Birleşik fiil

Örnekler
gelebilmek öpüvermek yazadurmak akın etmek dikiş tutturamamak

Bileşik zamanlı fiil ile karıştırılmamalıdır.

Birleşik fiiller ya da bileşik fiiller, bir eylemi karşılamak üzere birden fazla sözcüğün bir araya gelmesi ile oluşturulmuş fiiller (eylemler). Bazı birleşik fiiller bir arada, bazıları iki ayrı sözcük halinde yazılır.

Birleşik fiiller yapılarına göre üçe ayrılır:

• Kurallı birleşik fiiller
• Yardımcı fiille yapılan birleşik fiiller
• Anlamca kaynaşmış (deyimleşmiş) birleşik fiiller

Kurallı birleşik fiiller, iki fiilin -aralarına geniş-düz ünlülerden (a, e) veya dar ünlülerden (ı, i, u, ü) birini alacak şekilde- birleşmesi yoluyla oluşur. Tamamı bitişik yazılır. Fiiller arasındaki ünlü, ilk fiilin son hecesi ile büyük ünlü uyumuna uyar:

Olumlu hâli: Fiil₁ + a, e / ı, i, u, ü + Fiil₂

Türkçedeki kurallı bileşik fiiller dört grupta incelenir:

Herhangi bir fiil ile bil- fiilinin birleşmesi ile oluşturulur. Fiiller arasına "a" veya "e" harflerinden biri gelir. Cümleye gücü yetme veya olasılık anlamı katar. Soru olarak kullanıldığında rica anlamı katar.

• Okula geç kalırsam öğretmenim kızabilir. (olasılık)
• Sınıfı geçebilmem için çok çalışmam gerekiyor. (gücü yetme)
• Yarın fuara gidebiliriz, ne dersin? (olasılık)
• Şu camı kapatabilir misin? (rica)
• Sevinçten kapısında bayılabilirim. (olasılık)

Yeterlilik fiilinin olumsuzunda bil- fiili düşer ve olumsuzluk eki eklenir. Ancak aradaki ünlü muhafaza edilir:

• Saatlerdir uğraşmama rağmen bulmacayı çözemedim.
• Yarına kadar bu ödevi yetiştiremem.

Bazı ağızlarda ve bazı Türkî dillerde olumsuz yapıda da "bil-" fiili muhafaza edilir:

• Fikrimden geceler yatabilmirem. (yatamıyorum)

Geniş zamanın olumsuzu ile karıştırılmamalıdır. Fiilden sonra -e, -a ekleri varsa yeterlilik fiilinin olumsuzu, yoksa geniş zamanın olumsuzu olur:

• yapabilirim / yapamam (yeterlilik fiili)
• yaparım / yapmam (geniş zaman)

Herhangi bir fiil ile ver- fiilinin birleşmesi sonucu oluşur. Fiiller arasında dar ünlülerden (ı, i, u, ü) biri gelir. Cümleye tezlik, çabukluk anlamı katar.

• Kurbağa hızla uzattığı dili ile sineği yakalayıverdi.
• Çocuk, annesini görünce yanına koşuverdi.
• Uzanıp tutuver elimi.
• Uzanıverse gövdem taşlara, boydan boya -N. F. Kısakürek

Olumsuzluk eki –ma, -me asıl eylemden sonra gelirse önemsizlik, yardımcı fiil olan ver- den sonra gelirse olumsuz tezlik bildirir.

• Sen de o filmi görmeyiver. (önemsizlik)
• Her şeye maydanoz oluverme. (olumsuz tezlik)

Fiil sonuna dur-, kal-, gel- ve koy-^[1] fiillerinin eklenmesi ile oluşturulur. Fiiller arasına "e" veya "a" harflerinden biri gelir. Cümleye devam etme, süreklilik anlamı katar.

• Her on yılda bir, geçmişten bu yana süregelen edebiyatı alaşağı ediyoruz. -T. Uyar.
• Televizyonun karşısında uyuyakalmışım.
• Gidedursun turnalar, gurbet ellere.
• En başta kendi adımı görünce, listeye bakakaldım.
• Sizi işinizden alıkoymak istemem.

Fiil sonuna yaz- fiilinin eklenmesi ile oluşturulur. Fiiller arasına "e" veya "a" harflerinden biri gelir. Modern Türkçede kullanımı gitgide azalan bu yapı eylemin neredeyse (hemen hemen) gerçekleştiğini belirtir:

• Kaldırımda yürürken düşeyazdım.
• Onu birden karşımda görünce korkudan öleyazdım.
• Heyecandan mal gibi kalbim durayazdı.

Etmek, eylemek, olmak, kılmak, yapmak gibi yardımcı fiillerinin isim soylu sözcüklerden sonra kullanılması ile oluşturulmuş fiillerdir.

• mecbur olmak, dua etmek, doğum yapmak, namaz kılmak, perişan eylemek vs.

Bu şekilde yapılan birleşik fiillerin isim kısmında bir ünlü düşmesi ya da bir ünsüz türemesi varsa birleşik fiil bitişik yazılır.

• seyretmek, affetmek vs.

Yardımcı fiiller -aşağıdaki örneklerdeki gibi- tek başına bir anlam taşıyorsa ve önündeki isimle kaynaşmamışsa asıl fiildir ve bileşik fiil değildir:

• Ben ettim, sen etme.
• Köyümüzde şimdi kirazlar olmuştur.
• Elindeki gömlek ancak beş milyon lira eder.
• Boş zamanlarımda kütüphanede olurum.
• Bu kazak bana oldu. (bedeni tam geldi)

Bazı kaynaklarda fiil+fiil yapısındaki kurallı bileşik fiillerde kullanılan yeterlilik, süreklilik, tezlik ve yaklaşma fiilleri (-ver, -yaz, -bil vs.) ile ek-fiiller (idi, imiş, ise, -dir) de yardımcı fiil kabul edilir.^[2]

Sıklıkla bir arada kullanılan bazı sözcüklerin zaman içerisinde kaynaşması, deyim haline gelmesi ile oluşmuş birleşik fiillerdir.Çoğunluğu deyimlerden oluşmuştur Örnekler:

• Ayak diremek
• Başına gelmek
• Dudak bükmek
• Kafa kafaya gelmek
• Baş ağrıtmak
• Aklına yatmak
• Kafa şişirmek
• Göz döndürmek

İki ayrı fiilin belirli biçim kalıpları içinde bir araya gelip kaynaşmasından oluşan birleşik fiilleridir. Esas fiil genellikle zarf-fiil (-ip) yapısındadır.^[3] Örnekler:

• kasıp kavurmak
• alıp vermek
• dolup taşmak
• uçup gitmek
• silip süpürmek