III. İvan

İvan, Moskova büyük prensi olan babası II. Vasili'nin (Kör Vasili) yandaşları ile onlara başkaldıran amcaları arasındaki iç savaşın doruk noktasına ulaştığı sıralarda doğdu. Vasili 1446'da kuzeni tarafından tutuklatılarak kör edildikten sonra İvan bir süre manastırda gizlendi. Ardından güvenli bir yere kaçırıldı, ama aynı yıl babasını elinde tutanlara geri verildi. Vasili'nin kısa bir süre sonra serbest kalmasının ardından Tver büyük prensinin kızıyla nişanlandı; bu nişan 1452'de evlilikle sonuçlandı. Vasili'nin hükümdarlığının son yıllarında, iç düşmanların kalıntılarıyla savaşmak üzere kuzeye gönderilen birliklerin komutanlığına kâğıt üzerinde 12 yaşındaki İvan getirildi. On sekiz yaşında da güneydeki Altın Orda Devleti'nin karşı düzenlenen bir seferi yönetti. Vasili'nin 27 Mart 1462'de ölmesi üzerine onun yerine geçti.

İvan'ın hükümdarlığının ilk yıllarıyla ilgili çok bilgi yoktur. Doğu komşusu Kazan Hanlığı'na karşı genellikle başarıyla sonuçlanan birkaç küçük akın dışında, yönetimin işleriyle ilgilendi. Çocuk yaşta evlendiği karısı 1467'de ona tek oğul bırakarak (bir olasılıkla zehirlenerek) öldü ve hanedanın sürekliliğini güvence altına almak için yeni bir evlilik gereği doğdu. Kardinal Bessarion 1469'da Roma'dan getirdiği bir mektupla İvan'a, vesayeti altındaki öğrencisi ve son Bizans imparatoru XI. Konstantinos'un kardeşi Thomas Paleologos'un kızı Zoi Palaiologina'la evlenmesini önerdi. Zoi, Moskova'ya gelerek Sofia adını aldı ve büyük olasılıkla Ortodoksluğu benimsedi; üç yıl sonra da Kremlin'de İvan'la evlendi. Bu olay Üçüncü Roma, Moskova görüşünü pekiştirdi.

 

İvan tahta çıktığı sırada Büyük Rus topraklarının büyük bölümü henüz Moskova'nın denetiminde değildi. Ukrayna'nın tümü ve Yukarı Oka toprakları Polonya-Litvanya birliğinin egemenliği altındaydı. İvan'ın prensliği de kâğıt üzerinde bile olsa, Altın Orda Devleti'ne bağlıydı. İvan, bir dizi saldırıyla (1467-1469) doğuda Kazan Hanlığını geçici bir süre için etkisiz bir hale getirdi. Litvanya büyük dükü Kazimierz IV. Jagellon ile ittifak kuran Novgorod Cumhuriyeti'ni ve buraya bağlı geniş toprakları ele geçirmeye çalıştı (1471). Novgorod'a birkaç kez saldırdı ve 1478'de egemenliğini resmen kabul ettirdi. Son demokratik ve özerk kurumları ortadan kaldırdı, Novgorod'a bağlı kilise topraklarının büyük bölümüne el koydu, kolonilerini ilhak etti ve yerli halkın yerine kendi topraklarından getirttiği güvenilir adamları yerleştirdi. 1489'a gelindiğinde Novgorod, İvan'a karşı koyabilecek gücü bütünüyle yitirmişti. Bağımsız kalabilmiş Rus topraklarından Yaroslavl ve Rostov da anlaşmalar yoluyla sırasıyla 1463 ve 1474'te ilhak edildi. Zayıf bir direnme gösteren Tver 1485'te Moskova'ya sessizce teslim oldu. Yalnızca Ryazan ve Pskov, gurur kırıcı biçimde Moskova'ya boyun eğerek bağımsızlıklarını koruyabildiler.

İvan, Altın Orda hanı Seyyid Ahmed'in Polonya-Litvanya'yla kurduğu dostluğu dengelemek üzere Kırım hanı Mengli Giray'la güçlü bir ittifak kurdu. 1480'de İvan'ın zaferiyle sonuçlanan Ugra Savaşı'ndan sonra Ahmed güçlerini Rusya topraklarından çekti. Ahmed'in oğulları, 1502'de kesin bir yenilgiye uğrayıncaya değin Kırım ve Moskova için bir tehlike oluşturdular. Ama İvan 1480'den sonra hanın vasılı olmaktan çıkmış ve Avrupa diplomasisinde bağımsız bir hükümdar olarak kabul görmüştü. 1502'de, Altın Orda Devleti'nin yıkılmasından sonra İvan, Tüm Rusya'nın Hükümdarı (Gosudar vsey Rusi) unvanı taşıyabilecek duruma geldi.

Esneklik ve diplomasi yoluyla hükümdarlığının sonuna değin Mengli ile dostluğunu sürdürmeyi, Kazan Hanlığı'yla ilişkilerinde ciddi bir sorun çıkarmamayı başardı. İvan'ın yönetimi sırasında ustalıkla tarafsızlaştırılan Kazan Hanlığı, Moskova'nın vesayetinden kurtulma çabasına girişti.

İvan'ın son yıllarında Litvanya'ya karşı yürütülen savaş umduğu gibi başarılı olmadı. Güney Rusya prensleri onun hizmetine girmek için Litvanya büyük dükünü terk ettiler. 1487-1494 ve 1500-1503 savaşlarından sonra, Alexander Jagellon aracılığıyla, ona katılmış olan 19 kent ve 70 araziyi kendine bağlattı. Bunlara rağmen, Ukrayna'nın büyük bölümü hala düşmanlarının elinde kaldı.

Moskova Prensliği'nin gücünü Batı Avrupa saraylarına kanıtlamaya girişti.

İvan, 1480'de hayatta olmayan büyük ağabeyinin topraklarına el koyunca iki ağabeyi Andrey ve Boris'in başkaldırması tehlikesiyle karşılaştı. Andrey ve Boris batı sınırlarına saldırdılarsa da sonunda geri dönerek İvan'ın üstünlüğünü ve ele geçirdiği topraklar üzerindeki egemenliğini kabul etmek zorunda kaldılar.

İvan'ın ilk karısından olan büyük oğlu 1490'da öldü. Bu durumda vâris olarak, 1483'te doğan oğlu Dimitri ile Sofia'dan 1479'da doğan oğlu Vasili kaldı. İvan yedi yıllık bir kararsızlıktan sonra 1497'de Dimitri'yi varis ilan etti. Sofia, kendi oğlunun ardıllığını sağlamak için kocasına karşı bir ayaklanma hazırlığına giriştiyse de bu komplo kısa sürede ortaya çıkarıldı. İvan 1498'de Dimitri'ye büyük prens olarak taç giydirdi.

1500'de Vasili yeniden ayaklanarak Litvanyalılara sığındı. İvan ödün vermek zorunda kaldı; Litvanya'yla savaşın bu aşamasında, karısını ve oğlunu bütünüyle karşısına alamazdı. 1502'de Vasili'yi veliaht yaptı ve Dimitri ile annesi Yelena'yı hapsetti.

İvan'ın iç politikası, kendine bağlı prenslerden topraklarını ve yetkilerini alarak yönetimi merkezileştirmeye dayanıyordu. Boyarlar da büyük ölçüde yetkisizleştirilmiş ve ihanetinden kuşku duyulanlar öldürülmüştü. Boyarlara yaşam boyu aynı prense hizmet etme zorunluluğunu kabul ettirdi. Bu dönemde, büyük prensin hizmetkarlarına, sadık çalışmaları koşuluyla yaşamboyu toprak mülkiyeti hakkının verildiği pomestie sistemi ortaya çıktı; Dvoryanin adında yeni bir hizmet sınıfı örgütledi ve bunlara mülkler (pomestiye) bağışladı.

Otokrat (Samoderjet) unvanını aldı ve saray teşrifatını karmaşık kurallara bağladı. Kaleme aldırdığı 1497 tarihli Sudebnik yasası'yla, borcu olmayan köylülerin yalnızca Yuriyev den yortusunda topraklarını terk edebileceklerini ilan etti. Kilisenin elindeki topraklara el konmasına ilişkin tasarıları 1503 Konseyi'nde engellendi. İvan 1505 sonbaharında öldü.

III. İvan, otokratik ve merkeziyetçi Moskova devletinin gerçek kurucusu olarak kabul edilir.

• Ana Britannica, Cilt 17, s. 141-142
• Büyük Larousse, Cilt 12, s. 5996