган. Х аср охири ва ХИ аср бошларида Мидо Кампаку деб аталадиган Мичинага ўзининг тўрт қизини императорларга никоҳлаши, унга мисли кўрилмаган куч берди. Мурасакининг катта бобоси Фуживара но Канесуке аристократиянинг энг юқори поғонасида эди, лекин унинг оиласи аста-секин кучини йўқотди ва Мурасаки туғилган вақтга келиб, Ҳеян аристократиясининг ўрта ва қуйи сафлари бўлмиш вилоят ҳокими лавозимига тушиб қолди. Дворянларнинг қуйи мартабалари одатда суддан узоқда, вилоятлардаги номақбул лавозимларга тайинланган, Кётодаги марказлашган ҳокимият ва суддан сургун қилинган.

Мақомини йўқотганига қарамай, оила Мурасакийнинг отаси томонидан бобоси ва бобоси орқали адабиёцҳунослар орасида обрў-эътиборга эга бўлган, уларнинг ҳар иккиси ҳам таниқли шоирлар эди. Унинг катта бобоси Фуживара но Канесукенинг 56 та шеъри Йигирма бир император антологиясининг 13 тасига, Ўттиз олтита шоирлар тўпламига ва Ямато Моногатари (Ямато ҳақидаги эртаклар) киритилган. Унинг бобоси Ки но Цураюки билан дўстона муносабатда бўлган, у япон тилида ёзилган шеърларни оммалаштириш билан машҳур бўлган. Унинг отаси Фуживара но Таметоки Давлат академиясида (Даигаку-рё) таҳсил олган ва хитой классикаси ва шеърияти бўйича таниқли олим бўлган; ўз шеърини антологияга айлантирган. У 968 йилда кичик амалдор сифатида давлат хизматига кирган ва 996 йилда губернаторлик лавозимига тайинланган ва тахминан 1018-йилгача хизмат қилган. Мурасакининг онаси Таметоки билан бир хил шимолий Фудзиваранинг бир тармоғидан эди. Эр-хотиннинг учта фарзанди, бир ўғли ва икки қизи бор эди.

Хеян даврида исмларнинг қўлланилиши, улар ёзиб олинганлигича, замонавий нақшга амал қилмади. Суд аёли, шунингдек, ўз лавозими унвони билан танилган, агар мавжуд бўлса, эркак қариндошининг унвонига ёки унвонига ишора қилувчи исм олди. Шундай қилиб, „Шикибу“ замонавий фамилия эмас, балки Мурасаки отаси амалдор бўлган Шикибу-шо, маросимлар вазирлигига ишора қилади. „Мурасаки“, эҳтимол вистерия билан боғлиқ бинафша рангдан олинган қўшимча исм, фужи сўзининг маъноси (унинг уруғи номининг элементи), унга ўзи берган исмга нисбатан судда берилган бўлиши мумкин. „Генжи“ филмидаги бош аёл қаҳрамон. Мичинага 1007 кунлик ёзувида бир нечта кутаётган хонимларнинг исмларини эслатиб ўтади; бири, Фуживара но Такако (Кёши), Мурасакининг шахсий исми бўлиши мумкин.

Хеян давридаги Японияда эр ва хотинлар алоҳида уй хўжаликларини юритишган; болалар оналари билан тарбияланган, гарчи патрилинеал тизим ҳали ҳам амал қилган. Мурасаки ғайриоддий эди, чунки у отасининг уйида, катта эҳтимол билан Киотодаги Терамачи кўчасида, укаси Нобунори билан яшаган. Уларнинг онаси, эҳтимол, туғиш пайтида, улар жуда ёш бўлганларида вафот этган. Мурасакининг камида учта ака-ука оналари билан бирга тарбияланган; у йигирма ёшида вафот этган бир опа билан жуда яқин эди.

Мурасаки Япониянинг Хитойдаги миссиялари тугаши ва миллий маданият кучайиб бораётганидан кейин яккаланиб қолган даврда дунёга келган. ИХ-Х асрларда япон тили хитойча белгиларнинг қисқартмаларига асосланган кана — бўғиннинг ривожланиши натижасида аста-секин ёзма тилга айланди. Мурасаки ҳаёти давомида эркаклар расмий равишда хитой тилида ёзишни давом эттирдилар, аммо кана япон адабиётининг ноёб шаклларига асос солиб, зодагон аёлларнинг ёзма тилига айланди.

Мурасакининг акаси ҳукуматдаги мартаба учун тайёргарлик сифатида хитой тилини ўргатган ва болалигида отасининг хонадонида яшаб, у классик хитой тилини ўрганган ва малакали бўлган. У ўз кундалигида шундай деб ёзган эди: "Менинг акам Хитой классикасини ўрганаётган ёш болалигимда мен уни тинглаш одат тусига кирган эдим ва у тушуниш ва ёдлаш жуда қийин бўлган парчаларни тушунишда ғайриоддий бўлиб қолдим. Ўта билимдон одам бўлган дадам ҳамиша афсусда бўларди: „Менинг омадим келди“, дерди: „У одам бўлиб туғилмагани қандай ачинарли!“. Мусиқа, хаттотлик ва япон шеърияти каби анъанавий фанлардан ҳам таълим олган. Мурасакининг таълими ғайриоддий эди. Луи Перес „Япония тарихи“ асарида „Аёллар ҳақиқий ақл-заковатга қодир эмас деб ҳисобланган ва шунинг учун хитой тилида таълим олишмаган“ деб тушунтиради.

Никоҳ

Аристократ Ҳеиан аёллари чекланган ва танҳо ҳаёт кечиришган, эркаклар билан фақат яқин қариндошлари ёки уй аъзолари бўлганларида гаплашишга рухсат берилган. Мурасаки автобиографик шеъриятидан кўриниб турибдики, у аёллар билан мулоқотда бўлган, лекин отаси ва укасидан бошқа эркаклар билан чекланган алоқада бўлган; у тез-тез аёллар билан шеър алмашган, лекин эркаклар билан ҳеч қачон. Бироқ, ўз мақомидаги кўпчилик зодагон аёллардан фарқли ўлароқ, у балоғат ёшига етганида турмушга чиқмаган; бунинг ўрнига у йигирма ёшнинг ўрталаригача ёки ҳатто ўттиз ёшга тўлгунига қадар отасининг уйида қолди.

996-йилда отаси Эчизен вилоятида тўрт йиллик губернаторликка тайинланганида, Мурасаки у билан бирга кетади, гарчи ўша даврнинг зодагон аёли беш кунгача чўзилиши мумкин бўлган бундай масофани босиб ўтиши одатий ҳол эди. У Киотога, эҳтимол, 998-йилда отасининг дугонаси Фуживара но Нобутакага уйланиш учун қайтиб келди. Фуживара қабиласининг ўша бўлимидан бўлиб, у тантанали маросимларда сарой амалдори бўлиб, истеъдодли раққоса сифатида ном қозонган. Улар турмуш қурганларида ёши қирқдан ошган, хотинлари ва авлодлари сони номаълум бўлган бир нечта хонадонлари бор эди. Одатдагидек, у отасининг хонадонида қолиб, эри уни зиёрат қилган жойда қолар эди. Нобутака бир нечта губернаторликка эга бўлган ва Мурасаки билан турмуш қурганида, у жуда бой эди. Уларнинг никоҳи ҳақидаги маълумотлар турлича: Ричард Боурингнинг ёзишича, никоҳ бахтли бўлган, лекин япон адабиёти олими Харуо Ширане Мурасаки шеърларида эридан норози бўлганини кўрган.

Эр-хотиннинг қизи Кенши (Катайко) 999 йилда туғилган. Икки йилдан сўнг Нобутака вабо эпидемияси пайтида вафот этган. Турмушга чиққан аёл сифатида Мурасаки уй хўжалигини юритиш ва қизига ғамхўрлик қилиш учун хизматкорларига эга бўларди ва унга бўш вақтини кўпроқ ўтказарди. У ўқишни яхши кўрарди ва „Бамбук кесувчи эртак“ ва „Исе эртаклари“ каби романсларни (моногатари) ўқиш имкониятига эга эди. Олимларнинг фикрича, у эрининг ўлимидан олдин „Генжи ҳақидаги эртак“ни ёзишни бошлаган бўлиши мумкин. Маълумки, у бева қолганидан кейин, эҳтимол, қайғули ҳолатда ёзган. У ўз кундалигида эрининг ўлимидан сўнг ўз ҳис-туйғуларини шундай тасвирлайди: „Мен тушкунлик ва саросимага тушдим. Бир неча йиллар давомида кундан-кунга бемаънилик билан яшадим. Вақт ўтишини қайд этишдан бошқа нарса қилмадим. Менинг давом этаётган ёлғизлигим чидаб бўлмас эди“.

Афсонага кўра, Мурасаки Бива кўлидаги Ишияма-дерага чекинган ва у ерда август оқшомида ойга қараб „Генжи ҳақида эртак“ ёзишдан илҳомланган. Олимлар унинг чекиниши ҳақидаги ҳикоянинг фактик асосини инкор этишса-да, япон рассомлари уни кўпинча Ишияма ибодатхонасида илҳом олиш учун ойга тикилиб турган ҳолатида тасвирлашган. У ҳикояни ёзиш учун топширилган бўлиши мумкин ва ўзининг қаҳрамони шаҳзода Генжига ўхшаш қувғиндаги сарой аъзосини таниган бўлиши мумкин. Мурасаки Генджининг янги ёзилган бўлимларини дўстларига тарқатар эди, улар ўз навбатида қайтадан нусха кўчирар ва уларга узатар эдилар. Бу амалиёт орқали ҳикоя машҳур бўлди ва у муаллиф сифатида шуҳрат қозонди.

Ўттиз ёшдан ўтгач эса у судда кутувчи хонимга айланди, бунинг сабаби, эҳтимол, муаллиф сифатидаги обрўси. Чиэко Мулҳерн „Япон аёллар ёзувчилари“ биологик манба китобида ёзади, олимлар Мурасаки ҳаётининг нисбатан кеч даврида нима учун бундай қадам ташлаганига ҳайрон бўлишди. Унинг кундалиги унинг эри вафотидан кейин Мичинага билан шеър алмашганидан далолат беради ва бу иккаласи севишган бўлиши мумкинлиги ҳақидаги тахминларга сабаб бўлади.

Ишлар

Мурасаки Саcклер музейида сақланадиган Тоса Мицуокининг Гарвард Генжи албомининг олд қисмидаги ХВИИ аср охиридаги ипак расмида Ишияма-дерадаги ёзуви тасвирланган.

Мурасакига учта асар нисбат берилган: „Генжи ҳақида эртак“, „Хоним Мурасаки кундалиги“ ва „Шеърий хотиралар“, 128 та шеърлар тўплами. Унинг иши япон тили ёзилмаган халқ тилидан ёзма тилга ўтган даврда япон ёзувининг яратилиши ва ривожланишини акс эттириши билан муҳим ҳисобланади. ИХ асргача япон тилидаги матнлар манъёгана ёзув тизимидан фойдаланган ҳолда хитой белгиларида ёзилган. ИХ асрнинг ўрталари ва охирларида ҳақиқий япон ёзуви бўлган кананинг ривожланиши инқилобий ютуқ бўлди. Япон муаллифлари ўз тилларида наср ёзишни бошладилар, бу эса эртаклар (моногатари) ва шеърий журналлар (Никки Бунгаку) ​​каби жанрларнинг пайдо бўлишига олиб келди. Тарихчи Эдвин Рейшауэрнинг ёзишича, моногатари каби жанрлар японча бўлган ва кана тилида ёзилган Гендзи „даврнинг энг зўр асари бўлган“.

Кундалик ва шеър

Мурасаки кундалигини Шоши саройида хизматга кирганидан кейин бошлаган. У ва унинг суддаги тажрибаси ҳақида маълум бўлганларнинг кўпчилиги 1008-йилдан 1010-йилгача бўлган даврни ўз ичига олган кундаликдан олинган. Баъзилари ҳарфлар сифатида келиб чиққан бўлиши мумкин бўлган узун тавсифловчи парчалар унинг бошқа хонимлар билан муносабатларини қамраб олади. Мичинаганинг фе‘л-атвори, Шоши ўғилларининг туғилиши император саройида эмас, балки Мичинага саройида ва Генджини ёзиш жараёни, жумладан, транскрипсия учун хаттотларга янги ёзилган бобларни ўтказиш тавсифлари. Мурасаки ҳомийларни шарафлаш учун ёзиладиган замонавий суд кундалигининг ярмини Шошининг ўғли император Го-Ичижонинг туғилишига бағишлайди, бу Мичинага учун жуда катта аҳамиятга эга бўлган воқеа: у буни қизининг никоҳи билан режалаштирган.

„Поэтик хотиралар“ 128 шеърдан иборат тўпламдир. Мулҳерн „биографик кетма-кетликда тартибланган“ деб таърифлайди. Асл нусхаси йўқолган. Одатга кўра, мисралар одамдан одамга ўтиб, кўпинча кўчирилар эди. Баъзилар севгилиси учун ёзилган кўринади — эҳтимол эри вафотидан олдин — лекин у шунчаки анъанага амал қилган ва оддий севги шеърларини ёзган бўлиши мумкин. Улар биографик тафсилотларни ўз ичига олади: у вафот этган синглиси, отаси билан Эчизен вилоятига ташрифи ва Шоши учун шеър ёзгани ҳақида гапиради. Мурасаки шеърлари 1206-йилда Фуживара но Теика томонидан нашр этилган, Мулҳерннинг фикрича, асл шаклга энг яқин тўплам. Тахминан бир вақтнинг ўзида Теика Мурасаки асарларини император антологиясига киритган.

• „Генжи моногатари“, 1008.
• „Мурасаки Шикибу Никки“, 1010.

https://en.wikipedia.org/wiki/Murasaki_Shikibu

Викиомборда Мурасаки Шикибу ҳақида туркум мавжуд

• Мурасаки Шикибу Опен Либрарй