Gayrisafi yurt içi hasıla

Gayri safi yurtiçi hasıla (GSYİH), bir ülke^[2] veya ülkeler tarafından belirli bir zaman diliminde üretilen ve satılan tüm nihai malların ve hizmetlerin piyasa değeri’nin^[3] parasal bir ölçü’südür.^[4][5][6]

GSYİH, çoğunlukla tek bir ülkenin hükümeti tarafından ekonomik sağlığını ölçmek için kullanılır.^[2] Karmaşık ve sübjektif doğası nedeniyle, bu ölçü genellikle güvenilir bir gösterge olarak kabul edilmeden önce gözden geçirilir.^[7]

Bununla birlikte, Kişi başına düşen GSYİH (nominal), ülkelerin yaşam maliyeti ve enflasyon oranları’ndaki farklılıkları yansıtmaz; bu nedenle, satın alma gücü paritesine (SAGP) göre kişi başına düşen GSYİH tabanını kullanmak, ülkeler arasındaki yaşam standartları‘nı karşılaştırmada daha yararlı olabilirken, nominal GSYİH uluslararası pazarda ulusal ekonomileri karşılaştırırken daha yararlı olabilir.^[8] Toplam GSYİH, ekonominin her bir endüstrisinin veya sektörünün katkısına da bölünebilir.^[9] GSYİH'nın bölgenin toplam nüfusuna oranı, kişi başına düşen GSYİH'dır (Ortalama Yaşam Standardı olarak da adlandırılır).

Bu tanımda belli bir zaman; bir ay, üç ay ya da bir yıl olabilir. GSYİH genellikle bir yıl için ele alınır. Nihai mal ve hizmetler ise, üretilen toplam mal ve hizmetlerden üretim için kullanılan ara mallar düşüldükten sonra geriye kalan değerdir. GSYİH verilerini bulmak için şu formül uygulanır:

GSYİH = Tüketim + Yatırım + devlet harcamaları + (ihracat – ithalat).

GSYİH’den amortismanlar (sermayenin aşınma ve eskime payı) çıkarıldığı zaman safi yurt içi hasıla elde edilir. “Gayrisafi”, sermaye stoğuna amortismanın eklenmiş olduğunu ifade eder.

Safi yurt içi hasıladan dolaylı vergiler çıkıp sübvansiyonlar eklendiği zaman yurt içi gelir elde edilir.

Yurt içi gelire, net dış dünya faktör gelirleri eklendiği zaman millî gelir elde edilir.

Millî gelire, transfer ödemeleri eklenip kurumlar vergisi, dağıtılmayan kurum kârları ve sosyal sigortalar kesenekleri çıkarıldığı zaman kişisel gelir elde edilir.

Kişisel gelirden, kişisel gelir vergisi çıkarıldığında da harcanabilir kişisel gelir elde edilir.

Yukarıdaki eşitlikte, tüketim ve yatırım, nihai mal ve hizmetler için yapılan harcamalardır. Eşitliğin ihracat eksi ithalat kısmı ise harcamaların yurt içinde üretilmemiş kısmını (ithalat) düşüp yurt içi üretimin içeride tüketilmemiş kısmını (ihracat) eklemek suretiyle dengeler. İktisatçılar (Keynes’ten bu yana), genel tüketim kavramını, özel tüketim ve kamu sektörü tüketimi olmak üzere ikiye bölmeyi tercih etmişlerdir.

Bu nedenle GSYİH şu şekilde ifade edilir.

GSYİH = özel tüketim + yatırım + devlet harcamaları + net ihracat

Ya da basitçe GSYİH=T+D+Y+X-M (X-M, ihracat eksi ithalatı ifade eder).

T, Y, D ve (X-M) değişkenleri:

• T özel tüketim ya da tüketici harcamaları olarak anılır. Ev halkının yemek, kira, ilaç gibi en kişisel harcamalarıdır.
• Y sermaye cinsinden işle ilgili yatırımlardır. Örneğin yeni bir fabrika binası inşaatı, bir yazılım alımı ya da makine, teçhizat alımları gibi harcamalar işle ilgili yatırım olarak anılır. GSYİH için ‘yatırım’ özellikle finansal olmayan ürünlerin alımıdır. makroekonomide finansal ürünlerin alımı tasarruf olarak sınıflandırılır (GSYİH tasarruflardan değil harcamalardan oluşur). Ayrım (teorik olarak) oldukça açıktır: eğer para geri ödeme yükümlülüğü olmaksızın mal ve hizmetlere dönüştürülebiliyor ise, bu bir yatırımdır. Örneğin, tahvil ya da hisse senedi alımlarında paranın sahipliği nominal olarak el değiştirir ve bu transfer ödeme GSYİH toplamının dışında tutulur. Konuşma dilinde bu türü harcamaların yatırım olarak anılmasına karşın, iktisadi açıdan bu harcamalar bir yer değiştirmedir ve reel ekonomi ya da GSYİH formülünün bir parçası değildir.
• D nihai mal ve hizmetler için yapılmış devlet harcamalarının tamamıdır. devlet memurlarının ücretleri, askerî amaçlı silah alımları ve devlet tarafından yapılan her türlü benzeri yatırım harcamasını içerir. Sosyal sigorta ya da işsizlik yardımı gibi transfer ödemelerini içermez. GSYİH'nin bütünü içerisindeki devlet harcamalarının nispi büyüklüğü iktisadi açıdan oldukça önemlidir.
• (X-M) bir ekonomi içerisindeki net ihracattır (ihracat-ithalat). GSYİH, diğer ülkelerin tüketimi için üretilmiş mal ve hizmetleri de kapsar. Bu nedenle ihracatın tamamı GSYİH'ye eklenir. Buna karşın ithalat GSYİH'den çıkarılır çünkü yurt dışından alınan mal ve hizmetler hâlihazırda T, Y ve D'ye dahil edilmiştir. Yabancı ülkelerden yapılan tedarikin yurt içi olarak hesaplanmasını engellemek amacıyla çıkarılırlar.

T, Y, D ve (X-M)'e örnekler:

Doluluk oranını artırmak amacıyla bir otele yapılan yenileme harcamaları özel yatırım iken, aynı sonuca hizmet edecek otel hisseleri alımı bir tasarruftur. Birinci durum GSYİH ölçümüne dahil edilirken (Y) ikincisi dahil edilmez. Eğer otel binası aynı zamanda özel bir ev ise, yenileme harcamaları tüketim olarak değerlendirilir. Eğer bir kamu kuruluşu aynı binayı kamu yararına bir hizmet için alındığına bağlı olarak T veya Y bilişenlerinde bir artışa neden olur.

Kişi başına GSYİH, sıklıkla bir ekonomideki yaşam standardının bir göstergesi olarak kullanılır. Bu yaklaşımın sağladığı kolaylıklara karşın, GSYİH hakkındaki pek çok eleştiri, onun bir yaşam standardı olarak kullanılmasına odaklanmaktadır.

Kişi başına GSYİH'nin bir yaşam standardı göstergesi olarak kullanılmasının en önemli nedeni, yaygın, düzenli ve sıkça ölçülüyor olmasıdır. Dünyanın bütün ülkeleri bu ölçümlemeyi hemen hemen aynı teknikle yapar, dolayısıyla her ülkede aynı şeyin ölçüldüğüne dair bir güven oluşmuştur.

Buna karşın, GSYİH'nin bir yaşam standardı ölçütü olarak kullanılmasının güçlüğü ise, direkt bir ifadeyle, GSYİH'nin bir yaşam standardı ölçütü olmamasıdır. GSYİH bir ülkedeki belli ekonomik aktiviteleri ölçümlemeyi hedefler. GSYİH'nin bir yaşam standardı ölçütü olarak kullanılmasının gerekçesini güçlendiren argüman, (diğer değişkenlerin sabit kalacağını varsayarsak) genellikle bir ülkenin GSYİH'si yükselirken beraberinde o ülkedeki yaşam standardının da yükseliyor olmasıdır.

GSYİH'nin ekonomistler tarafından yaygın kullanılmasına karşın, yaşam standardı göstergesi olarak değeri her zaman sorgulanmıştır. Bu konuda alternatif olarak, Birleşmiş Milletlerin İnsani Gelişme Endeksi gösterilir.

GSYİH'nin nasıl kullanıldığına dair yapılan eleştiriler:

• GSYİH harcanan paranın kaydı olmayan karaborsayı ve para dışı ekonomiyi hesaba katmaz. Bu nedenle, özellikle iş hayatının önemli bir kısmının kayıt dışı gerçekleştiği ekonomilerde, olması gerekenin çok altında GSYİH değerleri ile karşılaşılabilir. Barter’ın yaygın kullanıldığı ekonomilerde de benzeri durumlarla karşılaşılır.
• Yaygın ekonomik analizler, çevre, yardımcı işler ve kadınların çalışmasını ihmal ederler. Çocuk bakıcılığı ya da ev temizlikçiliği gibi işler bu analizlerde yer almazlar. Yeni Zelandalı ekonomist Marilyn Waring çalışmasında, bu konuyu, “ödeme ile sonuçlanmayan işler faktör edilebilecek olsa, ödenmeyen iş gücünün uğradığı haksızlık bir parça telafi edilebilecek ve demokrasinin ihtiyaç duyduğu politik saydamlık sağlanabilecektir” şeklinde vurgulamıştır.
• GSYİH'nin hesaplanmasında karşılaşılan farklılıklar, ülkeler arasında çelişkiler yaratmaktadır.
• GSYİH net bir değişim yaratmayan üretimleri ya da hasarların tamiri için yapılanları da hesaba katar. Örneğin doğal bir felaketten ya da bir savaştan sonra yapılan yeniden yapılanma büyük bir ekonomik aktivite yaratarak GSYİH'nin sıçramasına neden olur. Buna karşın bu felaketlerin yaşanmamış olması gerçekte çok daha iyidir. Sağlık hizmetlerinin ekonomik değeri ise bir başka klasik örnektir. Çok sayıda insanın hasta olması ve pahalı tedaviler görmesi arzu edilen bir şey değildir fakat gerçekleşmesi GSYİH'nin büyümesine neden olur.
• Yaşam kalitesi (insanların mutluluğu), mal ve hizmetlerden çok farklı şeylerle belirlenir. Yaşam standardının ölçülmesi için kullanılan alternatif ölçüm araçları dahi bu etkenleri hesaba katmazlar.
• Şirketlerin uluslararası ticari faaliyetleri GSYİH'nin değerini saptıran bir başka etkendir. Örneğin Avrupalı ve Amerikalı şirketler vergilerden tasarruf etmek amacı ile alım satım faaliyetlerinin bir kısmını İsviçre ya da İrlanda gibi ülkelerden geçirirler. Böylece vergilerden tasarruf elde ederken bu faaliyeti yaptıkları ülkelerin GSYİH'sinin yükselmesine neden olurlar.
• Ülkelerin ucuz ve kısa ömürlü mallar ya da pahalı fakat uzun ömürlü mallar alma alışkanlıkları da GSYİH'nin olumsuz etkilenmesine neden olabilir. Bu konuda kesin bir ayrım elde etmek zor olmakla birlikte, bazı durumlarda, pahalı fakat kalite malların uzun vadede kısa ömürlü mallardan daha ucuz olabilir. Böyle durumlarda alışkanlıkların kısa ömürlü mallara yönelmesi GSYİH'nin yükselmesine neden olur iken aynı davranış biçimi moda, teknoloji değişimi gibi nedenlerle sık yenilenme ihtiyacı duyulan mallarda ise GSYİH'nin düşmesini sağlayabilir.
• Japonya gibi vatandaşları tasarrufa eğilimi ülkelerin GSYİH'si düşüş eğilimine girerken vatandaşları, parası olmadığı hâlde borç alarak harcama eğilimli, Türkiye gibi ülkelerin GSYİH'si büyüme yönünde etkilenecektir. GSYİH'nin hesaplanışında birikmiş tasarruf ya da borçlar hesaba katılmazlar.
• GSYİH büyümenin sürdürülebilir olup olmadığını ölçemez. Bir ülke doğal kaynaklarını çok hızlı bir şekilde tüketerek ya da yanlış yatırımlar yaparak geçici bir süreyle yüksek GSYİH'ye sahip olabilir. Örneğin geçmişte yüksek fosfat kaynakları nedeniyle dünyanın en yüksek kişi başına millî gelirine sahip ülkesi olan Nauru, 1989'dan sonra, kaynakların tükenmesi ile millî gelirinde hızlı düşüş yaşamıştır. Sanayileşmeksizin petrol zengini olan ülkeler, gelecekte petrol kaynaklarının tükenmesi ile bugünkü yüksek GSYİH'lerini sürdüremeyeceklerdir. Düşük tasarruf oranları ve yüksek tüketim harcamaları nedeniyle, ekonomiler, şişirilmiş hisse fiyatları ya da şişirilmiş ev fiyatları gibi varlık balonları ile karşı karşıyadırlar. Doğanın kirletilerek yok edilmesi pahasına yüksek ekonomik büyüme yaşayan Çin gibi ülkeler, ödenmesi çok zor, tekrar temizleme bedellerini, GSYİH hesaplarına dahil etmemektedirler.
• GSYİH'nin yıllık büyümesi, yıllara göre, üretim çıktısının kalitesindeki objektif değişimi hafife alan GSYİH deflatörü ile düzeltilmektedir. Deflatör, subjektif deneyimlere dayandığı için, teknoloji ve kalite seviyelerindeki iyileşmelerin, ne dereceye kadar, gerçek yaşam standardını yükseltebileceğini ölçmek konusunda yetersiz kalacaktır.
• GSYİH, fakirle zengininin gelirleri arasındaki eşitsizliği hesaba katmaz.

Bazı iktisatçılar, yukarıdaki eleştirilere çözüm üretmeye çalışan, Akıllı Gelişme Göstergesi adı altında, GSYİH'nin bir ikamesini yaratmaya çalışmışlardır. Dünyanın en mutlu toplumu olduğunu iddia eden Bhutan gibi bazı ülkeler ise, Gayrisafi milli mutluluk kavramının bir yaşam standardı olarak avukatlığını yapmaya çalışmaktadır.

• Ülkelerin GSYİH’ya (nominal) göre sıralanışı
• Ülkelerin GSYİH’ya (SAGP) göre sıralanışı
• Ülkelerin kişi başına GSYİH’ya (nominal) göre sıralanışı
• Ülkelerin kişi başına GSYİH’ya (SAGP) göre sıralanışı
• Ülkelerin kişi başına saatlik GSYİH’ya (SAGP) göre sıralanışı

Wikimedia Commons'ta Gayrisafi yurt içi hasıla ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• World GDP Chart (since 1960)25 Ocak 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Australian Bureau of Statistics Manual on GDP measurement3 Ocak 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• GDP-indexed bonds27 Nisan 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• World Development Indicators (WDI)7 Ocak 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• UN Statistical Databases