Tahkimat

Tahkimat veya istihkâm, savaşlarda kullanılmak üzere savunma amaçlı inşa edilmiş askerî yapılar ve binaları tanımlar.^[1] İnsanoğlu binlerce yıllık uygarlık tarihinde çok çeşitli şekillerde savunma amaçlı yapı inşa etmiştir.

Savunma amaçlı yapılmış olan askerî yapılar çok çeşitlidir. Hisar, kale, müstahkem mevki, sur bunlardan bazılarıdır. Savunma amaçlı yapılan bu tahkimatlar genelde ikiye ayrılabilir. Kalıcı tahkimatlar, bir devletin sahip bulunduğu kaynaklarla uzun süre ayakta kalabilecek malzemelerle, mühendisler tarafından inşa edilir. Geçici tahkimatlar ise seferdeki birlikler tarafından yerel olarak temin edilebilecek işgücü ve malzemelerle kısa vadeli ihtiyaçları gidermek üzere yapılır.

Sözcüğün kökeni tahkim sözcüğüdür. Tahkim (Arapça: تحكيم) ise Arapça kökenli bir sözcüktür ve yargıç atama, egemen kılma anlamlarına gelmektedir.^[2]

Çok eski dönemlerden beri yerleşim yerleri için korunma duvarları temel bir ihtiyaç olagelmiştir. Bilinen en eski duvarlarla çevrili kent Mezopotamya'da hüküm sürmüş olan Sümerlere ait Uruk kentidir. Antik Mısır'da Nil Deltası'ndan gelebilecek olan saldırılardan korunmak üzere kaleler kurulmuştur. Antik Çağdaki tahkimat çoğunlukla kerpiçten olduğu için günümüze çoğunlukla sağlam şekilde ulaşan örneği bulunmamaktadır.

İndüs Vadisi'ndeki MÖ 3500 dönemindeki uygarlıklarda yerleşim yerlerinin tahkim edildiği bilinmektedir. Bu kentlerin çoğu planlı caddelere ve surlara sahiptir. Eski çağlara ait en önemli kentlerden Babil'de Nebukadnezar tarafından yaptırılan İştar Kapısı çok önemli bir tahkimattır. Tahkim edilmemiş çok az sayıdaki şehirler arasında en bilinenleri Sparta ve Roma şehirleridir. Bu şehirler çok uzun dönem savunma tahkimatları yerine askerî birliklerine güvenmeyi tercih etmişlerdir.

Antik Yunanistan'da surlarda büyük kaya parçaları kullanılmıştır. Bunun en bilinen örneği Atina'nın Pire limanına kadar uzanan paralel koridor şeklinde surlardır. Orta Avrupa'da Keltler oppida ismi verilen büyük tahkimatlı yerleşim yerleri kurmuşlardır. MÖ 600 civarında Almanya'nın Heuneburg bölgesinde surlarının yüksekliği 6 metreyi bulan tahkimatların yapıldığı bilinmektedir.

Çin'de MÖ 15. yüzyıldan itibaren hüküm sürmüş olan Shang Hanedanı döneminde olağanüstü surlar inşa edilmiştir. İzleyen dönemlerde tahkimat yapıtaşı olarak taş kullanılmaya başlansa da tamamen taştan tahkimatlar Tang Hanedanı zamanında (MS 7. yüzyıl ile birlikte) gerçekleşir. Çin'in en uzun ve en etkileyici tahkimatı olan Çin Seddi Qin Hanedanı zamanında (MÖ 221-207) başlamış, bugünkü haline ise MS 14. yüzyıldan itibaren hüküm sürmüş olan Ming Hanedanı sırasında gelmiştir. Benzer şekilde Pekin içindeki Yasak Şehir ünlü tahkimata sahiptir.

Romalılar şehirlerini taştan duvarlarla korurlardı. Bunlardan en bilinenleri Roma'daki Aurelian Surları ile Konstantinopolis'teki II. Theodosius tarafından yapılmış olan surlardır. Ayrıca Roma İmparatoru Hadrianus tarafından kuzey İngiltere'yi boydan boya kesen Hadrian Duvarı da önemli bir tahkimattır.

• 
  Bergama Müzesi'ndeki İştar Kapısı
• 
  Atina ile Pire arasındaki surdan koridor
• 
  İstanbul Surları
• 
  Roma Surları
• 
  Hadrian Duvarı
• 
  Çin Seddi

Özellikle Avrupa'daki kalelerin öncülleri Roma dönemindeki tahkimatlardır. Orta Çağ boyunca genellikle kentler kalelerin etrafında kurulmaktadır. Ticaretin gelişmesiyle şehirler ve pazar yerleri zamanla gelişecek, tahkimatlar da bu gelişmeye ayak uyduracak şekilde gelişecektir. Rönesans döneminde Venedik Cumhuriyeti denetimindeki kentleri özellikle Osmanlı İmparatorluğu saldırılarından korumak amacıyla büyük surlar inşa etmiştir. Bu surların günümüze gelen en güzel örnekleri Kıbrıs'taki Lefkoşa ve Girit'teki Hanya kentlerinde görülebilir.

Orta Çağ boyunca inşa edilen tahkimatlar 14. yüzyılla beraber savaş sahnesine topların gelmesiyle önemlerini kaybetmeye başlamıştır. Bu dönemde tahkimatlar daha alçak ve dayanıklı yapılar tercih edilmiş, düşman topçu ateşine dayanabilecek özellikler öne çıkartılmaya çalışılmıştır. Tahkimatlardaki mühendislik bu dönemde daha da öne çıkmış, surların doğrudan ateşe maruz kalmaması için uğraşılmıştır. Tahkimat geometrisi bu gerekçelerle değişmiştir.^[3] Özellikle Rodos'taki tahkimatlarda görülen bu anlayış hem geleneksek kale hem de her açıyı kapatan geometrilerin beninsenmesini yansıtır. Ayrıca derinlikli savunma hattı anlayışı da savunmacıların kullandığı toplar sayesinde saldırgan topçunun yaklaşması engellenmeye çalışılır. Savunma amaçlı topların uç kısmına konulduğu yıldız tipi tahkimatlar bu anlayışın yansımasını taşır.

• 
  Dubrovnik surlarının önündeki daha alçak surlar topçu ateşinden korunmak içindir
• 
  Rodos'taki surlar
• 
  Berwick-upon-Tweed tahkimatının uç noktasında topçunun bulunduğu kale
• 
  Galler'deki Beaumaris Kalesi topçu ateşinin etkisini azaltmak için yapılmış alçak surlara sahiptir
• 
  Olomouc'da yıldız şeklinde kale tahkimatı
• 
  Osijek'deki yıldız şeklinde kale tahkimatı

19. yüzyılla beraber savaş alanında kullanılmaya başlanan patlayıcı mermi ile tahkimatların bir kez daha evrim geçirmesi kaçınılmaz hale gelir. Yıldız şekilli kaleler bu yeni silaha karşı savunmasız kalmakta savunma amaçlı toplar etkisiz hale getirilebilmekteydi. Tahkimat önündeki hendek gibi engeller de kolaylıkla etkisiz hale getirilebilmekteydi. Askerî mühendisler bu yeni durum karşısında hendekleri daha derin hale getirip, doğal kayalık bölgeleri tercih etmeye başladırlar. Poligon şeklinde tahkimat olarak adlandırılan bu tür tahkimatlarda kalenin yüksekliği oldukça azaltılmış, çoğunluğu yerin altına alınmıştır. Aşılamayacak kadar geniş ancak düşman için hedef olamayacak kadar dar olan hendek içinden de saldırmak için uygun mazgallar bulunmaktaydı. Topçu ateşi için ise ilk kazamatlar bu dönemde yapılmıştır.

Bu dönemde teknolojik ve mühendislik uygulamaları yaşansa da sömürge savaşlarında çoğunlukla Avrupa orduları geleneksel kaleleri yerli halkların saldırılarından korunmak için kullanagelmiştir.

20. yüzyılla beraber çelik ve beton tahkimatlar yaygınlaşsa da I. Dünya Savaşı ile birlikte modern savaş teknolojisindeki gelişmeler bu tahkimatları korunmasız hale getirmiştir. Modern savaşlarda ancak yerin altındaki sığınak türü tahkimatların bir dereceye kadar korunma sağladığı kabul edilmektedir. Eski çağlara ait çok sayıda tahkimat günümüzde tahrip edilmiş olsa da azımsanmayacak sayıda tahkimat yapı turistik amaçlarla korunmaktadır.

Kalıcı tahkimatların günümüzde atıl olarak kalmasının öne çıkan bazı sebepleri vardır. Topçu, roket ve savaş uçaklarının silahlarının hız, güç ve kabiliyetinin artışı sonucunda artık neredeyse her türlü hedef yeterince şiddetli bir saldırı sonucu tahrip edilebilmektedir. II. Dünya Savaşı ile birlikte özel olarak sığınaklara karşı silahlar özelleşerek gelişmiştir. 1950'li yıllarla beraber gündeme gerçek bir tehdit olarak gelen nükleer silahlar kentleri tamamen ortadan kaldırabilecek güce ulaşmıştır. Bu silahlar sivil amaçlı sığınakların inşasına yol açmıştır.

Kalıcı tahkimatların artık geçerliliğini yitirmesinin bir başka sebebiyse II. Dünya Savaşıyla beraber muharip kuvvetlerin son derece hareketli olabilmesidir. Güçlü savunma hatları saldıran kuvvet tarafından belirli bir noktaya yoğunlaşılarak delindiğinde tüm savunma hattı aşılmış olduğu görülmüştür.^[4]

Bu sebeplerden dolayı günümüzde derinliğine savunma hatları oluşturacak şekilde tahkimat inşa edilmektedir. Geçici olduğu kabul edilen bu savunma taktiği sayesinde eğer hat geçilirse savunma geride yeniden kurulabilecektir. Savunulan bölgedeki arazi yapısı ve savunmanın o bölgedeki gücü uygulanacak stratejiyi belirlemektedir. Saldırıda olduğu gibi savunma birlikleri de hareketli olmakta, özellikle zırhlı birlikler bu şekilde kullanılmaktadır. Bu tarz savunmada savunma hattı ne kadar zayıf olsa da geride yedekte bekleyen hareketli savunma birlikleri olası geçiş bölgelerine kaydırılabilmektedir.^[5] Savunulan bölgenin yapısı ilerlemeye uygunsa savunmanın saldırının harekâtına cevap vermesini güçlendirebilmektedir.^[6]

II. Dünya Savaşı'nın ardından geliştirilen dünya üzerindeki herhangi bir hedefi vurabilecek kabiliyetteki kıtalararası balistik füzelerin ortaya çıkmasıyla birlikte savunma hızı çok önemli bir belirleyen olarak ortaya çıkmıştır. Füzeler, savaş uçakları, uçak gemileri, denizaltılar ve erken uyarı sistemleri hem saldırı hem de savunma için çok önemli hale geldi.^[7] Kara harekâtına karşı döşenen mayınlar da savunma tahkimatı değerlendirilebilmektedir.

Günümüzde saldırganların teknolojik silah kabiliyetinin düşük olduğu durumlarda eskiden kullanılan tahkimatlar kullanılabilmektedir. 19. yüzyıla ait kum torbası, kerpiç duvarlar gibi tahkimatlar günümüzde Afganistan Savaşı'nda ABD Silahlı Kuvvetleri tarafından kullanılmaktadır.

Nadiren de olsa askerî üsler ve tahkimatlar askerî hapishane olarak kullanılabilmektedir.^[8]

• 
  Klis Kalesi
• 
  İtalya'nın kuzeyindeki Vallo Alpino tahkimatı
• 
  Krak des Chevaliers
• 
  Vidin'deki Baba Vida Kalesi
• 
  Miken başkentindeki Aslanlı Kapı
• 
  Çin Seddi
• 
  Rumeli Hisarı
• 
  Brest Kalesi
• 
  Majino Hattı
• 
  Atlantik Duvarı
• 
  Kazıklı duvar
• 
  Siegfried Hattı'ndaki tank engelleri
• 
  İngiltere'de II. Dünya Savaşı'nda kıyıları korumak için yapılan Maunsell Kaleleri
• 
  Hindistan'da kale kapılarının filler tarafından yıkılmasını engelleyen tahkimat
• 
  Kalelerin tarihsel evrimini içeren resim
• 
  Rusya'da görülen şato tarzı kremline örnek Novgorod Kremlini
• 
  II. Dünya Savaşı sırasında Nazilerce kullanılan uçaksavar kulesi
• 
  Somme Muharebesi'nde bir mevzi

Wikimedia Commons'ta Tahkimat ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Kale
• Sur

• askerî mimari ile ilgili internet sitesi7 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce) 3 Ağustos 2012 tarihinde erişilmiştir