Nothing Special   »   [go: up one dir, main page]
İçeriğe atla

Felsefe

Bağlantıları değiştir
Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Filozofi sayfasından yönlendirildi)
Ünlü Antik Yunan filozofların bir arada resmedildiği Atina Okulu isimli fresk (Rafaello, 1509-1511)
Doğu Asya felsefesinin üç büyük figürünün; Buda, Konfüçyüs ve Laozi'nin bir arada resmedildiği sirke tadanlar temalı eser (Kanō Isen'in, 1802-1816)
Felsefe
üzerine bir seri
Soldan sağa: Platon, Kant, Nietzsche, Buda, Konfüçyüs, İbn-i RüşdPlatonKantNietzscheBudaKonfüçyüsİbn-i Rüşd
Soldan sağa: Platon, Kant, Nietzsche, Buda, Konfüçyüs, İbn-i Rüşd

Dallar
Geleneksel

...felsefesi

Dönemler
Gelenekler

Bölgelere göre gelenekler

Literatür
Filozoflar
Listeler

Felsefe veya düşünbilim; varlık, bilgi, değerler, gerçek, doğruluk, zihin ve dil gibi konularla ilgili soyut, genel ve temel problemlere ilişkin yapılan sistematik çalışmalardır.[1][2] Felsefe ile uğraşan kişilere filozof denir.

Felsefe sorular bakımından evrensel, cevaplar bakımından ise öznel olan; kesinliği bulunmayan, bireysel ve toplumsal birçok işleve sahip, sistemli, tutarlı ve refleksif bir uğraşlar bütünüdür.

Tarihe bakıldığında felsefenin; fizik, psikoloji, dilbilim gibi günümüzde kendinden ayrı olarak ele alınan çoğu disiplini kapsadığı görülebilir. Örneğin, Newton'ın günümüzde fizik kitabı olarak sınıflandırılan 1687 tarihli eserinin ismi, Doğa Felsefesinin Matematiksel İlkeleri'dir; fakat 19. yüzyılda araştırma üniversitelerinin büyümesi ve uzmanlaşmanın artmasıyla birlikte, öncesinde geleneksel olarak felsefenin birer parçası olan tüm bu araştırma alanları, felsefeden koparak ayrı birer akademik disiplin haline gelmiştir.

Günümüzde akademik felsefesinin ana dalları arasında; varlığın ve gerçekliğin doğasını en temel seviyede inceleyen metafizik, bilginin ve inancın doğasını inceleyen epistemoloji, ahlakı inceleyen etik ve doğru akıl yürütmenin kurallarını inceleyen mantık bulunur. Felsefenin diğer başlıca alt dallarına; bilim felsefesi, din felsefesi, dil felsefesi, estetik, siyaset felsefesi ve zihin felsefesi örnek gösterilebilir.

Etimolojisi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Felsefe sözcüğü Türkçeye; Arapça "Rumi bilgelik geleneği" anlamına gelen falsafa (فلسفة) sözcüğünden geçmiştir. Arapçaya ise Eski Yunancadaki "bilgelik sevgisi" anlamına gelen philosophía (φίλος, phílos: "sevmek"; ve σοφία, sophía: "bilgelik") sözcüğünden geçmiştir. Bu sözcük ise Eski Yunanca "bilgeliği seven" anlamına gelen philósophos (φίλος, phílos: "sevmek"; ve σοφός, sophós: "bilge") sözcüğünden türemiştir.[3] Philosophía sözcüğünü "hikmet arayışı" olarak çeviren kaynaklar da bulunmaktadır.[4]

Kendine filozof diyen ilk kişinin Pisagor (MÖ y. 570 - y. 495) olduğu kabul edilmektedir.[5][6] Bu bilginin kaynağı, Herakleides Pontikos'tur.[7] Herakleides Pontikos'un güvenilir bir kaynak olmadığını,[8] filozof sözcüğünü ilk kullanan kişinin Efesli Herakleitos olduğunu öne sürenler de bulunmaktadır.[8][9]

Tarihçe

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Felsefe tarihi

Tarihteki çoğu okuryazar toplum, "nasıl iyi bir yaşam sürebilirim?", "gerçeklik nedir?", "nasıl doğruyu bilebilirim?" gibi, felsefenin konusu dâhilinde olan pek çok sorunun arayışı içinde olmuştur. Bu durum farklı coğrafyalarda felsefenin ortaya çıkmasına neden olmuş, bir dünya felsefe tarihinden söz edilmesini olanaklı kılmıştır.

Batı felsefesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Batı felsefesi

Batı felsefesi, Batı dünyasındaki felsefe geleneğidir. Tarihi MÖ 6. yüzyılda Milet'te yaşamış Thales'e kadar uzanır. Batı felsefesi tarihi; Yunan-Roma kültürünün hakim olduğu Antik Çağ felsefesi, Hristiyanlığın hakim olduğu Orta Çağ felsefesi ve Modern felsefe şeklinde kabaca üç döneme ayrılabilir.

Antik Çağ felsefesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Antik Yunan felsefesinin ana figürlerinden biri olan Sokrates, "kentin tanrılarına inanmaması ve gençlerin ahlakını bozması" suçlamalarıyla, baldıran zehri içirilerek ölüme mahkûm edilmiştir. (Sokrates'in Ölümü, Jacques-Louis David, 1787)

Antik Çağ felsefesi, MÖ 6. yüzyılda "her şeyin ilkesi nedir" sorusuna cevap arayan Miletli Thales ile başlamıştır.[10] Thales'ten sonra; Anaksimandros, Anaksimenes, Heraklitos, Parmenides ve Empedokles gibi birçok filozof, aynı Thales gibi, varlığa ve doğaya ilişkin sorular sormuşlardır. Felsefede bu dönem, Sokrates öncesi felsefe olarak anılır.

Sokrates ile birlikte Batı felsefesi, etik ile tanışmıştır. Hiçbir yazılı eser kaleme almayan ve sokak, pazar gibi halka açık yerlerde sıradan insanlarla felsefi tartışmalar yapmaktan hoşlanan Sokrates, başta öğrencisi Platon olmak üzere, Batı filozoflarını derinden etkilemiştir. Sokrates'in bazı öğrencileri; Kinizm, Kirene ve Megara gibi felsefe okulları kurmuşlardır. Felsefede bu dönem, Klasik Yunan felsefesi olarak anılır.

Sokrates ve Platon ile birlikte Antik Çağ felsefesinin üç büyük figüründen bir diğeri olan Aristoteles'in öğrencisi Büyük İskender'in, yaptığı fetihler sonucu arkasında büyük bir imparatorluk bırakarak ölmesiyle, Helenistik dönem başlamıştır. Bu dönemde Stoacılık, Epikürcülük ve Pyrrhonculuk gibi felsefe okulları kurulmuştur.

Roma döneminde, Cicero ve Seneca gibi filozofları içinde barındıran Roma felsefesi başlamıştır. Boethius'un ölümüyle birlikte Antik Çağ felsefesinin son bulduğunu düşünülür.[11][12]

Orta Çağ felsefesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Orta Çağ felsefesi, Batı Roma İmparatorluğu'nun yıkılışı sonucu başlayan Orta Çağ döneminde yapılan felsefedir. Yahudi-Hristiyan teolojisi ve Yunan-Roma düşüncesinin etkileri vardır. Bu dönemde tartışılan konular arasında; Tanrı'nın varlığı, iman ve aklın doğası, kötülük problemi ve tümeller problemi bulunur. Skolastisizm gibi felsefe okulları bu dönemde ortaya çıkmıştır. Başlıca Orta Çağ filozofları arasında; Augustinus, Thomas Aquinas, Boethius, Anselmus ve Roger Bacon vardır. Rönesans döneminde, hümanizm odak merkezi haline gelmiştir.

Modern felsefe

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Modern felsefe
Immanuel Kant (1724-1804), modern felsefedeki en etkili filozoflardan birisidir.

Erken modern felsefe, 17. yüzyılda Thomas Hobbes ve René Descartes gibi filozoflarla başlamıştır.[13] Doğa bilimlerinin yükselişini takiben, modern filozoflar bilgi için seküler ve rasyonel bir temel geliştirmekle ilgilenmiş; din, skolastik düşünce ve Kilise gibi geleneksel otorite yapılarından uzaklaşmıştır. Başlıca modern filozoflar arasında; Spinoza, Leibniz, Locke, Berkeley, Hume ve Kant bulunur.

19. yüzyıl felsefesi veya geç modern felsefe, 18. yüzyıldaki "Aydınlanma" olarak adlandırılan hareketten fazlasıyla etkilenmiştir. 19. yüzyılda yaşamış önemli filozoflar arasında; Alman idealizminde önemli bir yeri olan Hegel, varoluşçuluğun temellerini atan Kierkegaard, ünlü bir Hristiyanlık karşıtı olan Nietzsche, faydacılığın savunucusu olan John Stuart Mill, bilimsel sosyalizmin kurucusu Karl Marx ve bir başka faydacılık savunucusu olan William James bulunur.

20. yüzyılda felsefede; analitik felsefe ve kıta felsefesi şeklinde bir ayrım gerçekleşmiş; fenomenoloji, varoluşçuluk ve mantıksal pozitivizm gibi pek çok felsefi gelenek ortaya çıkmıştır (bkz. Çağdaş felsefe).

Orta Doğu felsefesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Orta Doğu felsefesi

İslam felsefesi dışında

[değiştir | kaynağı değiştir]
Geleneksel olarak Vezir Ptahhotep'e (y. MÖ 2375 – y. MÖ 2350) atfedilen, Ptahhotep'in Özdeyişleri isimli eserden bir sayfa.

Bereketli Hilal'de, bilgelerin deneyim ve öğütlerini paylaştığı; hikâyeler ve atasözleri yoluyla insanlara ahlaklı davranış, pratik yaşam ve erdem konusunda tavsiyeler vermeye çalıştığı bilgelik edebiyatı diye bir tür vardı. Antik Mısır felsefesini anlamamızın merkezinde yer alan bu türe ait metinler, Antik Mısır'da sebayt ("öğretiler") olarak biliniyordu. Bu metinlerin en bilineni Ptahhotep'in Özdeyişleri'dir.[14]

Asurolog Marc Van de Mieroop'a göre; Babil felsefesi, bilgiye benzersiz bir şekilde yaklaşan ve yazım, sözlükbilim, kehanet ve hukuk merkezli son derece gelişmiş bir düşünce sistemiydi.[15] Aynı zamanda Sümerce ve Akadca'ya dayanan çok dilli bir entelektüel kültürdü.[16]

İslam öncesi İran felsefesi; tek tanrıcılığın ve iyi-kötü ikiliğinin ilk destekçilerinden biri olan Zerdüşt ile başlamıştır. Zerdüşt; İran'da Maniheizm, Mazdekizm ve Zurvanizm gibi düşüncelerin gelişmesinde etkili olmuştur.

Yahudi felsefesi ve Hristiyan felsefesi; hem Orta Doğu'da hem de Avrupa'da gelişen felsefi geleneklerdir. Her ikisi de Tanah gibi belirli erken dönem Yahudi metinlerini temel alan ve tek tanrı inancını paylaşan geleneklerdir. Geç dönem Yahudi felsefesi, Batı düşüncesinin etkisi altına girmiş ve içerisinden; Haskala (Yahudi Aydınlanması), Yahudi varoluşçuluğu ve Reform Yahudiliği gibi hareketler ortaya çıkarmıştır.

Bahâîlik'in kurucusu Bahâullah'ın oğlu ve halefi Abdülbahâ, Bahâî felsefesini açıklayan Bazı Sorulara Cevaplar isminde bir eser kaleme almıştır.[17]

İslam felsefesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: İslam felsefesi
13. yüzyıldan kalma bir Arapça el yazmasında bulunan, öğrencileriyle tartışan Sokrates tasviri

İslam felsefesi, İslam medeniyetindeki felsefe geleneğidir.[18] İslam dininden ve Yunan, Hint[19] ve İran[20] felsefelerinden etkilenmiştir. Gelişiminde Yunanca-Arapça tercüme hareketi etkili olmuştur.[21][22] İslam felsefesiyle sadece Müslüman filozoflar değil, İslam medeniyetinde yaşamış İbn Meymûn gibi Yahudi, Huneyn bin İshak gibi Hristiyan, İbnü'r Râvendî gibi ateist filozoflar da ilgilenmiştir. Bu yüzden kimi felsefe tarihçileri İslam felsefesi terimi yerine, Arapça yazan tüm filozofları kapsayan "Arapça felsefe" veya "Arap felsefesi" terimlerini kullanmayı tercih etmektedir.[23]

Erken dönem İslam felsefesinin, İslam teolojisine odaklanan kelâm ve Yeni Platonculuk ve Aristotelesçilik yorumlarına dayanan falsafa olmak üzere iki ana dalı vardır. Aristoteles'in eserleri; Kindî, İbn Sina ve İbn Rüşd gibi filozofları derinden etkilemiştir. Gazzâlî gibi bazı filozoflar, Aristotelesçi İslam filozoflarının yöntemlerini fazlasıyla eleştirmiş, metafiziksel görüşlerini sapkınlık olarak değerlendirmiştir. İbn Heysem ve Bîrûnî gibi birçok İslam düşünürü; aynı zamanda bilimsel yöntem, deneysel tıp ve optik gibi alanlara katkılar yapmışlardır.

İslam felsefesi, özellikle İbn Rüşd'ün Aristoteles üzerine olan yorumları başta olmak üzere,[24][25] Batı dünyasındaki entelektüel gelişimleri fazlasıyla etkilemiştir.[26][27] İslam felsefesinin zirve dönemini yaşadığı Altın Çağ'ın, geleneksel olarak 13. yüzyılda Bağdat'ın yağmalanması ile sona erdiği kabul edilmektedir.[28][29] Bununla birlikte Altın Çağ'dan sonra, aşkın teosofi gibi yeni felsefe akımları geliştirilmeye devam edilmiştir.

19. ve 20. yüzyıllarda Arap dünyasında, çağdaş İslam felsefesini büyük ölçüde etkileyen, Arap rönesansı olarak da bilinen Nahda (kelime anlamı olarak "Uyanış") hareketi gerçekleşmiştir.[30]

Doğu felsefesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Doğu felsefesi

Hint felsefesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Hint felsefesi
8. yüzyılda yaşamış Adi Şankara, üzerine en çok çalışma yapılan Hint filozoflardan biridir.[31][32]

Hint felsefesi (Sanskrit dilinde: darśana, "bakış açısı", "perspektif"),[33] Hint altkıtasında ortaya çıkmış felsefi geleneklerin ismidir. Hint felsefesinin başlangıcı antik zamanlara dayanır. Hint felsefesinde geliştirilmiş bazı önemli kavramlara; dharma, karma, pramāṇa, dukkha, saṃsāra ve mokşa örnek olarak verilebilir. Bunun gibi kavramlar; bazı Hint felsefe gelenekleri tarafından kabul edilirken, bazıları tarafından ise reddedilir. Günümüze ulaşan en eski Hint felsefesi metinleri, Geç Veda Dönemi'ne (MÖ 1000–500) ait, Brahmanizmin görüşlerini aktaran Upanişadlardır.

Hindular genellikle Hint felsefe geleneklerini, Vedaların otoritesini ve onların ileri sürdüğü brahman ve ātman teorilerini kabul edip etmemelerine bağlı olarak, ortodoks (āstika) ve heterodoks (nāstika) şeklinde ikiye ayırmışlardır.

"Ortodoks" gelenekler aynı zamanda "Hindu" gelenekler olarak da bilinir. Ortodoks gelenekler arasında; Sānkhya, Yoga, Nyāya, Vaiśeṣika, Mimāmsā ve Vedānta gelenekleri vardır.

Pāśupata, Şaiva Siddhanta ve Keşmir Şivacılığı gibi Şaivizm gelenekleri; Hindu gelenekler olarak kabul edilmelerine rağmen; Tantra gibi metinleri kutsal saydıkları için, mutlak ortodoks olarak kabul edilmezler.

Heteredoks gelenekler, ortodoks geleneklerin zıttı olarak adlandırılan geleneklerdir, fakat heterodoks gelenekler kendilerini bu şekilde adlandırmazlar. Heteredoks gelenekler arasında; Jainizm, Budizm, Cārvāka ve Ājīvika gelenekleri vardır.

Jain felsefesi; Budizm ile birlikte günümüze kadar hayatta kalmış heterodoks iki gelenekten biridir. Jain filozofları, genellikle kalıcı bir ruh (jiva) kavramını, varlığın özünü oluşturan beş ezeli ve ebedi kategoriden (astikaya) biri olarak kabul eder. Bu kategorilerden diğer dördünü; dhárma, adharma, ākāśa ve pudgala kavramları oluşturur. Jain filozofları, tüm varoluşun döngüsel, ebedi ve yaratılmamış olduğunu kabul eder.[34][35] Jain felsefesinde geliştirilmiş bir diğer önemli kavramlar; Jain karma teorisi, ahiṃsā olarak bilinen şiddetsizlik doktrini ve anēkāntavāda olarak bilinen "çok yönlülük" teorisidir. Tattvārthasūtra ismindeki metin, Jain felsefesinin bilinen en eski, en kapsamlı ve güvenilir derlemesidir.[36][37]

Budist felsefe

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Budist felsefe

Budist felsefe, Buda'nın öğretilerine dayanan felsefedir. Bu öğretiler erken budist metinler tarafından muhafaza edilmiştir. Budist felsefe, Hindistan'ın Magadha bölgesinde ortaya çıkmış ve daha sonra Doğu Asya, Tibet, Orta Asya ve Güneydoğu Asya gibi komşu coğrafi bölgelere yayılmıştır.

Uzak Doğu felsefesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Afrika felsefesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Afrika felsefesi

Afrika felsefesi, Afrikalı insanlar tarafından yapılan; Afrika dünya görüşlerini, fikirlerini ve temalarını sunan veya Afrika felsefesi yöntemleri kullanılarak yapılan felsefedir. Modern Afrikalı filozoflar, Afrika felsefesinin ne olduğunu, onun karakteristik özelliklerinin neler olduğunu ve Afrikalı olmanın ne anlama geldiğine cevap bulmak için etnofelsefe ile ilgilenmişlerdir.[38]

Afrika felsefesinde ortaya atılan fikirlere; Ujamaa, Bantuların 'Güç' fikri, Négritude, Pan-Afrikanizm ve Ubuntu örnek olarak verilebilir. Çağdaş Afrika felsefesinde meydana gelen önemli olaylar arasında; felsefede profesyonelleşmenin yaşanmasıyla birlikte Afrika felsefesinin ayrı bir akademik disiplin haline gelmesi ve Afroamerikalılar tarafından geliştirilen siyahi varoluşçuluğu vardır. Bazı modern Afrikalı filozoflar; Marksizm, Afroamerikan edebiyatı, eleştirel teori, eleştirel ırk teorisi, postkolonyalizm ve feminizm gibi Batı kökenli akımlardan etkilenmiştir.

Amerika yerlileri felsefesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Amerika yerlileri felsefesi
Mendoza el yazması'nda bulunan, yıldızları gözlemleyen bir Aztek filozof'un (tlamatini) tasviri.

Amerika yerlileri felsefesi; Amerika yerlileri tarafından yapılan ve Amerika'nın çeşitli bölgelerine, kültürlerine göre farklılıklar gösteren felsefedir.

Mezoamerika'daki Aztek felsefesi, tlamatini ('bir şey bilen kişi') denilen[39] Aztek filozoflar tarafından geliştirilmiştir. Başlıca Aztek filozoflara; Nezahualcoyotl, Aquiauhtzin, Xayacamach, Tochihuitzin coyolchiuhqui ve Cuauhtencoztli örnek verilebilir.[40][41] Bu filozoflar aynı zamanda bir şairdir ve aslen Nahuatl dilindeki eserlerinin bir kısmı, çeşitli Aztek el yazmaları tarafından muhafaza edilmiş, günümüze kadar ulaşmıştır.[40][41]

Bir başka Amerikalı medeniyet olan İnkalar; amawtakuna veya amautas olarak bilinen, filozof ve alimlerden oluşan bir seçkin sınıfa sahipti. Bu kişiler, İnka eğitim sisteminde; felsefe, teoloji, astronomi, şiir, hukuk, müzik, etik ve tarih gibi alanlarda ders veren öğretmenlerden oluşuyordu.[42][43] Genç İnka soyluları, Cusco'da bulunan Yacha-huasi okulununda bu öğretmenler tarafından eğitiliyor ve quipu sanatını öğreniyorlardı.[42]

Felsefe tarihinde kadın filozoflar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Farklı dönemlerde yaşamış dört kadın filozof. Sol üstten saat yönünde: Kireneli Arete, Héloïse, Mary Wollstonecraft ve Patricia Churchland

Felsefe tarihindeki filozofların çoğunluğu erkektir. Kimileri, tarih boyunca kadın ve erkeklerin eşit şartlara sahip olmaması yüzünden böyle olduğunu öne sürmektedir.[44]

19. yüzyılın başlarında; Birleşik Krallık ve ABD'deki bazı üniversiteler, karma eğitime geçiş yapmış ve daha fazla kadın akademisyenin yetişmesine olanak sağlamıştır. Bununla birlikte, ABD Eğitim Bakanlığı'nın 1990'lardaki raporları; çok az kadının felsefe bölümünü tercih ettiğini ve kadın akademisyenlerin felsefe fakültelerindeki oranının %17 ila %30 olduğunu söylemektedir.[45]

Felsefe tarihinde ilerleme

[değiştir | kaynağı değiştir]

Antik Çağ'da ortaya atılan pek çok felsefi problem, günümüz filozofları tarafından hâlâ tartışılmaktadır. Akademik felsefe veritabanı PhilPapers'ın profesyonel filozoflar arasında yaptığı 2020 tarihli anket sonuçlarına göre; 1784 filozofun %3.8'i felsefe tarihinde hiçbir ilerleme olmadığını, %46.6'sı az ilerleme olduğunu ve %41.7'si çok ilerleme olduğunu düşünmektedir. Ankete katılan filozofların %8.4'ü ise farklı yönde görüş belirtmiştir.[46]

Dalları

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bilim felsefesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Bilim felsefesi

Bilim felsefesi, bilim ile ilgili felsefi problemleri inceleyen felsefe dalıdır. Bilimin temelleri ve yöntemi gibi problemleri ele alan genel bilim felsefesi; fizik felsefesi, tarih felsefesi gibi spesifik bilim dallarının açığa çıkardığı problemleri ele alan özel bilim felsefesi olmak üzere iki ana daldan oluşur.

Dil felsefesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Dil felsefesi

Dil felsefesi; dilin doğası, kökeni ve kullanımı inceleyen felsefe dalıdır.

Din felsefesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Din felsefesi

Din felsefesi; din, tanrı gibi kavramların; tanrının varlığı lehine ve aleyhine olan argümanların ve dinî bir inanca sahip olmanın akılcı olup olmadığı gibi din ile ilgili felsefi problemlerin incelendiği felsefe dalıdır.

Epistemoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Epistemoloji

Epistemoloji, bilgi felsefesi veya bilgi teorisi; bilgiyi inceleyen felsefe dalıdır.[47] Epistemologlar doğru bilginin imkanı, kaynakları, sınırları ve ölçütünü araştırır ve aynı zamanda hakikat, inanç, gerekçelendirme gibi kavramların doğasını incelerler.[48]

Estetik

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Estetik

Estetik; sanatın, güzelliğin ve zevkin doğasını inceleyen felsefe dalıdır. Estetik, kendinin bir alt dalı olan sanat felsefesi adıyla da bilinir.

Etik

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Etik

Etik veya ahlak felsefesi, ahlakı inceleyen felsefe dalıdır. Ahlakın doğasını inceleyen metaetik, eylemlerin hangi kıstasa göre ahlaklı olup olmayacağını inceleyen normatif etik ve kürtaj, idam, ötanazi gibi spesifik somut eylemlerin ahlaklı olup olmadığını inceleyen pratik etik olmak üzere üç ana daldan oluşur.[49]

Mantık

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Mantık

Mantık, doğru akıl yürütmenin kurallarını inceleyen felsefe dalıdır.

Metafelsefe

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Metafelsefe

Metafelsefe veya felsefenin felsefesi, felsefenin doğasına ilişkin yapılan araştırmadır.[50] Metafelsefede; "felsefe nedir", "felsefenin amacı ne olmalıdır" ve "felsefe nasıl yapılmalıdır" gibi sorulara yanıt aranır.[51] Çoğu felsefe dalının; metaepistemoloji, metaestetik, metaetik ve metametafizik gibi kendi metafelsefe alt dalı vardır.[52] Metafelsefe teriminin doğuşu 20. yüzyıla dayansa da; konu edindiği sorular felsefenin kendi kadar eskidir, kökeni Antik Yunan ve Nyaya felsefesine kadar dayandırılabilir.

Metafizik

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Metafizik

Metafizik, varlığın ve gerçekliğin doğasını en temel seviyede inceleyen felsefe dalıdır. Metafizikçiler; varlık, zaman, nedensellik, gerçeklik, nesneler ve nitelikler gibi kavramları incelerler.

Siyaset felsefesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Siyaset felsefesi

Siyaset felsefesi; hükümet ve bireyler arasındaki ilişkinin; devlet, özgürlük, adalet, mülkiyet, hak ve hukuk gibi kavramlar gibi siyaset ile ilgili temel felsefi problemlerin incelendiği felsefe dalıdır.

Zihin felsefesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Zihin felsefesi

Zihin felsefesi, zihnin doğasını ve bedenle ilişkisini inceleyen felsefe dalıdır. Bilim ile en iç içe olan felsefe dallarından biridir ve bilişsel bilim ile yakından ilgilidir.

Profesyonel felsefe

[değiştir | kaynağı değiştir]
Jeolog Celâl Şengör, bilim yapmak için felsefe bilmenin önemli olduğunu söylemiştir.[53]

Günümüzde felsefe bölümünden mezun olan kişiler genellikle üniversitelerde ders veren, araştırmalar yapan ve yayımlayan profesyonel filozof olurlar;[54] fakat felsefe bölümünden mezun olup; hukuk, gazetecilik, din, bilim, siyaset, işletme veya çeşitli sanat dalları gibi felsefe dışındaki alanlarda işler yapan kişiler de vardır.[55][56] Rock müzisyeni Harun Tekin,[57] komedyen Ricky Gervais, Papa II. Ioannes Paulus, yönetmen Terrence Malick, Eski Türkiye Milli Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel, Vikipedi'nin kurucularından Larry Sanger bu kişilere örnek verilebilir.[58][59]

Günümüzde felsefeye dikkate değer katkılar yapmış filozoflara, ilk kez 2016 yılında verilmeye başlanan bir milyon dolar değerindeki Berggruen Ödülü başta olmak üzere,[60] birçok ödül verilmektedir. Bazı filozoflar, günümüzde felsefenin çoğunlukla profesyonel filozoflar tarafından yapılır hale gelmesinin ve halkla arasında bu denli mesafe olmasının; felsefeyi köklerinden uzaklaştırdığını, felsefenin kendine zarar verdiğini iddia etmiştir.[61]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Jenny Teichmann and Katherine C. Evans, Philosophy: A Beginner's Guide (Blackwell Publishing, 1999), p. 1: "Philosophy is a study of problems which are ultimate, abstract and very general. These problems are concerned with the nature of existence, knowledge, morality, reason and human purpose."
  2. ^ A.C. Grayling, Philosophy 1: A Guide through the Subject (Oxford University Press, 1998), p. 1: "The aim of philosophical inquiry is to gain insight into questions about knowledge, truth, reason, reality, meaning, mind, and value."
  3. ^ Sevan Nişanyan. felsefe. Nişanyan Sözlük. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2022. 
  4. ^ Cevizci, Ahmet (Şubat 1999). Felsefe Sözlüğü (3 bas.). İstanbul: Paradigma Yayınları. s. 332. 
  5. ^ Kenny, Anthony (Nisan 2017). Antik Felsefe. Batı Felsefesinin Yeni Tarihi (1 bas.). İstanbul: Küre Yayınları. s. 31. ISBN 9786059125604. 
  6. ^ Kaya, Mahmut (1995). Felsefe. 12. İstanbul: TDV İslâm Ansiklopedisi. ss. 319-330. 19 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2022. 
  7. ^ Diogenes Laertios (Şubat 2003). Ünlü Filozofların Yaşamları ve Öğretileri (1 bas.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. s. 16. ISBN 9789750805356. 
  8. ^ a b Akarsu, Bedia (1998). Felsefe Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İnkılâp. s. 80. ISBN 9751000238. 
  9. ^ Hançerlioğlu, Orhan (Mart 2018). Felsefe Sözlüğü (24 bas.). İstanbul: Remzi Kitabevi. s. 112. ISBN 9789751400895. 
  10. ^ Ahmet Arslan (Haziran 2006). İlkçağ Felsefe Tarihi 1: Sokrates Öncesi Yunan Felsefesi (1 bas.). İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. s. 85. ISBN 9756176601. 7 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2022. Yunan felsefesi Milet Okulu'yla başlar. Milet Okulu'nun ilk temsilcisi olarak ise Aristoteles tarafından Thales zikredilir. 
  11. ^ Ahmet Arslan (Ekim 2010). İlkçağ Felsefe Tarihi 5: Plotinos, Yeni Platonculuk ve Erken Dönem Hristiyan Felsefesi (1 bas.). s. 477. 16 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2022. Boethius'un ölümüyle Bizans imparatoru Jüstinyen'in Atina'daki tüm Yunan pagan felsefe okullarını kapatması arasında sadece dört yıl vardır. Böylece onun ölümü bir anlamda antik felsefenin kısa bir süre sonra tümüyle ortadan kalkışını haber vermektedir. 
  12. ^ XVI. Benedictus (12 Mart 2008). "General Audince". 9 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2022. For this very reason Boethius was described as the last representative of ancient Roman culture and the first of the Medieval intellectuals. 
  13. ^ Collinson, Diane. Fifty Major Philosophers, A Reference Guide. s. 125. 
  14. ^ Lichtheim, Miriam. "Ancient Egyptian Literature, Volume II: The New Kingdom", pp. 61 ff. University of California Press, 1976, ISBN 0-520-03615-8
  15. ^ Philosophy before the Greeks. The Pursuit of Truth in Ancient Babylonia (2015), pp. vii-viii, 187-188. Princeton University Press. ISBN 978-0691157184
  16. ^ Philosophy before the Greeks. The Pursuit of Truth in Ancient Babylonia (2015), p. 218. Princeton University Press. ISBN 978-0691157184
  17. ^ Kluge, Ian (2009). Some Answered Questions: A Philosophical Perspective 16 Mart 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., in Lights of Irfan, Volume 10.
  18. ^ Roy Jackson (6 Şubat 2014). What is Islamic Philosophy? (İngilizce). Routledge. ISBN 9780415632034. 7 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2022. 
  19. ^ Emel Sünter (Nisan 2019). "Hint Düşüncesi ve Hint Düşüncesinin İslam Düşüncesine Etkisi Üzerine". Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 11 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2022. 
  20. ^ Fatma Zehra Pattabanoğlu (2018). "Türk-İslâm Felsefesinde İran-Sâsânî Düşüncesinin Etkisi". Mardin Artuklu Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi. 11 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2022. 
  21. ^ Cristina D’Ancona (23 Şubat 2009). "Greek Sources in Arabic and Islamic Philosophy". Stanford Felsefe Ansiklopedisi. 13 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2022. However, most scholars frequently side with the opinion that what gave rise to the intellectual tradition of falsafa was the so-called movement of translation from Greek. 
  22. ^ Gutas, Dimitri (1998). Greek Thought, Arabic Culture: The Graeco-Arabic Translation Movement in Baghdad and Early Abbasid Society (2nd-4th/8th-10th centuries). Routledge. pp. 1–26.
  23. ^ Mahmut Meçin (2021). "İslâm Felsefesini Tanımlama Yaklaşımları Üzerine". İlahiyat Tetkikleri Dergisi. 11 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2022. 
  24. ^ Macit Fahri (2001). Averroes (Ibn Rushd) His Life, Works and Influence. Oneworld Publications. s. 131. ISBN 978-1-85168-269-0. 
  25. ^ Bekir Karlıağa (Mart 2014). Batı'yı Aydınlatan İslam Düşünürü İbn Rüşd. Mahya Yayıncılık. ISBN 9786055222178. 7 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2022. 
  26. ^ Dag Nikolaus Hasse (2014). "Influence of Arabic and Islamic Philosophy on the Latin West". Stanford Felsefe Ansiklopedisi. 20 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2017. 
  27. ^ Ahmet Arslan (Eylül 1999). "İslam Felsefesinin Özgünlüğü Sorunu". İslam Felsefesi Üzerine (1 bas.). Vadi Yayınları. s. 83. ISBN 9789756768006. Nihayet bu felsefenin birçok tezi ile Orta Çağ Batı Hristiyan felsefesine ve daha sonra da Yeni Çağ felsefesine büyük ölçüde etkide bulunduğu kanaatini taşıyorum. 
  28. ^ Cooper, William W.; Yue, Piyu (2008). Challenges of the Muslim world: present, future and past. Emerald Group Publishing. 978-0-444-53243-5. Retrieved 2014-04-11.
  29. ^ Islamic Radicalism and Multicultural Politics. Taylor & Francis. 1 Mart 2011. s. 9. ISBN 978-1-136-95960-8. 28 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2012. 
  30. ^ Ecehan Somuncuoğlu (Mart 2015). "On Dokuzuncu Yüzyılda Nahda Hareketi: Modern Arap Düşüncesinin Oluşumu, Kapsamı ve Sınırları". Marmara Üniversitesi Siyasal Bilimler Dergisi. 7 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2022. 
  31. ^ N.V. Isaeva (1992). Shankara and Indian Philosophy. State University of New York Press. ss. 1-5. ISBN 978-0-7914-1281-7. OCLC 24953669. 14 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2018. 
  32. ^ John Koller (2013). "Shankara". Chad Meister and Paul Copan (Ed.). Routledge Companion to Philosophy of Religion. Routledge. doi:10.4324/9780203813010. ISBN 978-1-136-69685-5. 12 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Kasım 2018. 
  33. ^ Johnson, W. J. 2009. "darśana 9 Mart 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.." Oxford Reference. From: "darśan(a) 3 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.." In A Dictionary of Hinduism, edited by W. J. Johnson. Oxford: Oxford University Press. 9780191726705. DOI:10.1093/acref/9780198610250.001.0001.
  34. ^ Hemacandra (1998). The Lives of the Jain Elders. Oxford University Press. ss. 258-60. ISBN 978-0-19-283227-6. 23 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Kasım 2018. 
  35. ^ Tiwari, Kedar Nath (1983). Comparative Religion. Motilal Banarsidass. ss. 78-83. ISBN 978-81-208-0293-3. 24 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Kasım 2018. 
  36. ^ Jaini, Padmanabh S. (1998) [1979], The Jaina Path of Purification, Motilal Banarsidass, ss. 81-83, ISBN 81-208-1578-5, 16 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 19 Kasım 2018 
  37. ^ Umāsvāti 1994 [c. 2nd – 5th century]. That Which Is: Tattvartha Sutra 6 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., translated by N. Tatia. Harper Collins. 978-0-06-068985-8. pp. xvii–xviii.
  38. ^ Janz, Bruce B. 2009. Philosophy in an African Place. Plymouth, UK: Lexington Books. pp. 74–79.
  39. ^ Portilla, Miguel León (1990). Use of "Tlamatini" in Aztec Thought and Culture: A Study of the Ancient Nahuatl Mind – Miguel León Portilla. ISBN 9780806122953. 17 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2014. 
  40. ^ a b Leonardo Esteban Figueroa Helland (2012). Indigenous Philosophy and World Politics: Cosmopolitical Contributions from across the Americas. 18 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Arizona State University.
  41. ^ a b Maffie, James. Why Care about Nezahualcoyotl? Veritism and Nahua Philosophy 18 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Philosophy of the Social Sciences, Vol. 32 No. 1, March 2002 71-91 © 2002 Sage Publications.
  42. ^ a b Yeakel, John A. Accountant-Historians of the Incas. 12 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Accounting Historians Journal Volume 10 Issue 2 Fall 1983 Article 3 1983.
  43. ^ Adames, Hector Y.; Chavez-Dueñas, Nayeli Y. (2016) Cultural Foundations and Interventions in Latino/a Mental Health: History, Theory and within Group Differences. pp. 20-21. Routledge.
  44. ^ Dilara Çolak (24 Temmuz 2020). "Neden tarihte hiç kadın filozof yok?", 226. Herkese Bilim Teknoloji. 20 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2022. 
  45. ^ "Salary, Promotion, and Tenure Status of Minority and Women Faculty in U.S. Colleges and Universities."National Center for Education Statistics, Statistical Analysis Report, March 2000; U.S. Department of Education, Office of Education Research and Improvement, Report # NCES 2000–173; 1993 National Study of Postsecondary Faculty (NSOPF:93). See also "Characteristics and Attitudes of Instructional Faculty and Staff in the Humanities." National Center For Education Statistics, E.D. Tabs, July 1997. U.S. Department of Education, Office of Education Research and Improvement, Report # NCES 97-973;1993 National Study of Postsecondary Faculty (NSOPF-93).
  46. ^ Bourget, David; Chalmers, David J. "Philosophers on Philosophy: The 2020 PhilPapers Survey". Erişim tarihi: 20 Aralık 2022. 
  47. ^ "Epistemology". Encyclopedia Britannica. 10 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2020. 
  48. ^ "Epistemology". Stanford Encyclopedia of Philosophy. 21 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2020. 
  49. ^ Talha Gülmez. "Ahlak Felsefesine Giriş: Neye Göre, Kime Göre?". Öncül Analitik Felsefe Dergisi. 20 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2022. 
  50. ^ Lazerowitz, Morris (Ocak 1970). "A note on 'metaphilosophy'" (İngilizce). 1 (1). Metaphilosophy. s. 91. 
  51. ^ Joll, Nicholas. "Metaphilosophy" (İngilizce). İnternet Felsefe Ansiklopedisi. 15 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2022. 
  52. ^ Hartman, Robert S. (1995). "Axiology as a Science". Edwards, Rem B. (Ed.). Formal Axiology and Its Critics (İngilizce). Rodopi. s. 21. ISBN 9789051839104. 21 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2022. 
  53. ^ "CELAL ŞENGÖR ANLATIYOR: Bilimde Felsefe Neden Önemlidir?". Dilozof. 14 Mart 2021. 15 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2022. 
  54. ^ "Where Can Philosophy Take Me? | Philosophy". philosophy.as.uky.edu. 10 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2016. 
  55. ^ "Why Study Philosophy? An Unofficial "Daily Nous" Affiliate". www.whystudyphilosophy.com. 29 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2016. 
  56. ^ Cropper, Carol Marie (26 Aralık 1997). "Philosophers Find the Degree Pays Off in Life And in Work". The New York Times. ISSN 0362-4331. 28 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2016. 
  57. ^ "Harun Tekin". 5 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2022. ...1996-2001 yılları arasında okulumuzun Felsefe ve Psikoloji bölümlerinde eğitim almış olmaktan çok mutluyum... 
  58. ^ Marketing, Mansfield University Department of. "Famous Philosophy Majors | Mansfield University". www.mansfield.edu. 31 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2016. 
  59. ^ Weinberg, Justin (8 Aralık 2014). "Famous Philosophy Majors Poster (updated with new link)". Daily Nous. 14 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2016. 
  60. ^ Hermann, Julia; Hopster, Jeroen; Kalf, Wouter; Klenk, Michael (16 Haziran 2020). Philosophy in the Age of Science?: Inquiries Into Philosophical Progress, Method, and Societal Relevance (İngilizce). Rowman & Littlefield. ISBN 978-1-5381-4284-4. 2 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2022. 
  61. ^ Robert Frodeman, Adam Briggle (26 Eylül 2016). Socrates Tenured: The Institutions of 21st-Century Philosophy (İngilizce). Rowman & Littlefield International. ISBN 9781783483105. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2022. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Vikipedi'nin kardeş projelerinden

hakkında daha fazla bilgi edinin
Vikisözlük'te ara Vikisözlük'te tanımlar
Commons'ta ara Commons'ta dosyalar
Vikisöz'de ara Vikisöz'de alıntılar
Vikikaynak'ta ara Vikikaynak'ta belgeler
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Felsefe&oldid=34267075" sayfasından alınmıştır