Slovenski apokrifi

Slovenski apokrifi su nekanonski (apokrifni) spisi biblijske tematike na staroslovenskom jeziku. U okviru apokrifnih dela se mogu razlikovati različiti žanrovi poput: poezije, proze, poslanica, molitvi, bajalica, dijaloga, i sl.

Indeksi zabranjenih knjiga su jednodušni u odnosu prema apokrifima, kao lažljivim pisanjima kojima jeretici zabluđuju prost narod.^[1] Ali u praksi, zabrana nije nikad mogla biti potpuno sprovedena, jer indeksi nisu toliko prepisivani da bi stigli do svakog najudaljenijeg manastira i do svakog prepisivača. Mnogi prevodioci „zavedeni“ biblijskom tematikom dela, nisu ni sumnjali da su prepisi koje čine zabranjeni. Neki apokrifi ne sadrže ništa protivcrkveno (npr: Protojevanđenje Jakovljevo), pa je i sama crkva bila snishodljiva prema njima. Ima slučajeva da se čak i u samoj crkvi, na freskama i u duborezu, nalaze apokrifni motivi.

Apokrifi su se ponekad prepisivali i sabirali u posebne knjige, apokrifne zbornike, kao što je zbornik popa Dragolja iz 13. veka, nađen u selu Vraki u okolini Skadra.^[2] Sveti Sava je 1219. u Nomokanonu (Zakonopravilu, Krmčiji) naveo popis kanonskih knjiga, kako bi sprečio upotrebu apokrifnih rukopisa.

Slovenima na Balkanu grčka apokrifna literatura stiže iz Vizantije, a dva najznačajnija središta slovenske pismenosti su bili Ohrid i Preslav, u kojima nastaje crkvena, polimička, filozofska, istorijska literatura, kao i poezija i književnost. Primera radi, samo je Kliment u Makedoniji za sedam godina opismenio oko 3 500 hiljade učenika. Kliment Ohridski je ujedno jedan od prvih slovenskih pisaca, koji se služio temama iz apokrifne literature. U svom pisanju o Jovanu Krstitelju on se služi opisima koji se ne nalaze u kanonskim knjigama, već samo u Protojevanđelju Jakovljevom.^[3]

Još od početka slovenske pismenosti, apokrifna literatura zauzima veoma važno mesto. Vreme njenog procvata se smatra kraj IX i počatak X veka. U zborniku cara Simeona sastavljenom početkom 10. veka^[4] navodi se indeks kanonskih i apokrifnih knjiga, u kome ima oko 25 naslova apokrifa. Sledećih nekoliko vekova, broj apokrifnih dela se neprestano povećava, pa se ukupan broj slovenskih apokrifa procenjuje na oko 120 naslova.^[5]

Pored ćiriličnih, postoje i staroslovenski glagoljski apokrifi, pisani glagoljicom. Nastali su za vreme pokrštavanja Slovena, a od poznatijih su „Knjiga Enohova“ i „Život Adama i Eve“.

U srednjevekovnoj srpskoj i slovenskoj književnosti su najpoznatije sledeće apokrifne knjige:^[6]

Apokaliptične knjige:

• Knjiga Enohova (potiče iz 2. veka pre Hrista; kod nas je prevedena mlađa verzija iz 1. veka sa hrišćanskim dodacima poznata kao "Slovenski Enoh")
• Knjiga Varuhova (iz 2. veka; prevod sa grčkog)
• Knjiga Avramova (iz 1. veka; razgovor o dušama koji se vodi između Avraama i arhanđela Mihajla,od kojih jedne idu u raj, a druge u pakao)

Legende - novele:

• Život Adama i Eve (iz 1. veka; govori o životu Adama i Eve u raju; postojala je kraća i duža verzija)
• Mučeništvo Jeremijino (jevrejska knjiga sa hrišćanskim dodacima)
• Viđenje proroka Isaije (iz 3. veka pre Hrista; prevod sa grčkog; opisuje se buduće rođenje i stradanje Hristovo)

Novozavetni apokrifi:

• Protojevanđelje Jakovljevo (iz 2. veka)
• Jevanđelje mladenstva (o Isusovoj mladosti)
• Jevanđelje Nikodimovo
• Legenda o Avgaru (iz 3. veka)
• Apokrifna dela
• Viđenje apostola Pavla
• Viđenje Bogorodičino
• Drugi dolazak Hristov

Bogumili su imali znatnog uticaja na staroslovensku prevodilačku književnost srednjeg veka. Oni su prevodili i izučavali biblijske knjige, a posebno jevanđelja, koja su mnogi od njih znali napamet.^[7] Pored toga, oni su prevodili na staroslovenski jezik i apokrifne biblijske knjige, koje su u X, XI i XII veku bile u najvećem poštovanju.^[8] Vasilije Doktor, bogumilski stareniša, je govorio da poseduje izvorni tekst Svetog pisma koji nije uređivao Jovan Zlatousti.^[9] Bogumilski spisi su se širili sve do Engleske^[10] i severa Rusije.

Kada je država Stefana Nemanje započela progon bogumila u Raškoj, nisu bile pošteđene ni njihove knjige, koje su spaljivane na gomilama. Tako su srpske apokrifne knjige, uglavnom brzo, bile uništene. Ipak, razni sačuvani prepisi Novog zaveta se smatraju bogumilskim. Neki pronalaze bogumilski uticaj u minijaturama Miroslavljenov jevanđelja. ^[11] Humski knez Miroslav, naručilac jevanđelja, je bio oženjen rođenom sestrom bana Kulina. 2000. godine je pronađen Novgorodski kodeks, zbirka apokrifnih spisa, prevoda i originalnih slovenskih dela, koji svedoči o prisustvu bogumilskog ili sličnog dualističkog učenja u oblasti Novgoroda na prelazu iz X u XI vek.^[12]

Od bogumilske literature je sačuvana samo „Tajna knjiga“, poznata i kao „Ispitivanje Jovanovo“ (Interrogatio Iohannis), napisana u 11. ili početkom 12. veka. Spis je sačuvan u dve latinske verzije, od kojih je jedna u arhivi inkvizicije u Karkasonu (Francuska), a druga u Beču. Smatra se da te verzije nisu originalne, već predstavljaju prevod sa slovenskog izvora. Tajnu knjigu prvi spominje italijan Rajner Sakoni, koji kaže da je ona bila prenesena oko 1190. godine iz Bugarske i predata na prevođenje Nazariju, episkopu katarske opštine u Konkorecu (blizu Milana). Drugi latinski prevod koji se čuva u Nacionalnoj biblioteci u Beču, se smatra da potiče iz bosanskog slovenskog rukopisa, na osnovu marginalije u kojoj se spominje Bosna. Istraživanja pokazuju da se delo zasniva na tekstovima nekoliko starijih apokrifa: Apokrifne apokalipse Jovana Bogoslova, Otrivenja Varuhovog, Povesti o krsnom drvetu i Knjizi Evnohovoj^[13].

Najveći broj pisaca apokrifa su bili sveštenici^[14] zbog činjenice da su bili pismeni ljudi koji su poznavali kako kanonske crkovene knjige, tako i razne apokrife, koje su često prepisivali i tumačili.

Glavni članak: Pop Bogomil

U indeksu zabranjenih knjiga, sačuvanom u ruskom zborniku iz XVI veka, pop Bogomil je naveden kao autor jeretičkih knjiga u Bugarskoj, zajedno sa drugim piscima. U drugom indeksu, koji je sastavio ruski mitropolit Zosim (1490—1494) se spominje pop Bogomil kao učitelj popa Jeremije, takođe pisca apokrifa. U trećem indeksu, sastavljenom u XVI veku, imena popa Jeremije i popa Bogomila su data jedno uz drugo. U četvrtom indeksu pop Bogomil je naveden kao autor apokrifa „Priča o krsnom drvetu", što je verovatno pogrešno, jer se piscem smatra pop Jeremija. Ovi ruski indeksi pokazuju da pop Bogomil nije bio samo propovednik, već i pisac slovenske apokrifne literature.

Glavni članak: Pop Jeremija

Pop Jeremija je bio sveštenik, mislilac i pisac koji je živeo u Bugarskoj krajem 10. veka. Preveo je mnoge grčke apokrifne tekstove na staroslovenski jezik. Autor je mnogih nekanonskih hrišćanskih tekstova od kojih su sačuvani “Priča o krsnom drvetu” i “Molitva protiv groznice”. Neki istraživači ga smatraju učenikom popa Bogumila, ili ga poistovećuju sa samim Bogumilom, dok drugi dokazuju da u spisima popa Jeremije nema ničeg bogumilskog.

Glavni članak: Pop Dragolj

Jedan od najpoznatijih religioznih pisaca svog vremena, prezviter Vasilije, poznatiji kao pop Dragolj („mnogogrešni prezviter, jeretik i bogumil, nazvan pop Dragolj“^[15]), ostavio je za sobom čitav zbornik apokrifnih knjiga.

Desanka Maksimović u svojoj zbirci pesama Tražim pomilovanje se detaljno bavi prilikama u srednjovekovnoj Srbiji. Njena pesma Za apokrife glasi: ^[16]

Tražim pomilovanje

za prognane

bogumilske apokrife

i romane,

gde se vide tragovi ruku,

gde su redovi ispodvlačeni

olovkom plavom,

gde su pokidane mnoge strane,

o kojima se govori sa podsmehom,

a čitaju se sa zaboravom;

za one koji se u večnost ne voze

kolesnicom lakom

niti jašu na konju brzu,

već se polako

veru kamenitim stazama koze.

• ((sr)) Branko Bjelajac, Srbi i rukopisno sveto pismo
• ((bg)) D. Petkanova, Apokrifnata literatura v Bъlgariя
• ((bg)) Stara Bъlgarska Literatura. Apokrifi

• Zbornik apokrifa, Digitalna Narodna biblioteka Srbije^{[mrtav link]}