Pasada

Massimo Pittau ispricat chi cando si faeddat de su nùmene de Pasada non tocat a pensare chi su nùmene siat de orìgine catalana (posada), ca su topònimu est atestadu in tempos prus antigos. Duncas si podet pensare chi potzat derivare deretu dae su verbu latinu pausare “pasare, arreare”.

Pasada est una bidda posta in sa regione istòrica de sa Baronia de susu, posta a 37 metros dae su livellu de su mare, e b'at 3018 residentes chi istant in sa bidda e in sas fratziones de Sas Murtas, Montelongu e Santu Giuanne. Su territòriu comunale est a làcana cun su mare e cun sos territòrios de Budune, Torpè e Thiniscole.

Pasada naschet in una pala de unu cùcuru calcàreu, in ue in sa punta ant fraigadu “su turrione” chi li narant “Casteddu de sa fae”.^[1] Sa vista dae su turrione est ispantosa, ca si podet mirare totu sa prana de bassa in ue curret su riu Pasada. In suta de su casteddu s’agatat su tzentru istòricu cun domos galu bene mantesas cun istruturas de su tempus de mesu. In sa parte nord de su territòriu s’agatat sa pineta de “Orvile”, cun sos areniles biancos, mentres a sud s’agatat sa turre antiga de santu Giuanne, fraigada pro amparare su logu e sa gente dae sas bardana de sos moros. De sutalineare chi una parte manna de su porto de Sa Calita est in comunale de Pasada.

 

Su logu in ue naschet Pasada est una de sas baddes alluvionales prus fèrtiles de sa costa orientale de sa Sardigna. Est forsis pro more de custu chi in sos giassos pasadinos est possìbile a agatare sa presèntzia de s'òmine giai dae sos tempos prus antigos, sighende in sos tempos de sos romanos e de su tempus de mesu pro cròmpere a s’era moderna. Giai dae s’època neolìtica s'òmine istaiat in custos giassos, mancari sas trassas prus nèbidas sunt de s’època nuràgica, ca s’agatant nuraghes (Predu Pascale, Monte Idda, Pitzinnu, Mannu e Abbaia) e tumbas de gigantes (Paule Predu e Pilusinu). In su nuraghe Abbaia, pro more de unu traballu archeològicu, b’ant agatadu tres brunzetos nuràgicos chi como sunt in su Museu Natzionale “G. A. Sanna” de Tàtari. De importu mannu est fintzas su chi ant numenadu “s’Èrcole de Pasada”, àtera istatuedda de brunzu (costoidu in su Museu Archeològicu Natzionale de Casteddu), chi est un'assempru de iscultura etrusca-itàlica (V-IV a. C.), e iscoberta in sos annos '20 paris a àteros repertos de sa matessi època, est un’àtera proa chi in sas costas pasadinas bi fiat a beru sa bidda chi Diodoru mentovaiat: Pherònia.

Difatis Pasada fiat istadu unu tzentru itàlicu-etruscu (capatzes faliscu), ligadu cun probabilidade a su primu tentativu de colonizatzione de sa Sardigna fatu dae sos romanos giai in època pùnica. Diodoro Siculo referit de s'imbiu a s'ìsula de 500 colonos romanos intre su 378 e su 377 a.C. (unu sèculu in antis de sa conchista).^[2]

Feronia est su nùmene chi s'agatat pro àreas chi pertocant a sas de Pasada in sas primas cartas nàuticas, e fintzas unos cantos documentos indicant s'esistèntzia de unu tzentru abitadu cun custu nùmene. Su logu est però ispàrfidu e petzi carchi teoria mirat a nd'identificare su situ cun s'àrea narada de Santa Caterina.

Feronia, a nàrrere sa beridade, est fintzas su nùmene de una dea etrusca, chi teniat unu cultu chi si tzelebraiat in Capena (tzitade antiga pagu a nord de Roma) e in Terracina, in su Sud pontinu. Fiat una dea de sa fertilidade, de sas abbas, de su cummèrtziu e de medas àteras cumpetèntzias de importu, e s'est proadu a averguare si sos topònimos, chi podet dare chi si siant estèndidos dae tèmpios o dae tzentros dedicados a sa dea, poderent riflètere elementos de ligàmenes intre sa custu e sas cussos logos.

S'elementu comunu printzipale paret chi siat de agatare in sa positzione de coladòrgiu, cun sa presèntzia de unu forum mercantile, a paga distàntzia (in relativu) de s'abba (su riu Tèvere pro Capena); a beru, sos tres sìtios fiant mercados de iscàmbiu navale-terrestre de importu mannu, e fiant totus tapa intermèdia, naramus distribudora, pro sas zonas de s'internu, e sa dea difatis patrotzinaiat a su cummèrtziu, paris a sa fertilidade de sas terras (cosa de importu pro sa Sardigna, produtora de trigu).

In tema de etimologia toponomàstica, s'est fintzas formulada s'ipòtesi latina (coordinada cun cussa pro su topònimu de Onieri) chi narat chi su nùmene diat bènnere imbetzes dae carchi forma de su verbu "batire" (fero, fers) sighida dae "omnia", a indicare su logu in ue "totu si batit" (intendende sa connotatzione de mercadu - riferimentu bàlidu fintzas pro Onieri). Tando pro custa teoria su matessi nùmene etruscu non diat èssere chi una cointzidèntzia. Cheret naradu però chi custa tesi non godit de suportu meda intre sos istudiosos.

Nemmancu sa lòmpida de sos Romanos aiat dèpidu èssere ocasione de s'iscumpartza de su giassu, ca sas cartas nàuticas chi lu mentovant sunt de meda a pustis de s'arribu issoro.

Su perìodu de segus a sa conchista romana de sa Sardigna (238 a.C.) est signadu in custa zona dae sa creatzione (o, cun meda prus probabilidade, s'ampriamentu) de su Portus Liquidonis (o Portus Luguidonis) chi fiat in localidade Paule Mare, in sa cala a curtzu a sa turre aragonesa.

Est interessante notare chi Pasada, tando, fiat unu tzentru bivu de iscàmbiu cun sos mercados de s'internu, faghende de tapa intermèdia cun Terranoa; a Terranoa difatis lompiat su navile de tonnellàgiu mannu bènnidu dae Òstia e dae sos unos àteros portos tirrènicos, e dae Terranoa sighiat cun natantes prus lestros pro su Portus Liquidonis, ue diat èssere istadu isbarcadu pro sighire in terra cara a su chirru de Nùgoro serente sas baddes costa-costa cun su Monte Arbu. Su percursu nàuticu fiat perigulosu meda, pro neghe de sa cunformatzione de sas costas, pedrosas, prenas de iscòllios e proadas dae unu tremendu bentu de Maestrale o de Sirocu; sos Romanos, duncas, previdiant in manera realìstica, e duncas giai contaiant, una pèrdida de una parte de tres de su naviu chi biagiaiat intre custas duas destinatziones, chi sunt a largu una dae s'àtera belle una trentina de mìllios nàuticos.

In sas abbas de su Golfu de Pasada, piscadores de sa metade de su Noighentos ant referidu de medas acatamentos de òperas marmòreas e de brunzu, istàtuas e àteras fainas destinadas, podet dare, a s'arredamentu de abitòrios de rapresentantes de s'Urbe. Custos repertos, manchende de connoschèntzia de su balore potentziale issoro, beniant petzi iscostiados in zonas non navigàbiles o cara a su mare abertu, essende su bisòngiu primàriu issoro su de salvaguardare sas retzes.

Cun sos Romanos cumintzat a si difùndere su nùmene nou de "Pausata" (poi postu a pare in su de como, prus a curtzu a s'ispagnolu), fintzas in sas variantes "Possata", "Pasada" (su de oe in sardu), "Passata" (latinu vulgare). In su nùmene, su destinu de unu logu de pàsida, tapa de biàgiu, istatzione de muda de caddos, nodu de iscàmbiu intre trasportu terrestre e marìtimu. Logu de frontera, duncas, intre terra e mare, ma fintzas intre "terras" e "terras".

Comente narant àteros istudiosos, su nùmene Pausada diat pòdere derivare de su nùmene antigu Pausania (o Fausina) chi de sòlitu benit ligadu a sa Terranoa antiga e no imbetzes a sa Pasada de oe. Su nùmene, annotamala, gasi comente si bolet pro medas àteras localidades postas a sa foga de unu riu diat pòdere significare pròpiu custu: "logu ue su riu (formende istànios in antis de ghetare·si a mare) si posat". In su 1095, cun sa bulla de su 4 de abrile, su paba Urbano II (s'ispiradore de sas Crosadas) nòminat sa prima borta Pasada in documentos ufitziales de s'Edade Giudicale: sa "corte" de Santu Istèvene de Pausade (in manera pobulare mutida "sa Cathedrale") fiat cunfirmada intre sas disponibilidades de sos mòngios benedetinos clunyacensos de s'abbadia de Santu Vitore de Marsìglia, sos "Vitorinos". In su 1088 fiat istadu Gregòriu VII a la dare a issos in cuntzessione pro chi devenneret sede de prioradu e ispidale. Salvatore Italo Deledda, istòricu sardu, s'ispinghet a identificare Pasada cun sa Phausania no atzertada chi a s'ispissu cumpariat in sos documentos de s'època comente a tzentru de sos interessos de sos mòngios benedetinos e de s'afirmadura de su pòdere temporale isoro in s'Ìsula, fintzas "caserma" teològica pro s'òpera de evangelizatzione de sas àreas internas, e probàbile sede de diòtzesi. Pro àteros su nùmene Pasada diat pòdere derivare de Poseidon.

 

S'edade de sos giudicados sardos, chi andat dae su IX sèculu a su XV sèculu, aiat bìdidu Pasada belle in manera costante in una situatzione difìtzile de terra de làcana, in su lìmite meridionale de su giudicadu de Gaddura (de cale fiat una curadoria) e a cussu superiore de su giudicadu de Arborea.

A custu si depent duncas su fàbbricu de su casteddu de sa Fae (XII sèculu)^[1], prus tardu definidu "multis proeliis clarum" e sa fortificatzione de s'abitadu cun prus chintas muràrias, de sas cales subravivet sa prus arta ebbia. Conchistadu e torra pèrdidu prus e prus bortas, a pustis de ocupatziones diferentes su casteddu fiat istadu sede de residèntzia de sos giùighes gadduresos e, però, bi istaiat ònnia tantu fintzas Lianora de Arborea. No essende unu presìdiu militare fàtzile de difèndere (cunfronta a sos àteros casteddos de su tempus) e tando "seguru", medas istudiosos adduint chi si poderet tratare de a beru de una casta de residèntzia turìstica ante litteram.

Su male de sa malària, favorida dae su nùmeru mannu de sas superfìtzies a istàniu, aiat causadu un'ispopulada de sa bidda a inghìriu de su 1345 e unu calu de sa produtzione, ma non de sas tassas pretèndidas de sa Corona de Aragona in gherra cun s'Arbarè, tantu chi, prus pro s'opressione fiscale chi pro timorias sanitàrias, sas zonas aiant istadu belle in manera cumprida abbandonadas.

Pagu pustis Pasada fiat istada torra arborensa e gasi fiat abarrada finas a su declinu definitivu de sa potèntzia autòctona.

Est in custu tempus chi Pasada devennet sa capitale econòmica, militare e istratègica de totu sa Baronia, dae tando fintzas a s’època moderna. De sutalineare una particularidade: in su “Liber Fondachi” (registru pisanu de sos benes, 1317/1319) sunt numenados bator bidditzolos chi fiant a curtzu de Pasada, Arischion, Sellai, Loquilla, Stelaya, giassos chi galu oe non s’ischit in ue fiant.

Rùida Arbarè in su 1410, s'ùrtimu Giudicadu sardu, Pasada diat èssere istada infeudada deretu dae sa Domo de Aragona a sos Carroz, contes de Mandas e Terranova (1431), fintzas artziada a su rangu de Baronia (lu fiat giai, nessi territorialmente, de belle unu sèculu) e organizada comente a cabu-de-logu de cussu agrupamentu de bidditzolos chi naturalmente bi si diant èssere referidos: Torpè, Thiniscole, Lodè.

Posca èssere istada teatru de su primu secuestru de persone cun punna de estorsione de s'istòria de Sardigna (1477), sa Baronia fiat istada ogetu de furas intensas de sos piratas saratzenos (a s'ispissu tunisinos e algerinos) e de sos lanzichenecos e bàrbaros; in su matessi tempus, unu bandidòngiu internu de grassatzione (de cale faghiant parte fatu-fatu preìderos isbandados) teniat semper sas populatziones in unu clima de minetza..

Sos Barones chi bi s'aiant sutzèdidu no aiant tentu mai meda cura de su fèudu, tantu chi in su 1623, a pustis de una de sas medas furas sambenosas, su Cussìgiu de su Real Patrimonio de Aragona in pràtica aiat secuestradu su fèudu a su titulare legìtimu (Michele Portugues, chi non b'aiat organizadu sistema difensivu perunu, provochende·nde gasi sa debilesa) e l'aiat costrintu a protzedimentos giuditziàrios de riscatu chi poi l'aiant conduidu a sa pèrdida fallimentare de sa propiedade e de su tìtulu.

Su bandidòngiu, si naraiat, aiat cunditzionadu sas fainas produtivas locales, cun su resurtadu de impoverire sas comunidades a su puntu de si registrare una carestia in su 1681 nòdida meda; comente si podet immaginare, su Seschentos fiat tando istadu fintzas su sèculu de sa peste, chi - ponende·si in subra a sa "traditzionale" malària - aiat deghinadu sa populatzione (Torpè fiat istada addiritura ispèrdida) e aiat batidu fintzas àteros bandidos noos in sas filas de sos malos.

Coladu su Setighentos belle petzi in sa funtzione dòpia de pagadora de tassas e de frunidora de tropas pro esèrtzitos esternos, sa Baronia de Pasada diat èssere poi istada s'ùrtimu fèudu a èssere pigadu dae sos Savoja, a curtzu a su 1860, s'ùrtimu impèigu a sa cumpositzione de su Regnu de Itàlia.

 

Su de colare a s'istadu italianu fiat istadu bìvidu in Pasada sena entusiasmos mannos e sena disacatos graves. S'amministratzione noa de istampu piemontesu aiat pigadu pee in logu de sa s'organizatzione feudale anteposta, imponende unu sistema chi dae totu s'ìsula fiat istadu bìvidu comente a esternu e chi fintzas in cue aiat tardadu a èssere atzetadu de su totu.

Comente a aterue, fintzas inoghe fiat istada mescamente sa mudadura de su sistema de sas propiedades de terra (impostu giai dae su 1820 cun su nòdidu "editu de sas serraduras") a creare chesciosos e iscunsertos lentos a ismentigare. Gasi sa netzessidade de unu riòrdinu catastale, no acumpridu pro sos assetos de potestade. Sa sutzessione de sos cambiamentos, sa burocratitzazione de s'istadu, no aiant tentu un'acumprimentu lestru a curtzu a Pasada, e fintzas in suta de su regìmene fascista bi fiat istadu una continuidade de caos amministrativu ebbia.

Sa tzèdida progressiva de territòrios colados a sos comunos noos de Santu Diadoru e de Budune at, in su tempus, privadu Pasada de terrenos chi a pustis si sunt rivelados istratègicos in suta de unu perfilu econòmicu, pro more de su fenòmenu turìsticu, cando chi pro su restu non los poderet gestire e antis non b'ammustraret interessu perunu. Su giai mentovadu iscunsertu catastale at fatu fintzas in manera chi sa comuna de Santu Diadoru, non prus a làcana, possedat enclaves in sas zonas meridionales de sa comuna de Pasada chi non podet impreare.

Tocat a nàrrere però chi sas biddas de Budune e Santu Diadoru, pro cultura e variante linguìstica (de su sardu), sunt a totus sos efetos terras de Gaddura, pagu simigiantes de mentalidade cun sos Baroniesos mancari sa distàntzia minore; sas tzèdidas a sos comunos noos no aiant fatu duncas chi torrare giustìtzia a custas diferèntzias.

Pòbera prus chi in antis in suta de sa segunda gherra mundiale, Pasada fiat istada in parte ispatada in su pustis-gherra in su cuadru de su pranu Marshall, e pustis (ma non pro cussu) fiat torradu a naschere carchi tìmigu protzessu produtivu de laorera, cando chi sas oportunidades ofertas dae su territòriu (fèrtile mescamente gràtzias fintzas a s'orìgine alluvionale sua) siant pagu impreadas.

Nointames sa realizatzione de un'isbarramentu in su Rio Pasada (diga de Maccheronis), Pasada at sufrire semper in manera grave (finas a tempos de oe) de crisi ìdrica, fatore de allentada de sa produtzione agrìcula ma fintzas de su sutzessu turìsticu, chi però fintzas gasi fiat de ispantu. Puru in ausèntzia de servìtzios, e ischende de s'impossibilidade de nde frunire, in tema de turismu fiat istada pensada sa lotizatzione de su territòriu costa de su riu de "Paule 'e mare" (divenidu Santu Juanne, e connotu comente "San Giovanni" in italianu), ogetu de unu rimboschimentu a pineta incumentzadu in sos annos sessanta e de una partitzione urbanìstica (poi non respetada de su totu in tèrmines de ìnditzes) chi diat àere pigadu corpus durante sos annos setanta de su s'abusivismu edilìtziu famadu meda. Su tzentru, finas a pagu tempus a oe sede de un'istabilimentu balneàriu de sa Politzia istòricu, cantu connotu, aiat superadu sa fase edificatòria e aiat supridu in maneras ispontàneas a sa mancàntzia de servìtzios, e est una destinatzione de villegiatura de primore.

A sos ùrtimas deghinas de annos sunt ligadas sas giai medas initziativas de recùperu de su tzentru istòricu ermosu de Pasada, rapresentativu galu oe de su burgu medievale originàriu.

Paris a sa giai mentovada Feronia, si ischit de sa presèntzia, a curtzu a Pasada, de àteros tzentros abitados iscumpartos. Si trataiat de comunidades chi connoschimus gràtzias a sas registratziones de su "Liber fondachi", una ispètzie de registru de sas intradas fiscales, in ue si deduit chi finas a su Treghentos inoltradu si retziant tributos de sos bidditzolos Arischion, Sollai, Loquilla, Stelaya, e de àteros logos chi però non connoschimus de nùmene.

A subra de su tretu in ue fiant custu giassos bi sunt medas ipòtesis, o mègius indìtzios, mancantes però de iscumbatas bàlidas. Pro esempru, si narat chi Sollai fiat a curtzu a sa fratzione de Sas murtas, ma non sunt mai istados fatos iscavos pro nd'averguare sa noa.

Andat registradu chi, mancari siat reconnotu su balore potentziale de un'aprofundimentu subra de custos argumentos, pro su chi pertocat a sa punna de determinare cun pretzisione prus manna ite e cantas tziviltades si siant sutzèdidas in su territòriu (e cando), s'interessu de sos istudiosos e de sas Autoridades sighit andantas dudosas, a bortas sugerende campagnas de istùdiu noas, àteras custoende operatziones de iscavu prontas pro partire, non podende però esclùdere influèntzias de interessos ligados a sa terra, partende dae sos traballos pro sa realizatzione de su caminu mannu Terranoa-Nùgoro, in cuntrastu cun sas fainas archeològicas.

• Casteddu de sa Fae

 

In su comunu de Pasada b'est un'ala de su territòriu de su Parcu naturale regionale de Tepilora, Santa Anna e Riu Pasada chi acasàgiat sa badde de su riu omònimu finas a sa foga sua. Sa badde de Pasada, nàschida pro more de sa sedimentatzione alluvionale in sas fogas de su Riu Pasada, cuntenet medas ispuntos de interessu naturalìsticu.

Si giai sa cunformatzione geològica peculiare manteniat una dificultade de annotu de atzessu a sas terras iscobertas, sa positzione de medas istànios e bidiles, dèvida dae sos cantzos diferentes de su riu, at de seguru tentu unu ruolu de importu suo in su presarbamentu de endemismos e raridades botànicas e de fàuna, tenende suta controllu sos protzessos fisiològicos de antropizatzione.

Fintzas su de-infetamentu contras a sa malària de su pustisgherra fata dae sa Fundatzione Rockefeller (chi l'ant dedicadu una de sas pratzas printzipales de sa bidda) in esecutzione de su pranu Marshall, no at lassadu rastas ladinas de su colare suo, bidu chi nemos at agatadu resìduos contaminantes (DDT) a una verìfica esperta pagos annos a oe.

 

In dies de oe est possìbile a praticare osservatziones naturalìsticas, a bortas sena nemmancu abbandonare sos caminos asfaltados, de seguru interessu e prètziu. Dae sa tostoine de abba durche a su cadderi de Itàlia e su puddu sultanu, unu pugione de colore biaitu intensu chi faghet su nidu dae annos in unos cantos logos de su delta de su riu Pasada. Presente fintzas s'astore de paule, maestosu e fàtzile a reconnòschere gràtzias a una mantza bianca in sa conca. Sas zonas oferint medas iscenàrios de fàuna singulares meda, essende cussos entomològicos, ornitològicos e botànicos no ùnicos.

Fintzas su mare, cando chi oramai est belle chene pische pro neghe de sa pisca a istràscicu, abarrat ammajadore e ìnnidu, siat gràtzias a sas dimensiones de sas marinas chi in ònnia casu non curret arriscos de s'atrupare (su Golfu de Pasada s'estendet, dae s'atza de Orvile a Santa Lughia de Thiniscole, pro belle 20 km), siat pro more de su raportu intre sa longària de sas marinas e su fronte de s'internu chi si podet isfrutare in manera direta (est a nàrrere sas zonas no ùmidas).

Comente a in su restu de sa Sardigna, sunt andende a in antis programmas de fàbbricu, chi unas cantas persones bident che a unu perìgulu pro s'ambiente ca pertocant a àreas belle in su tretu de sos oros de sas zonas ùmidas. Custu atinu, chi non pro àteru non tenet unu fundamentu econòmicu cuncretu, essende chi sa volumetrias disponìbiles sunt giai meda prus mannas de sa dimanda de allògiu fintzas pro sos turistas, at agiumai remplasadu de su totu sos progetos antepostos de realizatzione de unu parcu de riu amparadu (de sos annos noranta).

Segundu sos datos ISTAT a su 31 de nadale de su 2010 sa populatzione istràngia fiat de 193 persones. Sas natzionalidades de minoria rapresentadas in base a sa pertzentuale issoro in su totale de sa populatzione residente fiant:

• Marrocu 106 3,64%
• Germània 33 1,13%

Sa variante de su sardu faeddada in Pasada est sa logudoresa tzentrale o comuna.

In Pasada si podent galu mirare sas bellesas architetònicas chi pertocant su perìodu giuigale e catalanu: de importu mannu sunt difatis sa crèsia de Sant’Antoni de su fogu, sa crèsia de su Rosàriu e una turre antiga, Su palatu de su Conte Taddeu de Monteorgiale, chi unu tempus fiat una domo padronale e in ue oe b’est imbetzes sa biblioteca comunale. Semper de custu tempus tocat de ammentare sa domo de sas damas, “sa porta” chi diat èssere sa ghenna manna pro intrare a sa bidda antiga e “sa corva”, una ghenna de sos muros de s’ala de in intro.

Àteros monumentos de importu de Pasada sunt sa cresiedda de Santa Luchia, sa Crèsia de Santu Sarvadore de Orta in Sas Murtas, sa crèsia de Santu Migalli e sa cresiedda de Santu Juanne ‘e mare.

Àteru monumentu de importu est sa turre de Santu Giuanne: su primu documentu chi l’atestat est de su 1591, e mancares siat istada fraigada tempus meda a in antis si pensat chi siat istada fraigada in perìodu ispagnolu e no aragonesu.

Su monumentu prus bellu e de importu de Pasada, sìmbulu matessi de sa bidda, est su Casteddu de sa Fae (o su turrione), chi si pensat siat istadu fraigadu a su comintzu de su 1200 pro more de s’atzione de sos Giùighes Visconti (pisanos) pro amparare sa gente e sos territòrios pasadinos, ricos de bingias, ortos, pasturas e olivàrios, ma fintzas campos pro tzereales e terrinos cun àrbores de frùtora. Su fràigu de su casteddu al cumportadu unu mudamentu mannu pro Pasada e pro su territòriu suo, chi podet rapresentare s’assempru de sos mudamentos polìticos-istitutzionales e sòtzio-econòmicos de sa Sardigna e de sa Gaddura de su sèculu XIII. Pro su chi pertocat sa cultura est pretzisu ammentare unu de sos prus antigos prèmios de poesia in limba sarda de totu sa Sardigna, su Prèmiu de poesia in limba sarda - Pasada, chi dae prus de trinta annos istràngiat sos poetas contemporàneos prus mannos, dende a sa poesia e a sa limba sarda s’importu chi li tocat. Sa premiatzione est fata in su mese de austu.

De sas festas mannas de Pasada non si podet fàghere a mancu de numenare a Sant'Antoni de su fogu, patronu de sa bidda, chi si festat su 17 de ghennàrgiu, mancari sa festa manna si fatzat su 16 a sero, a pustis de sa missa. Dae sa crèsia de Sant'Antoni essit sa professone pro andare a sa pratza de Goghe Fae, in ue s'allughet unu muntone mannu de frasca de mudegru. Sa professone faghet tres giros in tundu a su fogulone e si beneighet su fogu. Sas fèminas girant in mesu de sa gente cun canisteddas prenas de "cogoneddos" e de "arantzada" beneitos in sa missa. In prus unu comitadu ammàniat paninos e sartitzas e los cumbidant paris cun su binu.

Sas àteras duas festas de importu sunt Nostra Segnora de su Sucussu, chi si festat sa domìniga a pustis de Pasca de abrile cun un'isfilada in bestires traditzionales pasadinos e Santu Migalli in su santuàriu in su sartu de Pasada, s'ùrtima domìniga de cabudanni, cando s'ammàniat una chena pro totu sos pellegrinos.

In sos ùrtimas deghinas de annos si sunt multiplicadas in Pasada sas initziativas culturales, mescamente ligadas a su recùperu de balores de valèntzia regionale.

In sa literadura sarda, Pasada est sede de su prèmiu de Poesia omònimu e famadu. Su sèberu riguardat òperas in limba sarda, rimadas o nono, agrupadas in medas setziones. In prus, est sede de su Prèmiu Literàriu Casteddu de sa Fae, fundadu in su 1979 dae s'artista e intelletuale Màuru Deledda e organizadu dae sa Sotziedade Culturale Casteddu de sa Fae cun su patronadu de su comune, unu prèmiu de importu ca a diferèntzia de sa parte manna de sos àteros prèmiat romanzos iscritos in limba sarda.

In sa mùsica, su "Pasada Jazz Project" est istadu un'esperimentu nòdidu meda de promotzione de custu gènere, chi cunsistiat in su sèberu de giòvanos talentos de jazz de premiare cun sa cobertura de sos gastos de produtzione de sos primos discos issoro. Posca medas editziones, totu cantas de sutzessu, e pro motivos non connotos, sa manifestatzione est istada suprimida a curtzu a su 1995.

Dae unos cantos annos a como àteru apuntamentu fissu est sa manifestatzione Sonos e Ammentos ammaniada dae sa Pro Loco de Pasada, su sero de s'ùrtimu sàbadu de trìulas in su tzentru istòricu de sa bidda. In sos gùturos antigos si podent agatare produtos traditzionales, artesanos, de onni genia e calidade, grupos folclorìsticos, tenores e cuncordos.

Dae chi est a curtzu a su mare, s'economia de Pasada est mescamente turìstica: sos albergos, sas domos de afitu, sos agriturismos e sos B&B sunt in totu su territòriu: in su tzentru istòricu, in sa "traversa", in sas fratziones e fintzas in su sartu. B'est fintzas sa possibilidade de pigare in afitu domos tziviles pro un'istajone. Sas localidades de allògiu sunt su tzentru istòricu de Pasada, sas zonas perifèricas e sa borgata de San Giovanni (in su mare).

In sos areniles de Santu Giuanne, Su Tiriarzu, Iscràios, sos Duos Pinos e Orvile b'at atividades cummertziales, nàschidas mescamente in custos ùrtimos annos, ma b'at fintzas àndalas naturalìsticas de fàghere o a pee o in bitzicleta; dae pagu tempus b'est fintzas sa possibilidade de artziare in su riu cun sas canoas.

Paris a sas marinas de San Giovanni, Su Tiriarzu, Iscraios, Suta 'e Riu e Orvile, sunt ogetu de bìsita sos percursos fluviales, su lagu de Maccheronis in su comunu a de Torpè, chi est a làcana, su tzentru istòricu, sos nuraghes e sa tumba de sos gigantes. De ammentare chi sos areniles de Pasada ant retzidu dae Legambiente su reconnoschimentu de importu de "Le Cinque Vele", dae su 2008 a su 2013 e chi in cust'ùrtimu annu Pasada est istada premiada pro s'arenile prus bellu de totu s'Itàlia.

Àtera atividade de importu est su portu de Sa Calita (1000 postos de barcas) gestidu paris cun sa comuna de Thiniscole. Galu como sunt faghende traballos pro l'ismanniare: àteras istruturas e àteros servìtzios pro diportistas.

Custa economia - acumpangiada dae un'economia edile semper prus manna (francu sos ùrtimos 5/10 annos), dae un'economia agrìcula galu in possa, e pro more chi est a metade de camino intre Terranoa e Nùgoro e chi tenet a curtzu so caminu istatale 131 - at fatu a manera chi Pasada esseret crèschida meda. Una crèschida demogràfica a s'imbesse cunfronta a sas àteras biddas de sa provìntzia, chi imbetzes ant minimadu.

S'iscuadra de fùbalu de sa tzitade est sa Polisportiva Dilettantistica Pasada 1966 chi mìlitat in su girone D sardu de 1ª Categoria, e est nàschida in su 1966. Aiat arruoladu su portieras de su PSG e de sa natzionale italiana de fùbalu Salvatore Sirigu, in sos primos annos suos de formatzione de fùbalu.

•  
  Antiga intrada printzipale
•  
  Arcu de sa ghenna a potente, bìdida dae s'internu
•  
  Domos
•  
  Domos
•  
  Domos
•  
  Domos
•  
  Tzentru istòricu (part.)
•  
  Pratzita de sos Poetas

1. ↑ ^{1.0 1.1} Pasada, in Locos de Cultura, Unione de sos Comunes de su Monte Arvu, 27 freàrgiu 2023. URL consultadu su 2 austu 2024.
2. ↑ (IT) Manlio Brigaglia, Attilio Mastino e Gian Giacomo Ortu (a incuru de), La Sardegna romana, in Storia della Sardegna 1. Dalle origini al Settecento (PDF), p. 33. URL consultadu su 10 nadale 2021 (archiviadu dae s'originale su 21 freàrgiu 2014)urlarchìviu tenet bisòngiu de url (agiudu).

• Ànzelu Canu, Pasada, in Biddas de sa provìntzia de Nùgoro, Ufìtziu Limba Sarda de sa Provìntzia de Nùgoro, 2014, pp. 90-91.
• (IT) Massimo Pittau, I nomi di paesi, città, regioni, monti, fiumi della Sardegna: significato e origine, Cagliari, Gasperini, 1997, OCLC 231730413.
• (IT) Pro Loco Posada, Posada storia e cultura, vacanze e relax, ambiente e natura.
• (IT) Giacomo Floris, Il castello medioevale della Fava (Posada), in Acta historica et archaeologica mediaevalia, 11 ghennàrgiu 2008, pp. 257–297, OCLC 723224363. URL consultadu su 30 nadale 2021.
• (IT) Giacomo Floris, «Instructions fetes per los administradors del hospital general de Santa Creu». Gli ordinamenti inediti della baronia di Posada nel XVI secolo, in Acta historica et archaeologica mediaevalia, 2010, pp. 359–372, OCLC 798715804. URL consultadu su 30 nadale 2021.
• (IT) Manlio Brigaglia e Salvatore Tola (a incuru de), Posada, in Dizionario storico-geografico dei comuni della Sardegna, vol. 4, Tàtari, Carlo Delfino editore, 2006, ISBN 978-88-7138-430-6, OCLC 888708482. URL consultadu su 30 nadale 2021 (archiviadu dae s'url originale su 28 nadale 2021).
• (IT) Francesco Floris, Posada, in La Grande Enciclopedia della Sardegna, vol. 7, Tàtari, La Nuova Sardegna, 2007, OCLC 879939459. URL consultadu su 30 nadale 2021 (archiviadu dae s'url originale s'11 làmpadas 2012).