tyrkisk

Tyrkisk er eit turkotatarisk språk. Den turkotatariske språkfamilien har seks hovudgreiner, og tyrkisk høyrer til oghuz-greina, saman med gagauz og azeri.

Då tyrkarane invaderte Vest-Asia på 900-talet, omvende mange seg til islam og tok i bruk det arabiske alfabetet. På 1000-talet trengde dei inn i Persia, og persisk blei administrasjons- og kulturspråket deira. Osmanlıca 'osmansk tyrkisk', skrive med det arabiske alfabetet og fullt av arabiske og persiske lånord og grammatiske konstruksjonar, var offisielt språk i Det osmanske riket (1299–1922).

I 1928, fem år etter skipinga av Republikken Tyrkia med Mustafa Kemal Atatürk som president, blei det vedteke å gå over til det latinske alfabetet. Türk Dili Kurumu 'Det tyrkiske språkinstituttet', skipa i 1932, stod for ein puristisk språkpolitikk som innebar at store mengder arabiske og persiske ord blei bytte med gamle tyrkiske ord som hadde overlevd i dialektane eller var kjende frå eldre litteratur. Ein lånte òg ord frå andre turkotatariske språk og laga nye ord.

Sidan alfabetreforma i 1928 har tyrkisk vore skrive med det latinske alfabetet med følgjande teikn for spesielle lydverdier: c blir uttalt [dʒ], ç [tʃ], ğ karakteriserer forlenging av førre vokal, ı kan beskrivast som ein høg, bakre, urunda vokal («urunda u»), ş [ʃ].

Tyrkisk er eit agglutinerande språk, det vil seie at ord kan delast i ei rot pluss klart avgrensa suffiks med sin eigen grammatiske funksjon. Ei jamføring mellom tyrkisk og det fusjonerande språket norrønt viser kva dette går ut på:

Fleirtal er alltid uttrykt med suffikset -ler/-lar, dativ med suffikset -e/-a. Valet mellom e og a i suffiksa følgjer enkle reglar, sjå vokalharmoni under uttale.

Norrønt er ganske innfløkt jamført med tyrkisk. Suffikset -um uttrykkjer både fleirtal og dativ, og i eintal er dativ uttrykt ulikt ved hǫnd og fugl. Norrønt har vokalvekslingar i rota, noko som er ukjent i tyrkisk.

Tyrkisk har vokalharmoni, det vil seie at vokalane i eit ord samsvarer etter spesielle reglar. Genitivsuffikset vekslar mellom -in, -ün, -ın og -un etter kva vokal vi finn i stavinga framfor.

Det tyrkiske skriftspråket byggjer på Istanbul-dialekten.

Det norske ordet jogurt, også skrive yoghurt, kjem av tyrkisk yoğurt. Jogurt er ei mjølk som etter homogenisering og høgpasteurisering er syra ved om lag 40 °C med ein spesiell bakteriekultur. Eit anna lånord som har med mat å gjere, er børek – bakverk fylt med til dømes kjøt, ost eller grønsaker – som kjem av tyrkisk börek.

Som nemnt i avsnittet Språkhistorie ovanfor, blei mange arabiske og persiske ord bytte med gamle tyrkiske ord på 1930-talet, men tyrkisk har framleis mange lånord frå desse språka, og fleire av desse har vandra vidare inn i europeiske språk:

• Ordet kiosk kom til norsk og dansk på 1700-talet via tysk Kiosk og fransk kiosque frå italiensk chiosco, og italienarane hadde lånt det frå tyrkisk köşk 'hagepaviljong'. Tyrkisk har lånt ordet frå persisk kušk کوشْک 'kiosk, paviljong, villa, palass'.
• Ordet kebab – rett av grilla kjøt i små betar, steikt på spidd, ofte servert i pitabrød – kom til norsk, truleg på 1960-talet, frå tyrkisk kebap (jamfør akkusativ kebabı). Tyrkisk har lånt ordet frå arabisk kabāb كباب 'kebab'. Arabisk har truleg lånt det frå arameisk.
• Ordet kaffi kom til norsk på 1700-talet via engelsk coffee og nederlandsk koffie. Bokmålsforma kaffe kom via dansk Kaffe og tysk Kaffee. Både nederlandsk koffie og tysk Kaffee er via italiensk caffè lånte frå tyrkisk kahve, som igjen har lånt det frå arabisk qahwa قهوة. Arabisk har lånt det frå det omotiske språket kafa, der Kàfá er eit kongerike som eksisterte frå 1390 til 1897 i Sørvest-Etiopia, der kaffien stammar frå og framleis veks vilt.

• Tyrkia
• tyrkiske språk

• Göksel, Asli & Celia Kerslake 2010. Turkish: An Essential Grammar (Routledge Essential Grammars). London & New York: Routledge.
• Lewis, Geoffrey 2000. Turkish Grammar. 2nd ed. Oxford: Oxford University Press.
• Pollard, Asuman Celen & David Pollard 2015. Complete Turkish Beginner to Intermediate Course: Learn to read, write, speak and understand a new language (Teach Yourself). 4th ed. London: Hodder and Stoughton Ltd.