Tel (müzik)

Müzik açısından tel; gitar, arp, piyano, keman ailesi gibi telli çalgılara takılan, doğal veya yapay liflerden ya da metalden üretilmiş ve gerildiğinde vurmak, çekmek ya da üzerinde yay gezdirmekle titreşerek ses çıkaran malzemedir.^[1]

Telin, enstrümanın akort burgularında son bulan ucu düz kesitlidir. Diğer ucu ise genellikle bilye (aslında küçük bir pirinç silindir) uçlu olur. Ayrıca bazı enstrümanların tellerinin ucuna teli korumak için ipek sarılmış da olabilir. İpeğin rengi ve deseni, telin uzunluğu, boyutu ve üreticisindeki farklılıklar telin niteliklerini belirtir.

Sarımlı tellerin birçok çeşidi bulunmaktadır. En yaygın kullanılanlar ise roundwound ve flatwound tipi olanlardır.

En basit sarımlı tel tipi olan roundwound teller, yuvarlak ya da altıgen bir çekirdeğin etrafına başka bir telin sıkı spiral şekilde sarılmasıyla elde edilir. Parlak ve temiz bir sesi vardır; ancak imalatı basit ve ucuz olması sebebiyle oldukça fazla tercih edilen bu tellerin birçok dezajantajı da bulunmaktadır:

• Roundwound teller, açıkça belli olan sarımdan kaynaklanan pürüzlü yüzeyinden dolayı teli kullanan kişinin ufak parmak hareketlerinden (örneğin parmağı tel üzerinde kaydırma) oluşan istenmeyen sesleri daha güçlü yansıtır. Öte yandan bu sesi de müziği için kullanan sanatçılar da vardır.
• Pürüzlü yüzey profilinden dolayı enstrümanın klavyesinde ve perdelerinde yıpranmalara yol açabilir.
• Daire çekirdeği olan tellerde telin kullanımı sonrası sarım hasar görebilir ve çekirdeğin etrafında serbestçe dönebilir.

  

Yuvarlak ya da altıgen çekirdeğe sahip olan flatwound teller, daha sığ bir enine profile ve yuvarlanmış kare görünümünü andıran köşeli bir kesite sahiptir. Roundwound tip tellere göre daha yassı bir sarıma sahip olduğu için bu tip teller, enstrümanın klavyesini ve perdelerini daha az yıpratır. Bu, ayrıca daha rahat bir çalım olanağı sağladığı ve pürüzsüz yüzey hissiyatı vererek parmak hareketlerinden doğan istenmeyen sesleri azalttığı için özellikle perdesiz enstrümanlarda tercih sebebidir. Flatwound tellerin yapısında bulunan oyuklar çok küçük olduğundan kir ve yağ kalıntılarının birikmesi roundwound tellere göre daha zordur, bu sayede telin çalım ömrü uzamıştır. Öte yandan sarımın korunması için düz kenarların hassas bir şekilde hizalanması gerektiğinden imalatı daha zor olan flatwound teller, fazla talep görmediği için roundwound tellerden pahalıdır.^[2][3]

Flatwound tellerin sesi, roundwound tellerin parlak ve temiz tınısına göre daha koyu, yumuşak ve yuvarlaktır. Ayrıca bend tekniğini bu tip tellerde uygulamak diğer tel çeşitlerine nazaran zordur.

Halfwound teller, ground wound teller ya da pressure wound teller, roundwound ve flatwound tellerin melezlenmesi ile oluşturulur. Bu teller, yuvarlak veya altıgen çekirdeğin ilk önce roundwound tipinde sarımlanıp sonra cilalanıp zımparalanmasıyla ya da tel pratikte düz oluncaya kadar telin sıkıştırılmasıyla elde edilir. Bu, genellikle roundwound ile flatwound arası bir parlaklık ve flatwound'un rahat çalım hissiyatı ile parmak hareketlerinden doğan istenmeyen seslerden arınmış temiz bir ses ile sonuçlanır.

Keman, çello gibi yaylı çalgılarda teller, genellikle kalınlıktan ziyade gerginlikle tanımlanır. Gitar, banjo gibi perdeli çalgılarda ise teller, kalınlık (telin çapı) ile tanımlanır.

Gitarda tel seti isimlendirilirken ilk telin kalınlığı (örn. 9) ya da ilk ve son telin kalınlık aralığı (örn. 9-42) referans alınır. İnç cinsinden belirlenen bu ölçümler de facto bir standarttır.

Aşağıdaki listeler için D'Addario'nun standart roundwound nikel kaplama tel kalınlıkları baz alınmıştır.^[*]

İnç cinsinden kalınlıklar: (Not: Koyu gri kutucuklarda belirtilen teller sarımlı, diğerleri düz teldir.)

İsim	1 (e)	2 (B)	3 (G)	4 (D)	5 (A)	6 (E)	7 (B)
Extra Super Light (8–38)	.008	.010	.015	.021	.030	.038	=~=
Extra Super Light Plus (8.5–39)	.0085	.0105	.015	.022	.032	.039	=~=
Super Light (9–42,52)	.009	.011	.016	.024	.032	.042	.052
Super Light Plus (9.5–44,54)	.0095	.0115	.016	.024	.034	.044	.054
Super Light w/Light Bass (9–46,56)	.009	.011	.016	.026	.036	.046	.056
Light (10–46,56)	.010	.013	.017	.026	.036	.046	.056
Light Plus (10–48,58)	.010	.013	.017	.028	.038	.048	.058
Medium (11–49,59)	.011	.014	.018	.028	.038	.049	.059
Light Top / Heavy Bottom (10–52,60)	.010	.013	.017	.030	.042	.052	.060
Medium Plus w/Wound G String (11–52,60)	.011	.014	.020	.030	.042	.052	.060
Heavy (12–54,62)	.012	.016	.020	.032	.042	.054	.062
Extra Heavy (13–56,65)	.013	.017	.026	.036	.046	.056	.065

Milimetre cinsinden kalınlıklar:

İsim	1 (E)	2 (B)	3 (G)	4 (D)	5 (A)	6 (E)
Extra Super Light (8–38)	0.2032	0.2540	0.3810	0.5334	0.7620	0.9652
Extra Super Light Plus (812.7–39)	0.2159	0.2667	0.3810	0.5588	0.8128	0.9906
Super Light (9–42)	0.2286	0.2794	0.4064	0.6096	0.8128	1.0668
Super Light Plus (9–44)	0.2413	0.2921	0.4064	0.6096	0.8636	1.1176
Light (10–46)	0.2540	0.3302	0.4318	0.6604	0.9144	1.1684
Extra Light w/Light Bass (9–46)	0.2286	0.2794	0.4064	0.7366	0.9144	1.1684
Medium (11-48/49)	0.2794	0.3556	0.4572	0.7112	0.9652	1.2192~1.2446
Light Top / Heavy Bottom (10–52)	0.2540	0.3302	0.4318	0.8128	1.0668	1.3208
Medium Plus w/Wound G String (11–52)	0.2794	0.3302	0.5080	0.7620	1.0668	1.3208
Heavy (12–54)	0.3048	0.4064	0.5080	0.8128	1.0668	1.3716
Extra Heavy (13–56)	0.3302	0.4318	0.6604	0.9144	1.1684	1.4224

Akustik gitarda elektro gitara göre genelde daha kalın teller seçilir:^[4] (Not: Koyu gri kutucuklarda belirtilen teller sarımlı, diğerleri düz teldir. Burada belirtilen kalınlıklar çelik telli gitarlar içindir; naylon veya bağırsak telli klasik gitarlar için geçerli değildir. Kalınlıklar inç cinsindendir.)

İsim	1 (E)	2 (B)	3 (G)	4 (D)	5 (A)	6 (E)
Extra light (10–47)	.010	.014	.023	.030	.039	.047
Custom light (11–52)	.011	.015	.023	.032	.042	.052
Light (12–53)	.012	.016	.025	.032	.042	.053
Light/Medium (12.5–55)	.0125	.0165	.0255	.0335	.0435	.055
Medium (13–56)	.013	.017	.026	.035	.045	.056
Heavy (14–59)	.014	.018	.027	.039	.049	.059

Bas gitar telleri klavye uzunluğuna göre farklı uzunluklarda yapılabilir. Bunlar kısa, orta, uzun ve ekstra uzun olarak adlandırılır. Tipik bas gitar teli kalınlıkları aşağıdaki gibidir:

İsim	6 (C)	1 (G)	2 (D)	3 (A)	4 (E)	5 (B)
Extra/Ultra Light (35–95)	---	.030/.035	.050/.055	.070/.075	.090/.095	---
Light (40–100)	.028	.040	.060	.080	.100	.120/.125
Medium (45–105)	.030	.045	.065	.085	.105	.125/.130
Heavy (50–110)	.032	.050	.070	.090	.110	.130/.135
Extra Heavy (55–115)	.035	.055	.075	.095	.115	.135/.145

^ * Not: Tel kalınlıkları üreticiler arasında farklılar gösterebilir. Bu listeler yalnızca yaygın kombinasyonları listeler.

Müzik tarihinin ilk dönemlerinde çalgılarda en çok kullanılan tel çeşidi hayvan bağırsaklarından yapılanlar olmuştur. Yine ilk dönemlerde, ipek ve at kılından üretilmiş tellerin kullanıldığına ilişkin nadir de olsa kanıtlar vardır.^{[kaynak belirtilmeli]} 1940'lı yıllardan sonra bağırsak ve metal teller sık kullanılmıştır. Metal tellerin büyük çoğunluğu çelikten üretilir; ancak Kelt arpında ve bazı klavyeli enstrümanlarda (örneğin klavsen) pirinç kullanıldığı görülür. Ayrıca bazı telli çalgılarda naylon ya da başka bir sentetik maddeden üretilmiş teller de kullanılabilir.^[1][5] Bunların yanı sıra bazı kemanlarda ses kalitesini artırmak için "mi" (E) teli altın kaplama da yapılabilir.

Elektro gitar ve akustik gitarda kullanılan tellerin temel malzemesi çeliktir. Naylon tellere kıyasla daha parlak ve iyi ses verdiği için tercih edilen çelik teller, farklı birçok alaşım ile kaplanarak telin metal bileşimi büyük ölçüde değiştirilir. Sarımlı metal tellerin ilk kez kullanıldığı çalgı olan piyanolar, bu açıdan metal tellerin tarihî gelişiminde büyük rol oynamıştır.

Metal tellere göre daha yumuşak bir tınıya sahip olduğu için naylon teller, klasik müzik ve folk gibi müzik tarzlarında sıklıkla kullanılır. Çelik tellere göre daha hafif ve az yoğun bir maddeden yapıldığı için yaklaşık %50 daha az gerilim altında olan naylon teller, bu sayede modern çelik tellerin gerilimini kaldıramayan eski gitarlarda da kullanıma müsait hâle gelir. Ancak naylon teller, çalgıların manyetiklerindeki manyetik alanla etkileşimde bulunmayacağı için herhangi bir manyetikle çalışan çalgıda kullanılamaz. Elektro gitarlarda metal alaşımlı tellerin kullanılma sebeplerinden biri de budur.

Günümüzde sarımlı naylon teller, keman, viyola, çello ve kontrbasta sıklıkla kullanılır. Klasik gitarlarda kullanılan naylon teller ise ilk olarak 1947'de Albert Augustine Strings tarafından geliştirilmiştir.^[6]

Bağırsak tellerin geçmişi eski Yunan'a dayanır. Genellikle koyun, bazen de boğa bağırsağı tercih edilse de dünyanın farklı bölgelerinde başka hayvanların bağırsakları da kullanılmıştır. Tellerin kedi bağırsağından yapıldığına ilişkin yaygın bir kanı vardır; ancak bu, hiçbir zaman doğru olmamıştır.

Bağırsak tellerin üretilmesi, kas ve zarlar bağırsağın yapısındaki liflerden tamamen ayrılana kadar bağırsağın arka arkaya ıslatılıp kurutulmasını içeren karmaşık bir işleme dayanır. Elde edilen lifler, üzerlerindeki çıkıntılardan arındırılmak için cilalanır ve sonra birbirlerine sarılarak teller elde edilir. İnce tellerde ikişer-üçer adet bağırsak lifi bulunurken, bir kalın tel 120'ye ulaşan sayılarda liften oluşabilir. Bu şekilde oluşturulan teller, korunmaları için yağla kaplanır. 16. yüzyıl civarında, bas perdeden sesleri çıkaran kalın telleri korumak için onları gümüş tellerle sarma tekniği geliştirilmiş ve bu şekilde kitlelerinin azaltılması sağlanmıştır. Günümüzdeki bağırsak tellerin de çoğunda, telin merkezindeki bağırsak dıştan metal malzeme ile sarılmıştır.

Bağırsak teller oldukça kırılgandırlar ve kolayca kopabilirler. Ayrıca, sıcaklık ve nem değişimlerine de çok hassastırlar ve akortlarının korunması daha zordur. Buna mukabil, Barok ve daha erken dönem müziklerini icra edenler, o dönemlere özgü seslere olabildiğince sadık kalabilmek için, bağırsak teller kullanmayı tercih ederler. Bu tellerin karmaşık üst tonlardan oluşan zengin ve sıcak sesleri vardır.^[5]