Kina

Artikulli kryesor: Historia e Kinës

Kina, me një histori të gjatë dhe të pasur, është një nga civilizimet më të vjetra në botë. Ajo ka një trashëgimi të shquar kulturore, shkencore dhe politike që daton që nga lashtësia e hershme. Historia e Kinës është shënuar nga ndryshime të mëdha politike, mbretëri të ndryshme, dinasti, periudha të reja historike dhe zhvillime të shumta sociale dhe ekonomike.

Në shekullin IV p.e.s., Kina ka qenë shtëpia e një numri të madh të mbretërive dhe kulturave të hershme, si Zhou, Shang, dhe Çin. Periudha e Dinastisë Han, e cila zgjati nga shekulli III p.e.s. deri në shekullin III e.s., ishte një periudhë e rëndësishme e zhvillimit të Kinës antike. Ajo ishte një kohë e prosperitetit, zhvillimit të tregtisë dhe shkencës, dhe një periudhë e përhapjes së kulturës kineze në rajon.

Pas Dinastisë Han, Kina u bë pre e konflikteve të brendshme dhe pushtimeve të huaja. Periudha e Tre Kinse, ku tre mbretërira u përplasën për kontrollin e vendit, e ndoqi periudha e Enës së Bardhë, e cila karakterizohej nga ndarja e Kinës në dy shtete të mëdha rivalë.

Në shekullin VII, Dinastia Tang u shfaq si një fuqi e rëndësishme në botë. Kina u konsolidua dhe u zgjerua nën këtë dinasti, duke u bërë një fuqi e madhe ekonomike, kulturore dhe politike.

Pas Dinastisë Tang, Kina u përball me periudhën e njohur si "Dinastitë e Pesë", e cila ishte një kohë e trazirave dhe shkatërrimeve. Ndërkohë, dinastia e fundit, Dinastia Qing, u përball me ndikimet e fuqive të huaja dhe humbjen e pavarësisë së Kinas.

Në fillim të shekullit XX, Kina pësoi ndryshime të mëdha politike dhe sociale. Kina luftoi Luftën e Dytë Botërore dhe kishte një rol të rëndësishëm në rezistencën kundër forcave japoneze. Lufta fillimisht shpërtheu në Kinë më 1937, kur Japonia pushtoi pjesën veriore të vendit. Kina u përball me një luftë të gjatë dhe të dhimbshme, ku forcat kineze dhe komuniste bashkëpunuan për të luftuar kundër pushtuesve japonezë. Në fund të Luftës së Dytë Botërore, Kina fitoi, por pas konfliktit, vendi u përball me një tjetër sfidë të madhe, Luftën Civile Kineze.

Pas Luftës së Dytë Botërore, Kina përballej me një konflikt të brendshëm midis Forcave Revolucionare të Komunistëve Kinezë, të udhëhequr nga Mao Ce Dun, dhe Forcave Nacionaliste të Kuomitangut, të udhëhequr nga Chiang Kai-shek. Konflikti zgjati për disa vite dhe u shoqërua me luftëra të ashpra dhe përplasje politike. Në vitin 1949, Komunistët Kinezë fituan Luftën Civile dhe shpallën themelimin e Republikës Popullore të Kinës, me Mao Ce Dun si udhëheqës.

Pas ardhjes në pushtet të Mao Ce Dun-it, Kina kaloi nën një regjim komunist dhe përjetoi ndryshime të mëdha politike dhe sociale. Regjimi i Mao-s zhvilloi një politikë ekonomike dhe sociale të quajtur "Revolucion Kulturor", e cila synonte të shkatërronte strukturat tradicionale dhe të krijojë një shoqëri socialiste. Megjithatë, kjo periudhë u shoqërua me shumë sfida dhe tragjedi, përfshirë "Lëvizjen e Madhe përpara" dhe "Revolucionin Kulturor", që shkaktuan dëmtime të mëdha në ekonomi dhe shoqëri.

Pas vdekjes së Mao Ce Dun-it në vitin 1976, në pushtet erdhi Deng Xiaoping, i cili kreu një ndryshim të rëndësishëm në politikën dhe ekonominë kineze. Deng Xiaoping ndërmori reforma të hapjes ekonomike dhe liberalizimit gradual të tregut. Këto reforma zhvendosën Kinezinë nga një sistem socialist drejt një modeli të përzjerë kapitalist-socialist, duke hapur rrugën për rritjen ekonomike të shpejtë dhe investime të huaja.

Reformat e tregut të Deng Xiaoping dhanë hov ekonomisë kineze, duke lejuar rritjen e tregut të lirë dhe krijimin e zona ekonomike të veçanta. Kina u bë një destinacion i atraktiv për investimet e huaja dhe mori përfitime nga rritja e tregut global. Pas viteve 1980, Kina shënoi rritje ekonomike të shpejtë, duke u ngritur si një fuqi ekonomike botërore dhe konkurrent kryesor në tregtinë ndërkombëtare.

Sot, Kina është një fuqi ekonomike e rëndësishme në botë dhe një aktor global i rëndësishëm në politikën ndërkombëtare. Në vitet e fundit, Kina ka investuar në zhvillimin e teknologjisë, infrastrukturës dhe industrive të reja, duke thelluar rolin e saj në ekonomi dhe rrjetin global. Gjithashtu, Kina vazhdon të mbajë një vend të rëndësishëm në politikën botërore dhe është një forcë e rëndësishme në shpërndarjen e fuqisë globale.

Artikulli kryesor: Sistemi shtetëror

Republika Popullore e Kinës, së bashku me Vietnamin, Korenë e Veriut, Laosin, dhe Kubën, është një nga pesë shtetet e mbetura zyrtare komuniste në botë. Qeveria kineze është përshkruar si komuniste dhe socialiste, por edhe si autoritare, me kufizime të rënda në shumë fusha, sidomos në internet, shtyp, lirinë e grumbullimit, të drejtës së riprodhimit dhe lirisë së fesë. Sistemi aktual i saj politik / ekonomik është quajtur nga krerët e saj si "socializmi me karakteristika kineze".

Asambleja Popullore Kombëtare (organ më i lartë shtetëror) është një assamble "kukull". Presidenti aktual i Kinës është Xi Jinping, i cili është edhe Sekretar i Përgjithshëm i Partisë Komuniste të Kinës, dhe Kryeministri i saj është Li Keqiang, i cili është gjithashtu një anëtar i lartë i Komitetit të Përhershëm Byrosë Politike të Partisë Komuniste të Kinës.

Artikulli kryesor: Partia Komuniste e Kinës

 

Sipas statutit të PKK-së, organi më i lartë i PKK-së është Kongresi Kombëtar i Partisë Komuniste e Kinës që mbahet çdo pesë vjet. Kongresi Kombëtar zgjedh Komitetin Qendror, i cili më pas zgjedh Politburo-n e partisë, Komitetin Shtetëror të Politburos dhe sekretarin e përgjithshëm (udhëheqës i partisë), ekipin e lartë udhëheqës të vendit. Sekretari i përgjithshëm ka pushtetin dhe autoritetin e fundit mbi shtetin dhe qeverinë dhe shërben si udhëheqës i pashkallëzuar i vendit. Sekretari i përgjithshëm aktual është Xi Xhinping, i cili mori detyrën më 15 nëntor 2012. Në nivelin lokal, sekretari i komitetit të PKK-së për një nënndarje ka rëndësi mbi nivelin e qeverisjes lokale; sekretari i komitetit të PKK-së për një ndarje provinciale ka rëndësi mbi guvernatorin ndërsa sekretari i komitetit të PKK-së për një qytet ka rëndësi mbi kryebashkiakinë. PKK-ja drejtohet zyrtarisht nga "Socializmi me karakteristika kineze", i cili është marksizmi i adaptuar në rrethanat kineze.

 

Qeveria Popullore e Kinës (PRC) ka pretenduar territorët qeverisur nga Republika e Kinës (ROC), një entitet politik i ndarë sot i njohur zakonisht si Tajvani, si pjesë të territorit të saj. Ajo e konsideron ishullin e Tajvanit si provincën e saj Tajvani, Kinmen dhe Matsu si pjesë të provincës Fujian dhe ishujt që ROC-i kontrollon në Detin e Kinës Jugore si pjesë të provincave Hainan dhe Guangdong. Këto pretendime janë kontroversiale për shkak të marrëdhënieve komplekse të Kuajtasit, me PRC-në që trajton principin e një Kine si një nga parimet më të rëndësishme diplomatike në marrëdhëniet me vendet e tjera.

Kina ka zgjidhur kufijtë e saj tokësorë me 12 nga 14 vendet fqinje, duke arritur kompromise substanciale në shumicën prej tyre. Kina aktualisht ka një kufi toke i çështësuar me Indinë dhe Butanin. Gjithashtu, Kina është përfshirë në mosmarrëveshje detare me shumë vende mbi pronësinë e disa ishujve të vegjël në Detin e Kinës Lindore dhe Jugore, siç janë Socotra Rock, ishujt Senkaku dhe të gjithë ishujt e Detit të Kinës Jugore, së bashku me mosmarrëveshjet e ZEE mbi Detin e Kinës Lindore.

Kritika ndaj Kinës ka qenë e ndjeshme dhe ka përfshirë një sërë çështjesh të ndryshme. Një nga kritikat kryesore është mungesa e lirive të njeriut në vend. Kina është kritikuar për shkelje të të drejtave të njeriut, përfshirë lirinë e fjalës, lirinë e organizatave politike, dhe lirinë e religjionit. Organizatat e të drejtave të njeriut raportojnë për përndjekje politike, censurë mediatike dhe kufizime të lirive individuale në vend. Gjithashtu, ka pasur kritika të shumta ndaj trajtimit të pakicave etnike dhe fetare në Kinë. Kina është akuzuar për represion dhe diskriminim ndaj minoriteteve, siç janë Tibetianët, Ujgurët dhe Mongolët. Kritikat kanë përfshirë keqtrajtimin, përndjekjen dhe kufizimet e lirisë kulturore dhe religjioze të këtyre grupimeve. Ndër të tjera, kritika ka ndikuar në opinionin ndërkombëtar dhe ka sjellë në vëmendje sfidat dhe shqetësimet në lidhje me të drejtat e njeriut dhe liritë themelore në Kinë.

Artikulli kryesor: Njësit administrative

Republika Popullore e Kinës ka kontroll administrativ mbi 22 provinca, dhe e konsideron Tajvanin të jetë provinca e 23-të e saj, edhe pse Tajvani drejtohet aktualisht nga Republika e Kinës, e cila konteston kërkesën RP të Kinës. Kina ka gjithashtu pesë rajone autonome, secili me një grup minoritar të caktuar, katër bashki dhe dy Rajone Speciale Administrative (RSA), të cilat gëzojnë një shkallë të autonomisë politike. Njëzetë e dy provincat, pesë rajonet autonome dhe katër bashkitë përbëjnë "Kinën kontinentale", një term që zakonisht përjashton RSA-në e Hong Kongut dhe Makaos.

 

Artikulli kryesor: Demografia e Kinës

Kina është një vend me popullsi të hershme. Të parët që u vendosën në Kinë ishin fiset nomade. Së pari u vendosën nëpër luginat e lumenjve, e më vonë u shpërndanë edhe në viset tjera të Kinës. Kinezët qyshë herët arritën një shkallë të lartë kulturore dhe ekonomike. Shumë më herët së evropianët kanë njohur : busullën, gjilpërën magnetike, barutin, porcelanin, letrën shtypin etj. Ata ndërtuan shumë tempuj, godina etj. Njëri ndër më të njohura është Muri kinez, i ndërtuar në shekullin e III para erës së re.

po ashtu ajo qe e mbaroi murin kinez ishte dinastia Cin. Për te mbaruar murin kinez u nevojiten 2 milion njerëz ku 1 milion kishin vdekur. Muri kinez ishte afër 3500 km i gjate i larte 10 metra dhe i gjere 8 metra.

Artikulli kryesor: Gjeografia

Sipërfaqja e përgjithshme e Kinës është 9.596.960 km², prej së cilës 270.550 km² janë të mbuluara me ujë. Shtrihet rreth koordinatave gjeografike 35° 00' V, 105° 00' L. Kina është një vijë bregdetare të gjatë 14.500 km. Vija e përgjithshme kufitare tokësore e saj është 22.117km. Kina në pjesën veriore kufizohet me Mongolin (4.677 km) dhe Rusin në veri lindje (3.605km) deri në lindje kur fillon kufiri i gjatë 1.416 km me Korenë Veriore, pastaj vije bregdeti deri te kufiri në jug me Vietnamin (Vietnam 1.281 km) që vazhdon me Laosin (423 km), Birmaninë (2.185 km), në jug-perëndim me Butanin (470 km), Nepalin (1.236 km) e Indin (3.380 km) duke kaluar në perëndim me Pakistanin (523 km), Afganistani (76 km), Kirgistanin (858 km) e Kazakistanin (1.533 km) në fund të së cilit fillon kufiri veri perëndimor me Rusin (40 km). Ajo del ne Oq. Paqësor në lindje ndërsa në anën tjetër hyn thelle në Azinë Qendrore.

Klima. Për shkak të sipërfaqes së madhe edhe nuk është i mundshëm përshkrimi me pak fjalë i lloj-llojshmërisë të motit që sundon në pjesë të ndryshme. Ne perëndim dhe veri klima është kontinentale,ne jug klima musonike. Pllaja e Kines veriore ka klime musonike ku dimri musonik eshte i thate, i gjate dhe i veshtire. Kina Qendrore dhe ajo Jugore kane dimer me te shkurter e me pak te ashper sepse mbrohen nga vargje malore me drejtim lindje-perendim, si dhe shtrihen prane ujerave te ngrohta te Detit të Kines se Jugut.

Relievi në pjesën më të madhe malorë, me rrafshnalta. Në perëndim dominojnë shkretëtirat ndërsa pjesa tjetër janë hapësira të rrafshëta me pellgje që përmbyllen me bjeshkë në lindje. Pika më e lartë ndodhet në lartësinë mbidetare 8.850 në Mont Everest. Ndërsa pika më e ulët -154 m n.n. e detit në vendin e quajtur Turpan Pendi

Si pasuri natyrore më të përhapura, thuhet se janë qymyri, xehja e hekurit, derivatet e naftës, gazi natyrorë, merkuri [Hg], kallaji [Sn], tungsteni [W], stibiumi [Sb], mangani [Mn], molibdeni [Mo], vadiumi [V], magnetitet [Fe₃O₄], alumini [Al], plumbi [Pb], zinku [Zn], urani [U], si dhe prurjen më të madhe të ujit në botë.

Për sipërfaqe të punueshme të tokës, në vitin 2005 thuhej që të ishte 14,86 % të së përgjithshmes, ndërsa të mbledhura gjithnjë vetëm 1,27 %, të përvetësuara dhe të ujitura 545.960 km².

Artikulli kryesor: Ekonomia

Kina ka ekonominë e dytë më të madhe në botë sipas GDP nominale dhe ekonominë më të madhe sipas fuqisë blerëse (PPP). Sipas të dhënave të vitit 2022, Kina llogaritet të përfaqësojë rreth 18% të ekonomisë globale sipas GDP nominale. Kina është një nga ekonomitë më të shpejta në rritje në botë, me një rritje ekonomike që ka qenë pothuajse konsistentisht mbi 6 për qind që nga fillimi i reformave ekonomike në vitin 1978. Sipas Bankës Botërore, GDP i Kinës u rrit nga 150 miliardë dollarë në vitin 1978 në 17.96 trilionë dollarë në vitin 2022. Nga 500 kompanitë më të mëdha në botë, 145 janë me seli në Kinë.

Kina ka qenë një nga fuqitë ekonomike kryesore në historinë e Azisë Lindore. Vendit i ka qenë një nga ekonomitë më të mëdha në botë për shumicën e dy mijëvjeçarëve të kaluar, gjatë të cilëve ka parë cikle të prosperitetit dhe rënies. Që nga fillimi i reformave ekonomike në vitin 1978, Kina ka zhvilluar një ekonomi të diversifikuar dhe është një nga aktorët më të rëndësishëm në tregtinë ndërkombëtare. Sektorët kryesorë të fuqisë konkurruese përfshijnë prodhimin, tregtinë me pakicë, minierat, çelikun, tekstilet, makinat, prodhimin e energjisë, energjinë e gjelbër, bankat, elektronikën, telekomunikacionin, pasuritë, e-tregtinë dhe turizmin. Kina ka tre nga dhjetë bursat më të mëdha në botë - Shanghai, Hong Kong dhe Shenzhen - që së bashku kanë një kapitalizim të tregut mbi 15.9 trilionë dollarë, deri në tetor 2020. Kina ka katër qendra financiare më konkurruese në botë (Shangai, Hong Kong, Pekini dhe Shenzhen), më shumë se çdo vend tjetër në Indeksin Global të Qendrave Financiare për vitin 2020. Sipas raportit të Oxford Economics, deri në vitin 2035, katër qytete kineze (Shanghai, Pekini, Guangzhou dhe Shenzhen) pritet të jenë në mesin e dhjetë qyteteve më të mëdha në botë sipas GDP nominale.

 

Kina e periudhës moderne është shpesh e përshkruar si një shembull i kapitalizmit shtetëror ose kapitalizmit shtet-partiak. Në vitin 1992, Xhiang Zemin e përshkroi vendin si një ekonomi tregu socialist. Të tjerë kanë përshkruar atë si një formë të marxizmit-leninizmit të adaptuar për të ekzistuar së bashku me kapitalizmin global. Shteti dominon në sektorët strategjikë "themelore" si prodhimi i energjisë dhe industrive të rënda, por sektori privat është zgjeruar në mënyrë të jashtëzakonshme, me rreth 30 milionë biznese private të regjistruara në vitin 2008. Sipas statistikave zyrtare, kompanitë e pronësisë private përbëjnë mbi 60% të GDP-s së Kinës.

Kina ka qenë prodhuesi i parë industrial në botë që nga viti 2010, pasi mposhti SHBA-në, e cila kishte qenë e parë për 100 vitet e kaluara. Kina ka qenë gjithashtu e dyta në vendin e dytë në prodhimin e teknologjisë së lartë që nga viti 2012, sipas Fondacionit Kombëtar të Shkencës në SHBA. Kina është tregu i dytë më i madh i shitjes me pakicë në botë, pas Shteteve të Bashkuara. Kina udhëheq botën në e-tregti, duke llogaritur mbi 37% të pjesës së tregut global në vitin 2021. Kina është lideri botëror në konsumin dhe prodhimin e makinave elektrike, duke prodhuar dhe blerë gjysmën e të gjitha makinave elektrike me plug-in (BEV dhe PHEV) në botë deri në vitin 2022. Kina është gjithashtu prodhuesi kryesor i baterive për makinat elektrike si dhe disa lëndë të parë të rëndësishme për bateritë. Për shumë kohë, Kina ka vërtetuar vazhdimisht burimet jo-renovueshme të energjisë si qymyri, por adaptimi i saj ndaj energjisë së rinovueshme është rritur në mënyrë të konsiderueshme në vitet e fundit, me pjesën e saj që rritet nga 26.3 për qind në vitin 2016 në 31.9 për qind në vitin 2022.

Që nga kohët e lashta, kultura kineze është ndikuar shumë nga konfucianizmi dhe filozofi konservatore. Për pjesën më të epokës dinastike të vendit, mundësitë për avancimin social mund të ofrohet nga performancë të lartë në provimet perandorake prestigjioze, të cilat kanë origjinën e tyre në Dinastisë Han. Theksi letrare e provimeve ndikuar në perceptimin e përgjithshëm të përpunimit kulturor në Kinë, të tilla si besimi se kaligrafi, poezia dhe piktura ishin forma më të larta të artit sesa vallëzim ose dramë. Kultura kineze ka theksuar prej kohësh një sens të historisë të thellë dhe një perspektivë kryesisht të brendshëm në kërkim kombëtar. Provimet dhe një kulturë e meritës mbeten të vlerësuar në masë të madhe në Kinë sot.^{[nevojitet citimi]}

Udhëheqësit e para të Republikës Popullore të Kinës kanë lindur në mënyrë tradicionale perandorake, por ishin të ndikuar nga Lëvizja Katërt maj dhe idealet reformiste. Ata kërkuan për të ndryshuar disa aspekte tradicionale të kulturës kineze, të tilla si qëndrimit rural të tokës, seksizmin, dhe sistemi konfuciane e arsimit, duke ruajtur të tjerët, të tilla si struktura familjare dhe kulturën e bindjes ndaj shtetit. Disa vëzhgues e shohin periudhën pas themelimit të PRC në vitin 1949, si një vazhdimësi e historisë tradicionale kineze dinastike, ndërsa të tjerë pretendojnë se sundimi i Partisë Komuniste ka dëmtuar themelet e kulturës kineze, sidomos me anë të lëvizjeve politike, si Revolucionit Kulturor të viteve 1960 , ku u shkatërruan shumë aspekte të kulturës tradicionale, duke qenë të denoncuar si "regresive dhe të dëmshme" ose "gjurmët e feudalizmit". Shumë aspekte të rëndësishme të moralit tradicionale kineze dhe kulturës, të tilla si Konfucianizmi, artit, letërsisë, dhe kryerjen e arteve si Opera Pekinit, ishin ndryshuar në përputhje me politikat qeveritare dhe propagandën në atë kohë. Qasja në mediat e huaja mbetet shumë e kufizuar.^{[nevojitet citimi]}

Sot, qeveria kineze ka pranuar elemente të shumta të kulturës tradicionale kineze si pjesë integrale e shoqërisë kineze. Me rritjen e nacionalizmit kinez dhe në fund të Revolucionit Kulturor, format e ndryshme të tradicionale kineze artit, letërsisë, muzikës, filmit, modës dhe arkitekturës kanë parë një ringjallje të fuqishme, dhe popullore dhe të ndryshme të artit në veçanti kanë interesi shkaktoi kombëtare dhe madje edhe në mbarë botën. Kina është tashmë e tretë më të vizituara vend në botë, me 55.7 milionë vizitorë përbrenda ndërkombëtare në vitin 2010. Ajo gjithashtu përjeton një vëllim të madh të turizmit të brendshëm; rreth 740 milionë kinezë udhëtuan pushuesit brenda vendit në tetor 2012 vetëm.^{[nevojitet citimi]}

 

Artikulli kryesor: Ushtria Çlirimtare Popullore Ushtria e Çlirimtare Popullore (UÇP) konsiderohet një nga ushtritë më të fuqishme në botë dhe është modernizuar shpejt gjatë dekadave të fundit. Ajo përbëhet nga Forcat e Tokës (UÇFT), Detarët (UÇDET), Forca Ajrore (UÇFA), Forcat Raketore (UÇFR) dhe Forca e Mbështetjes Strategjike (UÇMS). Me afërsisht 2.2 milionë personel aktiv, ajo është ushtria më e madhe në botë. UÇP mban depozitën e tretë më të madhe bërthamore në botë dhe detarin e dytë më të madh në tonazh.

Buxheti zyrtar ushtarak i Kinës për vitin 2022 arriti në shifrën prej 230 miliardë dollarësh amerikanë (1.45 trilionë juanë), i dyti më i madhi në botë, megjithëse sipas vlerësimeve të SIPRI, shpenzimi real i saj në atë vit ishte 292 miliardë dollarë amerikanë. Sipas SIPRI, shpenzimi ushtarak i saj nga viti 2012 deri në 2021 arriti në mesatarisht 215 miliardë dollarë në vit ose 1.7 për qind të GDP-s, pas vetëm Shteteve të Bashkuara me 734 miliardë dollarë në vit ose 3.6 për qind të GDP-s. UÇP udhëhiqet nga Komisioni Qendror Ushtarak (KQU) i partisë dhe shtetit; megjithëse zyrtarisht dy organizata të ndara, dy KQU-të kanë anëtarësi identike, përveç në periudhat e kalimit të udhëheqësisë dhe funksionojnë efektivisht si një organizatë. Kryetari i KQU është komandanti në krye të UÇP-së, me zyrtarin që gjithashtu zakonisht është sekretari i përgjithshëm i Partisë Komuniste Kineze, duke i bërë ata udhëheqësin kryesor të Kinës.

• Republika e Kinës
• Radio Kina në gjuhën Shqipe
• Tajvani