Ravenski egzarhat

Ravenna je postala prijestolnica Zapadnog Rimskog Carstva 402. godine za vrijeme vladavine cara Honorija zbog svoje dobre luke na Jadranu i svog dobrog obrambenog položaja u neprohodnim močvarama delte rijeke Po. Grad je ostao prijestolnica Carstva sve do pada 476. kada je postao prijestolnicom Odoakra, a zatim i ostrogotskoga kralja Teodorika Flavijusa. Ravennu je za vrijeme Gotskoga rata (535.-554.) zauzeo veliki bizantski general Velizar 540. godine. Nakon bizantke okupacije, Rimljani su ponovno zauzeli Ravenu, koja je zatim postala sjedište provincijskog guvernera. U to je vrijeme administrativna struktura Italije bila je uz neke modifikacije, nalik na stari sistem kojeg je uspostavio car Dioklecijan, a kojeg su preuzeli Odoakar i Goti.

Langobardska plemena, zajedno s ostalim germanskim saveznicima prodrla su u sjevernu Italiju 568. god. pod vodstvom kralja Alboina. Taj kraj je živio samo nekoliko godina u miru, nakon strahota proživljenih za Gotskog rata. Lokalne rimske snage bile su preslabe da bi se mogle oduprijeti, te su oni vrlo brzo zauzeli nekoliko manjih sjevernotalijanskih gradova, a 569. uspjeli su zauzeti Milano. Te nakon trogodišnje opsade i Paviju 572]]. koju su pretvorili je u svoju prijestolnicu^[1]. U narednim godinama prodrijeli su u Toskanu i pokorili je. Ostala langobardska plemena, pod vodsvom Faroalda i Zotona, prodrla su u središnju i južnu Italiju gdje su uspostavili vojvodstva Spoleto i Benevento.^[2]No nakon Alboinova ubistva 573. langobardska vlast se raspala na više autonomnih vojvodstava - za razdoblja zvanog "Vladavina vojvoda".

Bizantski car Justin II pokušao je iskoristiti njihovu neslogu i poslao svog zeta Baduarija na vojni pohod u Italiju, no njega su Langobardi porazili i ubili.^[3]Zbog velikih problema koje je Bizant imao na Balkanu i istočnim granicama carstva, ispalo je da je ponovno osvajanje Italije nemoguće. Nakon langobardskih osvajanja, područja pod rimskom vlašću bila su svedena na nekoliko izoliranih teritorija. Zbog tog je car Tiberije II Konstantin 580. reorganizirao upravu u Italiji u pet provincija, po grčkom nazvane eparhije;

• Annonaria (teritorij sjeverne Italije oko Ravenne)
• Kalabrija (teritorij krajnjeg juga Kalabrija)
• Kampanija (teritorij oko Napulj]]a)
• Emilija (teritorij Emilie-Romagne uz Liguriju)
• Urbikarija (teritorij oko grada Rima)^[4]

Tako je do kraja 6. stoljeća stvoren novi poredak snaga na Apeninskom poluotoku. Ravenom, je upravljao egzarh koji je pored vjerske imao i svu civilnu i vojnu vlast. Njegov egzarhat prostirao se na sjever do rijeke Po, nakon toga ležao je teritorij mletačkog dužda, koji je formalno bio bizantski podanik. Na jugu se njegov egzarhat prostirao do rijeke Marecchia, nakon nje ležao je teritorijjadranskog vojvodstva Pentapolis (Rimini, Pesaro, Fano, Sinigaglia i Ancona), također pod carem iz Konstantinopolisa.^[5]

Kako se Bizant nije uspio rješiti teškoća na istoku, shvatio je da je jedina mogućnost da zadrži vlast na Apeninima oslonac na lokalne snage. Nasljednik Tiberija II njegov zet Mavrikije je oko 584 reorganizirao je sve zapadne posjede carstva u Egzarhat , podjeljen u 7 vojvodstava (ducatus);

• Ravenna
• Pentapolis
• Rim
• Ligurija
• Venetikà (Venecija sa okolicom)
• Istra
• Vojvodstvo Napulj (Napulj sa Bruzijom, Lukanijom i Apulijom).

^[6] To je bio pravi početak Egzarhata, vojni i politički poglavar nad carskim posjedima bio je sam egzarh koji je stolovao u Ravenni kao predstavnik cara iz Konstantinopolisa. Teritorij pod kontrolom Egzarhata protezao se na sjever uz obalu Jadranskog mora do Istre uz mali prekid kod Akvileje, na jug je išao uz obalnih "pet gradova" do Ankonea, onda je postojao veliki prekid do Apulije. Egzarhat je kontrolirao i unutrašnjost Apenina (Forli), ali njegov centar je ležao je na istočnoj obali Jadrana, oko Ravenne. Ona je bila pod egzarhovom direktnom upravom i bila je egzarhat u užem smislu. Okolnim teritorijima su upravljale vojvode i magistri militium koji su više-manje bili podložni egzarhovom autoritetu. Za carski Konstantinopolis egzarhat je predstavljao jednu provinciju - Italiju.

 

Egzarhat u Raveni nije bio jedini bizantski posjed u Italiji, Sicilija je bila Tema Sikelia, a Korzika i Sardinija su pripadale Afričkome egzarhatu.

Langobardi koji su iz svoje prijestolnice Pavije kontrolirali veliku dolinu rijeke Po, uspjeli su prodrijeti duboko na jug i uspostaviti svoja vojvodstva u Spoletu i Beneventu. Tako su oni kontrolirali unutrašnjost, a bizantski egzarsi obalu.

No malo po malo Egzarhat je gubio kontrolu nad Apeninima na račun Langobarda, sav Pijemont i Liguriju (640)., svo venecijansko zaleđe, cijelu Toskanu i svo zaleđe Napulja, na kraju je Napulj i Kalabriju pregazila langobardska Beneventska kneževina. Svo to vrijeme papa je uspio zadržati Rim pod svojom vlašću.

Na kraju oko 740., Ravenski egzarhat je spao na teritorij Istre, Veneciju sa lagunom, Ferraru, Ravenu (uži egzarhat), gradove Pentapolisa i Perugiu. Tako su svi dijelovi Apeninskog poluotoka koje je car Justinijan vratio pod vlast Bizanta zauzeli su Langobardi koji su zauzeli samu Ravennu 751. godine,

Odnosi između pape u Rimu i egzarha u Ravenni bili su takvi da su mogli pomoći ili odmoći daljnjoj egzistenciji Rimskog Carstva. Izgleda da su pape bili pokretači lokalnoga nezadovoljstva, okruženi starom rimskom senatorskom aristokracijom koja je preživjela sve scile i haribde, koja nije trpila egzarha, jer su ga smatrali za nametljivog stranca. Tako da je Egzarh bio svo vrijeme razapet između vanjskih i unutrašnjih neprijatelja, a to ga je onemogućavalo da se posveti napredku i razvoju.

Egzarhat je živio u vrijeme uspostavljanja feudalizma u Evropi, a to je značilo smanjenje carske moći i uticaja i podjela suvereniteta između lokalnih moćnika. Korak po korak, usprkos napora careva iz Konstantinopolisa, visoki carski službenici postajali bi lokalni zemljoposjednici, njihovi rođaci ili pomoćnici postajali bi manji posjednici i zakupci, a nova savezništva su utjecala na carsku administraciju.

U međuvremenu je bilo potrebno da se carski teritoriji brane od Langobarda, pa su stvorene lokalne milicije, koje su isprva bile u sastavu carskih jedinica, ali vremenom su se osamostalile, jer je u njih regrutirano lokalno stanovništvo. Ti naoružani ljudi formirali su exercitus romanae militiae, to je bio model po kojem su se kasnije u talijanskim gradovima komunama organizirale gradske milicije.

Tokom 6. i 7. stoljeća rastuća opasnost od Langobarda i Franaka i raskol između istočnoga i zapadnoga kršćanstva uzrokovan ikonoklazmom i rivalitetom između pape i carigradskog patrijarha, doveo je egzarhat u neodrživu poziciju. Kad je u Raveni izbila pobuna 727 zbog ikonoklazma, car Lav III uputio je flotu da uguši pobunu, ali je ona nastradala u oluji, tako da je odada bila prepuštena sama sebi. Kulminacija svega bila je kad je car Lav III oduzeo je papi Grguru III jurisdikciju nad Južnom Italijom, Sicilijom i istočnom obalom Jadrana 732., i dao kontrolu nad tim teritorijima carigradskom patrijarhu. To je dovelo do konačnog odvajanja papa od ostataka Rimskog carstva na istoku i priklanjanja Francima. Ravenu su prvi put zauzeli Langobardi 743, ali ju je egzarh Eutihije uz pomoć venecijanske flote uspio povratiti, no drugi langobardski napad pod Aistulfom Ravena nije izdržala i posljednji ravenski egzarh je ubijen. Nakon tog ostatci egzarhata reorganizirani su u novu tvorevinu Katapanat Italije (κατεπανίκιον Ἰταλίας) sa sjedištem u Bariju kojeg su Saraceni zauzeli 858, a Bizant uspio povratiti 878.

Kada su Franci konačno usjeli istjerali Langobarde 756, papa Stefan II polagao je pravo na egzarhat. Njegov saveznik franački kralj Pipin Mali poklonio je osvojene zemlje bivšega egzarhata papinskom Rimu 756. Ovu donaciju potvrdio je i njegov sin Karlo Veliki 774. to je bio početak svjetovne vlasti papa - Patrimonium Sancti Petri, iz kojeg je rođena Papinska država. Samostalne eparhije koje su djelovale unutar Ravenskog egzarhata razvile su tradiciju svjetovne vlasti i nezavisnosti, što je doprinjelo lokalizaciji moći. Tri stoljeća kasnije ta će nezavisnost dovesti do pojave nezavisnih komuna.

Budući da je egzarhat nestao, maleni ostaci carskih posjeda na talijanskom kopnu, Napulj i Kalabrija, prešli su pod vlast Katapanata Italije, a kada su Arapi zauzeli Siciliju u 9. stoljeću, ostaci bizantskih teritorija su organizirani u teme Kalabriju i Lombardiju. Istra na vrhu Jadrana priključena je Dalmaciji, koja je tada bila bizantski posjed.