Dönüşüm terapisi

Dönüşüm terapisi^[1] (İngilizce: Conversion therapy), bireyin cinsel yönelim, cinsiyet kimliği veya cinsiyet ifadesini tıbbi veya psikolojik yöntemler kullanarak eşcinsel veya biseksüelden heteroseksüele, transtan cisgendera dönüştürmeyi amaçlayan sözdebilim uygulamalarına verilen genel isimdir.^[2] Cinsel yönelim veya kimliğin değiştirilebileceğine dair güvenilir bir kanıt yoktur ve sağlık kurumları dönüşüm terapisi uygulamalarının etkisiz ve potansiyel olarak zararlı olduğu konusunda uyarılarda bulunmuştur.^[3][4][5][6] Amerika Birleşik Devletleri ve Birleşik Krallık'taki tıp, bilim ve devlet kuruluşları, dönüşüm terapisinin geçerliliği, etkinliği ve etiği konusundaki endişelerini dile getirmişlerdir.^{[7][8][9][10][11][12]} Günümüzde birçok sağlık kuruluşu bireylerin cinsel kimlik veya yönelimlerini patolojize etmenin depresyon, anksiyete, intihar eğilimi, benlik utancı gibi ağır ruh sağlığı sorunlarına sebep olduğunu belirterek dönüşüm terapisi uygulamasına şiddetle karşı çıkmaktadır.^[13][14][15] Asya, Avrupa, Okyanusya ve Amerika'daki çeşitli devletler dönüşüm terapisine karşı yasalar çıkarmıştır. Birçok sivil toplum örgütü dönüşüm terapisi uygulamasının bir insan hakkı ihlali olduğunun altını çizmektedir.

Amerikan Psikiyatri Birliği (APA) ve aynı kısaltmalı Amerikan Psikoloji Birliği, cinsel kimlik ve yönelimi değiştirmeyi amaçlayan metotların, heteroseksüel olmayan cinsel yönelimler ve cisgender olmayan cinsel kimlikleri hastalık olarak gördüğü gerekçesi ile etik olmadığını belirtir.^{[7][16][17][18]} Dünya Psikiyatri Birliği ve Dünya Sağlık Örgütü'nün Panamerikan Sağlık Örgütü bölgesel ofisi dönüşüm terapisine karşı çıkan uluslararası kuruluşlardır.^[19][20] Dünya Sağlık Örgütü transeksüellik, biseksüellik ve eşcinselliği tedavi gerektiren hastalıklar kategorisinden çıkarmıştır.^[21][22]

Birleşmiş Milletler Genel Kurulunun İnsan Hakları Konseyi'ne 2020 yılında sunmuş olduğu bağımsız uzman raporunda dönüşüm terapisinin aşağılayıcı bir muamele olduğu ve işkence riski doğurduğu, devletlerin bu vakaları işkence ve kötü muameleyle ilgili uluslararası ve ulusal mevzuatlar ışığında değerlendirerek cezalandırması gerektiği belirtilmiştir.^[23] Avrupa Parlamentosu ise 2022 yılında verdiği brifingde seçilen Avrupa Birliği üyesi devletlerin dönüşüm terapisi uygulamasını yasaklayan ulusal ve bölgesel mevzuatlarını karşılaştırmış, Avrupa Parlamentosu'nun dönüşüm terapisi uygulamasını şiddetle kınadığını, Avrupa Birliği üyesi tüm devletleri bu uygulamayı yasaklamaya davet ettiğini ifade etmiştir.^[24]

Günümüzde dönüşüm terapisinin en önemli savunurları, köktendinci Hristiyan gruplar ve diğer dini örgütlerdir. Dönüşüm tedavisini savunan ana kuruluş, National Association for Research & Therapy of Homosexuality (NARTH) olup, laik bir kurum olmasına rağmen, genellikle dini gruplarla ortaklığı bulunmaktadır.

Türkiye bazlı Cinsel Eğitim Tedavi ve Araştırma Derneği (CETAD), eşcinselliğin tedavi edilip edilemeyeceği konusunda "Eşcinsellik bir hastalık olarak kabul edilmediği için bir tedavisi de yoktur." düşüncesini belirtmiş ve bu tedavi denemeleri için "Bu yöntemlerle eşcinsel bireylerin cinsel yönelimlerinde kalıcı değişiklik sağlandığı gösterilemediği gibi, uygulandığı kişide ruhsal ve bedensel hasara neden olabildiği saptanmıştır." ifadesinde bulunmuştur.^[25]

İstanbul Üniversitesi Çapa Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı Başkanı Prof. Dr. Şahika Yüksel 2005 yılında eşcinselliğin bir hastalık olmadığını belirtmiş ve tıp etiği açısından tedavisinin uygunsuz olduğunu söylemiştir. Tedavi çalışmaları hakkında ise "...nasıl ki heteroseksüeller kendi cinslerine ilgi duymaya zorlanamazsa, eşcinseller de karşı cinsle yakınlaşmaya zorlanamaz." ifadesini kullanmıştır.^[26]

Kaos GL Derneği tarafından 10-11 Eylül 2022 tarihlerinde İzmir'de düzenlenen LGBTİ+ Haklarına Disiplinler Arası Yaklaşımlar Sempozyumu'nda Hekimler ve LGBTİ+ Uygulama İlkeleri başlıklı sunumunda da Prof. Dr. Şahika Yüksel ''Cinsiyet kimliği doğumda atanan cinsiyetle örtüşmeyen kişiler kendilerini trans, transseksüel, transgender, nonbinary (ikilikdışı) başta olmak üzere çok çeşitli sözcüklerle tanımlayabilmektedir. Gebelik gibi, sadece ek tıbbi gereksinimleri olabilen bir durumdur. DSÖ'nün sınıflandırmasının güncel formunda (ICD-11) ise bu durum ruhsal bozukluklar dışında, farklı bir bölümde değerlendirilmektedir. Trans durumunu patoloji olarak sunmak “The Right to the Highest Attainable Standard of Health” ihlal eder.'' ifadelerini kullanmıştır.[1] ^[27]

Toplumsal Dayanışma için Psikologlar Derneği (TODAP) öncülüğünde Türk Psikologlar Derneği (TPD),Türkiye Psikiyatri Derneği (TPD), İstanbul Tabip Odası (İTO), Ruh Sağlığında İnsan Hakları Girişimi Derneği (RUSİHAK), Psikolojik Danışmanlar Derneği (PD-DER), Travma Çalışmaları Derneği (TÇD), Sosyoloji Mezunları Derneği (SOMDER), Psikoloji Öğrencileri Meslek Yasası Platformu (PÖMYAP) ve Türk Psikoloji Öğrencileri Çalışma Grubu (TPÖÇG) 2015 yılında Homofobik ve Transfobik Psikoloji/Psikiyatri Kitapları ve Uygulamaları Hakkında Açıklama başlıklı bir açıklama yayınlayarak ''Herhangi bir şekilde LGBTİ bireylere yönelik önyargı ve ayrımcılık içeren ve/veya eşcinselliğe/biseksüelliğe yönelik “tedaviler” öneren kitapların basımı ve satışı derhal durdurulmalıdır, kitapevlerinde raflarda bulunan bu tür kitaplar raflardan indirilmelidir. Ruh sağlığı alanında “onarım terapisi” adıyla veya başka adlarla yapılan ve eşcinselliği “tedavi ettiğini” iddia eden, ayrıca trans bireylere “hasta” muamelesi yapan tüm homofobik/transfobik uygulamalar ve terapilerden vazgeçilmelidir. Bizler bu metne imzacı olan kurumlar olarak bu tür homofobik/transfobik kitapların ve uygulamaların karşısında olduğumuzu, bunları ve sorumlularını kamuoyuna teşhir edeceğimizi, bu tür kitaplara ve kişilere/kurumlara karşı hukuki süreçlere başvuracağımızı ve de sürecin takipçisi olacağımızı beyan ediyoruz. Tüm kişi ve kurumları, ruh sağlığı çalışanlarını, yayınevlerini, kitabevlerini ve de okurları söz konusu duruma karşı duyarlı olmaya ve süreci desteklemeye davet ediyoruz.'' ifadelerini kullanarak dönüşüm terapisi uygulamasına ve ilgili yayınlara karşı çıktıklarını belirtmişlerdir.

Türkiye'de Batı dünyasının genel görüşünden sapan düşünceler de bulunmaktadır. Türkiye'deki eşcinsellik tedavisini savunan hareketin özellikle psikolog Joseph Nicolosi'nin “Homoseksüelliği Önleme Rehberi” (Preventing Homosexuality) gibi yayınlarından etkilendiği belirtilmiştir.^[28][29]

Eski Adalet ve Kalkınma Partisi milletvekili ve Kadın ve Aileden Sorumlu Devlet Bakanı Selma Aliye Kavaf, Hürriyet gazetesi yazarlarından Faruk Bildirici ile yaptığı ve gazetenin Pazar ekinde yayınlanan röportajda "Ben eşcinselliğin biyolojik bir bozukluk, bir hastalık olduğuna inanıyorum. Tedavi edilmesi gereken bir şey bence" demiştir.^[30][31] Bu ifade Türkiye Psikiyatri Derneği tarafından eleştirilmiş ve doğru olmayan bir ifade olarak tanımlanmıştır.^[32]

Amerika Birleşik Devletleri ve Batı Avrupa'daki dönüşüm terapisinde kullanılmış tarihi teknikler arasında lobotomi,^[33][34] kimyasal hadım,^[35] ele veya cinsel organa elektrik çarpması uygulanmasını esas alan engelleme terapileri, bulantı yapan ilaçlar ile homoerotik uyarıcıların eşzamanlı olarak verilmesi ve mastürbasyon sırasında koşullanma uygulamaları bulunur.

ABD'de kullanılan daha yeni klinik teknikler danışmanlık, görselleştirme, sosyal beceri eğitimi psikanalitik terapi ve grup baskısı ve dini kullanan ruhsal müdahaleler ile sınırlı olmuştur.^[36] Onarım terapisi (İngilizce: Reparative therapy) terimi, genel olarak dönüşüm terapisi ile eşanlamlı olarak kullanılmıştır,^[7] ancak psikolog Elizabeth Moberly ve Joseph Nicolosi ile ilişkili spesifik bir terapi türünü de ifade edebilir.